t is • S »«, > c' 1
An
Jup van
Snellen
Lieber K a m e r a d ! Ich erinnere mich sehr g e r n a n D i c h , aus der Zeit im K L D r o g e n u n d a b 1942 im
November
KL-Auschwitz-Monowitz.
Ich war im Bunalager Pfleger im Haftlingskrankenbau ( H K B ) . Ich w ü r d e mich sehr f r e u e n w e n n D u Dich noch d u mich erinnerst. M e i n N a m e w a r dort: N A T H A N . M e i n e besten Grüsse für D i c h , A n t o n v a n
l|i
^lii
natuurlijk verkade chocolade, u proeft wel waarom!
Velsen u n d Leo. Ihr w a r t i m m e r unsere g u t e n zuverlassigen Kameraden. J o h a n n Hüttner 102 B e r l i n / D D R K a r l - M a r x - A l l e e 19
PISA loopt voor op de s c h o e n e n m o d e van
morgen
Kalverstraat 14 Tel. 24 59 10 AMSTERDAM
Boetiek Tric m o d e voor j o n g e m e n s e n Kinkerstraat 111 Amsterdam T e l e f o o n 18 62 0 3
voor een lekker kopje koffie in een aangename sfeer naar
ópreóóo
Kalverstraat 142 Amsterdam
nederlands auschwitz comité
HERDENKINGSNUMMER O p l a a g : 25.000 e x e m p l a r e n 2 1 e j a a r g a n g n r . 7, j a n u a r i 1977
Secr.: E. Furth, Diemerkade 43, Diemen, tel. 020-905310 Bankrel.: AMRO Bank, bijk. Van Baerlestr., Amsterdam-Z. Gemeente Giro N 5500 N.A.C. - Postgiro nr. 293087 Redactie: E. Tas, Amsteldijk 23, Amsterdam-Z., tel. 795716 Administratie: telefoon 0 2 0 - 1 8 4 1 59
O O K DE KINDEREN V A N Kappler, je zult leven en lijden. Het staat te lezen in de hoofdstraat van het oeroude getto van Rome. Daar is ook gedemonstreerd, toen een militaire rechtbank voor aandrang uit Bonn was bezweken: de nazimisdadiger zou naar zijn Heimat mogen. De Italiaanse antifascisten, de joodse gemeenten lieten zich horen en een hogere instantie houdt Kappler verder in gevangenschap. Nog niet zo vreemd in een land, waar een fascistisch regiem wel Hitiers hielen likte, maar toch vier vijfde van de joden zijn gered dank zij de bevolking. En dank zij eigen verzet. De verzetsmensen en hun daden staan op panelen in de hal van de joodse gemeente aan de Tiber, ook Primo Levi, van wie u een artikel hierachter vindt. De marmerplaat aan de synagoge vermeldt de zes miljoen 'onschuldige slachtoffers van de vege rassenhaat', van wie ruim 8000 Italiaanse, daaronder de 2091 bij de beruchte razzia in Rome. En dan vervolgt de gedenkplaat: 'Dit zijn geen dorre cijfers, maar door de schending van de beschaving, door de schending van de heilige wet Gods is dit een tol van bloed en tranen.' Daarnaast staan de namen van Kappler's slachtoffers, mensen die in de Ardeatijnse grot bij Rome werden afgemaakt en vijftien partizanen die 'voor de vrijheid van Italië, voor de eer van het volk Israël streden tegen de nazi-fascistische barbarij en vielen. Laat hun offer een vermaan aan de onderdrukker, een voorbeeld voor de onderdrukte zijn.' In Nederland, het klassieke land van de verdraagzaamheid, is het marmer wat minder welsprekend. Maar ook hier spelen oorlog, onderdrukking en verzet hun rol in het huidige openbare leven, in de politiek. Ondenkbaar lijkt het dat een zaak-Menten voor kort bestond in de nachtmerries van enkele ontvluchte familieleden die nooit zullen vergeten, de stappen van een volijverige journalist, diens vrienden en eventueel vijanden — en een meter weggesloten dossiers. De hele zaak is behalve weken frontpagina-nieuws een centraal punt ge-
worden. Het leidde tot een fikse oorvijg voor een minister en zijn hele ambtelijke en justitiële apparaat, een dag- en nachtlange niet malse Kamerzitting, opdracht tot een drievoudig historisch en politiek onderzoek en het had internationale repercussies. De gevolgen voor Zwitserland intern laten wij er maar buiten. Het geval-M. is nu waar het half november had moeten zijn. Een zwaar verdachte zit in voorarrest, vervolging is in gang. Na heel veel ministerieel geschutter moet nu de voorgeschiedenis (of de naweeën van de oorlogsjaren) worden uitgezocht. Zoals de griezelige bescherming die een zo duistere figuur blijkbaar van hooggezetenen genoot en kon genieten. Met recht is er intussen om een klemmender en meer omvattend onderzoek gevraagd, n.l. een parlementaire enquête. Na tientallen jaren hebben wij een veroordeling tot levenslang wegens oorlogsmisdaden meegemaakt en een die meer dan verdiend was: de ex-SSer Loyen. De vraag rijst dan: zijn er niet meer zo? Als Loyens naam niet in een proces te Hamburg was genoemd, dan liep hij nog vrij rond. Zijn SS-maat Rosenbaum is warempel alweer vrijgelaten, zijnde wel niet ziek, maar toch te ziek voor straf. En anderen die hier of oostwaarts tussen andere Waffen-SSers hun dagen slijten, hoe zit het daarmee? De vragen blijven open; onderwijl rolt wel weer een Hitlergolf aan, ontploffen ook andere neofascistische stinkbommen, zowel in de bakermatten van het fascisme als elders, op vele plaatsen in de wereld. Nazi's worden weer tot helden gebombardeerd, antifascisten vervolgd met geweld of Berufsverbot, een stroom aanslagen en antisemitisch vuil gaat over Frankrijk en in Ridderkerk verschijnt stiekem toch Mëin Kampf in citaten. Een klein vredesstraaltje gloort in het Midden-Oosten, hoop op vrede door wederzijdse erkenning van de rechten van de staat Israël en Palestijnen. Hopelijk betekent dat ook vrijheid voor de Oekrajiense arts dr. Stern die zit opgesloten omdat hij emigratie van zijn zoons niet wilde belem-
R O M E
meren. Nog zijn de wonden in de oorlog door het fascisme geslagen niet geheeld en toch voeren nazi-kolonels weer het hoogste woord. Het zijn dingen die diepe onrust teweeg brengen, volstrekt niet alleen in kringen van wie het allemaal aan den lijve hebben meegemaakt. In hetzelfde Rome waar neofascisten zich roeren en zich soms kunnen verschuilen gaat in een schouwburgje het 'Dagboek van Anne Frank'. Het wordt gespeeld door leerlingen van enkele joodse scholen: de tandarts is elf jaar! Avond aan avond trekken zij volle zalen, overdag komen medescholieren kijken, ook dan een meelevend publiek. Men kan het zo zien: de jeugd houdt ons ouderen een spiegel voor: kijk, dat is gebeurd, dat kan dus gebeuren. Help ons, wij willen zorgen dat het nooit meer zover komt. Het optreden van die Romeinse kinderen is het spiegelbeeld van ons werk. Wij hebben in dit nummer een aantal uitingen bijeengebracht, herinneringen, een beschouwing, gedichten van een oudere generatie, de onze. Alleen de omslagtekening is het werk van een dochter van een van de eerste medewerksters van ons comité. Een bekend voetbalscheidsrechter die de aarde afreist en bij ons veel jongelui spreekt, stelde er prijs op ons te vertellen wat Auschwitz voor hem is gaan betekenen. Een herdenkingsnummer bereikt uiteraard onze vaste lezers, de slachtoffers van de vervolging en allen die met ons sympathiseren en ons willen lezen. Maar het leeuwendeel van de oplaag van 25.000 gaat naar de jeugd die studeert, hetzij bij een instelling van secundair of tertiair onderwijs of die werkt. Onze bedoeling daarmee is niet prediken of betogen. Wij antwoorden die kinderen in Rome. Wij willen de jonge generatie niets voorschrijven of zelfs maar voorhouden. Zij hebben hun problemen en moeten die zelf oplossen. Wij willen wel helpen door te laten zien: dat is voorgevallen, zo zag het eruit, zo voelen we het nu. Dat mag nooit meer.
R U B I N S T E I N E L I S A B E T H
A R D E N
T E I D E M
B.V.
S T E N D H A L DR.
P A Y O T
Import
L A N C Ö M E
voor dames-heren
O R L A N E A
beenbekleding
en kinderen
Y E R
en alle bekende
Franse
Parfums
P R O D U C T I E W E G 52 T E L . 071 - 8 9 9 2 4 5 Z O E T E R W O U D E - RIJNDIJK
Parfumerie Parisienne BEETHOVENSTRAAT TELEFOON
Ook vanuit Amstelveen
Alle
5A
hoek
ApoIIolaan,
AMSTERDAM
(020) 79 63 71
boeken
gemakkelijk
op
het
te
gebied
N.V.
TEX
Cruqiusweg
89 A m s t e r d a m
bereiken.
van
t e g e n het f a s c i s m e verkrijgbaar
de
C.
strijd
bij:
PEGASUS
Oldenburg-De Beethoven
o.a.lmmortal Feat Een f o t o b o e k over de verrichtingen v a n d e Sowjet legers in de 2e w e r e l d o o r l o g , gebonden
f 32,45
W . N. W y s s o z k i - U n t e r n e h m e n Terminal z u m 30 Jahrestag des P o t s d a m m e r A b k o m m e n 207 blz., ingen.
f 5,25
RODALO
y o u n 9
IMPORT-EXPORT Konigin Wilhelminaplein
Leidsestraat 25
Tel. 15 81 70 -
A m s t e r d a m , tel. 231138
BONEWIT IS EN BLJFT DÉ HORLOGER-JUWELIER AL BIJNA 5 0
DOOR
EIGEN
UURWERKEN ISARWEG 6
12—14
17 54 74
Amsterdam-1017
bv
A m s t e r d a m - Sloterdijk
®
Randy-Rachel
PEGASUS
ess
f a s h i o n
60%
VAN
AMSTERDAM
JAAR!
IMPORT
VAN
EN J U W E L E N
VAAK
GOEDKOPER
T e l . 11 12 32
ALBERT C U Y P S T R A A T 1 6 6 TEL. 7 9 0 9 7 8
HERDENKING
EN REÜNIE
1977
^ ^ S S ^ 6 uur
7 uur
Bloemlegging bij de vergrote en naar ontwerp van Jan Wolkers geheel vernieuwde gedenkplaats rondom de urn met as uit Auschwitz op de Nieuwe Oosterbegraafplaats, Amsterdam oost, ingang Kruislaan, bereikbaar met tramlijn 9 en buslijn 8.
de
Diner
'Met Mozart aan de wandel' heet een programma dat zal worden uitgevoerd door een kwartet ons welbekend van radio en/of t.v., bestaande uit Henny May, sopraan; Herman Emmink, bariton; Wim Verhagen, voordracht en Wim Valenkamp aan de piano.
