Auschwitz Bulletin, 1981, nr. 01 Januari

A F van Lan schot Bankiers S I N D S 1737

Voor al uw bank- en assurantiezaken.

15 vestigingen.

Hoofdkantoor: 's-Hertogenbosch, Hoge Steenweg 29, tel.

6 ROB V.D. GOEN

153461.

knikvoetjes... dan piedro korrektie schoenen

•O* * o * *o«

Chocolade en Suikerwerken cgSógótfè •O* »o*

v. Woustraat 53 AMSTERDAM

Kom eens praten met Uw Piedro-dealer:

Tak SPECIAAL SCHOENEN Bilderdijkstraat 69 1053 KM Amsterdam-W. tel. 124193-129465

/ '

HERDENKINGSNUMMER

nederlands auschwitz comité

Oplaag: 25.000 exemplaren 27e jaargang nr. 1, januari 1983

Secr E F u r t h , Diemerkade 43, 1111 A C D i e m e n , t e l . 020-905310 Bankrek A M R O B A N K , bijk van Baerlestr 58, 1071 B A Amsterd a m , spaarrek 40 01 75 088 Gem giro 4875500, p o s t g i r o 293087 t . n . v N A C Redaktie E Tas, A m s t e l d i j k 23, tel 020-795716, 1074 H S Amsterdam A d m i n i s t r a t i e krant D v Geens, R e n k u m h o f 50, 1106 J B Amsterd a m , tel 020-972869

De aarde aan de kinderen 'Nazi-Duitsland tegenover de Joden... er bestaat geen parallel voor. Er is verschil tussen pogroms — de kerk heeft een grote rol gespeeld — en de georganiseerde vergassing met die perfectie en de hoogst moderne methode...' Aldus de 60-jarige Duitse schrijver Heinrich Böll voor de t.v. Uniek, maar geen afgesloten verleden. Het jaar 1983, het eenenvijftigste na Hitiers aantreden, begon met een waarschuwing van de Haagse hoofdcommissaris tegen racisme en fascisme.

Het jaar 1982 is geëindigd met hernieuwd aandringen van Bonn in Den Haag op vrijlating van de overgebleven twee van Breda.

Tegelijk bleek weer eens hoe in de Bondsrepubliek over de grootschaligste misdaad wordt gedacht: in Dortmund werden Westerheide en Zelle (die eigenhandig baby's vermoordde) vrijgesproken. Honderd getuigen hadden de rechter niet overtuigd van beider verantwoordelijkheid voor de dood van 9000 Joden in Wolhynië. Verbaas u niet: slechts tegen één op tien van Hitiers overlevende bloedrechters is ooit een onderzoek ingesteld, niet één stond ooit zelf terecht. Wel namen 25 nazi's plaats in het Bundesgerichtshof, het hoogste rechtscollege.

Het is dus, na meer dan een generatie, nog steeds niet over. In meer dan één opzicht.

Enerzijds krijgt de club van oudgedienden van de Leibstandarte Adolf Hitler belastingaftrek als zijnde een culturele instelling. Anderzijds kunnen ook wij uit Keulen en München zeer goede tv-programma's over de nazitijd, zoals de bovengeciteerde zien.

Een serie als Holocaust, hoe onvolkomen ook, heeft over de Rijn heilzaam gewerkt en werd herhaald, al moest er toen zo nodig een Hitlervriend bij de nabespreking meedoen.

Sterker nog: Goerings stervlieger-oorlogskampioen Rudel daalde vlak voor Kerstmis ten grave tussen veel ere- en hakenkruisen, geheven armen, alte Kameraden en huidigie Bundeswehrgroten. Niet zij, wel protesterende antifascisten zijn gepakt. Als klap op de vuurpijl: Hermann Abs, Hitiers vaste hoffinancier, is, pas 81 jaar oud, pauselijk advi-

seur geworden. Kennelijk is het ook na vijftig jaar ook hiermee nog niet uit.

Weerklank 'Als zoon van een aan de gruwelen ontsnapte vader', lezen wij in een brief, 'zelf de oorlog tussen mijn vierde en negende jaar redelijk bewust meegemaakt hebbende, voel ik mij door het simpele feit alleen al in leven geweest zijnde in die tijd verplicht om waar dat ook maar kan, getuigenis af te leggen van mijn angsten voor herhaling van deze grootste wond in de menselijke geschiedenis. Het zout dat dagelijks gestrooid wordt in die wond vervolgt mij — en ik wil met wat ik aan mogelijkheden bezit, meehelpen óf anderen te troosten öf strijdvaardig tegenkracht te bieden.'

Een heldere en heel eigen stem en gelukkig niet van een roepende in de woestijn. Let maar op de enorme weerklank van Mulisch' boek De Aanslag. Het motief schuld en onschuld, hier gekoppeld aan de uitwerking van een verzetsdaad in 1945 laat te velen van ons (anders dan bij het Herenvolk) nooit meer los. Blijkbaar slaat de problematiek aan als die van vandaag. De aanslag zelf staat in de herinneringen van een van de betrokkenen, in dit blad besproken.

Een halve eeuw later In deze jaren tachtig leeft men bewuster dan in de jaren dertig. Crisissymptomen, conflicten en wrokgevoelens dienen zich aan, racisme dringt door tot in het parlement.

Een Engelse rechter stuurde een racist-rellenmaker naar een Auschwitz-tentoonstelling. Misschien werd hij voorgelicht als door onze vriend Leon Greenman, kind van Britse ouders met één Nederlandse (Joodse) grootvader en in 1942 toevallig in Rotterdam. Slofheid van een ambtenaar die zijn papieren te laat inzag bezorgde Greenman een verblijf in Auschwitz met alles wat dat inhoudt. Een willekeurig voorbeeld van willekeur jegens miljoenen; slechts een enke-

ling kan het navertellen.

Hier te lande kon een jongeman antisemitisch wangedrag boeten met ƒ 100,— of ƒ 500 — t e storten bij de Stichting 1940-1945.

Daar zou men liefst die jongen eens laten horen wat er vandaag nog als nasleep van oorlog en vervolging wordt geleden.

Wat op 1933 volgde wordt in Frankfurt zo goed als in Londen, in Parijs, net als in vele Amsterdamse buurten en elders in ons land getoond.

Ook wat voorafging werd in beeld gebracht en ergens anders zichtbaar gemaakt. Het Museum van de Diaspora te Tel Aviv herbergt de expositie Portegiezen en Tedescos oftewel Portugese (Sefardische) en Hoogduitse oftewel Asjkenasische Joden, zoals zij in de 16de, 17de en 18de eeuw in Nederland leefden. Tevens werd er een zeer uitgebreid, levendig en drukbezocht symposium over de geschiedenis van de Joden in Nederland gehouden te Tel Aviv en Jeruzalem, waar naast oude tijden de tragedie en hoopvoller zaken uit onze periode aan de orde kwamen.

Om een vredestijdperk Als wij op 30 januari stil bijeenkomen om Wolkers' spiegelmonument is dat op de dag af een halve eeuw nadat met het nazitijdperk de oorlogsvoorbereiding en de Jodenvervolging begonnen, die tot onze rampen zouden leiden.

En wat zien en horen wij nu? In alle kringen, generaties, werelddelen, klassen, milieus leeft een angstdroom: oorlog. Ontelbare oorlogen zijn er sinds 1945 gevoerd. Geen dag zonder wapengeweld, soms in enige continenten tegelijk. In het bijzonder de oorlogen in het Midden-Oosten houden ons bezig, niet omdat oorlog daar erger of minder erg zou zijn dan ergens anders, maar omdat Israël zoveel lotgenoten telt, vervolgd, overlevend, getroffen, zoals wij. Bij deze jaarwisseling scheen daar voor het eerst enig licht: er is uitzicht op besprekinVervolg op pag. 29 3

Rally Wachtel Gespecialiseerd in Antiek Engels zilver - Old Sheffield Plate - Reproductions - Juwelen Goud - Occasions - Schilderijen enz.

Ook bent u van harte welkom op onze Diamanttentoonstelling en -slijperij Verkoop van losse en gezette diamanten.

Fabrieksprijzen.

Damstraat 6 - Telefoon 262701 H O U S E OF D I A M O N D S Er is maar een Scbweizer en dat is Scbweizer FIRET bv, Postbus45,3900AA Veenendaal, Holland

STARHOUSE B.V.

Damstraat 2 hoek Nes en Dam Tel. 241572 Amsterdam

Boetiek Tric mode voor jonge mensen

CONFECTIECENTRUM 3.05.10 —R. Lobatto Kon. Wilhelminaplein 29 Tel. 020-17 98 58

Kinkerstraat 111 Amsterdam Telefoon 18 62 03

HERGO Slagerijen Beethovenstraat 49 Buitenveldertselaan 40 Buitenveldertselaan 166 Maasstraat 53

HET ADRES VOOR VLEES EN VLEESWAREN PROBEER OOK EENS DE DOOR ONZE KOKS BEREIDE KANT EN KLARE VOOR- EN HOOFDGERECHTEN.

Aangeboden door

G. A. K. O. Mister Groep

30 januari 1983 Auschwitz-herdenking en -reünie Zondag 30 januari is gewijd aan de Auschwitz-herdenking. Het programma ziet er als volgt uit: 12.00 uur: Verzamelen bij de Nieuwe Oosterbegraafplaats, ingang Kruislaan, te Amsterdam voor de herdenking en het leggen van bloemen bij het monument 'Nooit meer Auschwitz'.

Een kort herdenkingswoord spreekt Eva Furth, de secretaresse van ons comité.

Er wordt gezorgd voor vervoer naar het Europaplein.

13.30 uur: Het RAI-restaurant gaat open voor de reünie. Een broodmaaltijd wordt aangeboden door het gemeentebestuur van Amsterdam.

Op het programma: Hans Croiset, voordracht Heddy Lester en Frank Afforter in hun repertoire het koor van de Liberaal Joodse Gemeente o.l.v. Joppe Poolman van Beusekom De toespraak wordt gehouden door ing. A. Caransa.

Er is alle gelegenheid om in een gezellig samenzijn oude en minder oude bekenden terug te vinden.

Toegang alleen op vertoon van kaart. Inlichtingen bij het secretariaat, mevr. E. Furth, Diemerkade 43,1111 AC Diemen, tel. 020-905310.

Tot ziens bij de herdenking!

NAC

Toen Jan Wolkers is de ontwerper van dit gedenkteken. Hij heeft het laten vervaardigen zoals het nu met zijn drie gebroken spiegels voor u ligt, omdat hij zich afvroeg: 'hoe de hemel zo blauw heeft kunnen blijven tijdens de oorlogsmisdaden van de nazi's'.

Rechtvaardiger had hij het gevonden als de hemel destijds 'vol barsten was getrokken, alsof de verschrikking die daar op de aarde onder haar heeft plaatsgehad, voorgoed de eeuwigheid geschonden heeft'.

De spiegels op deze bewaarplaats van de urn met as van de Auschwitz-slachtoffers, spiegelen nu voorgoed de gebarsten hemel.

Technische

gegevens

Oppervlakte 1 8 m gebroken spiegels in drie segmenten van 3x2 meter.

De spiegels liggen beveiligd tegen weersinvloeden opgesloten tussen platen hardglas. Totaal 1200 kilo glas.

Wolkers stelde zich voor dat bij herdenking bloemen en kransen gewoon op het glas neergelegd zouden worden.

2

Nu 'Bovenstaande gedachten schreef hij in februari 7977. Vijfjaar later, op zondag 22 augustus 1982 zegt Vera Ebels (Comité Vrouwen tegen Fascisme) bij de Dokwerker tegen haar toehoorders: " W i j staan hier, omdat er in Europa weer Joden zijn vermoord. Niet in de 'donkere Middeleeuwen'. Niet in de jaren van fascistische bezetting, maar nu in de zomer van 1982..."

Het antisemitisme, dat eeuwenlang een smet heeft geworpen op de Europese cultuur, leeft nog steeds helaas.

Gedachten die mij overvielen bij de spiegels van het Auschwitz-gedenkteken: Komen er nog meer barsten bij?

Wanneer

komt de tijd dat wij iets van de barsten

mogen

'helen'?

Amsterdam, september 1982 mevr. drs. K. N. Snoek

Ontdek zelf eens watdeHema voor u betekent.

HEMA

Amsterdam Marriott houdt van maatwerk.

Goede boeken van uitgeverij Pegasus!

Martin Myant: Polen, achtergronden van een crisis Een zeer grondige beschrijving en analyse van de ontwikkelingen in Polen — vanaf de Eerste Wereldoorlog toten met de militaire staatsgreep in 1981.