Aangezien er vorig jaar grote belangstelling bleek te bestaan voor het diner, is er nu ook de gelegenheid langer bijeen te blijven in het RAI-restaurant aan een gezamenlijke maaltijd. De kosten van dit diner van drie gangen plus een glas wijn en een kopje koffie bedragen f 2 8 , — . Ook is desgewenst een kosjere maaltijd te verkrijgen.
Het programma en de toespraak zullen u ruimschoots tijd laten voor een gezellig praatje, het hernieuwen van oude en het aanknopen van nieuwe contacten, kortom voor een plezierig samenzijn.
Toegangsbewijzen reünie (gratis) en opgaven voor het diner aan te vragen bij het secretariaat tel. 020-90 53 10 merv. E. Furth, Diemerkade 43, Diemen, of bij D. van Geens, tel. 020-18 41 59, F. Degen, tel. 020-94 18 48.
2.30 uur
Aanvang reünie in het RAI-restaurant, Europaplein 8, Amsterdam zuid. Zaal open om 2 uur. Toegang vrij. Aangeboden wordt een kopje koffie of thee met cake. Enny de Leeuwe zal verzetspoëzie voordragen.
an
DRAAG Jan Wolkers over
OOK EEN STEENTJE BIJ!
zijn ontwerp:
Draag ook een steentje bij voor een omlijsting van de urn. Nooit meer een Auschwitz waar ook ter wereld.
Een gedenkteken maken op de plaats waar de urn met as van slachtoffers uit het concentratiekamp Auschwitz in de nederlandse aarde rust, lijkt een onmogelijke taak. Hoe kan je een vorm vinden om een misdaad te gedenken waarvan je het gevoel hebt dat die nog niet uitgewist zal zijn als onze planeet over twee of tweeduizend eeuwen in het heelal zal zijn opgelost. Tot barstens toe kan je je hersens afpijnigen of er een beeld wil opdoemen dat die schande en dat leed bij benadering zou kunnen weergeven. Je kijkt naar de hemel en je begrijpt niet dat dat blauwe uitspansel boven die ontzetting heeft gestaan, even onaangedaan en vredig als boven een wei met bloemen. En in een visioen van rechtvaardigheid zie je de blauwe lucht boven je vol barsten trekken, alsof de verschrikking die daar op de aarde onder haar heeft plaatsgehad voorgoed de eeuwigheid geschonden heeft. Zo ben ik op het idee gekomen om gebroken spiegels op dat kleine stukje aarde waar die urn met as neer te leggen. Voorgoed kan op die plaats de hemel niet meer ongeschonden weerspiegeld worden. Een paar technische gegevens. Het gedenkteken bestaat uit een oppervlak van achttien vierkante meter gebroken spiegels, in drie segmenten van drie bij twee meter. De spiegels liggen veilig tegen weersinvloeden opgesloten tussen platen hardglas van een centimeter dikte. Met het geheel is twaalfhonderd kilo glas gemoeid. Met vakmanschap en liefde is het door Glasindustrie van Tetterode uitgevoerd. Bij herdenkingen stel ik me voor dat bloemen en kransen gewoon op het glas neergelegd kunnen worden.
Elly van Geens —Flora
Jan Wolkers
Het is altijd koud, guur of regen, wanneer wij onze doden herdenken in januari. De dag van Auschwitz zullen wij nooit vergeten. De urn met as die op de Nieuwe Oosterbegraafplaats staat is het symbool ervan. Er komen ieder jaar meer mensen naar die begraafplaats toe en zo gebeurde het dat onze burgemeester Samkalden verleden jaar bij onze herdenking zei dat de plek veel te klein is geworden om al die bloemen neer te leggen. Zo kwam ons comité op het idee om het bestuur van de Oosterbegraafplaats om raad te vragen. Zij beloofden ons er wat aan te doen. Het comité is toen een kunstenaar gaan zoeken en heeft Jan Wolkers bereid gevonden om ons te helpen. Jan Wolkers was al een goedgeefse man voor ons N.A.C, want ieder jaar geeft hij een grote bijdrage voor het doel: nooit meer Auschwitz. Hij is gaarne bereid voor ons gratis een groter gedenkteken te maken, maar het materiaal is voor onze rekening. Zo kwam ik op het idee u iets te vragen. Wanneer ik in januari in de rij meeloop om onze doden te herdenken, krijg ik een gevoel of ik een bloemetje bij het graf van mijn en uw familie neerleg. Hebt u dat ook? Mijn kinderen en kleinkinderen heb ik altijd geleerd dat dit een noodzakelijk iets is en dat wij nooit mogen vergeten. Nooit meer een Auschwitz.
Ook dit is een spiegelpaneel — van F. en M. de Boer Lichtveld.
Idee voor een opschrift Hieronder rust een urn met as van de miljoenen joodse slachtoffers van de Duitse rassenwaan. De natuur weerkaatst zich in een gebroken spiegelbeeld symbool van de wonden die nooit meer worden geheeld. F. Degen
Litho op de omslag:
Chaja
Polak
Wereld's grootste speciaalzaak N a p p a en suède Exclusieve
modellen
NIEUWENDIJK
4~f-f Hofleverancier
voor
kleding
en
kleuren
133-143
-f-f-f-f-M- 4-
HET D U M P P A L E I S Nieuwendijk 153 - Nieuwendijk
71
AMSTERDAM
D e grootste gesorteerde s>6»
en
best
speciaalzaak
voor
vrijetijdskleding
H.H. Emigranten 1 0 % korting
HANDELSOPLEIDING
VERKOOP
VAN:
BRANDKASTEN MUURKLUIZEN GELDKISTEN SLOTEN ETC.
Dinkgreve Boekhouden M.O. S.P.D. M.B.A. Marketing Praktijkdiploma's Boekhouden
Talen Typen Steno M iddenstandsdiploma Erkende opleiding
KANT.: WILLEMSPARKWEG 31, AMSTERDAM-Z.
761176 5
LES-ADRESSEN
• • • • •
ZUID WEST SLOTERMEER NOORD AMSTELVEEN
Lid van de V.P.O. Vraagt p r o s p e c t u s
EEN SNEL VOORTWOEKERENDE KANKER PRIMO LEVI is een Italiaanse chemicus die als verzetsstrijder en jood naar Auschwitz is gedeporteerd. Na zijn terugkeer schreef hij enige boeken, waarvan er een onder de titel 'Het oponthoud' in 1966 in de Diamantreeks in het Nederlands is verschenen.
Er zijn er nooit veel van ons geweest; we waren met een paar honderd van zoveel duizenden gedeporteerden, toen wij dertig jaar geleden, toen wij tot verbazing van onze dierbaren (wie die nog hadden) het blauwachtig getatoueerde Auschwitznummer op onze onderarm mee terugbrachten naar Italië en het lieten zien. Het was dus waar wat radio-Londen placht te zeggen, het was letterlijk waar wat Aragon had geschreven. '. . . marqué comme un bétail et comme un bétail è la boucherie', gemerkt als vee en als vee ter slachtbank. Nu zijn er maar enkele tientallen van ons over; misschien zijn we met te weinig om naar te luisteren en verder hebben we vaak het gevoel dat we als lastige verhalenvertellers worden beschouwd; soms wordt zelfs een zonderling symbolische droom werkelijkheid, een droom die ons vaak bezocht in onze gevangenisnachten; de toehoorder hoort ons niet, begrijpt niet, hij dwaalt af, hij gaat weg en wij blijven alleen. En toch moeten wij spreken. Het is een plicht tegenover lotgenoten die niet terugkwamen en het is een taak waardoor ons overleven een betekenis krijgt. Wij hebben bij toeval een fundamentele ervaring doorgemaakt (niet door eigen verdiensten) en omtrent de mens een paar dingen geleerd die wij, vinden we, overal bekend moeten maken. Wij hebben ingezien dat de mens een onderdrukker is. Hij blijft dat ondanks duizenden jaren van wet en wet-afdwingende rechtbanken. Vele maatschappelijke stelsels trachten die drang naar ongelijkheid en machtsmisbruik te breken. Andere prijzen en legaliseren die drang en wijzen hem als politiek einddoel aan. De laatste stelsels kunnen worden aangeduid als fascistisch. Wij kennen andere definities van fascisme, maar het lijkt ons nauwkeuriger en meer in overeenstemming met onze specifieke ervaring om alle regimes fascistisch te noemen die in theorie of in de praktijk de fundamentele gelijkheid van alle mensen ontkennen. Maar aangezien het individu of de klasse wiens rechten worden geloochend zelden toegeeft, worden in een fascistisch regime geweld en bedrog tot noodzaak. Geweld om de altijd aanwezige oppositie uit te schakelen; bedrog om de wetsgetrouwen bij te brengen dat machtsmisbruik prij-
zenswaardig en 'gewettigd' is en om de onderdrukten (binnen de wijde grenzen van de menselijke goedgelovigheid) te overtuigen dat hun offer geen offer is of dat het onmisbaar is terwille van enig ongedefinieerd en overheersend doel. De diverse fascistische regimes verschillen van elkaar door het overwegen van geweld of bedrog. Het Italiaanse fascisme, het eerste dat in Europa werd geboren en veelszins een pionier, richtte op de oorspronkelijke grondslag van een relatief niet heel bloedige onderdrukking een kolossaal bouwsel op van mystificatie en bedrog (zij die in de jaren van het fascisme student waren behouden daar een schroeiende herinnering aan) en de gevolgen daarvan duren nog voort. Het nationaal-socialisme, verrijkt door de Italiaanse ervaring, gevoed door verre barbaarse giststof en opgezweept door de duivelse persoonlijkheid van Hitier, was van meet af aan op geweld gericht. Het ontdekte in het concentratiekamp, een slaveriinstelling een 'instrumentum regni', een middel tot heersen, voorzien van het gewenste terroristische vermogen en schreed ongelofelijk snel en consequent op deze weg voort. De feiten zijn bekend — of moesten dat zijn. De eerste Lagers werden haastig door de SA in gereedheid gebracht in maart 1933, twee maanden na Hitiers Machtübernahme. Zij waren vlak voor de oorlog 'geregulariseerd' en tot ruim honderd toegenomen. Zij groeiden in aantal en omvang monsterachtig na de Duitse inval in Polen en het westelijk deel van de USSR, die de 'biologische wortels van het jodendom' zouden bevatten. Van toen af werden de Lager op industriële schaal georganiseerd met fabrieken voor collectieve vergiftiging en crematie-ovens zo groot als kathedralen — er zijn in Auschwitz, de hoofdstad van het KZ-rijk op één dag wel 24.000 lijken verbrand. Daarop had, gelijk met de eerste Duitse militaire tegenslagen en daardoor gebrek aan mankracht, een tweede verandering plaats. Naast het — nooit verwaarloosde — einddoel: uitroeiing van politieke tegenstanders, wilde men het onbetaalde en totterdood aan het werk gedreven slavenleger cremeren. Naar een kaart van bezet Europa kijken maakt duizelig. Alleen al in Duitsland