304 blz. paperback ƒ 34,— Theun de Vries: Wieken tegen de tralies, verzamelde verhalen over onderdrukking en verzet (1940-'45) Dit boek bevat de definitieve keuze van de schrijver uitzijn korte verhalen over de Tweede Wereldoorlog. Centraal thema is de uiteindelijke onoverwinnelijkheid van de geest van menselijkheid onder de vaak barre fysieke terreur.

332 blz. gebonden ƒ 42,50 Otto Kraan / Jan Brasser: Witte Ko, herinneringen uit het gewapend verzet Het opgetekende leven van de befaamde Noordhollandse verzetsman Jan Brasser. Binnen enkele maanden was al een herdruk van dit boek nodig!

160 blz. paperback ƒ 23,75 H. Heger: De mannen met de roze driehoek Een ooggetuige-verslag van een der weinige homoseksuelen die het concentratiekamp overleefde.

126 blz. paperback ƒ22,25 Marisca Milikowski: Een bijzonder kamerlid Een boeiende keuze uit het belangrijke werk dat oud-kamerlid voor de CPN Joop Wolff verrichtte, onder meer inzake de kwestie-Menten, de Drie van Breda, de Vijfde Mei en voor de vervolgden en oudverzetsstrijders uit de Tweede Wereldoorlog.

80 blz. paperback ƒ 18,75 Verkrijgbaar bij de erkende boekhandel Pegasus, Leidsestraat 25, 1017 NT Amsterdam

DORITA'S

BOETIEK

Kinkerstraat 178 Gespecialiseerd in: Bijouteriën — Haarmode en Toiletartikelen Knip deze advertentie uit: 10% korting op al onze artikelen

L. DE VRIES & CO.

Groothandel in •K JUWELEN SIERADEN

Beurs voor de diamanthandel Nieuwe Achterg racht 36—Amsterdam Telefoon 020 - 22 56 80

Als u een seminar wilt organiseren of een diner, een congres, een banket, een verkoopvergadering of een receptie, dan moet u kontakt opnemen met het Amsterdam Marriott Hotel. Wij gaan met zakelijke voortvarendheid met u in de slag om elke bijeenkomst tot een groot succes te maken. Want dat is het geheim van Marriott's zakelijke faciliteiten: maatwerk. En persoonlijke, zéér persoonlijke service. Of u nu met een groep van 7 of 700 mensen komt. Of u wilt dineren of slapen. Dansen of uitgaan. Alles kan bij Amsterdam Marriott.

Professionele stafmedewerkers staan u vóór, tijdens en na zo'n bijeenkomst graag terzijde. U krijgt alle hulp en bijstand bij organisatie en uitvoering.

Dus waarom geaarzeld ? Bel nu en maak een afspraak met Mike Steinmetz, onze director of catering.

Voor maatwerk.

.Amsterdam Marriott Hotel Stadhouderskade 21,1054 ES Amsterdam Tel. 020 - 83 5151 toestel 1015, telex 15087

Geredde kunst Museum in Galilea

'Ik zit in de bocht van een weg ten noorden van Haifa, en de weg loopt verder naar het noorden. Nu sta ik op een stenen esplanade bij de zee, van het water gescheiden door een asfaltweg met druk verkeer, daarna groene velden en daarna de zee onder me, bijna aan de rand van de weg, staan de hoge stenen bogen van een oud Romeins aquaduct en een stenen amfitheater, zo'n tien of twintig jaar geleden gebouwd. Links van mij zie ik het landschap van Galilea, uitgestrekte, met grote zorg bewerkte akkers tussen wallen en stenen, die één voor één door Joodse boeren met de hand op elkaar zijn gestapeld, en heuvels veelal met kleurige bloemen bedekt, vooral rode en gele. Ik draai nog een stukje en voor mij staat het enorme museum. Het strenge gebouw werd ontworpen door de strijders uit de getto's waarin de nazi's de Joden opsloten, en erachter liggen de huizen, fabrieken, stallen en tuinen van de kibboets die dezelfde strijders, de paar overlevenden uit de heldhaftige guerrilla, voor zichzelf hebben gebouwd na in nog een of twee oorlogen gevochten te hebben, of drie of vier, en deze keer op de plek waar ze wonen. Links zie ik, weer aan de andere kant van de weg, op een heuvel tegenover de heuvel waarop de kibboets rijst, de stoffige olijfgroene tenten van een militair kamp, afgezet met prikkeldraad.'

Zo beschrijft Jacobo Timerman het museum Beit Lohamei Haghetaot, het Huis van de Gettostrijders, (zie de kleurkatern van Vrij Nederland van 11 december 1982, p. 9).

Het museum is het pronkstuk van de gelijknamige kibboets, die werd opgericht door Zivia Lubetkin en Antek Zuckerman, twee overlevenden van de Warschause getto-opstand. Het is gedenkteken, studiecentrum en educatief punt ineen, het bevat duizenden boeken in ontelbare talen, foto-verzamelingen en een unieke, snelgroeiende film-o-theek, alles op het centrale thema: Hitiers Endlösing, de verregaande uitroeiing van de Europese Joden en het verzet daartegen. Het museum is veelzijdig. Het licht uitvoerig in over Wilna, beroemd cultureel middelpunt in heel Oost-Europa, evenzo over een Sjtettel, een kleine, grotendeels door Joden bevolkte stad in Polen of Litouwen. Er staan modellen van het getto van Warschau, maar ook van het beruchte Treblinka, gemaakt door een timmerman die er een jaar moest werken. Het model heeft dienst gedaan bij een proces tegen enige beulen van Treblinka. Er zijn collecties van in het getto van Lodz illegaal opgenomen foto's... maar wat was daar toen legaal?

Heel veel aandacht is besteed aan Janusz Korczak, de arts, pedagoog en schrijver, die met de kinderen van zijn weeshuis de dood inging, in 1942. De Unesco gedacht in 1978 het eeuwfeest van zijn geboorte. De uitge-

•

is ii 11'

verij van de Gettostrijders, die al een kleine honderd geschriften het licht deed zien, heeft een serie uitgaven aan Korczak gewijd, niet alleen in het Iwriet, maar ook in het Pools en in het Engels.

Men kan de Jodenvervolging in alle landen van Europa nagaan op een lange, lange reeks panelen. Uit Nederland hangen er weinig bekende opnamen. Er staat een dubbel model van het pand aan de Prinsengracht met het achterhuis van de familie Frank en er is een tableau gewijd aan Johannes Bogaard en de zijnen en hun reddingswerk in de Haarlemmermeer.

In april 1983 zal een tentoonstelling worden gehouden van werk van Chaya Polak, die al meermalen illustraties voor ons gedenknummer heeft gemaakt.

Korczak-vignet.

Van Gogh-museum te Amsterdam te zien waren.

Van de bijzonder interessante beeldengroepen willen wij hier alleen de spichtige kampfiguren met hun geruwd oppervlak van Elsa Pollak noemen.

Alles is hier bijeengebracht onder drie gezichtspunten: gemaakt in kampen en getto's of door overlevenden daarvan. Dan werken, geïnspireerd door oorlog en vervolging en tenslotte vroeger werk van omgekomen kunstenaars.

Zo treft men er een verbluffend veelluik aan, de verwoesting van Kowno, door een Litouwse schilder, evenals schilderijen van Dali en Melle.

Uiteenlopend en subtiel zijn de reacties met de tekenstift uit de nazihel. Miriam Novitch, die de motor en de wichelroede achter al deze verzamelingen is, heeft een bundel reprodukties bijeengebracht onder de titel 'Geestelijk verzet', die in 1979 in Italië en in '81 in Amerika is verschenen. Zij heeft ook werk van Nederlanders opgespoord, waarvan wij een deel in dit nummer tonen.

Nederlanders

Max van Dam. Ondergedoken vrouw.

Houtskool.

Geredde kunst Het leeuwendeel van de aanzienlijke ruimte van het museum van de Gettostrijders wordt ingenomen door de kunstcollecties.

Meer dan 3000 schilderijen en bladen grafiek, daartussen sculpturen van allerlei aard en materiaal.

Een grote hal terzijde van het hoofdgebouw is gereserveerd voor 62 schilderijen van Max Bueno de Mesquita, die voordien in het

In de benedenzaal van het museum hangen tekeningen van Max van Dam en Joseph de Swarte. De laatste was een zeer begaafde dilettant, die verscheidene scènes uit het leven van Joods Amsterdam in aquarellen en tekeningen heeft uitgebeeld, toen hij in het bankgebouw waar hij voordien werkte, zat ondergedoken. Hij kon het museum naderhand twaalf aquarellen schenken.

Max van Dam was een te Winterswijk geboren en o.a. te Antwerpen opgeleide schilder, die na een korte onderduik in Bergen in de herfst van 1942 heeft getracht Zwitserland te bereiken en in Oost-Frankrijk werd gepakt. Hij is daarop gedeporteerd naar Sobibor; daar heeft hij deelgenomen aan de opstand. Hij is de Nederlandse schilder van wie in de zeldzame getuigenverklaringen sprake is. Mogelijk hebben SS-ers hem laten tekenen.

Het gespaard gebleven werk is uiteraard in Nederland gemaakt. In een enkel stuk is een voorgevoel van de tragedie in houtskool vastgelegd en op onze voorpagina gereproduceerd.

Wij hebben gemeend niet beter te kunnen doen dan dit nummer te illustreren met uitingen van Nederlandse schilders en grafici uit de zwarte jaren.

Wij drukken de tekeningen etc. af als een eerbetoon aan de kunstenaars en al hun vermoorde kunstbroeders en aan de strijders die zich tot in het hol van de leeuw en totterdood hebben verweerd.

E.T.

In samenwerking met | j 3 gaan wij zeker iedere week

ISRAËL AIRLINES

n a e i r

l$ftA<L

Als u plannen hebt in die richting,kies dan ook voor één van onze vrije groepsreizen. U kunt ons bellen of de bon invullen |5k W i j kunnen v o o r gesloten g r o e p e n reizen naar u w w e n s e n samenstellen.

Vrijblijvende offertes. # Transferkosten per privé auto of sherut op aanvraag.

4c Vele mogelijkheden voor één- of meerdaagse tours door Israël.

STUDENTEN- EN SCHOLIERENRETOURS (vraag onze speciale tarieven)

' ' geïnteresseerd en verzoek per omgaande volledige inlichtingen.

J a

k

b

e

n

ü <

naam adres

^

plaats

\

telefoon

v

INET WORLD TOURIST ORGANIZATION A N T W O O R D N U M M E R 9y 1000 RA

AMSTERDAM

( KAN ONGEFRANKEERD IN OPEN ENVELOPPE W O R D E N T O E G E Z O N D E N )

Folders en inlichtingen

bij:

NET WORLD TOURIST ORGANIZATION Rokin 9-15, 1012 KK A m s t e r d a m

Tel. 020 - 2 4 3 3 5 0 *

Wij verzorgen al uw reizen over de gehele

wereld.

Herinneringscentrum

Kamp Westerbork

Wat? Waarom? Hoe?

Op 20 april 1939 diende de toenmalige Nederlandse regering bij de Tweede Kamer der Staten-Generaal een ontwerp van wet in tot wijziging van de begroting van Binnenlandse Zaken voor het jaar 1939, inhoudende dat een bedrag groot ƒ 1.000.000,— werd beschikbaar gesteld voor 'de kosten van geordende onderbrenging van hier te lande vertoevende vluchtelingen uit den vreemde'. Het ontwerp werd kort daarop door beide Kamers, na uitvoerige debatten aangenomen.

Begin oktober 1939 werden de eerste 22 Joodse vluchtelingen uit nazi-Duitsland ondergebracht in 'Westerbork'. Hiermee begint de geschiedenis van 25 ha. Drentse hei, in de boswachterij Hooghalen, gemeente Westerbork, van waaruit in de periode van 1942 tot 1944 meer dan 100.000 Joden uit Nederland werden gedeporteerd om in de door de nationaal-socialistische machthebbers gebouwde vernietigingskampen te worden vermoord.

Een geschiedenis die is vastgelegd in 'Kroniek der Jodenvervolging' van Abel Herzberg, in 'Ondergang' van prof. dr. J. Presser en in 'Het Koninkrijk der Nederlanden' in de Tweede Wereldoorlog', deel van prof. dr. L. de Jong. Een geschiedenis, die is terug te vinden in tijdsdocumenten zoals het dagboek uit Westerbork van Philip Mechanicus 'In Depót' of de brieven uit Westerbork van Etty Hillesum.

Na de oorlog Een geschiedenis die niet eindigde met de bevrijding in 1945, omdat het geleden leed voortleeft in de overlevenden en hun nageslacht.

Het barakkenkamp werd na de oorlog voor verschillende doeleinden gebruikt: als strafkamp voor NSB-ers, als militair oefenterrein en tenslotte als Woonoord Schattenberg — van het begin van de jaren vijftig tot 1970 één van de plaats waar Zuidmolukkers werden gehuisvest. Aan het eind van de jaren zestig werden gedeeltelijk op het terrein van het voormalig kamp Westerbork de radiotelescopen van de Stichting Radiostraling Zon- en Melkweg gebouwd.

Over de vraag of en zo ja op welke wijze ter plekke aandacht moest worden geschonken aan datgene wat zich hier heeft afgespeeld, is sedert de bevrijding verschillend gedacht.

In 1970 heeft koningin Juliana het voor velen ontroerende en veelzeggende herinneringsteken van de kunstenaar Ralph Prins onthuld.

Maar er waren ook mensen van mening dat dit herinneringsteken — hoe veelzeggend ook voor hen die weten — niet voldoende was. Een kleine groep, die zich bewust was van de morele steun van velen, bleef zich bezinnen op de noodzaak van betere infor-

matie, betere toegankelijkheid en bereikbaarheid van het terrein.

In 1978 heeft dit geleid tot het oprichten van een werkgroep waarin op persoonlijke titel zitting hadden: mw. Mr. A. P. Schilthuis, toenmaals te Assen, mw. D. A. van AlbadaJensma, toenmaals te Vries, de heer J. Bakker te Emmen, mw. A. van Dellen, toenmaals te Assen, de heer R. Derks te Westerbork, de heer A. J. Evenhuis te Meppel, de heer L. Feijen te Assen, de heer D. Gans te Assen, de heer mr. A. Hijmans te Rolde, de heer M. Kopuit te Amsterdam, de heer M. Mulder te Westerbork, mw. mr. M. A. Pach te 's Gravenhage, mw. drs. R. Post-Hooykaas, toenmaals te Assen, de heer G. van Reemst te Assen, de heer R. de la Rie te Emmen, de heer J. H van der Spek te Assen, mw. drs. L. E. de Wijn, toenmaals te Gieten, eind 1979 met de heer C. A. de Kruif te Rolde aangevuld.

De leden van de werkgroep waren van mening dat het terrein van het voormalig kamp Westerbork een plaats van herinnering, herdenking en bezinning moest zijn — bezinning op de historische en actuele betekenis van het kamp. Uitvoerig overleg met elkaar en met vele anderen leidde in 1979 onder meer tot een plan om een kleine barak te (her)bouwen op het terrein van het kamp. In die barak zou informatie worden verschaft over de betekenis van het kamp.

In de loop van 1980 bleek de mogelijkheid te bestaan om een replica van de door de Nederlandse regering in het Poolse staatsmuseum te Auschwitz geplaatste tentoonstelling — die was ontworpen door Dick Elffers en waarvan de teksten waren geschreven door drs. A. H. Paape, directeur van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie — ten behoeve van het project Westerbork te verkrijgen.

In januari 1981 nam de Tweede Kamer met overgrote meerderheid een motie van het lid Wolff, aan waarin er bij de regering op aan werd gedrongen te bevorderen dat deze tentoonstelling wordt ingericht op of nabij de plaats van het vroegere concentratiekamp Westerbork. De uitvoering van die motie bracht mee dat de plannen van de werkgroep ingrijpend moesten worden herzien en dat ook aanzienlijk meer geld nodig was.

Niettemin is thans het 'Herinneringscentrum Kamp Westerbork' tot stand gekomen.

Aan de 'Auschwitztentoonstelling' is een aantal panelen toegevoegd die in het bijzonder betrekking hebben op het kamp Westerbork. Deze panelen zijn ook door de makers van de oorspronkelijke tentoonstelling vervaardigd.

De financiën kwamen van Rijk Provincie Drenthe, de gemeenten Westerbork en Beilen, de Algemene Loterij Nederland, het Nederlands Israëlitisch Kerkgenootschap, Joods Maatschappelijk Werk, het Anjer-

Gevangenen, beeldengroep (fragment) van Nina Baanders. Foto Jacques I. Furth.

fonds Drenthe en sympathisanten. Het Herinneringscentrum wordt beheerd door de Stichting Voormalig Kamp Westerbork. Diegenen die het oprichten en in stand houden van het centrum ondersteunen, hebben zich verenigd in de Vereniging Voormalig Kamp Westerbork. De Vereniging heeft uiteraard nauwe banden met de Stichting.

Naast het ondersteunen van het werk van de Stichting stelt de Vereniging zich ten doel het verzorgen van informatie en documentatie over de historische en actuele betekenis van het kamp. Daarbij wordt met name ook gedacht aan het houden van bijeenkomsten met deze strekking. Ook hoopt de vereniging zich op educatief terrein te kunnen gaan begeven in het kader van zijn doelstelling.

In eerste instantie zal een belangrijke zorg van de Vereniging zijn dat het Herinneringscentrum zijn functie gaat vervullen. Daarbij speelt de financiële kant van de zaak een belangrijke rol. Zowel uw morele als uw financiële steun hebben wij dan ook hard nodig.

U kunt zich als lid van de Vereniging Voormalig Kamp Westerbork opgeven door melding van uw naam en adres aanVereniging Voormalig Kamp Westerbork Postbus 5 9414 ZG Hooghalen

M. A. Pach

%ohn {Rettich b.v, Suède- en Nappakleding

Privé: Zacharias Jansestraat 17 hs Amsterdam-Watergraafsmeer Telefoon 020 - 3 5 1 0 3 5

Showroom: Confectie Centrum, 3e t o r e n , Beg. grond K o n . Wilhelminaplein 29, A m s t e r d a m - W .

Telefoon 0 2 0 - 174364

KELTUM GOUD

PLEET &

ZILVER

AnRUKKERIJ > K DE N O O R D S T E R B.V. Dir. H. Van Heuvelen

UURWERKEN OPTIEK

Vaal &~ 7)nikker

M A A S S T R A A T 33 -

AMSTERDAM -

TELEFOON 793388

Athenaeum Boekhandel een tuin in de wildernis

NIEUWSCENTRUM Athenaeum Boekhandel Spui 14-16, Amsterdam, telefoon 020 - 2339 33/22 6248

Voor al uw Handels Kantoor Reklame Familie *Sinds 1905

drukwerk

• Amsterdam-O. Schollenbrugstraat 22 Telefoon 020-65 52 01

Thkhntblijft bij Con&Verdonck Con & Verdonck heeft een uitstekende naam hoog te houden in de Perzische tapijtenwereld. Daarom, wat er ook gebeurt, de klant blijft kalief. En natuurlijk doen wij er alle moeite voor om u goed te adviseren Hoeveel perzen wilt u z i e n Tien, twintig, vijftig9^ Con & Verdonck ziet u graag komen.

9

T E I D E M B.V. Import beenbekleding voor dames-heren en kinderen PRODUCTIEWEG 52

T E L 071 -899245

ZOETERWOUDE - RIJNDIJK

Amsterdam-Den HaagRotterdam- ArnhemEindhoven

Bruinkool en Barakken Op zondag 20 juni 1944 wordt in Auschwitz Jacob Edelstein, de eerste Judenaelteste van Theresienstadt, terechtgesteld. Op diezelfde dag wordt in Theresienstadt de finishing touch gegeven aan de Verschoenerung, i.v.m. het bezoek van de Rode Kruiscommissie aan het Getto dat op 23 juni zal plaatsvinden.

Precies 38 jaar later, op 20 juni 1982 stinkt Theresienstadt-Terezin —zoals het nu weer heet, nog steeds naar bruinkool. Net als 38 jaar geleden is dat nog steeds de overheersende lucht. Ik herken die lucht, en daarmee alles wat daarmee samenhangt onmiddellijk. Ik ben weer 'thuis'.

Theresienstadt heeft zijn oorspronkelijke bestemming, die van garnizoensstad weer terug. In de Hamburgerkazerne en enkele andere kazernes, waaronder de Dresdner, huizen militairen. Dat is dan ook de reden dat ik niet in de gelegenheid ben te kijken, laat staan foto's te maken van de plaats waar ik bijna een half jaar heb doorgebracht. Zelfs als ik langzaam voorbij rijdend tracht een glimp op te vangen van de binnenplaats met zijn karakteristieke galerijen word ik weggejouwd.

Er kunnen geen transporten meer uit Theresienstadt vertrekken. Van de rails is nog maar een heel klein stukje over, overwoekerd door gras en onkruid. Als ik probeer een foto van dat stukje rails te maken, precies vóór het vroegere mortuarium, word ik door een woedende officier, op voor mij onverstaanbare wijze, weggeschreeuwd en mijn auto-kenteken wordt genoteerd.

De militaire functie van Theresienstadt is klaarblijkelijk zó belangrijk dat zelfs de op de vestingwallen gelegen Bastei niet meer toegankelijk is. Daardoor is het onmogelijk te controleren of de door mij ten tijde van de Verschoenerung gegoten betonnen banken er nog staan.

Op de plaats waar vroeger 'Landwirtschaft' en 'Gartenbau' bedreven werd zijn nu de volkstuintjes van de huidige bevolking.

Anders dan bij recente bezoeken aan Auschwitz / Birkenau en Westerbork voel ik in eerste instantie in Theresienstadt maar een zeer geringe emotie. Wat vroeger — althans in mijn gedachten — een groot kamp was is nu een klein stadje. De gebouwen zijn kleiner en slecht onderhouden. Als dat nog steeds 'onze' verf is moet daar nodig iets

aan gedaan worden. Er wonen overwegend jonge mensen, er zijn bushaltes en in het gebouw van de vroegere Kommandantur is nu o.a. een loterijkantoortje. 'During the occupation the black flag of the SS could be seen above the building which served as the office of the SS headquarter of the camp' (tijdens de bezetting kon men de zwarte SS-vlag zien boven het gebouw dat de kamp-SS als hoofdkwartier diende) staat er in vijftalen te lezen.

Alleen het ziekenhuis en het Altersheim vervullen nog hun oorspronkelijke functies.

Voor het eerst ben ik in de gelegenheid een indruk te krijgen hoe Theresienstadt en de beruchte 'Kleine Festung' t.o.v. hun omgeving gesitueerd zijn. Ik zie nu waar Buchosewice (het vroegere Bausewitsch) ligt; op het station van die plaats werd mijn vader voor het eerst in zijn kamptijd afgetuigd toen hij probeerde wat extra brood te verdienen.

Toen mijn ouders en ik in de ochtend van 7 april 1944 met transport 45-XXIV/5 in Theresienstadt aankwamen reed de trein ons tot binnen de vestingmuren; en toen mijn vader en ik op 28 september van datzelfde jaar met transportnummers EK-1660 en EK-1661 op transport gingen naar wat zou blijken Auschwitz / Birkenau te zijn, hadden we evenmin gelegenheid de omgeving in ons op te nemen.

Rijdend van Praag naar Theresienstadt volg ik de bordjes richting Teplice-Dresden. Voor het eerst voel ik de spanning in mijn keel.

Dresden Hauptbahnhof.

De transporttrein met zijn personenwagens voor de 289 voor Theresienstadt bestemde Joden en goederenwagons voor de 240 voor Auschwitz bestemde slachtoffers stond enige tijd stil op het station van Dresden.

'Die Raeder mussen rollen fuer den Sieg'.

'Ist Ihre Reise Kriegswichtig?'

Aan de andere kant van het perron stond een Duits militair transport. Een aantal soldaten maakte het bekende gebaar met de hand langs de hals. Zij wisten kennelijk wat ons te wachten stond.

Tijdens de eerste verkennende rondrit in het stadje, met de 'Adler' afgedrukte plattegrond als leidraad, ontdekt mijn vrouw op een zeer goed onderhouden gebouw een bronzen plaat. Eveneens in 5 talen (Tsjechisch, Frans, Engels, Russisch en Duits) lees ik: 'The nazis tore up all family bonds.

They took children away from their parents and concentrated them in several places.

One of those was this school. Against strict orders classes were held in secret. About 15.000 children passed through Terezin of whom only about a hundred survived the war'. (De nazi's sneden alle familiebanden door. Zij namen de kinderen van de ouders weg en brachten ze op verschillende plaatsen bijeen. Een daarvan was deze school. In strijd met strikte bevelen werd er in het geheim les gegeven. Ongeveer 15.000 kinde-

Otto Karas-Kaufman. Oude vesting van Theresienstadt, 1942-'45. Pentekening.

Vervolg op pag. 13

Wereld's grootste speciaalzaak voor N a p p a en suède kleding Exclusieve

modellen

NIEUWENDIJK

en

kleuren

133 - 143

HET DUMPPALEIS Schiller

Nieuwendijk 153 - Nieuwendijk 71 AMSTERDAM ++++++++++++++

A m ster De groorsfe en best gesorteerde

speciaalzaak

voor

vrijetijdskleding

H.H. Emigranten 1 0 % korting

HANDELSOPLEIDING

Dinkgreve Aangrijpende herinneringen van mensen uit het voormalig verzet en overlevenden uit concentratiekampen. Met vele illustraties.