liepen de echte kampen, waar gewoonlijk niemand levend uit kwam, in de honderden en hierbij moet men duizenden kampen van andere categorieën optellen: je behoeft slechts te bedenken dat er 600.000 geïnterneerde Italiaanse soldaten waren. Volgens Shirer waren er in 1944 in Duitsland minstens negen miljoen dwangarbeiders. De kampen waren dus geen randverschijnsel. De Duitse industrie' rekende erop: zij waren een basisinstelling van het fascistische Europa en van nazi-zijde maakte men er geen geheim van dat het stelsel zou zijn gehandhaafd en zelfs uitgebreid en vervolmaakt, als de As had gewonnen. Dat zou de volledige verwezenlijking van het fascisme zijn geweest, de plechtige bevestiging van bevoorrechting, van niet gelijk en niet vrij zijn. Zelfs binnen de Lager was een typisch fascistisch gezagssysteem opgebouwd, een strikte hiërarchie onder de gevangenen, waarin degeen die het minste werkte de grootste macht kreeg. Al de werktoewijzingen, ook de laagste (vloerveger, bordenwasser, nachtwacht) kwamen van bovenaf. Er was zelfs een sinistere afdeling van de Gestapo in de vorm van een horde verklikkers en spionnen. Kortom, de kamp-microkosmos weerspiegelde getrouwelijk de sociale structuur van de totalitaire staat, waarin, althans in theorie, volstrekte orde heerst. Nergens heerste meer orde dan in het kamp. Ik bedoel beslist niet dat wij vanwege ons verleden orde op zich verfoeien, alleen die orde was orde zonder recht. Met dit alles achter ons klinkt het ons vandaag de dag vreemd in de oren te horen praten over nieuwe of zwarte orde. Het lijkt alsof de dingen die gebeurd zijn niet echt zijn gebeurd, alsof zij niets betekenden en ons niets hebben geleerd. En toch was de sfeer in de republiek van Weimar niet heel veel anders dan de onze. Sinds het eerste Lager in aanleg van de SA tot de ineenstorting van Duitsland, de verwoesting van Europa en de zestig miljoen doden in de Tweede Wereldoorlog waren maar twaalf jaar verlopen. Fascisme is een kanker die snel voortwoekert. Is het teveel gevergd zich te weren tegen een dreigende herhaling? PRIMO LEVI
Amsterdam 376 deluxe rooms, new amsterdam grill, half moon bar. coffee-shop. fietsotheque discotheque. shopping arcade, canal boat rides. spacious parking area. amsterdam's finest hotel. Amsterdam Hilton Apollolaan 138, 020 - 78 07 80
Schiphol Airport HSltAn
AAAAA%>PAB
over 200 sound-proofed guest rooms, popular dutch oven restaurant, delft sandwich shoppe for a quick luncheon. swimming and sauna, free shuttle service to terminal building, amsterdam's newest hotel. Schiphol Airport Hilton P.O. Box 7685 Schiphol Centrum Tel. 020-511 5911
KONINKLIJKE
EMBALLAGE
INDUSTRIE
VAN LEER B,V.
Boekhandel ROBERT PREMSELA
IMPEL-FIX van 't hofflaan 53 • tel. 92 4 8 73 amsterdam-oost
advies & installatie
bureau
zelfbouw centrale verwarming
Van Baerlestraat 78 Telefoon 72 42 66
HERGO
A m s t e r d a m s e w e g 206
Beethovenstraat 49 Maasstraat 53 Buitenveldertselaan 40 Pretoriusstraat 53 Uw adres voor 1e klas VLEES EN VLEESWAREN
Amstelveen
Speciaal aanbevolen: OSSE KOOKWORST
T e l . 0 2 0 - 4 3 43 00
Tel. 713098
DENKT U WEL AAN ONZE ADVERTEERDERS?
'MUZIEKLEVEN'in Ja, lezer, er wès 'n 'muziekleven' in de hel van Auschwitzl — Een muziekleven niet alléén, maar ook een cabaret, een bioscoop, een zwembassin, een kantine, een bordeel! En dat alles in de benauwend enge maatschappij van een concentratiekamp in Polen, met 20.000 inwoners, behuisd in 28 'Blocks'. Een maatschappij met, naast de onbeschrijfelijke helse kampregels, alle vormen van een verwrongen samenleving, maar dan geaccentueerd tot de scherpste graad, onder de angstige druk van een steeds dreigende doodsbenauwenis! Men concludere na lezing van deze schets dan ook niet, dat het 'niet zo erg was!' Het muziekleven was nu eenmaal een zijde van het kampleven, die minder bekend is en die toch ook belicht dient te worden. De tegenstellingen zullen des te schrijnender zijn. Het psychologisch zo belangrijk verband tussen sadisme en sentimentaliteit is een verschijnsel, dat men bij de beoordeling niet uit 't oog mag verliezen. De oude Romeinse spreuk 'brood en spelen' was herleefd. Sport en muziek waren de zwakke plekken van onze oosterburen. Naast de miljoenen-vergassing, naast de 'doden-commissies' in de ziekenhuizen, naast de meest geraffineerde mishandelingen, kortom naast alle gruwelen, die
A USCHWITZ de middeleeuwse roverhoofdman zouden doen sidderen, hiernevens . . . concerten! In vele grotere kampen dus bestond een kapel, een muziekkorps. Dit diende in de eerste plaats om marsmuziek ten gehore te brengen bij het dagelijks uit- en binnenmarcheren van de duizenden in strammilitaire tucht, versmolten tot één grauwe massa van totalitaire nummers in blauwwit gestreepte gevangeniskleren. De gevangenen ('Haftlinge') dan rukten uit, onderverdeeld in verschillende commando's als 'Kohlenplatz', 'Strassenbau', 'Sandgrube', enz. — Onder de tonen van marsmuziek werd het nietsontziende oog van de Obersturmführer en diens satellieten gepasseerd. Marsmuziek, met name 'Germanentreue', 'Deutschlands Waffenehre', en wat dies meer zij. Dat hierbij de blaasinstrumenten domineerden, is wel duidelijk. In Auschwitz beschikten we over een keur van instrumenten en een aardig ingerichte repetitie-zaal, waar dc wanden met portretten van bekende musici en componisten behangen waren. Ook muziek was in ruime mate aanwezig. En wel in die mate, dat we in een vergeten avonduurtje enkele malen — kamermuziek gemaakt hebben! De kapelmeester, prof. Adam Kopucynski, dirigent van de Philharmonie en radio te
De schetsen van mr. Boasson zijn eerder verschenen in Tijd en Taak van 31-11 en 22-12-1945.
Krakau aan de vleugel (tussen twee haakjes: een prachtkerel), verder een Pools en een Hongaars violist. Bram van der Star van het Utrechts S.O. als altist en schrijver dezes aan de cello, speelden kwintetten van Schumann en Pleyel! In de huiselijke belichting van een pianolampje . . .! Een onvergetelijk moment, dat ons uit alle misère omhoog hief! De kapel dan, die dus 's morgens en 's avonds marsen ten beste gaf en verder ook aan het schillen van aardappelen werd gezet (de conditie van de 'musici' was in doorsnee beter dan die van hun collegagevangenen: begrijpelijk wegens de betere levensomstandigheden!), liet zich 's zondags als concerterend ensemble horen. W e werden dan in fraaie witte pakken gestoken, met blinkende knopen en gaven zo gemiddeld vijf concerten op één zondag! Dat begon 's morgens al heel vroeg. In de barre witte winter rukten we in ons wit gewaad uit, de instrumenten — zonder omhulsel! — onder de arm en togen naar naburige kampen. Men wete, dat geheel Opper-Silezië eigenlijk één reeks van concentratiekampen was. Zo werkten we drie kampen af en kwamen in de namiddag in Auschwitz terug, waar nóg twee concerten wachtten en we ons onmiddellijk in de 'concertzaal' — een bovenzaal van één der blokwoningen, die Vervolg op pag. 20
Kerstmis
1942: Amsterdam.
— Onrust. —
Kerstmis te Auschwitz
'Grüne'. — Kerstmis
1943: Auschwitz.
— 'Kranken-
bau'. — Block IX. — Nacht. — Vage mensengestalten dolen rond in de gangen, onzeker. — Grote, jammerlijke onzekerheid. — Zieken strompelen voort, trap op, trap af. — De houten sandalen-voeten klotsen hol op de stenen. — Het is een sinister geluid. Van botten, van beenderen, die tegen elkaar slaan. Van wandelende skeletten. — Danse macabre, dodendans. Kerst '43. — Nachtwacht in het 'Krankenbau' . . . In de doordringende kou van de buitengang. Bij 'n sinister lampje. Boven, op ziekenzaal, hangt mijn collega te slapen tegen de hete oven. Plots tolt hij om. — Troosteloos verlaten sta ik te staan. — De herinnering aan deze akelig kale nachten is wazig vaal. Geen scherpe contouren. De ondertoon is donker mineur. — 't Is eigenlijk niet eens cru, alleen maar eindeloos doods, saai, grauw, lamlendig. — Zó is Kerst '43. — Alléén. Met 'n hinderlijke vlooienplaag. — Alléén. Met m'n herinneringen. — En de vlooien dansen hun Kerstfeest rond m'n benen. — Intussen hebben de Poolse en Russische collega-verplegers het goed. Hun tafel is gezellig met brandende kaarsjes versierd.
Er is vlees, er zijn aardappelen. Jazeker, eerste Kerstdag hadden we allen goulash. Dat is 'de' Kerstattractie, waarop we ons maandenlang verheugden. Deze lieden echter profiteren van het 'organisatietalent' van hun landgenoot, de menagemeester van het 'Krankenbau'. — Wij mogen toekijken. Verrekken desnoods. Wat deert het hun? — Kerstmis 1943. — Is er dan geen enkel Kerstgeluid, ja zelfs geen enkele vriendelijkheid? 'n Vriendelijk woord geldt immers in een concentratiekamp als zwakheid! Ja toch: twee trouwe kameraden hebben mij midden in de nacht afgelost, om beurten m'n gestreepte nachtwakerjas aangetrokken en in 't halfduister van de gang geflankeerd. Zó waren er enkele rustmomenten. — In het verplegers-slaapvertrek valt in de verlatenheid van de nacht het naargeestige, dof-roodachtig schijnsel van de lampjes van de prikkeldraad-versperring aan de 'Birkenallée'. — 'n Hoon, deze 'allee', deze zondags-promenade van de Haftlinge, thans schemerig verlicht. — 't Is Kerstnacht. Bidt er dan niemand? — Ik weet het niet. Ja: in '44 wist ik het van één vriend. — Ik kón het niet. Was alleen met m'n vlooien, met mijn gedachten, met mijn herinneringen. —
Kerstmis
1944: Auschwitz.
—
Strijkjes-
muziek. — Wij orkestleden van de Auschwitzer Haftling-Kapelle sjouwen met onze instrumenten van blok tot blok. Worden aan onze gescheurde jasjes getrokken door fuiflustige medegevangenen, die muziek wensen. De S.S. heeft eigen geneugten. Zijn er niet juist vrouwen gearriveerd? Het kamp is aan z'n lot overgelaten. Ook dit is mogelijk in een Konzentrationslager. 't Is toch immers bijna 1945. Ook 'n Naziregime kan z'n ondergang zien 'gloren' en één enkel moment soepel schijnen. 'Musiker, kommt hier, ihr sollt gut zu fressen haben'. — Drank. Lallende Haftlinge. — Spiritualiën zijn toch immers verboden in een concentratiekamp. — 'n Kerstboom staat in het Block van de Rijks-Duitse gevangenen. Versierd en stralend met lampjes. — Stille Nacht, Heilige Nacht. Straatliedjes. Schuine liedjes. Handel's Largo. Smerige moppen. Dronkemanstaal. Parlez-moi d'amour. Menuet van Beethoven. Dansende, joelende kerels. Aria van Bach. — Als straatmuzikanten gaan we rond, de muts in de hand, ontvangen van de andere gevangenen als beloning voor het Kerstconcert 'n stuk brood, 'n lepel jam, sigaretten. — Kerst '44. — De 'Musiker' verdienen goed. Kerstmis
1945:
Amsterdam.
Mr. HERMAN BOASSON
9
V A N
T
D E
ACCOUNTANTS-ADMINISTRATIEKANTOOR
J.
R
SST
HAAN
1
* Accountancy * Administraties * Belastingzaken Botenmakersstraat 78, Zaandam Tel. 0 7 5 - 1 6 8 5 5 1 Postbus 283
EXCLUSIEVE HERENMODE LEIDSESTRAAT 44 AMSTERDAM TEL. 232301
Ook voor uw aangiften inkomstenbelasting en vermogensbelasting.
JUWELEN
PEPER JEWELS
MET
BRILLANT
RINGEN
P.V.B.A. HORLOGES
DE E G M O N D E N S T R A A T 210 telefoon 36 36 97 AMSTERDAM
cv. drukkerij heiermann co. E l a n d s s t r a a t 147, 169-173 Amsterdam T e l e f o o n 0 2 0 - 2 2 72 67
PELIKAANSTRAAT 86 2000 ANTWERPEN TELEFOON (031) 31 94 85 TELEX 33786 PEP G E M .
'T HONK Interieurverzorging Kunstnijverheid
BOEKDRUK OFFSET A l l e i l l u s t r a t i e , boek- en handelsdrukwerk Prima kwaliteit en service, snelle levering
FLOWER Alb. Cuypstraat
700
Middenweg 105-107-107a Telefoon ( 0 2 0 ) 3 5 12 22 Amsterdam (Oost)
RADIO VOS
HANGERS ARMBANDEN
FOTO- EN
FILMSTUDIO'S
HENK
b8ms Utrechtsestraat
20, tel.
243210
Van Woustraat
242, tel.
720666
M e e r dan 1 0 0 %
Uw
service
adres!
Wilt u meer exemplaren van dit herdenkingsnummer ontvangen? Wilt u het blad van het Nederlands Auschwitz ComitĂŠ geregeld ontvangen? Hebt u adressen van belangstellenden in binnen- of buitenland? Geeft u dit op aan de administratie
57
Voor al uw bloemwerk AMSTERDAM(Z) tel. 020-720123
BROCHES
Radio en Elektrische Apparaten Elektrische en elektronische onderdelen. C E I N T U U R B A A N 137 - TEL. 736154
D. van Geens Orteliusstraat 178hs. Amsterdam W. tel. 020-184159
NIET VERGEVEN, NIET VERGETEN De oorlog ging in mijn familie niet ongemerkt voorbij. Ik praatte erover met mijn vader, met kennissen, met mensen die het hebben meegemaakt. Later ging ik lezen, zag t.v.-films van L. de Jong, hoorde berichten uit Israël. Publikaties waren vrij summier in het begin. Ik vroeg me af: hoe kan een volk dat cultureel en technisch zo hoog is ontwikkeld dat menigeen er jaloers op kan zijn, hoe kan dat zomaar mensen uitroeien? Duitsers zijn ontvankelijk voor een stukje demagogie. Wat geweest is kan morgen weer gebeuren. Met het verdriet over het verleden zou je gerust moeten zijn over de toekomst. W e moeten de mensen laten zien wat mogelijk is. Befehl ist Befehl vormt geen excuus. Elk mens is geboren om te leven. Altijd heeft iemand wel iemand anders die van hem gehouden heeft.
DIE MISDAAD
VERJAART
NOOIT
De joodse mensen kwamen weer eens in aanmerking om uitgeroeid te worden. Die misdaad verjaart nooit. Nooit geldt enig motief als excuus voor wat ze gedaan hebben. Dat was mijn beleving als kind, toen er mensen zogenaamd van een bepaald ras gedeporteerd werden. Nooit, is er bij mij pardon bij voor wie zou willen vergeven en vergeten. Ik protesteer tegen mensen die zeggen: het wordt tijd om te vergeten. Dat komt nooit aan de orde. Als uitvloeisel van de sport heb ik veel contacten. Een paar keer was ik in Israël. Ik heb Buchenwald bezocht. Ik was uitgenodigd om Dachau te bezoeken, maar dat vind ik te toeristisch. Van Jena uit ben ik eens naar Buchenwald geweest. Geen sensatie, het was een soort pelgrimage. Met een paar Hollandse en een Duitse scheidsrechter wandelden we langs de dennen. Er lag sneeuw. Bij de ingang stonden borden: niet filmen, geen lawaai. We hoorden daar dat het commando van het crematorium wel een premie kreeg, ze konden de gaskamers dan niet bijhouden. Zwijgend liepen we terug. In het Oostblok houden ze deze monumenten goed in orde. Tegen wie vergeten wil zeg ik: ga er in je vakantie eens een dag naar toe. Dat zeg ik ook in mijn lezingen, zo'n 160 per jaar: ga zelf kijken! BLIJF
HERDENKEN
Alle films geven maar een fractie van een impressie. Maar wat geweest is mag nooit meer gebeuren. We moeten de herdenkingen ook niet afschaffen. Zoals Den Uyl zei: elk jaar de doden herdenken. Je hoort vragen: moet men oude wonden openrijten? Die wonden helen nooit meer, het syndroom blijft.
IN GESPREK MET FRANS DERKS
Als zich ooit zo een situatie zou voordoen, zou ik er nooit in berusten te worden gevangen genomen. Ik zou meteen in verzet gaan. 'Wir haben es nicht gewusst', zeggen ze. Dat moet een smoes zijn, het was zo breed opgezet, het kan gewoon niet dat dat niet geweten is. Op een gegeven moment kreeg ik een uitnodiging om in Polen te fluiten, een wedstrijd in de buurt van Katowice. Op de kaart zag ik dat het dicht bij Auschwitz en Birkenau is. Na aankomst in Warschau wilde ik meteen het getto zien en de volgende dag voor de wedstrijd Auschwitz. Met bussen vol jonge mensen reden we erheen. Ik had bloemen gekocht bij de informatiepost. Als Nederlander kon je een film met tekst in het Duits gaan zien. Ik bezocht blok 11, de barak met het haar, met het speelgoed, de cellen waar ook pater Kolbe zat die zich vrijwillig aanbood voor het gas, inplaats van een ander. Voor Birkenau was geen tijd. Daar is een aantal mensen, een derde van Nederland, op afgrijselijke wijze vernietigd. Ja, als intellectuelen proeven doen op kinderen! Een kind moest als proef veertien uur in de sneeuw staan. Daar is geen excuus voor. Alles wat maar creatief en inventief kan zijn is toegepast om mensen te vernietigen. Een Amerikaans kind heb ik daar zien huilen: hoe zo iets ook mogelijk is geweest. Het heeft zin een pelgrimage te houden. Te zien waartoe bepaalde groepen in de wereld in staat zijn. Wat er ook gebeurt, dat nooit meer. Ik kon toen mijn bloemen kwijt op het crematorium bij de gaskamers van Auschwitz. Zo een crematorium maakt een primitieve indruk, maar het is volkomen rationeel gebouwd. Zelden heb ik een zo objectief beeld gekregen als door de film die ik toen zag, een half uur lang. Een doorsneebeeld. Na die film gaat het licht aan. Je kijkt om je heen. Onbegrijpelijk.
GEEN
Wie de drie van Breda vrij wil laten hoeft bij mij niet aan te komen. Of kijk die lui die tegen Knoop ageren omdat die jacht op Menten heeft gemaakt. Vergeven en vergeten mag menselijk zijn, hier geeft het geen pas. Dat bezoek aan Auschwitz heeft een onuitwisbare indruk op me gemaakt. De wedstrijd heb ik die dag plichtmatig gefloten.
Elk jaar kom ik een keer in een gevangenis een praatje houden. Met Kerstmis. Verleden jaar was ik in Breda. Toen heb ik gezegd: als de drie zich aan mijn woorden willen verlustigen, laat ze maar wegblijven. Daar kom ik niet voor. Hun familie! Die mensen hebben nooit familie gehad! Net als zo een Menten. Dertig, veertig jaar heeft hij tegen die kunstschatten aangekeken, die hoort in een naakte cel.
Ik ben blij dat ik door de sport in staat ben vrij rond te kijken en mijn gevoelens bewezen te zien. Aan de omgang met Israëliërs heb ik veel gehad: je hebt er natuurlijk ook goede en slechte bij, je hebt goede en slechte Christenen. Ik praat heel veel, om de dag, voor militairen en werkende jongeren. Ik heb Buchenwald gezien en Auschwitz, daar eindig ik altijd mee. Dat heeft me zo gepakt, in de auto schrik ik soms van de beelden die ik dan opeens weer voor me zie. Iets daarvan projecteer ik dan in mijn woorden. Ik ben er nog niet mee klaar.
WAKKER
HOUDEN
Er is verband tussen sport en de maatschappij, de sport wordt vaak misbruikt. De nazi's deden dat in 1936, de Olympische spelen in Berlijn werden toen misbruikt voor rassendiscriminatie. Dat bleek toen de Amerikaanse negeratleet Jesse Owens de sprints won. Toen was het Hitier. Maar er zijn nu ook gevaarlijke figuren, zo een Franz-Josef Strauss, dat is een punt. Bij velen zit het er nog in. Ik weet er een, een intellectueel, en studievriend van Erhard, die vroegere Bondskanselier. Tegen die vriend zei iemand: 'jullie hebben in de nazitijd niets gedaan. En die vent: 'Ich war ganz begeistert von den Augen des Führers'. Ook zo iets is voor mij een waarschuwingssein. Ik vind: in het jaar 2050 moet het nog geaccentueerd worden, waar de mensen dan ook mee bezig zijn. Laten vooral de jongeren niet denken dat het niet weer kan keren. Het kon en het kan dus. Die gedachte moet men wakker houden. Zo blijf ik het altijd zien.