Boekhouden M.O. S.P.D. M.B.A. Marketing Informatica

Paperback Verkrijgbaar in d e boekhandel

Praktijkdiploma's Boekhouden Talen Typen, Steno Middenstandsdiploma Ondernemersdiploma's (Erkende I.M.O.-opleiding)

U i t g e v e r i j M i n g u s B.V.

NIEUW: Secretaresse notuleren

Hollands End 1 2 , 1 2 4 4 NR Ankeveen, Tel. 0 3 5 - 6 3 2 2 6

KANT.: WILLEMSPARKWEG 31,1071 GP AMSTERDAM

GEDIPLOMEERDE

O - P T I C I E N S

TELEFOON 020-166927

761176 LES-ADRESSEN IN *ZUID * WEST * SLOTERMEER * NOORD * AMSTELVEEN * PURMEREND Lid van de V.P.O.

Vraagt prospectus

Westerbork in de Waag Nu hier, dan daar, beetje bij beetje, komen er tekeningen uit kampen en getto's te voorschijn, de artistieke neerslag van letterlijk onbeschrijfelijk lijden, vastgelegd kort voor het meedogenloze einde.

In het afgelopen jaar waren er in de Mozes en Aaronkerk te Amsterdam illegaal en 'in opdracht' gemaakte tekeningen en schilderijen uit Auschwitz te zien, afkomstig uit het staatsmuseum Auschwitz. Bijna heel 1982 toonde het Rijksmuseum Aat Breurs tekeningen uit Ravensbrück.

In dit blad is de waarschijnlijk ruimste en veelzijdigste collectie van het dal der verschrikkingen aan de orde.

Het Joods Historisch Museum in de Amsterdamse Waag biedt tot 14 maart a.s. een interessante bijdrage op dit terrein. Door Westerbork zijn meer dan 100.000 mensen getrokken, de complete bevolking van een middelgrote stad. Natuurlijk waren daaronder b.v. diamantbewerkers en artsen, maar ook kunstenaars.

'Getekend in Westerbork' staat er bij een groep tekeningen van Leo Kok en Werner Löwenhardt, welke laatste nog leeft en werkt. Kok overleed kort na de oorlog. Hij tekende vooral portretten. Beiden hebben zij decors gemaakt voor de revues die in Westerbork door vermaarde en ten dode ge-

doemde artisten werden opgevoerd.

Van Löwenhardt treffen vooral aquarellen en tekeningen van de locomotieven en wagons van de transporten. Zelfs is het beruchte (en teruggevonden) bord zichtbaar 'Westerbork-Auschwitz, Auschwitz-Westerbork'. Het staat nu in het Nederlandse paviljoen in Auschwitz.

Elk van ons wordt door deze afbeeldingen, de plekken van het kamp, de trein, de blik van de mensen op eigen wijze aangesproken. Onverschillig laten ze niemand. Een tentoonstelling die u niet mag missen.

Vervolg van pag. 11

officiële Tsjechische Verkeersbureau staat het volgende: 'Gedurende de Duitse bezetting was het gehele stadje veranderd in een concentratiekamp en een ghetto. Duizenden gevangenen uit alle Europese landen werden gemarteld en vermoord. Na de Tweede Wereldoorlog werd de Kleine Festung als museum ingericht ter nagedachtenis aan de slachtoffers van het nazisme, wier as begraven ligt op de nationale begraafplaats van Terezin.' Joden? Gevangenen uit alle Europese landen.

In Praag, in één van de oude synagogen in de Joodse wijk wordt op het ogenblik een tentoonstelling gehouden van kindertekeningen uit Theresienstadt. Enige bijschriften bij die tentoonstelling:'... tausende Kinder inhaftiert, die von der Rassenverfolgung der Nazi betroffen waren.' (... duizenden kinderen gevangen gezet die door de rassenvervolging van de nazi's waren getroffen.)

'Both Czechoslovak citizens and those from other European states who suffered racial persecution on the basis of the Nazi-Nuremberg laws'. (Zowel Tsjechowaakse burgers als die van andere Europese staten die rassenvervolging ondergingen op grond van de nazi-Neurenberger wetten.)

In haar boek 'The Holocaust and the Historians' schrijft Lucy S. Dawidowicz o.a. 'Already in 1946 the Holocaust began to be erased form the records of Soviet History' (blz. 82). (In 1946 begon de volkerenmoord op de Joden te worden geschrapt in de Sowjet-geschiedschrijving.)

'In 1948 the Jews began to disappear from the historybooks', (in de Sowjet-Unie) blz.

83). (In 1948 begonnen de Joden uit de geschiedenisboeken te verdwijnen.)

'In het 1950's and sixties the general textbooks on the 2nd worldwar gave no information about nazi-antisemitism and hardly anything about the murder of the Jews'. (In de jaren 50 en 60 gaven de algemene leerboeken over de Tweede Wereldoorlog geen informatie over het antisemitisme en bijna niets over de moord op de Joden.)

Op bladzijde 87 van haar bovenvermeld

boek, in het hoofdstuk getiteld 'Erasing the Jews from Soviet history' citeert Dawidowicz een schrijver die in 1976 schrijft: 'Not without the help of the leaders of Zionism did hundreds of thousands of ordinary Jews meet their death in the gaschambers'.

(Niet zonder de hulp van de zionistische leiders vonden 100.000den gewone Joden de dood in de gaskamers.)

Wanneer ik dit fenomeen met één van de leidende figuren van de Joodse gemeenschap in Praag bespreek zegt deze: 'Dit wat nu op de tentoonstelling te lezen staat is al een hele verbetering. Vroeger stond er alleen maar 'Tsjechische kinderen'.

Op mijn vraag of dit verschijnsel ook de aandacht van de buitenwereld trekt is het antwoord: 'Kortgeleden hadden we bezoek van het Engels Labourparlementslid Greville Janner. Deze heeft zich er ook tegen onze autoriteiten duidelijk afkeurend over uitgesproken, uiteraard zonder resultaat'.

In Praag, op het kantoor van de Joodse gemeente bevindt zich het volledige personenarchief van Theresienstadt. Geld om het op microkaarten of op computerbanden over te brengen is er helaas niet.

Uit dit archief kan ik een aantal gegevens, o.a. van mijn ouders en mijzelf overnemen.

Ook hier is men bijzonder behulpzaam; trots op het werk dat zij doen. Werk voor een steeds kleiner en ouder wordende gemeenschap. Een oudere dame: 'Ik ben de enige Jodin die in het Joods museumcomplex werkt'.

Bij de nog steeds in gebruik zijnde 'Alt-Neu Synagoge' welke jaarlijks door honderdduizenden toeristen wordt bezocht krijg ik ten antwoord: 'Minjan is elke week weer een probleem. Alleen op Jom Kipoer is de sjoel te klein'. In de ruimste zin genomen wonen er nog ca. 15 a 20.000 Joden in Tsjechoslowakije. Voor de oorlog waren dat er ongeveer 118.000. Aan het actieve Joodse leven, voorzover daar al sprake van is nemen 5.500 a 6.000 mensen deel, vrijwel uitsluitend ouderen.

A. Caransa

ren passeerden Terezin van wie slechts een honderdtal de oorlog overleefde.)

Het gebouw herbergt een permanente tentoonstelling van het Nationale Veiligheidscorps. De dienstdoende officier is bijzonder behulpzaam en vriendelijk; ondanks de taalbarrière welke er tussen ons bestaat weet hij duidelijk zijn betrokkenheid en emoties over te brengen.

Vanaf zijn geboorte in 1929 tot 1932 heeft hij in de buurt van de school gewoond. Van 1934 tot februari 1941 is hij op dezelfde school gegaan, 'Kindergarten und weiter'.

Toen moest hij niet alleen van school af, vanaf die datum was het ook niet meer toegestaan het stadje te betreden in verband met de voorgenomen oprichting van het Getto. In november 1941 arriveerde het eerste, uit 342 Tsjechische Joden bestaande 'Aufbaukommando'.

Trachtend dat halve jaar in Theresienstadt te reconstrueren, lopend en ijsberend van het ene einde naar de andere kant, moet ik onwillekeurig aan Ilse Weber denken: 'Ich wandre durch Theresienstadt, das Herz so schwer wie Blei.' (Ik dwaal door Theresienstadt met een loodzwaar hart.)

Niet alleen op de voormalige Kommandantur, ook op andere gebouwen staat aangegeven wat daar plaats gevonden heeft.

'Under these conditions of hardship, starvation, hard labour and cruel treatment any cultural activities became an important source of moral strength and encouragement. In the cellar of this house the prisoners rehearsed Verdi's Requiem.' (Onder de omstandigheden van zware druk, uithongering, dwangarbeid en wrede behandeling werd elke culturele activiteit een bron van morele kracht en aanmoediging. In de keldervan dit huis repeteerden de gevangenen Verdi's

Requiem.)

Het is echter noodzakelijk een ingewijde te zijn om te begrijpen om welke gevangenen het in feite ging. In een folder van Cedok, het

E. T.

Speciale koopjes oudste stoffenzaak AMSTERDAM

in de van

Eigenaar — Leo Horn FERD. BOLSTRAAT 69 1072 LC Amsterdam — Telefoon 735403

,aOGISTEC(

Ook voor uw geschenken.

Maasstraat 77 - Tel. 72 70 76 1078 HE Amsterdam

Dames, alleen bij ons k o o p t u het voordeligst. V o o r al u w stoffen STOFFEN HUIS

Linnaeusstraat 34 Amsterdam

MARCUS

Tel. 653116

Dit indrukwekkende boek krijgt u kado als u zich abonneert op Vrij Nederland.

____.

I

. 1

r • Ik abonneer mij op Vrij Nederland Ik betaal per D kwartaal (ƒ 40,25) • halfjaar (ƒ 79,—) • jaar (ƒ150,—) (hpkj e naar keuze dichtmaken a. u. b.) | • als welkomsgeschenk ontvang ik het boek: "De samenzwering tegen Simon Wiesenthal" (winkelwaarde ƒ 17,50) "

I I

Bewakingsvormen, portiersdiensten etc. (als maatwerk uitvoerbaar in de plaatsen waarin wij zijn gevestigd); alarmeringen (ontvangst/verwerking van alarmsignalen; stil alarmcentrale voor geheel Nederland).

VNVKP BEVEILIGING BEWAKING

Kj ^

ALARMERING

VER. N A C H T V E L O t D S O E N E T E N

« M 9 0 2

BV

Vestigingen: Amsterdam/Amstelveen, Rotterdam, Alkmaar/Heerhugowaard, 's Hertogenbosch/Tïlburg, Nijmegen, Enschede/Hengelo Hoofdkantoor: Vossiusstraat 8,1071 AB Amsterdam, Tel. 020-712711

::

Naam: Adres: Plaats

I I I

Bon opsturen in open envelop zonder postzegel aan: Vrij Nederland, Antwoordnummer 3043, 1000-PA Amsterdam.

Betalen na ontvangst van de acceptgirokaart.

Of bel even: 020-262375

L

BA00XXXAUS

J

' De opbrengst van dit boek komt ten goede aan het Wiesenthalfonds

EXCLUSIEVE HERENKLEDING EN -MODE Kalverstraat, 141-145,

Amsterdam

Toen niet, nu niet, nooit Natuurlijk is 'toen niet, nu niet, nooit' een document. Een document van de oorlog, de verzetsjaren, als zovele. Maar een uniek document van de ervaringen van het drievrouwschap Truus en Freddie Oversteegen en Hannie Schaft. De laatste viel ten offer aan de nazi's en ligt als enige vrouw op de Erebegraafplaats in Bloemendaal. De beide zusjes overleefden de oorlog en stichtten elk een gezin.

Truus Menger, als kind winnares van een nationale tekenprijs, ging schilderen en beeldhouwen: o.m. ontwierp zij het Hannie Schaft-monument in beider geboortestad Haarlem. In al dat beeldende werk spelen de jaren 40-45 mee, ook het vervolg. Het gaat telkens om onderdrukking en verzet, aanklacht, schreeuw en daad.

Soms gaan haar bronzen van enkele regels vergezeld of van net iets meer dan een titel.

Al van enige jaren her stamt het plan de belevenissen van de zussen Oversteegen in woorden vast te leggen. Het resultaat is nu verschenen bij Leopold. In een veertigtal, soms flitsachtige hoofdstukjes schiet een serie dramatische voorvallen voorbij. Verzetsacties, mislukte en geslaagde. Slagen geeft voldoening, mislukkingen blijven kna-

gen, tot vandaag. Wie uit Truus Mengers herinneringen de sensatie overhoudt, heeft ze niet begrepen. Het bezette Haarlem was geen pretpark. Er waren moed, fantasie, doorzettingsvermogen en een diepe overtuiging nodig om al die bittere jaren lang alles op alles te blijven zetten om mensen te redden en o.a. daardoor de nazi's afbreuk te doen. De drie meisjes bliezen spoorlijnen en -dépots op; zij liquideerden mensenjagers, waardoor levens van verzetslieden en vervolgenden gespaard bleven. Zij weigerden daarbij kinderen, ook die van de vijand, in gevaar te brengen.