VRIJLATING
11
ROLAND HOLST HERDACHT
DE URN Er zijn namen waarbij geen gezicht meer ho(j het kind van Levy en de jongen van Cohen 1
Voor de twintigste herdenking schreef A. Roland Holst voor ons een kwatrijn. Nu hij dood is drukken wij het te zijner eer opnieuw af. NA TWINTIG JAREN Geen hemel, maar de hel als oord van leven is wat de mensch zijn medemensch kan geven. In Auschwitz deed hij het. — Wie, daar geweest, kan, wat hij nooit vergeten kan, vergeven? A. Roland Holst
Er zijn volwassenen die nooit gestorven zijn: mijn tante met de Kwatta reep die diertjes sneed uit sinaasappelschil mijn vader met zijn mannendreigement "Je groeit nog op voor galg en rad" mijn moeder met het engelengezicht (zij snikt nog steeds bij het sterven van de h< Er is een urn vol as en splinterbeen waaruit een geest stijgt van een lang voorbij een groep verzamelt jaarlijks in gebed en spreekt het waar van vreemd en wreed v< ontdoet het spinneweb en wist het stof Het is die urn die met de as van God-weet-v\ mijn leven voor verdampen hoedt Er is een leven in mij waarvan ik niet weet waaraan verdiend - waarvan geen doel beke maar dat ik als een schat behoeden moet Margot H. de Hartog A A N M I J N KIND (Westerbork
1942)
Klein wezentje kwam in de nacht Een huidje, o zo zacht Hij uitte een zuchtje als de wind Het is mijn kind! Het grootste geluk is nu gekomen De mooiste aller dromen Nu wordt het door mij bemind Het is mijn kind! Zijn oogjes stralen hemelsblauw Het gezichtje, rozig als de dauw Zijn mondje is roze getint Het is mijn kind! Zijn lachje is zo helder en klaar De handjes spelen met elkaar Met de voetjes trapt hij in de wind Het is mijn kind! Het grootste geluk is mij beschoren Dat het kleine wezentje is geboren U kunt het raden heel gezwind Het is mijn kind! Het affiche voor de opvoering van 'Het dagboek van Anne Frank' door de leerlingen van twee joodse scholen te Rome.
Bep Verdoner â&#x20AC;&#x201D; Bilderbeek (gestorven met baby in Auschwitz 1942
i
WIT BORD MET ZWARTE
LETTERS
NA DE O R K A A N
In mijn tuin heb ik de zwaargewonde boom gezien, ontworteld door de kracht van de orkaan. Tussen de takken van de boom die ik heb liefgehad, zie ik een jong teer groengebladerd boompje staan. Ida Vos
In het park tussen goud gloeiende narcissen mag het sterrekind niet komen Ze kijkt door het getralied hek, dat haar van geel en goud gescheiden houdt en ziet een hond, die rent en holt en blaft en tolt en . . . plast tegen rose-wit bloeiende bomen. Ida Vos
A U S C H W I T Z H E R D E N K I N G 1974
Toen ik na het officieel herdenken Koba zag, huilend, hoofd gebogen, leunend tegen marmerkoude steen, sloeg het herdenken plotseling brandend als de ovenvlam vlijmscherp door me heen. Ida Vos
THERESIENSTADT HITLER G I B T D E N J U D E N EINE S T A D T
Een stad waar allen dood nog leefden de levenden al dood Kazernes overvol hoewel steeds weer geleegd in de gevreesde trein met onbekend het doel De broodwagen van eenmaal per drie dagen ook doodskaros met menselijk jammerpaard Alleenstaand een gebouw (de schoorsteen immer rokend) waarin luguber standaardwerk: naast elkaar in doosjes met naam en toenaam in rode waterinkt en datum van en tot De asbibliotheek met werk uit alle landen van een verdelgd Europa Margot H. de Hartog
Toen het Russische leger tot dicht voor het concentratiekamp was opgerukt, werd het mausoleum leeggeruimd. De ingezetenen, die hierbij moesten helpen, werd een blikje sardines beloofd, dat echter later niet werd verstrekt. OPRUIMING
Regendruppels vielen rond het vierkant van kartonnen doosjes veegden de inkt - de naam van de bewoners Het tikken doofde op het pap van papkarton waardoor de as het ingekrompen been Woordloos hielden we de naamloze verkruimde leden - de familieleden even in de hand voor verdergeven door de naakte open poort Alles door elkaar de regen - tranen - as naar buiten op de weg die opgehoopt - gelijkgewalst moest voor de nieuwe aanvoer Week als doorweekt karton de aarde ondervoet - de snikken tussen honger en verdriet Margot H. de Hartog
HELENA RUBINSTEIN
KELTUM PLEET GOUD & ZILVER UURWERKEN OPTIEK
Drukker Sr Vaal MAASSTRAAT
115 - A M S T E R D A M
- TEL. 42 75 79
A t h e n e u m Boekhandel e e n t u i n in d e w i l d e r n i s
NIEUWSCENTRUM
AB
Atheneum
boekhandel
Spui 14-16, Amsterdam, telefoon 020 - 2 3 3 9 3 3 / 2 2 6 2 4 8
D e grootste bruids- e n cocktailafdeling vindt u bij:
DRUKKERIJ DE
NOORDSTER B.V. Dir. H. Van Heuvelen
Voor al uw drukwerk Handels Kantoor Reklame Familie *Sinds 1905
Amsterdam-O. Schollenbrugstraat 22 Telefoon 020-35 52 01
cDeklantblgft
''Kalief
bij Con&Verdonck Con & Verdonck heeft een hl uitstekende naam hoog te houden in de Perzische tapijtenwereld. Daarom, wat er ook gebeurt, de klant blijft kalief. En natuurlijk doen wij er alle moeite voor om u goed te adviseren. Hoeveel perzen wilt u zien? Tien, twintig, vijftig?^ Con & Verdonck ziet u graag komen.
Modehuis De Vries B.V. verder brengen wij voor u een ruime keus in japonnen, mantels, pakjes, broekpakken etc. Alsmede een uitgelezen bontcollectie.
Kalverstraat 3-5 -
Tel. 66258-237634 (bij de Dam)
C^nĂŤ\4id0iick Amsterdam-Den HaagRotterdam- ArnhemEindhoven
A
JODEN IN VERZET 'Hebben jullie je dan niet verzet?' Het is de steeds weer terugkerende vraag als de vervolging en uitroeiing van de joodse bevolkingsgroep aan de orde komt. Het antwoord is: jazeker. Overigens is juist een hele bevolkingsgroep, dus met inbegrip van kleine kinderen, zieken en ouden van dagen, niet bepaald hetzelfde als een sabotagegroep in een bedrijf of de samenstellers en verspreiders van een illegaal blad. Zulke groepen hebben zich zelf samengesteld met als doel: verzet. Er zijn verschillende redenen waarom men weinig lijkt te merken van joods verzet of verzet van joden. Allereerst: van geen enkele officiële zijde was er voor of in 1940 iets gedaan om de joden op de dreigende gevaren te wijzen, laat staan ze te activeren.
Gettomuur
en
staking
De vermaardste verzetsactie van joden in de Tweede Wereldoorlog was de opstand in Warschau's getto. Voorwaarde daartoe was dat de nazi's deze prooi binnen de muur, d.w.z. op een klein gebied bijeengedreven hadden; negen tiende van de gettobewoners was al uitgeroeid toen de opstand uitbrak, kon uitbreken. Maar ook in de laatste fase van de jodenjacht zaten overgeblevenen hier in ons land niet bijeengepakt als binnen de gettomuur. Bij de machtigste verzetsactie in Nederland, de Februaristaking, waren talloze joden betrokken, afgezien van hen die bij de razzia's daarvoor zijn opgepakt. Twee van de vier in verband met de staking gefusilleerden waren joden. Ook onder de 22 in augustus '41 veroordeelden bevonden zich joden en anderen werden gezocht. De staking met wat erop volgde geeft de aard van het optreden in ons land aan. Er bestond in Nederland verzet en men deed daar in enigerlei vorm, in meerdere of mindere mate aan mee. Aparte joodse verzetsgroepen bestonden nauwelijks: hooguit een enkele joodse knokploeg, begin '41, maar, zoals in de jodenbuurt, kreeg men dan ook hulp van elders en van anderen. Misschien zouden de jongelui die in de Wieringermeer werden opgeleid om naar het toenmalige Palestina te gaan en die grotendeels ontkwamen nog het best een joodse verzetsgroep kunnen heten, al werkten ook zij samen met anderen, zoals Joop Westerweel. Walter Süsskind en de zijnen, die vooral kinderen uit de Hollandse Schouwburg haalden, gaven een voorbeeld van joods verzet. Natuurlijk werden ook zij gesteund door anderen buiten de noodlottige schouwburg. Süsskinds naam is terecht aan een brug bij de Amstel gegeven. Ook Westerbork kende verzet. Wij wezen al eerder
op het werk
van o.a.
Werner
Stertzenbach, die mensen uit het kamp smokkelde, ook alweer in samenspel met verzetslieden erbuiten.
Samen
tegen
de nazi's
Verreweg de meeste joden die zich tegen de nazi's te weer stelden zaten in het algemene verzet. Zij hebben met valse papieren en ondergedoken, zoals op den duur vrijwel alle verzetsmensen, de vijand op een of andere manier schade berokkend, vaak b.v. door hulp aan de illegale pers. Er waren joden die joodse kinderen hebben ondergebracht en ook die Engelse piloten verder hielpen. Er zijn joden, die anderen geld gaven om onder te duiken, gepakt wegens 'Judenbegünstigung'. Niet gering is het aantal van joden die bij hun arrestatie in illegale activiteiten waren gewikkeld — wat zij uiteraard niet aan de neus van de Grünen hingen. Ten onrechte is maar al te dikwijls aan joodse verzetsstrijders een buitengewoon pensioen onthouden op het merkwaardige argument dat zij tijdens een zg. jodenrazzia werden gepakt — alsof dat er iets toe doet. De overlevingskansen voor joodse gevangenen in Auschwitz waren gelijk bekend nog veel kleiner dan in andere kampen, de enkele overlevenden moesten een loodzware lijdensweg door. Er is meermalen op gewezen dat deelname van joden aan het verzet uiteraard steeds meer beperkt werd door het verdwijnen van deze groep zelf. Alle gegevens wijzen uit dat 1943 en met name de Duitse nederlaag bij Stalingrad een sterke toeneming van het verzet opleverde. De joden waren toen in overgrote meerderheid al uit Nederland weggesleept en vermoord. Zoveel te minder van hen konden dus ooit meer iets ondernemen. Alle verzetsdaden van joden stammen dus of uit de eerste oorlogshelft of van mensen die vroegtijdig hebben kunnen onderduiken. Onder degenen die waren uitgeweken heeft een aantal in andere bezette gebieden aan het verzet deelgenomen. Van de joodse mannen die in Engeland zijn aangekomen traden de meesten in militaire dienst. De vrouwen hebben zich eveneens meestal v o o r de oorlogvoering ingezet.
Onderduiken
Js verzet
Tot hiertoe namen wij gemakshalve aan dat verzet is: de bezetter direct afbreuk doen. In feite verzette men zich zodra men Duitse Verordnungen overtrad, zodra men Befehle in de wind sloeg. Zo een Befehl kon zijn zich te moeten melden op een bepaalde plek of om vanaf acht uur 's avonds op je officieel adres thuis te zijn. Een onderduiker ging tegen dat Befehl in en pleegde derhalve verzet. Aldus blijkt een aanzienlijk deel van de joodse groep vervolgden zich te hebben verzet. Natuurlijk horen hierbij zij die onderdoken, werden verraden en toch nog omkwamen. Men kan gevoeglijk in aanmerking nemen dat bij het begin van de deportaties, half juli 1942, de mensen niet voorbereid waren — en niet de flauwste voorstelling hadden van wat hun boven
het hoofd hing. Zij konden zich niet bergen en volgden dan maar de oproep of bleven thuis zitten. Had men een weg geweten, dan was men wel ondergedoken en had dus ook verzet gepleegd. Mensen zonder geld en relaties, een groot deel van het joodse proletariaat, is zo weggevaagd wegens gebrek aan kans. Gebrek aan kans ook om verzet te plegen. Desondanks was het verzet, zelfs in engere zin opgevat, niet gering voor een groep die vóór de catastrofe nooit veel meer dan 1 V2% van Nederlands bevolking heeft omvat. In sommige milieus, neem het Amsterdamse studentenverzet, was het percentage joodse verzetsdeelnemers zelfs opvallend hoog. Een verzetsman
van het eerste
uur
Er is ook tegenwerking tegen verzet van joden tegen hun moordenaars geweest. In een lezing voor het Genootschap voor Joodse wetenschap heeft dr. L. de Jong het optreden van de Joodse Raad als collaboratie gekenschetst en de uitspraak van een ereraad onderschreven dat de handelingen van die J.R. laakbaar tot zeer laakbaar waren. De Amsterdamse leiding is de Duitsers bij de organisatie van de Endlösung behulpzaam geweest. Behalve voor die hand- en spandiensten treft de J.R. nog morele schuld: de J.R. was door de Duitsers ingesteld, maar vooral de voorzitters Cohen en Asscher hadden in bepaalde joodse kringen gezag. Alleen de Joodse Raad van Enschedé heeft de mensen aangespoord om onder te duiken en dus een verzetshouding aangenomen. Uit De Jongs onderzoek blijkt de ijskoude, men mag rustig zeggen, misdadige onverschilligheid waarmee de hoogste hier gebleven gezagsdragers, het college van secretarissen-generaal, de deportaties, de aanloop tot de uitroeiing, aanzagen en zo bevorderden. Eerst van de hierheen gevluchte joden en al snel de verdrijving en uitroeiing van de Nederlandse joodse burgers. Dat ook op hoge posten en onder de moeilijkste omstandigheden een verzetshouding mogelijk was en ook is ingenomen bewees mr. L. E. Visser. Deze president en in 1940 al een kwart eeuw lid van de Hoge Raad, de hoogste gerechtelijke instantie van Nederland — is door deze overigens smadelijk in de steek gelaten. Mr. Visser trad eind '40 op als voorzitter van de nieuw ingestelde Joodse Coördinatiecommissie, die vooral door hem elke medewerking aan nazi-maatregelen weigerde. Volgens hem behoorden de joden voor hun rechtspositie op te komen en weigeren iets te doen wat afscheiding van het Nederlandse volk zou bevorderen. Zelf liet hij geen J op zijn persoonsbewijs zetten en hielp hij de illegale pers. Hij stierf begin 1942, misschien van hartzeer, omdat zo weinig hooggeplaatsen zijn voorbeeld volgden. E. T.
Dé specialist
Cees Tak
ARCHIEFVERNIETIGING
JO BLIK OUD-PAPIERHANDEL
Vliegtuigstraat 8 Telefoon 155358-157592 b.g.g. 822268 Dames-, heren- en kinderspeciaalschoenen
Geopend: maandag t/m vrijdag van 8.00 tot 16.00 uur
Bilderdijkstraat 69, Amsterdam Tel. 129465 - 124193
See
m
m o r r i s bef ore you buy your real sheepskin coat.
Bekouw Mendes
Uitgebreide sortering dames- heren-en kinder suedenappa-en lamsvacht jassen.
makelaars in assurantiën
W i j willen u helpen
Haarlem: Barteljorisstraat Tel. (023) 312655 Amsterdam: Leidsestraat, (bij Koningsplein), Tel. (020) 2235 96
nu en later, bij uw financiering en het treffen van de juiste voorzieningen voor de toekomst.
wettelijke aansprakelijkheid hypotheek, brand, inboedel, diefstal, ongeval, auto.
onze service houdt niet op na het sluiten van de polis.
T Groothandel in heren- en jongensconfectie Keizersgracht 806-808, telefoon 235337 en Confectiecentrum, toren II, 5e etage, telefoon 153542
AHodillKI i:.v. HANDSCHOENENGROOTHANDEL
Bekouw Mendes Stadhouderskade 2 Amsterdam 0 2 0 - 21 2 6 26
SCHIPHOLWEG 1011
'BOEGINGHELIEDE
TEL. 02505-673
Immateriële hulp: een aanvulling De joodse vervolgden hebben recht op pensioen, gezien de zwaarte van hun lijden. Dit stelde een delegatie van het Nederlands Auschwitz Comité voorop in het gesprek met het Werk- en adviescollege van CRM op 10 maart vorig jaar. Goede immateriële hulp, hulp of begeleiding die geen materieel karakter draagt, dus buiten geld e.d. om, acht ons comité zeer belangrijk. Ook dat dit niet neerkomt op ambtenarij. Men wilde ook een informatie-bureau met wettelijke volmacht, één punt voor alle informatie, zodat er vanaf de aanvraag begeleiding is en de afhandeling van de aanvragen wordt versneld. Het NAC was niet en wordt minder in staat bij het oplossen van de talloze moeilijkheden te helpen. Het ziet zijn taak vooreerst in het overdragen van zijn ervaringen aan deskundigen, ook jongeren. Jonge mensen kunnen niet alles bevatten, maar wel helpen. Bij groepen slachtoffers, zoals eenzame bejaarden, oud-gevangenen en slachtoffers van experimenten, onderduikers, gemengd-gehuwden enz. komen nog de mensen van de tweede en derde generatie, die men dezelfde rechten en plichten zou willen toekennen als de anderen. Het NAC had het Werk- en adviescollege op zijn verzoek vooraf de volgende brief gezonden:
EEN
BLOEMETJE VAN
LOTGENOTEN
Ons comité komt, gelijk bekend, op ieder gebied en in de ruimste zin op voor alle wel en niet materiële belangen van de door de nazi's in de oorlog vervolgden. Wij willen daarom opnieuw onze mening en aanwijzingen geven inzake maatschappelijke en aarverwante begeleiding van oorlogsslachtoffers, ook al komt dit punt rijkelijk laat (en voor zovelen te laat) aan de orde. Het trauma van de joodse bevolkingsgroep is dat deze bij terugkeer en heel lang daarna helemaal niet is geholpen. De Stichting ging aan het werk voor politieke gevangenen en verzetsmensen, de joden bleven in de kou. Men zette zich aan het werk, trachtte het leed te verdringen; de tweede generatie groeide op met eerst niet onderkende handicaps. Vaak vonden de teruggekomen mensen een nieuwe partner: wanneer zij in later jaren ook deze weer verliezen is dat teveel voor ze. Ze zijn dan hopeloos alleen en wij mogen ze niet alleen laten. Zij hebben groter en aandachtiger begeleiding nodig dan wie ook. Verschillende comitéleden verlenen hulp zoveel zij kunnen door te komen praten, te luisteren, een bloemetje, fruit e.d. Wij
weten dat dit op te kleine schaal gebeurt, maar de benadering, medeleven geen medelijden, is goed. Juist lotgenoten en die hun nastaan kunnen het meeste doen, maar zij bereiken slechts weinig mensen en ook zij worden ouder met alle gevolgen. Wij raden aan dat sociale werkers, liefst zij die al relaties met slachtoffers hebben met ons in overleg treden. Met onze ervaringen kunnen wij hun van advies dienen, wij kunnen en willen die ervaring overdragen. Onze vaak dubbel eenzaam gebleven lotgenoten hebben die begeleiding nodiger dan ooit. IN I E D E R G E V A L
ANDERS
Vooraf dit: medisch-psychologisch blijkt ieder geval apart te staan: ieder ondergaat zijn leed op eigen wijze en verlangt een eigen behandeling. Verder bestaan er uiteraard groepen, b.v. naar leeftijd, de mensen die doorlopende verzorging nodig hebben, de tweede generatie en nog andere. Wij constateren dat onze houding van solidariteit en ons uitgangspunt 'Nooit meer Auschwitz' veel mensen aanspreekt. Wij vinden dat enerzijds elk geval op zichzelf staat, anderzijds binding van al onze mensen nodig is. Wij achten de bestaande voorzieningen, zowel Centrum '45 te Oegstgeest als huiselijk contact onvoldoende. Voor sommige zieken en eenzamen zijn herstellingsoorden gewenst waar zij onder elkaar over kamp- en onderduikellende kunnen praten, anderen willen dit juist niet. Wij zouden voor ieder slachtoffer persoonlijke begeleiding wensen, een wezenlijk contact, zoals de Stichting '40-'45 de eerste jaren had. Inzake contacten van onze mensen met anderen is geen algemeen antwoord te geven. Contacten zijn er soms wel, soms niet. Ons advies luidt: laat er een sobere, efficiënte begeleiding komen. NIETS
AFKNABBELEN!
In elk geval achten wij het niet te tolereren dat er iets wordt afgeknabbeld van wat er ruim 30 jaar na de bevrijding is bereikt. Van dat kleine beetje mag niets worden teruggenomen. Materiële en niet materiële zaken hangen hierbij onverbrekelijk samen, maar de laatste zouden de eerste nooit kunnen vervangen. Alleen van aanvullen kan sprake zijn.