Truus Menger noemt zich geen schrijfster, maar beeldhouwster. Daarin ligt geen tegenspraak. Wie tekent en boetseert is gewend vorm te geven. Haar verhaal is beeldend zonder omhaal. Zij laat veel w e g ; wat zij overlaat blijft de lezer bij.

Het verschijnen van dit boek zal voor ons het evenement van 1982 blijven, naast Harry Mulisch' roman De Aanslag, die de meest ingrijpende scènes eruit behandelt. Het wordt al in twee talen vertaald en een derde vertaling is waarschijnlijk. Niemand van ons mag het overslaan.

E.T.

Toen niet... Brons van Truus Menger.

Truus Menger, Toen niet, nu niet, nooit. Leopold, Den Haag, 1982. Prijs ƒ 22,50.

Herinneringen van dag en nacht Op een mooie dag in januari 1943 liep ik met mijn kinderwagen in de Javastraat in Amsterdam. Mijn zoontje (baby) was wat huilerig, toen er twee onbekende mannen naast mij kwamen lopen. Ze vroegen mij te blijven staan, de ene herkende ik als NSB-er.

Hij vroeg mij brutaalweg of ik een Jodin was; ik antwoordde hem dat dit hem niets aanging. De ander wees op mijn mantel en zei: 'U loopt zonder ster, als Jodin mag u zoiets niet.' Mijn antwoord was dat het ze niets aanging, maar ze lieten mij niet met rust.

Zelfs werden ze handtastelijk, maar ik begon hard tegen ze te praten en zelfs te schreeuwen, opdat de mensen die langsliepen mij konden horen.

Ik schreeuwde dat ze niet eens een speldje dorsten te dragen dat ze NSB-ers waren. De voorbijgangers bleven staan, namen het zowaar voor mij op en wilden de NSB-ers te lijf. Die dropen af, maar ze zeiden wel dat ze 's avonds mij, de Jodin, zouden laten oppakken.

Alles gebeurde voor een sigarenzaak. De man van de winkel haalde mij naar binnen en ik moest achter de toonbank zitten, op de grond. Mijn kinderwagen en baby namen mensen uit de buurt mee, die mij kenden. Ik dorst niet meer naar huis en 's avonds ging ik naar vrienden, van wie de man kapper was en liet mijn haar blonderen. Hij gaf mij een flesje mee, opdat ik zelf mijn haar in de juiste kleur kon houden.

Bij vrienden in de buurt ging ik vragen of ik een nachtje bij ze mocht slapen en ja, bij de derde lukte dat. Omdat ze al drie jongens

ondergedoken had, kon ik op zolder slapen, maar op eigen risico.

Ik vroeg of ze nog even naar mijn huis wilden gaan om te kijken hoe het met mijn kind ging en of ze wat kleding en wat te eten konden meenemen. Alles liep eigenlijk gesmeerd.

De volgende ochtend ging ik vroeg weg. Ik wist, dat Friesland wel een goede schuilplaats voor mij kon zijn: ik had daar kennissen wonen. Ik ging naar het Centraal Station: daarachter lag een boot die naar Stavoren ging. Ik had in mijn portemonnaie een klein briefje met een adres in Makkum. Dat adres had ik gekregen van een vriendin die op een woonboot woonde in Diemen. Haar moeder kon mij altijd ontvangen, zei ze.

Na mijn boottocht moest ik nog met een trein, maar gelukkig kwam ik bij de familie De Bruin, die mij liefdevol ontving. Bij hen ben ik acht weken gebleven, zonder dat ze een cent wilde hebben. Natuurlijk bleef ik in contact met het wel en wee van mijn zoontje, maar heimwee deed mij terugkeren naar Amsterdam. De familie De Bruin gaf mij zelfs nog geld om terug te gaan. Ze brachten mij naar de trein en gaven, bij alles wat ze reeds gedaan hadden, mij nog eigengesponnen wol mee om voor mijn zoontje een trui te breien.

Terug per trein ging niet zo gemakkelijk; de boot was nog erger. Steeds weer mannen in uniform, ze keken, ze dachten: is dat een Jodin? Het aanspreken, het uithoren, het oppassen... Het werd steeds moeilijker om mij niet te verspreken, maar met veel lef en bluf

kwam ik toch behouden thuis.

De familie De Bruin liet niets meer van zich horen; ook ik dorst geen brief te sturen of wat dan ook van mij te laten weten, niet eens dat ik goed was aangekomen.

Thuis gekomen heb ik besloten om voortaan maar mijn ster te dragen. Zo heb ik dan met zeer veel angst de oorlog overleefd.

Tien jaren na de vreselijke ramp die de nazi's ons hadden aangedaan kwam tot mijn grote blijdschap mevrouw De Bruin bij mij thuis. Ik was zeer verrast, want na de oorlog had ik haar vele malen bedankt voor wat zij en haar man voor mij gedaan hadden. Maar tot mijn verbazing kwam zij eigenlijk alleen maar geld halen voor haar gesponnen wol.

Dat was natuurlijk een aanloopje; ze dorst mij zo maar niet te zeggen dat ze van de begrafenis kwam van haar dochter — ze liet een man en drie kinderen achter, de dochter, die mij het adres van haar moeder had gegeven.

Toen ik vroeg of ik haar nu kon helpen, zei ze alleen: wat ben ik blij dat je er nog bent.

Hoezo? vroeg ik en toen kwam het relaas, dat er een dag na mijn vertrek uit Makkum een voltreffer van een V-2 op het huis was gevallen. De bedstee waarin ik heb geslapen was een ruïne; haar benen zaten onder granaatsplinters.

Een halfjaar na dat bezoek is mevrouw De Bruin overleden. Met haar man heb ik nog steeds contact Nu \s hi) in een bejaardentehuis en een grijsaard, maar moedig en eerlijk, omdat hij geen verschil zag in mensen.

Esther van Geens-Flora

WENNEN

Liesbeth van Leeuwen vraagt zich dikwijls af hoe ze geweest zou zijn als ze had mogen opgroeien als een gewoon kind. Als ze in de gelegenheid zou zijn geweest buiten te spelen, te schaatsen, te zwemmen. Hoe zou ze zijn geweest als ze de bescherming had kunnen ervaren die ze zelf, iedere dag opnieuw, probeert Michel te bieden?

Toegegeven, zo langzamerhand zou ze die bescherming iets moeten verminderen. Michel moet de kans hebben volwassen te worden. Als het aan haar lag zou Michel niet mogen fietsen. Als het aan haar lag, zou Michel nooit alleen met de trein mogen gaan.

Gelukkig is Samuel flinker dan zij.

'Je belet ons kind zijn vleugels uit te slaan', zegt hij. 'Wees blij dat hij de wereld wel kan ontdekken. Wees blij dat hij niet is opgesloten. Laat hem toch gaan. Toen ik dertien was reisde ik ook alleen.'

'Ik niet', wil ze zeggen. Toen ik dertien was zat ik te wachten tot de moffen me kwamen halen. Ik zat en las boeken die niet geschikt voor me waren.' Ze zegt het niet, ze beheerst zich.

Samuel is geduldig. Jaren geleden, toen ze haar mond niet meer kon houden, heeft hij geluisterd. Dagen en nachten achter elkaar.

Hij heeft haar getroost, haar in zijn armen genomen terwijl verhalen van angst, vernedering en onzekerheid de kamer vulden.

Nu is het genoeg. Ook Samuel is jarenlang ondergedoken geweest. Ze zal hem niet meer lastig vallen met haar verhalen. Ze zal hem ook niet vertellen hoe ze Michel zou willen vragen: 'Hoe is het, Michel, om thuis te komen als je moeder op je wacht? Hoe is het, Michel, om door je vader naar bed te worden gebracht? Hoe is het, Michel. Vertel het me. Ik zou het met je willen meevoelen.'

Het is net of ze jaloers is op alles wat Michel heeft. Een vader, een moeder. Ouders die je verwennen. Ouders die boos op je zijn. Wat zou ze dat graag hebben willen meemaken.

Niet dat het slecht was in het kinderhuis waar ze na de oorlog terecht kwam. Juffrouw Maria was lief. Ze gaf je zelfs een kus als ze je naar bed bracht. Juffrouw Suzanne aaide je wel eens over je hoofd, maar toch...

Niet meer denken nu. Straks zal Michel thuiskomen uit school. Samen zullen ze thee drinken. Ze zal luisteren naar verhalen over proefwerken en cijfers. Ze zal naar hem kijken. Naar zijn mooie gezicht, naar zijn zwarte ogen, naar zijn donkere haar.

Niet vergeten vanavond zijn haar te wassen.

'Hoi mam!'

Hij staat in de kamer, slingert zijn schooltas op de bank. Hij geeft haar een klap op haar schouder.

'Hoi kleintje', zegt hij.

'Hoe was het op school.'

'Gewoon.'

'Hoe, gewoon?'

'Nou, gewoon gewoon.'

'Heb je een repetitie gehad?'

'Nee.'

'Is er wat kind?'

'Kind, kind, ik bèn geen kind meer. Ik ben dertien, mamma.'

'Toen ik dertien was...'

'Zat je ondergedoken met zeven mensen op een kamertje en...'

'Wat mankeert je, Michel?'

'Niets!'

Hij staat op. Hij loopt de kamer uit. De deur knalt dicht.

Als ze 's avonds aan tafel zitten is Michel weer gewoon. Het is alsof alles wat die middag tussen hen is gebeurd een droom is. Hij praat met Samuel. Samuel vertelt een mop waar ze samen om lachen. 'Nog even en ook Michel zal een man zijn', denkt Liesbeth.

Straks, als ze koffie hebben gedronken, zal ze met hem naar de badkamer gaan. Ze zal zijn haar wassen. Heel voorzichtig zal ze de shampoo tot schuim maken. Heel zacht zullen haar handen doorzijn haren gaan.

'Kom, ik ga maar eens naar boven. Ik ga huiswerk maken', zegt Michel.

'Als je klaar bent, kom je me dan halen? Dan zal ik je haarwassen.'

'Ik zie nog wel', antwoordt hij.

Samen met Samuel zit ze op de bank. De kamer is vol van vrede, vol van muziek. Reinbert de Leeuw speelt Erik Satie.

Ze kijken niet vaak naar de televisie. Alle agressie die dagelijks wordt vertoond, kan ze niet verdragen. Het journaal, de actualiteitenrubrieken... allemaal rottigheid.

Waar ze helemaal niet tegen kan, waar ze

erg verdrietig van wordt, is dat op de meest onverwachte momenten beelden uit de oorlog worden vertoond. Laatst nog midden in een uitzending over kinderopvoeding was het er weer. De foto van het jongetje, dat vanuit de veewagen waarin hij naar Polen wordt vervoerd, nog even in een camera kijkt. Wekenlang is dat beeld in haar blijven ronddwalen. Een kind met grote zwarte ogen. Een kind met een witte doek om zijn hoofd. Een joods kind op weg naar zijn dood in de gaskamer. De foto zal eeuwig wonen in haar hoofd.

Ze heeft er nooit met Samuel over gesproken en ze zal dat ook niet doen. Hij denkt dat ze stevig in het leven staat. Die illusie wil ze niet verstoren.

Zacht, héél zacht gaat de deur een eindje open. Zwarte ogen kijken de kamer in. Boven de ogen is een witte badhanddoek. De deur gaat langzaam verder open.

'Nee!', gilt ze, 'niet doen. Ga weg!'

'Hoe kan je zo boos worden, alleen omdat Michel zelf zijn haar heeft gewassen.

Schaam je Liesbeth! Hoe kan je je zo laten gaan.' Trillend van ingehouden drift staat Samuel voor haar. In de deuropening staat Michel.

'Niet boos zijn Samuel, Michel', snikt ze. 'Ik kan er niets aan doen.' 'Je zult eraan moeten wennen', zegt Samuel, terwijl hij de kamer uitloopt.

Ida Vos

ONDERDUIK

Uit brieven van een negenjarige jongen.