ONTMOETINGSPLAA TS In iets ander verband heeft de secretaresse van het Comité, mevrouw E. Furth, op 30-
3-'76 te Rijswijk nog eens onderstreept dat immateriële begeleiding nooit tot stand kan komen, als de zorg voor het dagelijks bestaan in materiële zin niet in orde is. Zij zag in het Centrum '45 een ontmoetingsplaats van mensen die dezelfde taal spreken en belevenissen gemeenschappelijk hebben en verzocht het college bij de regering op uitbreiding van Centrum '45 aan te dringen. Hoewel niemand beter kan helpen dan de eigen verzetsmensen en oorlogsslachtoffers is verjonging nodig. De slachtoffers kunnen de jongeren na scholing coachen.
INFORMATIECENTRUM Er is een informatiecentrum voor oorlogsslachtoffers, d.i. slachtoffers van verzet en vervolging, op komst. Iets dergelijks is allang bepleit door de voorzitter van het Centraal Orgaan Verzets- en Vervolgingsslachtoffers, H. Teengs Gerritsen. Deze is niet gelukkig met de versnippering in de zorg voor deze groepen over CRM, Binnenlandse zaken en andere departementen. Oprichting van een centrum zou erkenning van de slachtoffers betekenen en een rustpunt zijn waar allen terecht kunnen. Controle op en bundeling van alle organisaties is mogelijk. Hij acht een aparte behandeling nodig voor de verzetsdeelnemers en vervolgden, omdat dezen nergens thuishoren in deze maatschappij. De controle moet bij de regering berusten. Op het ogenblik zijn verschillende ministeries betrokken bij het Centrum '45, voor subsidieregelingen. Als er een informatiecentrum is, kan de kwaliteit van het werk beter geregeld worden. De gehele controle behoort aan de regering. Staatssecretaris Meijer van CRM heeft deze zomer in een brief aan de voorzitter van de Tweede Kamer de oprichting toegezegd van een klein en voorlopig informatiecentrum. Dit zal tot taak krijgen behalve informatie verstrekken op elk terrein waar de vervolgden mee te maken krijgen ook hen wegwijs te maken in het totaal van de wetten en regelingen op dit terrein. Indien de omstandigheden dit vereisen — en dan bij uitzondering — zou het informatiecentrum kunnen bemiddelen. Er wordt gedacht aan een geheel zelfstandig bureau, los van enig departement of enige instantie. Het bestuur moet bestaan uit vertegenwoordigers van de organisaties die de belangen van slachtoffers behartigen en van betrokken ministeries. De heer Meijer is zeer geporteerd voor de onafhankelijkheid van zo een bureau, na voorafgaand overleg met vele betrokkenen, daaronder het NAC. 17
Speciale koopjes oudste stoffenzaak AMSTERDAM
in de van
KALVERSTRAAT 146-150, hoek Spui Amsterdam — Telefoon 23 22 64
U koopt h e t b e t e r en v e r s e r bij
Galerie MIGNON SUPERMARKT R e g u l i e r s b r e e s t r a a t 19 Nieuwendijk 175 AMSTERDAM
Dames, alleen bij o n s k o o p t u h e t v o o r d e l i g s t . V o o r al u w stoffen STOFFEN
Linnaeusstr. 34 Amsterdam Tel. 3531 16
Dit indrukwekkende boek krijgt u kado als u zich abonneert op Vrij Nederland.
Ver. Nachtveiligheidsdiensten B.V.
Hoofdkantoor:
Naam: Adres:
MARCUS
ItelfeMligheid&lietér Anno
Ik abonneer mij nu op Vrij Nederland. Ik betaal per • kwartaal (ƒ 22,50) • halfjaar (ƒ 4 5 , - ) D jaar (ƒ 90,-) (hokje van uw keuze dichtmaken a.u.b.) • Als welkomgeschenk ontvang ik het boek: " D e samenzwering tegen Simon Wiesenthai" (winkelwaarde ƒ 17,50)*
HUIS
Vestigingen:
1902
Vossiusstraat 8 Amsterdam Tel. 020 - 712711
Rotterdam - Den Bosch - Tilburg Nijmegen - Enschede Hengelo - Alkmaar
. .
Plaats: Bon opsturen in open envelop zonder postzegel aan: Vrij Nederland,Antwoordnummer 3043, Amsterdam. Betalen na ontvangst van de acceptgirokaart. Of bel even: 0 2 0 - 6 2 3 7 5 .
* D e o p b r e n g s t v a n dit b o e k k o m t ten g o e d e aan h e t W i e s e n t h a l f o n d s .
EXCLUSIEVE HERENKLEDING EN -MODE Kalverstraat
141-145,
Amsterdam
HIMMELFAHRTTRANSPORT DE D O O D M A A I T EN OOGST
Herinneringen van J. Furth aan het Himmelfahrt-transport, de evacuatie van gevangenen van Auschwitz naar Dachau in januari 1945.
In vorige herdenkingsnummers 1974, 1975 en 1976 verschenen al enige fragmenten uit deze herinneringen, telkens over een episode van het transport.
Met de nieuwe dag en de trein weer tot stilstand gekomen, bleek onze toestand weer ernstig verslechterd, de heksenketel tot het kookpunt gestegen. Joseph, een grote Hollandse man, kwam voor mij staan en legde zijn armen op mijn schouders. Hij stak meer dan een hoofdlengte boven mij uit. Het leek erop of hij van mij hulp verwachtte. Huilend als een kind vertelde hij mij dat hij een messteek in de rug gekregen had van de dol geworden Hongaar. Hij was een van degenen die in het begin van de treinreis het voorstel gedaan had met ons, de ongeveer 12 Nederlanders, een ploeg te vormen die drastisch moest ingaan tegen het ongehoord optreden der prominenten door met hen op de vuist te gaan. Ik was daar toen sterk tegen; gelukkig niet alleen ik. Er zouden zich dan allerlei groepen kunnen samenvoegen, want de Polen en Hongaren waren er in veel grotere getale, opperde ik als mijn mening. Misschien 'n laf standpunt, maar als wij ook begonnen te slaan en te stompen, verlaagden wij ons tot het moreel van onze tirannen. 'Nu zal ik het einde niet meer halen', snikte Joseph, terwijl hem de tranen langs de grauwe wangen stroomden. Inderdaad ging ook hij ten onder en verloren tussen de doden. De lijken lagen vertreden onder en om ons heen en namen bijna de gehele vloer in beslag, veelal de armen en benen bloot geworsteld, geblutst en met afschuwelijke schaafwonden. Er heerste een chaotische toestand. Er werd geschreeuwd, gegild en voortdurend gevochten. De wachtposten dreigden het beetje sneeuw dat zij ons zo nu en dan toewierpen in te houden en dat ze ons allemaal overhoop zouden schieten, als wij ons niet koest hielden. Nu en dan hoorden wij schieten. Dat deden zij niet om hun woorden kracht bij te zetten, maar naar wij later hoorden, werd er dan een rampzalige, die wellicht krankzinnig geworden en uit de trein gesprongen was, doodgeschoten. Met vechten en razen verstreken de uren. Angst maakte zich van je meester, wanneer je je ging realiseren wat er aan leed en strijd doorstaan moest worden en hoe lang dit nog vol te houden was. Ik had mijn knellende schoenen uitgedaan en meteen niet meer terug gezien. Alle kledingstukken, even afgelegd, verdwenen spoorloos.
Vonden wij toch iets terug, dan bleek het vies en nat van bloed en afscheiding, onbruikbaar geworden. Om de pijn te verminderen had ik mijn schoeisel prijsgegeven, maar nu werden mijn voeten nog meer aan kwetsuren blootgesteld. Iemand met ijzerbeslagen schoenen kwam op mijn voeten terecht. Een andermaal werd ik met krampende vingers vastgegrepen. Ik gilde het uit en wist niet hoe gauw ik die wroetende nagels uit m'n gewonde voeten los kon werken. Dat kon niet zachtzinnig natuurlijk. Er werden slagen gewisseld met stervenden, er werd gevochten tegen hun doodsstrijd. Wij werden gedoemd om als moordwerktuigen te dienen tegen wil en dank, gebruikt voor de planmatige genocide. De prominenten begonnen ook gebrek aan plaatsruimte te krijgen. Opnieuw nam de Tsjech enige leiding op zich. Hij stelde een stukje brood ter beschikking om de dode lichamen langs de kant tegen de schuifdeuren te laten stapelen en met de vodden geworden dekens en jassen af te dekken. Vier jonge mannen lieten zich overreden en na de opdracht uitgevoerd te hebben, deelden zij het zuur verdiende brokje brood.
DORST De vierde nacht was aangebroken. Twee van de prominenten, ze hadden tot ng het gedeelte van de wagon met het luik bezet kunnen houden, hingen er zo ver mogelijk uit. Buiten scheen er iets gaande te zijn. De twee gaven door dat er dampende gamellen neergezet waren. Er was al begonnen met uitreiking. Volgens onze zegslieden was er voldoende. De gedachte aan drinken wond ons op tot een soort zenuwcrisis. Uitgezonderd onze lippen, zal ik u beschrijvingen hoe wij er toen uitzagen besparen. Als ik van kleuren kan spreken was het zwart, zwart naar zwartpaars, doorkorven met bloederige barsten, korstig, droog van de dorst, geschrompeld als een stuk leren lap. Na uren kwam eindelijk onze wagon aan de beurt. De deuren, die aan de voor ons goede kant vrij gebleven waren, werden opengeschoven. Enige van de prominenten, het Kapowerk gewend, sprongen in de deuropening, belastten zich onmiddellijk met de uitdeling en bedienden zich, als vanzelfsprekend, het eerst.