Hij werd in 1944 gedeporteerd. negen jaar w a s hij t o e n m e n h e m bracht naar het gezin van een boer in een v o o r h e m o n b e k e n d e streek m e t m e n s e n die hij nauwelijks kon verstaan w e r d e n de dieren belangrijk ook hun taal sprak hij niet noch zij de zijne maar hij begreep zonder w o o r d e n w a n t hij zag en ervaarde de w r e e d h e i d v o o r m e n s en dier v a n d o d e n en scheiden aan de dieren w a s hij v e r k n o c h t schreef hoe blij de l a m m e t j e s s p r o n g e n in de w e i het spelen m e t konijntjes en de m o e d e r m e t haar l a m w a a r v a n hij afscheid n a m w a n t ze w a r e n verkocht gelukkig s a m e n w a n t dan hoefde het lam niet alleen te gaan en ik heb hen geaaid en t o e n zijn ze w e g g e g a a n over een geitje dat hij gekregen had en de paardenkeuring h u n hengst w a s erbij die zich g o e d had g e d r a g e n de nek o m h o o g g e h o u d e n en m o o i gedraafd w a s g o e d g e k e u r d zelfs eerste prijs en 's avonds hebben w e e r o p geklonken w i j n en bier g e d r o n k e n en sigaren en sigaretten gerookt (ikke niet) schreef hij ook v o o r de lente dat er een kalfje w a s g e b o r e n g e v o e d m e t zoete melk, d r i e m a a l per dag v a n haar eigen m o e d e r e n de eendjes die z w o m m e n o m het huis de prachtige bloemetjes op de p r u i m e b o m e n ieder m e t vijf witter dan s n e e u w w i t t e blaadjes eraan g e k o m e n en een varken dat moest w o r d e n geslacht w a a r o p hij zat o p d a t het niet tegen kon spartelen w a n n e e r het pistool o p de kop w e r d gezet ' m a a r naar het bloed heb ik niet gekeken'.

Bets van Wezel

Paul Celan Fuga van de dood Zwarte melk der vroegte drinken haar 's avonds we drinken haar 's middags en 's morgens we drinken haar 's nachts we drinken en drinken we graven een graf in de luchten daar lig je niet nauw Een man woont in 't huis hij speelt met de slangen hij schrijft hij schrijft als het duistert naar Duitsland je goudblonde haar Margarete hij schrijft het en treedt voor het huis onder flitsende sterren hij fluit zijn honden tezaam hij fluit zijn Joden te hoop laat graven een graf in de aarde beveelt ons speel op nu ten dans Zwarte melk der vroegte we drinken je 's nachts we drinken je 's morgens en 's middags we drinken je 's avonds we drinken en drinken een man woont in 't huis hij speelt met de slangen hij schrijft hij schrijfst als het duistert naar Duitsland je goudblonde haar Margarete je asgrauwe haar Sulamith we graven een graf in de luchten daar lig je niet nauw Hij roept steek dieper in 't aardrijk jullie en jullie daar zing nu en speel hij grijpt naar het staal in zijn riem hij zwaait het zijn ogen zijn blauw steek dieper de spaden jullie en jullie speel verder ten dans Zwarte melk der vroegte we drinken je 's nachts we drinken je 's middags en 's morgens we drinken je 's avonds we drinken en drinken een man woont in 't huis je goudblonde haar Margarete je asgrauwe haar Sulamith hij speelt met de slangen.

Hij roept speel zoeter de dood de dood is een meester uit Duitsland hij roept strijk donker de snaren dan stijg je als rook in de lucht dan heb je een graf in de wolken daar lig je niet nauw Zwarte melk der vroegte we drinken je 's nachts we drinken je 's middags de dood is een meester uit Duitsland we drinken je 's avonds en 's morgens we drinken en drinken de dood is een meester uit Duitsland zijn ogen zijn blauw de dood hij raakt je recht in het hart hij raakt je met kogels van lood een man woont in 't huis je goudblonde haar Margarete hij hitst zijn honden op ons hij schenkt ons een graf in de lucht hij speelt met de slangen en droomt de dood is een meester uit Duitsland je goudblonde haar Margarete je asgrauwe haar Sulamith

Voor gecontroleerde ontwapening Het Internationaal Auschwiz Comité is op 13 en 14 november 1982 te Brussel bijeen geweest.

— Het stelt vast dat de wereld waarin wij leven een indrukwekkend arsenaal van massa-vernietigingswapens is en dat er nieuwe, nog verschrikkelijker wapens worden ontwikkeld.

— Wij leven in een tijdperk waarin een onverhoedse kernaanval als mogelijk wordt beschouwd en de atoomoorlog de mensheid niet alleen met vernietiging bedreigt, maar elk leven op aarde kan wegvagen.

— Wij zijn bijzonder ongerust vanwege het lot van de volken van Europa, waar nieuwe kernwapens erbij worden geplaatst, wat inhoudt dat de Europeanen in het noorden, zuiden, oosten en westen in geval van een conflict geen enkele overlevingskans hebben.

— Wij begroeten de miljoenen betogers die overal ter wereld het voorstel tot niet als eerste inzetten van het atoomwapen evenals het bevriezen van elke kernbewapening ondersteunen.

— Wij wensen dat de lopende onderhandelingen voor ontwapening snel tot een goed einde komen teneinde snel de kernwapenvoorraden te verminderen, want alleen een evenwichtige, doorgaande en gecontroleerde ontwapening kan de door de volken zozeer gewenste vrede brengen.

Vertaling uit het Duits van W. Wielek-Berg uit: Woorden tegen vernietiging, Amsterdam, Van Gennep 1980.

Wij wensen onze adverteerders een voorspoedig en gelukkig 1983, evenels onze medewerkers en lezers.

Zij ellen hebben deze uitgave mogelijk gemaakt.

Wij danken u!

WtÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ

Melle, Oproep van de verzetsbeweging, 1943. Pentekening.

Omslag: Voorgevoel van de dood, door Max van Dam (houtskool én kalk op karton).

De omslagtekening en de afbeeldingen op pag. 7, 11, 17,18,19, 25 en 29 zijn ontleend aan. Spiritual Resistance, Art from concentration camps, 1940-1945.

Uit de collectie van de kibboets Lohamei Haghetaot, bijeengebracht en uitgezocht door Miriam Novitch.

Het boek verscheen in 1981 in de VS.

Over het werk van

Aktion Sühnezeichen/Friedensdienste door Helmut Rödner In de afgelopen zomer is er in Amsterdam een belangrijke tentoonstelling geweest.

Vijf weken lang waren er in de Mozes- en Aaronkerk tekeningen en schilderijen van gevangenen uit het concentratiekamp Auschwitz te zien. Zij zijn gemaakt tijdens hun gevangenschap of kort na de bevrijding van het kamp. In de taal van de kunst hebben deze mensen gepoogd om de afschuwelijke ervaringen te verwoorden die zij daar hebben moeten ondergaan.

Veel bezoekers zijn er naartoe gekomen om dit stille verzet en de aanklacht van deze kunstenaars tot zich door te laten dringen; in het bezoekersboek staan namen in alle talen en woonplaatsen over de hele wereld vermeld. Georganiseerd en begeleid werd deze tentoonstelling door een breed spectrum van organisaties waarin het Nederlands Auschwitz Comité en het Mozeshuis een vooraanstaande rol vervulden. Ook Aktion Sühnezeichen/Friedensdienste in Nederland was hierbij betrokken. Haar medewerking kwam erop neer dat elke dag een vrijwilliger van deze Duitse vredesorganisatie achter een boekenkraam stond, koffie schonk en af en toe met bezoekers praatte.

Toch is er door de nauwe en dagelijkse samenwerking in deze weken tussen de mensen in de begeleidingsgroep, degenen die slachtoffer zijn geweest van de naziterreur en/of in het verzet hebben gezeten en enkelen van de jonge ASF-vrijwilligers een persoonlijke band gegroeid. En toen werden wij door verschillende mensen met het verzoek benaderd om een stuk te schrijven dat orfs werk en de achtergronden daarvan in een bredere kring bekend zou maken. Wij zijn erg dankbaar voor deze vraag en de mogelijkheid om het in dit herdenkingsnummer te mogen doen.

Aktion Suhnezeichen gaat in 1983 haar 25jarig bestaan vieren. Het werk van deze Duitse organisatie is van begin af aan bepaald geweest door de noodzaak om de oorzaken en gevolgen van de nationaal-socialistische tirannie te overwinnen. De ervaringen en lessen uit deze tijd van vervolging, onderdrukking en stelselmatige uitroeiing van groepen mensen op grond van hun ras en politieke overtuiging, vormen de basis van deze op de toekomst gerichte vredesdienst.

Wortelend in de protestantse kerk, vooral in de traditie van de 'Bekennende Kirche' die tijdens het Derde Rijk aan Hitler's politiek verzet heeft geboden, doet ASF haar best om samen te werken met allen die voor gerechtigheid, vrede en verzoening zijn. Een oproep van kerkpresident Lothar Kreyssig, gedaan tijdens de zitting van de synode van de Evangelische Kirche in Deutschland in 1958, aan alle jonge Duitsers om in die landen die het meest hebben geleden onder de bezetting door Hitler's troepen 'tekenen van verzoening' (= Suhnezeichen) op te richten en daardoor blijk te geven van hun berouw om wat er gebeurd was, werd door velen gehoord. Veel jonge mensen wilden meedoen, maar er was nog geen praktische en

organisatorische mogelijkheid voor de vervulling van hun wens.

De oprichters van Aktion Suhnezeichen — onder wie mensen als Gollwitzer en de latere bondspresident Heinemann — dachten in eerste instantie aan opbouwdiensten in Israël, Polen en de Sowjet-Unie, omdat de Duitsers deze landen de meeste ellende hebben toegebracht. Het doel was niet alleen een poging om verzoening mogelijk te maken, 13 jaar na de oorlog, maar ook om een ommezwaai te bevorderen in het eigen volk, dat nog steeds berustte in zelfrechtvaardiging, bitterheid en haat. Toch was men om begrijpelijke redenen op dit tijdstip in de genoemde drie landen nog niet bereid jonge Duitsers binnen te laten.

Eerste groep in Nederland In 1959 mocht een eerste groep vrijwilligers in Nederland beginnen: er werd een Hervormd Jeugdcentrum in Friesland gebouwd en later een vakantieverblijf voor Rotterdamse arbeiders in Ouddorp, Z.H. Kort daarna kon ook in andere Westeuropese landen worden begonnen met bouwprojekten: een internationaal ontmoetingscentrum naast de in de oorlog verwoeste kathedraal van Coventry, een peuterspeelzaal in Skopje, een tehuis voor blinden in Noorwegen, de verzoeningskerk in Taizé. Het grootste gebouw dat door ASF hier in Nederland in de jaren zestig is opgericht, is het Dr. W.A. Visser 't Hooft Centrum aan de Oostmaaslaan in Rotterdam.

In de schaduw van het 'Eichmann-proces' begon het werk van ASF-vrijwilligers in Israël in 1961. Zij werkten in eerste instantie mee in kibboetsiem en hielpen met de bouw van het Jewish Home for the Blind in Jerusalem. In Polen begon ons werk vijftien jaar geleden, waar we meehielpen en -helpen om de herdenkingsplaatsen en musea in de voormalige concentratie- en vernietigingskampen Auschwitz, Majdanek en Stutthof te onderhouden, vooral door het verrichten van praktische conserverende werkzaamheden. Daarnaast organiseert ASF elk jaar groepsreizen van vooral jongeren naar deze herdenkingsplaatsen. Er komen jaarlijks zo'n 40 groepen met ongeveer 800 deelnemers voor een periode van 10 tot 14 dagen naar deze kampen.

Naast het dagelijks lichamelijk werk i.v.m. de onderhoudswerkzaamheden wordt er vooral ook de mogelijkheid gegeven om veel over de geschiedenis zelf te weten te komen. De deelnemers hebben de kans om de tentoonstellingen en de archieven uitvoerig te bestuderen, zij zien documentaires en voeren gesprekken met mensen die zelf in de kampen hebben gezeten. Voor veel van de deelnemers, die vaak voortkomen uit protestantse jongerengroepen, kerkelijke gemeentes en de vakbondsjeugd is dit verblijf in Auschwitz, Majdanek of Stutthof een heel essentiële ervaring. Zij beseffen wat het fascisme moet hebben betekend,

Joseph de Swarte, Haringkar in de Jodenhoek, Amsterdam 1940-45. In onderduik geschilderd.

hoe krankzinnig 'perfect' dit systeem in elkaar zat en hoe het op een bepaalde manier tot op de dag van vandaag doorwerkt. In Polen leren zij zo ook erg veel over het Duitsland van nu. Alles wat op school, op het werk of door hun ouders niet echt aan de orde is gesteld, ondervinden zij opeens door deze intense confrontatie met het Duitse verleden.

Hun belangstelling ervoor groeit; veelal proberen zij daarna nagelaten tekenen in hun eigen omgeving op te sporen. Er zijn juist door deze groepen veel verwaarloosde plaatsen herontdekt, die getuigen van het martelaarschap van zo velen. Er worden antifascistische rondleidingen door Westduitse plaatsen georganiseerd die een alternatief vormen voor de 'officiële' tochten en waarin de aandacht wordt gevestigd op plaatsen van martelaarschap, herdenking en verzet. Ook 'vergeten' voormalige concentratiekampen, vaak in de buurt van grote steden, worden via de media in de openbare aandacht gebracht. Actieve groepen jongeren richten er monumenten op en organiseren tentoonstellingen.

Over schaamte De schrijver Louis Ferron heeft de laatste maanden herhaaldelijk laten weten dat hij het ongezond vindt als de Duitsers met gevoelens van schaamte over de oorlog blijven rondlopen. Wanneer hij hierbij de jongere generatie bedoelt, heeft hij zeker gelijk.

Schaamte is geen goed vertrekpunt voor mensen die persoonlijk geen schuld treft Maar toch kunnen wij ons niet buiten de geschiedenis plaatsen en doen alsof wij er helemaal niets mee te maken hebben Wij zijn

Een complete kijk op het wereldnieuws Keesings Historisch Archief brengt elke week 16 pagina's hedendaagse wereldgeschiedenis bij u thuis!

Op de hoogte blijven van het wereldgebeuren is voor veel mensen een "must". Informatiebronnen zijn er genoeg, maar voor het wekelijks doorwerken van stapels kranten en tijdschriften uit binnen- en buitenland is veel tijd nodig, tijd die vaak niet beschikbaar is. Keesings Historisch Archief "zeeft" het belangrijkste nieuws uit binnen- en buitenland en presenteert dat in wekelijkse afleveringen van 16 pagina's. Daarin wordt beknopt, feitelijk en overzichtelijk weergegeven wat zich vooral op politiek en economisch terrein afspeelt Keesings Historisch Archief streeft naar een objectieve berichtgeving.

Waar mogelijk worden de teksten van verklaringen, redevoeringen, rapporten, verdragen e.d. letterlijk weergegeven, aangevuld met de nodige achtergrondinformatie. De 52 wekelijkse afleveringen kunnen worden opgeborgen in een praktische, fraaie

Speciaal aanbod

Wanneer u zich nu abonneert op de jaargang 1983 van Keesings Historisch Archief ontvangt u de complete jaargang 1982 incl. de fraaie opbergbanc' voor slechts

Bon

opbergband. Al die geïllustreerde afleveringen samen vormen een waardevol en levend overzicht van de huidige wereldsituatie. De periodiek verschijnende, steeds bijgewerkte index, vormt de sleutel tot deze unieke informatieverzameling. Voor iedereen die op de hoogte wil zijn van de hedendaagse wereld is Keesings Historisch Archief onontbeerlijk, reeds 50 jaar. Ook voor bibliotheken, leeszalen en documentatieafdelingen is dit archief een dankbare en veelomvattende informatiebron.

Door zijn beknoptheid, objectiviteit en gemakkelijke toegankelijkheid.

Een greep uit de jaargang 1982. Westen verdeeld na "Polen". Militair bewind in Bangladesh. Falklandcrisis. Overdracht laatste deel Sinai. Iraanse winst in Golfoorlog. Militaire interventie Israël in Libanon.

Palme terug in Zweden. Analyse van de Tweede Kamerverkiezingen. Machtswisseling in Bonn.

Herstel democratie in Bolivia. Socialisten na 43 jaar terug in Spaanse regering. Breznjev overleden.

voor e e n c o m p l e t e kijk o p h e t w e r e l d n i e u w s

Onderstaande bon in enveloppe, zonder postzegel opsturen naar: Keesing B.V., Antwoordnummer 10001, 1000 PA AMSTERDAM Telefoon 020 - 68 11 11 (S.v.p. invullen in blokletters)

KEESING m/v.

Naam: Straat: Postcode/Woonplaats:

Q. I

Beroep/Onderwijsinstelling: Datum: 1

1

I

I

1 1

Handtekening:.

wenst tot wederopzegging, met ingang van heden: • een jaarabonnement op Keesing Historisch Archief ad f 198,75 per jaar inclusief opbergband en B.T.W. • een studentenabonnement ad f 168,50 per jaar, inclusief opbergband en B.T.W. • en maakt bovendien gebruik van het aanbod om de jaargang 1982 aan te schaffen voor de speciale prijs van f 65,- inclusief opbergband.

Keesing uitgeversmaatschappij B.V., Joan Muyskenweg 22, 1096 CJ AMSTERDAM

tenslotte ook Duitsers en worden vooral in het buitenland hoe dan ook met dit feit geconfronteerd. We moeten 'verwerken' wat er gebeurd is — en mogen het niet verdringen of vergeten. Alleen dan bestaat er een kans dat wij 'erover heen' kunnen komen — na een toekomst die menswaardig kan zijn en waarin fascisme, racisme en onderdrukking geen plaats meer kunnen hebben.

En men mag niet vergeten dat Duitse jongeren veelal niet eens beseffen wat er gebeurd is. Er is nog steeds een groot gebrek aan goede voorlichting. En informatie alleen is niet voldoende: er zijn inmiddels genoeg films, boeken en lesmaterialen over het Duitse fascisme, maar meestal ontbreekt elke gevoelsmatige betrokkenheid bij dit onderwerp. Mede om deze reden is ASF in 1971 begonnen met de plannen voor een internationaal ontmoetings- en studiecentrum voor jongeren in Oswiecim, vlakbij het voormalige KZ Auschwitz. Dit plan werd ons door velen niet in dank afgenomen, men wilde de Duits-Poolse jongerenontmoetingen liever op 'neutraler' terrein situeren. Maar wij zijn er stellig van overtuigd dat verzoening alleen maar mogelijjk is als wij niet om de feiten uit de geschiedenis heen lopen maar ze bewust onder ogen zien. Het nodige geld en de plannen zijn er inmiddels; in het najaar 1981 kon de eerste steen worden gelegd. Als het centrum klaar is, zullen jongerengroepen uit verschillende landen daar met elkaar werken en leren omgaan — na Auschwitz en wel dichtbij deze plaats. Het leren uit de geschiedenis en het werken aan de toekomst kan helpen de schaamte te overwinnen.

Naast dit belangrijke stuk werk met groepen in Polen is ASF in de laatste jaren ook sterker bezig om contacten met de Sowjet-Unie te leggen. In het voorjaar van 1983 zal een groep medewerkers voor een studiereis naar de Belorussische Sowjetrepubliek gaan, waar ontzettend veel mensen door de naziterreur zijn omgekomen. Dit is maar het prille begin van een weg, waarvan men nu nog niet kan zeggen waarheen die zal leiden.

tot een internationale samenwerking met vredesgroepen. Dit is in overeenstemming met een van de grondslagen van ASF, namelijk dat wij ons in 't bijzonder verbonden voelen met de slachtoffers van het nazisme en — in het verlengde daarvan — met 'tegenwoordige slachtoffers van onrecht en geweld'. Door de praktische samenwerking met mensen die op dit moment in onze maatschappij achtergesteld en gediscrimineerd worden, proberen we op vrij kleine schaal begrip voor eikaars problemen te ontwikkelen en het groeiende racisme tegen te gaan.

Op dit moment werken perjaarzo'n 160 vrijwilligers van Aktion Sühnezeichen/Friedensdienste in Israël, Frankrijk, Engeland, Noorwegen, België, Nederland en de Verenigde Staten. In verhouding tot de problemen valt dit getal in het niet, maar we zien ons werk dan ook meer als een symbool, een klein teken van hoop. Vooral degenen die zelf aan vrijwillige sociale vredesdienst doen zullen er veel aan hebben. Een ervaring die later zal doorwerken als zij weer in hun oude omgeving terugkomen en misschien een wat bewustere houding ten aanzien van het Duitse verleden, het vredesvraagstuk enz. kunnen bevorderen. En we hopen dat ook in de omgeving waar de vrijwilligers werken, wat verandering plaatsvindt, vooral door de persoonlijke dagelijkse omgang tussen de mensen die samen met een bepaald werk bezig zijn.

De mensen die met ASF voor een periode van 18 maanden naar een van de bovenstaande landen gaan, hebben een heel gevarieerde politieke en godsdienstige achtergrond, maar staan wel allemaal achter de grondbeginselen van onze organisatie.

Door dit samenwerken van mensen die erg verschillend zijn qua afkomst, opleiding en visie en die bovendien zeer vaak in een omgeving terecht komen waar mensen met heel andere waarden, overtuigingen en normen leven, hopen wij een manier van omgaan met elkaar te oefenen waar de conflicten niet telkens weer op een gewelddadige manier worden opgelost.

Nieuwe projecten tegen onrecht en geweld

Groepjes vrijwilligers

Maar even terug naar de geschiedenis van Aktion Suhnezeichen. Sedert 1968 werd het werk vrij ingrijpend veranderd. Het meer praktisch gerichte opbouwwerk in groepsverband maakte plaats voor hoofdzakelijk sociale projecten in het buitenland waar meestal één vrijwilliger voor een langere periode (gemiddeld 18 maanden) bezig is.

Dit is nu nog steeds zo.

In dit jaar werd ook het woord 'vredesdiensten' (Friedensdienste) aan de naam van de organisatie toegevoegd, die juridisch gezien een onafhankelijke vereniging is, maar steun ondervindt vanuit de protestantse kerk en van veel particulieren giften ontvangt.

De projecten waar men nu voornamelijk werkt, komen op voor de belangen van groepen die maatschappelijk achtergesteld zijn: gehandicapten, bewoners van slums en achterbuurten, (ex-)gedetineerden, buitenlandse werknemers enz. Daarnaast wordt er ook meer aan de theorievorming over vredesvraagstukken gedaan, komt het

Om het halve jaar worden ongeveer 60 mannen en vrouwen tussen de 18 en 27 jaar in West-Berlijn vier weken lang op hun vredesdienst voorbereid — daarbij is inbegrepen een tiendaags verblijf in Polen.

Daarna vertrekken zij in kleine groepen naar de verschillende landen, waar zij in de bestaande vrijwilligersgroep worden opgenomen. Hier in Nederland omvat deze groep gemiddeld 20 mensen, die elk half jaar voor een werkweek bij elkaar komt om de ervaringen in de verschillende projecten en de Nederlandse samenleving te evalueren.

Daarbij komt meestal ook een inhoudelijk onderwerp aan de orde, dat met de doelstelling en de achtergrond van ASF te maken heeft. Tijdens hun verblijf worden regelmatig begeleidingsgesprekken gevoerd tussen vrijwilligers, partnerorganisaties en de coördinator van he ASF-werk in Nederland en België, om een goed verloop van de vredesdienst te waarborgen. Aan het einde van hun tijd vindt in de Bondsrepubliek een twee weken durende evaluatie plaats met

de vrijwilligers die in dezelfde periode in andere landen hebben gewerkt. Zij brengen dan ook verslag uit over hun ervaringen op scholen, bij politieke partijen en voor kerkelijke gemeentes. Daarna gaan zij weer door met werk of studie, maar meestal heeft het lange verblijf in het buitenland een diepgaande invloed op hun verdere leven.

Om een beetje een indruk te geven van waarmee de ASF-vrijwilligers in Nederland bezig zijn noem ik hier een aantal projecten: Tilmann werkt in het Mozeshuis te Amsterdam. Behalve in organisatorische functies werkt hij daar o.a. ten bate van de Stichting Lau Mazirelfonds die zich bezighoudt met het lot van de nomadisch levende mensen.

Jobst is vrijwilliger bij Stichting Weerdsingel, een opvanghuis voor jonge mensen met problemen in Utrecht. Hij helpt waar het nodig is, doet klusjes en begeleidt af en toe iemand. Jutta helpt bij het wijkpastoraat 'Het Oude Noorden' in Rotterdam. Zij werkt vooral samen met Marokkaanse en Turkse vrouwen en is betrokken bij het opzetten van een winkeltje waar gebruikte spullen ter beschikking worden gesteld van mensen die ze nodig hebben. In Alkmaar werkt Henner bij de International Fellowship of Reconciliation, het internationale secretariaat van verzoeningsdiensten waarvan Kerk en Vrede de nationale tak is. Hij doet er vooral administratieve werkzaamheden en houdt zich bezig met de contacten met de Duitstalige landen. Martin is vrijwilliger in Rivo Torto, een woongroep in Rotterdam voor exharddrugsgebruikers. Hij is net begonnen en zal op den duur ook mensen gaan begeleiden.

Naast het vrijwilligerswerk in het buitenland heeft ASF in de Bondsrepubliek vrij grote bekendheid gekregen als organisator van de grote demonstratie tegen de kernoorlogdreiging op 10 oktober 1981. Hieraan voorafgaande was een vruchtbare samenwerking met het IKV die sedert 1980 leidde tot een jaarlijkse landelijke vredesweek in november onder het motto 'Frieden schaffen ohne Waffen'.