De uitdeling ging afschuwelijk langzaam, omdat er maar heel weinig drinkgerei was. We wonden ons verschrikkelijk op. Opnieuw begon het gekrakeel en raakten er weer slaags. Er ontstond zo'n gedrang, dat er kostbaar vocht verloren ging. Stom stelden wij ons aan, beestachtig. We waren wilde beesten geworden. De SS-ers dreigeden dan ook de uitdeling stop te zetten. Eindelijk kwam ik dichter bij de geopende deur te staan. Een der helpers maakte een plotselinge achterwaartse armbeweging, waardoor ik van zijn elleboog een harde klap op mijn neus kreeg. Ik bleek nog bloed te bezitten, want het spatte er uit. Ik huilde woest, het meest nog omdat ik weer enige plaatsen terug gestoten werd door die klap. Toen, niets meer ontziend, sprong ik naar voren, ontrukte de helper de beker met 3/4 liter inhoud en verzwolg de kostelijke drank. Ik slurpte de edele koffie, het ons bekende smakeloze surrogaat, gulpend naar binnen. De beker, hoewel nog gloeiend heet, dronk ik met een paar enorme slokken bijna leeg. Abnormaal gedrag, maar ik genoot geweldig. In een oogwenk werd de beker weer uit de handen gerukt. Ik hijgde afgemat, ik had mijn afschuwelijke dorst enigermate gelest, mij gelaafd met goddelijke NECTAR. Spoedig was de distributie afgelopen. Ik weet zeker dat sommigen niets hebben gekregen. Voor hen was het een fata morgana gebleven. De deuren werden dicht geschoven en wij verdwenen weer achter hun duisternis. Dorst lijden is een juiste bewoording, want onze dorst werd geleden. Mensen die het ook meemaakten kunnen bevestigen dat ik niet overdreven heb, maar eerder dat woorden te kort schieten, te kenschetsen wat wij doormaakten. JACQUES I. FURTH
19
Gordon Thomas
IJL HXild l l l i l i
M a x Morgan-Witts
DE REIS DER V E R D O E M D E N Het luxueuze S.S. St. Louis van de HamburgAmerika Linie, was een van de laatste schepen dat uit Hamburg vertrok vóór het uitbreken van de tweede wereldoorlog. Aan boord 937 Duitse joden, die op 13 mei 1939 afscheid namen van hun vaderland. Zij hoopten via Cuba een nieuw land, een nieuw leven te vinden. Maar Cuba sloot zijn havens voor de vluchtelingen, evenals zoveel andere landen. Een afschuwelijke trektocht over de oceaan begon. In de REIS DER VERDOEMDEN laten de journalisten Gordon Thomas en Max MorganWitts een aantal van deze mensen aan het woord, via dagboeken, vooral via zeer recente interviews. Een nog altijd actueel document. paperback,
294 blz., f
29,59
bruna
Vervolg van pagina
9
I
enkele honderden luisteraars kon bevatten — installeerden. De belangstelling was altijd overweldigend. De behoefte aan 'iets anders' bleek zo groot, dat er complete runs op de ingang plaats vonden en er geducht geranseld moest worden om de orde te handhaven. Weliswaar werden toegangskaartjes verstrekt. Het auditorium bestond voornamelijk uit meer 'prominente' collega-gevangenen, die gul waren in" hun bijvalsbetuigingen. De programma's bestonden in doorsnee uit goede amusementsmuziek (Rixner) en opera-potpourri's (Carmen). — Als zeer geliefd solist trad op een voortreffelijk zanger van de Milanese Scale. Vooral één prachtig lied is me steeds bijgebleven: 'Mattinata' (Morgenstemming) van Leoncavallo. Verder traden een tweetal pianisten op (de kapelmeester en een voormalig begeleider van Carl Flesch), meestal met Chopin. En last but not least stond het eerste deel van Schubert's 'Unvollendete' op ons repertoire. Met Kerstmis en Oud-en-Nieuw vormden zich verschillende strijkjes en deze gaven overal in de bloks 'huisconcerten'. — (d.w.z. in de laatste jaarwende 1944-'45). 'Stille Nacht' en ' 0 Tannenbaum' (waarmede het programma steeds geopend
werd) deden de ergste wreedaards de tranen over de wangen vloeien . . .! (N.B.: sadisme en sentimentaliteit, op welker samenhang in de aanvang van dit opstel reeds gewezen werd!) Als honorarium werden sigaretten en brood, al dan niet belegd, geïncasseerd! In de kapel zaten vele Nederlanders. Aanvankelijk niet, want ik herinner me uit de eerste periode van mijn twee-en-halfjarig concentratiekampleven, dat vooral Polen, Russen en Rijksduitsers in de 'HaftlingsKapelle' speelden. In Auschwitz waren dus niet alléén Joden. Toen in oktober '44 het Russische front naderbij kwam, werden de meeste Polen en Russen westwaarts getransporteerd en werd het orkest met Hollanders aangevuld. De driemaandse periode, die toen voor mij aanbrak is uiteraard wel de beste en rustigste uit mijn gevangenschap geweest. Enkele landgenoten keerden in het vaderland terug, het merendeel niet. Op 18 januari van dit jaar moesten we evacueren. De moordende vlucht uit Opper-Silezië voor het toen zéér dicht genaderde Russische front, werd één grote jammerlijke ellende, die duizenden het leven kostte. MR. HERMAN BOASSON
Een woord van dank Alle medewerkenden aan dit nummer en aan de Auschwitz-herdenking worden van deze plaats alvast hartelijk bedankt voor de moeite, de inspanning en toewijding die zij zich opnieuw hebben getroost. Ditmaal een bijzondere hulde aan onze adverteerders,die verspreiding op zo grote schaal van dit nummer hebben mogelijk gemaakt. En dan nog een extra-hulde . . . voor de secretaressen, die hun principalen en ons zo prachtig hebben bijgestaan. N.A.C.
Aan
onze
geachte
begunstigers
Droge-naaldets
Zigeuners
van Chaja
in
De acceptgiro-kaarten, die wij vorige maand verzonden, hebben reeds bij velen weerklank gevonden. Wij hopen van harte dat degenen die tot nu toe nog niet in de pen klommen om deze giro aan ons op te sturen, dit alsnog zullen doen. Aangezien de porto-kosten de laatste tijd steeds hoger worden en ook de drukkosten van kaarten en enveloppen steeds stijgen, heeft ons comitĂŠ moeten besluiten met ingang van 1977, het verzenden van bedankkaarten te staken. In het vervolg zullen wij wel in ons mededelingenblad, telkens het aantal stortingen vermelden. Wij hopen dat het er velen mogen zijn! Wij blijven op u rekenen om ons werk te kunnen blijven doen. Bij voorbaat hartelijk dank. F. Degen, waarn. penningmeester
Polak
Limburg
Nog steeds komt het voor dat er in ons land willekeurig wordt beschikt over zigeuners, een bevolkingsgroep die, zoals men weet, door de nazi's meedogenloos is vervolgd. Een onbekend aantal van hen is in Auschwitz uitgeroeid, ook mensen afkomstig uit Nederland. De families Basili en Schoor, die allen met elkaar verwant zijn en een 25 personen tellen hebben na enig heen en weer schuiven in de Limburgse gemeente Berg en Terblijt een verblijf toegewezen gekregen . . . op een stortplaats. Zij hebben daarom tegen 10 januari een kort geding aangespannen bij de arrondissementsrechtbank te Maastricht. Het NAC heeft zich tot de president van de rechtbank gericht met het volgende telegram. Wij verlangen verbeterde leefgelegenheid voor de Familie Basiliâ&#x20AC;&#x201D;Schoor, medevervolgden door het naziregiem en waaronder oud-gevangenen van Auschwitz. Zij verdienen een voorkeursbehandeling volgens de Wet op uitkeringen aan vervolgden. Het is ons bekend dat twee oudere leden van deze familiegroep in Auschwitz zijn geweest en een WUV-uitkering ontvangen, evenals andere zigeuners. Toch vragen wij ons af of alle mensen in deze categorie die aanspraak op W U V kunnen maken, deze ook krijgen. Wij doen een beroep op hen die als zigeuners zijn gedeporteerd of nabestaanden van vervolgden om zich in verbinding te stellen met ons secretariaat tel. 020905310 of met mevrouw R. Corper, tel. 020-168816. Wij verzoeken anderen die met deze mensen in contact komen hen erop te wijzen even te bellen. N.A.C.
Een meisje in het door Hitler's knechten speciaal voor minderjarigen ingerichte concentratiekamp in Lodz schreef dit vers. In totaal werden door de nazi's in Polen meer dan twee miljoen kinderen vermoord. Het Poolse origineel is opgenomen in een recente studie van J. Witkowski.
BERECHTING Hier in 't k a m p v a n d e S S - e r s valt w e r k e n h a r d e n is d e h o n g e r g r o o t . D e j u r k e n die w i j m o e t e n d r a g e n zijn fel m e t r o d e v e r f g e m e r k t . H e t hok d a t o n s t o t slaapplaats d i e n t is niet m e e r d a n e e n v a r k e n s s t a l . D e britsen s t a a n drie h o o g g e s t a p e l d ; het s t r o p is h a r d , 't kussen als e e n s t e e n , de d a k e n slechts e e n v i e s b e s m e u r d v o d . W a t e r s o e p g e l d t hier als m i d d a g e t e n ; s o m s m o g e n w e a a n h u n restjes l i k k e n , e e n g u n s t , t o c h e t e n w e alles o p . W a n t eenmaal komt ook hun berechting, dat w e t e n w e m e t zekerheid. V u l d a a r o m , b r o e d e r , nu d e b e k e r s , z o l a n g w i j n o g o p 't leven h o p e n : d e d r o e v e t r e i n die o n s naar P o z n a n b r e n g t zal mooglijk m o r g e n al v e r t r e k k e n .
Vertaling:
Eva
Korper-Eisenstadt
21
In samenwerking met _AL. gaan wij zeker 3x per maand ISRAËL AIRLINES
naar
l$ftA<L
A l s u plannen hebt in die richting,kies dan o o k voor é é n van onze vrije groepsreizen. U kunt o n s bellen of de bon invullen. DAGELIJKS INDIVIDUELE ITE-REIZEN
U kunt zelf uw reisdata bepalen met een minimum verblijf van één week en maximaal één kalendermaand, terwijl u éénmaal mag onderbreken in Europa op de heenreis en éénmaal op de terugreis. 5|e Transferkosten per privé auto of sherut op aanvraag. $ Vele mogelijkheden voor één- of meerdaagse tours door Israël. STUDENTEN- EN SCHOLIERENRETOURS
(vraag onze speciale tarieven) ( KAN O N G E F R A N K E E R D IN OPEN E N V E L O P P E W O R D E N T O E G E Z O N D E N )
Folders en inlichtingen bij:
NET WORLD TOURIST ORGANIZATION
Rokin 9-15 Amsterdam
Telefoon 020-243350*
Wij verzorgen al uw reizen over de gehele wereld.
Abba Eban
MIJN VOLK De lezer krijgt inzicht in de denkwereld en het eigen karakter van het joodse volk en hij wordt geboeid door Abba Ebans meeslepende beschouwingen over het wonder van Israëls voortbestaan van de oudheid tot de moderne tijd Fromaat: 13x19 cm, 440 blz., 33 illustraties, genaaid gebonden. Prijs f 32,50
b e l (020) 9144 0 0 voor e e n a b o n n e m e n t of p r o e f a b o n n e m e n t Abba Eban
MIJN LAND
De AGO is een groot verzekeringsconcern. Met onbeperkte verzekeringsmogelijkheden. Tegen goede voorwaarden en muistige premies. Met te hoog. Niet te laag. Maar aangepast aan de speciale situatie van uw dit Informeer eens.
Abba Eban een van Israëls welsprekendste woordvoerders beschrijft op onnavolgbare wijze het ontstaan en de ontwikkeling van de staat Israël. Prachtige foto's in kleur en zwart-wit geven een beeld van de staat en het Jeven van de bevolking. Formaat: 18x24,5 cm, 304 blz., 16 kleurillustraties en 100 zwart-wit, genaaid gebonden. Prijs f 47,50.
OPERATIE EICHMANN Formaat: 13x20,5 cm, 3 plattegronden, 18 foto's, 308 blz. Prijs f 23,75
BOEKENUITGEVERIJ KEESING BV POSTBUS 5 0 0 7 - A M S T E R D A M TEL. 020-723121 Tevens verkrijgbaar bij de erkende boekhandel
VERZEKERINGEN