Wij zien ons engagement in de vredesbeweging als een consequentie uit de geschiedenis en de traditie van onze organisatie. Zo achten wij de actieve strijd tegen het oplevende neo-nazisme even belangrijk als de strijd tegen de krankzinnige wapenwedloop. ASF-medewerkers hebben in de afgelopen jaren heel wat boeken geschreven en films gemaakt over rechtsradicalen en wat deze beogen. Er is veel voorlichting gegeven op scholen en pedagogische academie.

En telkens proberen we gebeurtenissen in de herinnering terug te roepen. Na aanleiding van 50 jaar NS-machtsovername organiseert ASF in het Audimax van de Technische Universiteit in Berlijn in januari a.s. een congres onder het motto: 'Wir wollen uns erinnern'. Tijdens de Pinksterdagen '83 is samen met de Evangelische Akademie Lokkum een symposium over de boekenverbranding door de nazi's gepland.

Dit alles is maar een korte impressie van het werk dat ASF doet. Enkele aspecten zijn maar aangestipt, andere nog helemaal niet genoemd. Toch hoop ik dat hierdoor wat duidelijker naar voren is gekomen om welke reden Aktion Sühnezeichen/Friedensdienste sedert oktober 1980 lid mag zijn van het Internationale Auschwitz Comité.

Dagelijks vers vlees uit eigen slagerij

Rond iMunt & Station

Dagelijks vers fruit en groente

IDlMPEL-FIX

Dagelijks verse zuivelprodukten

van l hofflaan 53 • tel. 92 48 73 amsterdam-oost

advies & installatie bureau zelfbouw centrale verwarming Reguliersbreestraat 19, tel. 242994 -

Nieuwendijk 175, tel. 244078

D. DRUKKER & Zn. N . V Sarphatikade 12,1017 W V Amsterdam

Ruwe-

en geslepen

diamant

M A A S S T R A A T 27 AMSTERDAM - TELEFOON 641072

SCHNABEL ; service

o f f i c

c v . d r u k k e n i uitjes e n j

heiermann&co v. Hallstraat 685 Postbus 61175, 1005 HD Amsterdam Telefoon 020 - 840505

OFFSET — OFFSET ROTATIE Alle illustratie, boek- en handelsdru kwerk Prima kwaliteiten en service snelle levering

MORRIS

i a |

-

AUSTIN

—-

Uitdeuken - spuiten - moffelen Autoreparaties - revisie - doorsmeren Tevens: financieringen, alle verzekeringen

'N

Boendi

LAAT ONS UW X AUTO VERZORGEN Hairstylist Dames en Heren P.C. Hooftstraat 89, Amsterdam Tel. 797993

Schnabel - 2e Boerhaavestr. 17 - A'damTel. 020-653126

B C ^ B

M

O

S

C

O

U

Met de complimenten van

J. MEERSCHWAM B.V.

AMSTERDAM-ROTTERDAM-BRUSSEL

AMSTEL DIAMONDS

Amstel208 1017 A H Amsterdam

LEER BONT

LAMSVACHT

Confectiecentrum 3.01.35 Koningin Wilhelminaplein 2 9 , 1062 HJ AMSTERDAM (Holland) Telefoon 0 2 0 - 1 5 60 1 4 *

Dat ik de Choeppahdag van mijn dochter mag beleven Ik was er nu ook bijgelapt.

Tussen de twee 'Grunen' liep ik naar de overvalwagen.

Wij sloegen een hoek om en Fietjes schreeuw, haar daag, daag' was niet meer te horen. Door haar resoluut weg te duwen en hals over kop weg te rennen had ik haar vaste plan, mee te gaan, weten te verhinderen. Alleen het geluid van zoolbeslag onder de leren laarzen, die gelijke tred met mij hielden, ketste tegen gevels en plaveisel.

Voor het huis van een mijner tantes in de Laings Neckstraat hielden wij halt. Reeds maanden eerder was zij met inwonende kinderen 'gehaald'.

Een van de dochters had bij het confectieatelier Kattenburg gewerkt. In deze Hollandia-fabrieken werkte bijna 50% Joods personeel. De met familie ruim 800 Joden voelden zich veilig omdat zij voor de Wehrmacht werkten, temeer omdat bij vroegere arrestaties velen op hun stempel weer vrijgekomen waren. De Auswanderung ging echter veel te langzaam naar de zin van Lages en de zijnen.

Het revolutionaire Jodendom had gesaboteerd. In de zakken van de officiersjassen die er werden gemaakt, waren pamfletten ontdekt waarin opruiende taal afgedrukt stond.

Op de 11de november in de namiddag deed de 'Grune Polizei', door Lages geleid, een inval. Zij allen, met hun familieleden, dezelfde avond van huis gehaald, werden naar Polen gevoerd.

E辿n jongetje wist aan hun allesomvattende vangarmen te ontsnappen. Voorlopig. Ik trof hem n.l. in Vught. Hij vertelde mij dat hij gedurende de razzia in een der grote vuilnisbakken was verscholen. Zijn aanwezigheid hier in het kamp echter bewees wel hoe onfeilbaar hun politieapparaat functioneerde.

Bij de overkapte auto overhandigde een der rakkers mijn 'geloofsbrief aan de wachtende officier. Die completeerde een heel stapeltje met de mijne. Ik werd in de wagen geduwd. De klep ging achter mij omhoog. Nadat ik op een plaatsje op een houten bank gedrukt werd, sloeg de motor aan.

Op vragende toon hoorde ik van ergens naast mij mijn naam noemen. Een bekende dus. De overigen waren evenmin vreemd voor mij. Het bleken vak- en buurtgenoten te zijn. Ik werd met vragen bestormd. Verwonderd: 'Ben jij alleen? Waar is je vrouw?

Is ze thuis of onder? Hoe is het met je broer en met je zwager, met hun gezinnen?'

Ik probeerde de op mij afgevuurde vragen te beantwoorden. Schijnbaar in gemoedsrust, alsof er normaal buurpraat werd gehouden, vertelden wij elkaar de wederwaardigheden. Van de twee SS-ers die bij ons waren geplaatst, werd totaal geen notitie genomen.

'Ze kwamen voor mijn dochter' zei mijn buurman. 'Mijn vrouw en ik z;jn vrijwillig meegegaan.' 'Mijn vrouw en mijn zoontje zijn gelukkig nog thuis', antwoordde ik. 'Dan heb je zeker goeie gehad, ik ben maar blij

dat ik mijn stelletje bij elkaar heb, we weten toch niet wat er verder met ons gebeuren gaat' 'Misschien kun je elkaar toch niet helpen', verdedigde ik zwak terug. Er volgde een berustende stilte.

Met een somber 'MIES!' vertolkte iemand onze toestand.

'Ze hebben vanavond speciaal de Sperren gehaald, we kunnen er ons toges mee afvegen!' klonk uit een donkere achtergrond.

Toch had de stempel 'Gesperrt bis auf weiteres' op ons persoonsbewijs, ons langer dan zeven maanden plus 14 maanden oponthoud in Vught tegen werkkamp en deportatie gevrijwaard. De wielen snorden. De banden (alsof ze aan rafels waren gesneden) pakten, plakten en lieten het natte asfalt weer los; Voor de Hollandse Schouwburg werd gestopt en werden wij, gelijk bagage, uitgeladen.

Henri Pieck, Buchenwald.

Hollandse Schouwburg Om van de toestand daar binnen te verhalen zou ik vele avonden moeten komen.

Langzaam gingen wij naar binnen, of wij toegangsbewijzen te tonen hadden. De 'Joodse Schouwburg' was vol, alle plaatsen al bezet. Een minstens bloedwarme temperatuur. Dikke zweetdruppels op de gezichten van de mensen in de overbevolkte zaal en gangen. Zorg en angst stuwden als de branding op tegen de wanden.

Tot overmaat van ramp probeerde een man met een genererende microfoon de kakafonie te overstemmen. Misschien wilde hij een optreden aankondigen, want op het toneel verschenen enige SS-ers, ter begeleiding van de waarnemende commandant Weber en een als dame gekleed vrouwmens.

Enige Joodse Raad-mensen schoten toe en verdrongen elkaar om geen woord en wens van het arrogante kereltje, een met een rood-zwart lintje gedecoreerde Unterscharfuhrer, te missen. Zij probeerden concessies af te bedelen voor het leven van zichzelf of naaste familieleden.

Dat ereteken had hij geruild vooreen houten been en met bloed geplengd in de Russische steppen. Was het beledigend of teleurstellend, om in zo'n heersend ventje dat over de dood van duizenden, uitgezonderd de doodenkele voorlopig uitgestelden, kon beslissen, een manke afgedankte soldaat te herkennen?

Enfin, om ons te vernietigen waren zij van hoog tot laag van nut. Ik ontdekte weer die vrouw. Nu met een kind op de arm. Zij liefkoosde het. Ik vroeg me af of het uitverkoren kleintje als 'mooiste van de nacht' was gekozen of als eerstgeborene geofferd moest worden. Misschien wilde zij het sparen van de gasverstikking die een miljoen andere lieve kleinen vermoordde. Sie haben es gewusst端 Bij een ver familielid van mij, dat bij de

Joodse Raad werkte, informeerde ik hoe ik de macabere dans kon ontspringen. Hij wist geen raad en kon niets voor mij doen. Het ging speciaal om de gesperden die avond.

Wel adviseerde hij mij, me nog niet te laten registreren. Misschien waren de wonderen nog niet de wereld uit en kon ik nog op de een of andere manier vrijkomen.

Ik kwam te weten dat we naar Vught gingen, dezelfde nacht nog. De 'diamantgesperden' zouden daar te werk gesteld worden.

Ik hakte de knoop door en spoedde mij naar de administratie.

In de orkestbak zaten vier mensen overbelast op typemachines (ongebruikelijke muziekinstrumenten) te trommelen. Lex van Weren, ordonnans voor de Joodse Raad, aangetrokken door die plaats misschien oververmoeid van heen en weer gedraaf en een beetje immuun gemaakt tegen het dagelijkse gebeuren zat er bij te dommelen.

Ik liet mijn antecedenten door een van de machines opnemen en gaf Lex, die ik wakker had gemaakt, een briefje mee met meer dan levenstekens alleen Wij waren beiden lid geweest van de turnvereniging Pretoria.

Er werden pakjes brood voor op reis uitgedeeld en wij mochten ook felicitaties ontvangen vanwege het geluk naar Vught te worden gezonden. Wel maakte het verdwijnen na enkele uren oponthoud de afgrond tussen hen en mij breder en dieper, het briefje een overgewaaid dor blaadje. Maar Westerbork was de startbaan naar Polen.

Nu kon ik in Nederland blijven. We verlieten de zaal. Aan een tafel in de vestibule zat de bollebof Aus der F端nten, Hauptscharf端hrer van de SS, de hoogste instantie voor de deportatie. Hij leek zwaar beschonken, vloekte en raasde en rukte ons de persoonsbewijzen uit de handen. Volgens oorlogsbulletins: 'Een zeer onvriendelijke handeling.' Met een rode stift haalde hij een vinnige kras door de Sperr, en wij waren ausradiert.

WIJNEN UIT ISRAËL Volledig assortiment tafel-, aperitief- en dessertwijnen w.o.:

Originele bottelingen „Kosher Lepesach" Afkomstig uit de kelders van de grootste e n oudste wijncoöperatie in Israël: Société Coöperative V i g n e r o n n e des Grandes Caves Richon-le-Zion en Zichron-Jacob Ltd. Richon-le-Zion.

In Nederland v e r t e g e n w o o r d i g d door: A M A G E R BV. (HJ3.de Beer A n n o 1770), Brouwersgracht 200-202, 1013 H D A m s t e r d a m Telefoon 020 - 24 39 69

-

T

f

w

m

Chenin Blanc droge witte tafelwijn Cabernet Sauvignon volle rode tafelwijn Sauvignon Blanc drogefruitige witte tafelwijn Sacramental rode zoete dessertwijn Muscat witte zoete dessertwijn

Onze gasten hebben geen plattegrond no

President Sparkling W i n e halfdroge mousserende wijn A d o m Atic niet geheel droge rode tafelwijn

a

STEDELIJK Ko$6oH VAM<0<<HHOSEüH

RISHON LE ZION & ZICRON IAC0B

MARRIOTT

hUSEOK

( A A <AA4

—

Diamonds Direct Herman Schipper BV

vA*»

e

VUIWK6LU(r4AAN)6£EfcjTRuH LEI05EPUIN

Waar uw sieraad een belegging en uw belegging een sieraad is.

Official Omega-, Juvenia- and Ebel dealer.

Heiligeweg3.Tel 020 - 236572. Ftokin 11. Tel. 020 -237869 Amsterdam

Amsterdam Marriott. Luxe 5-sterrenhotel.

Met restaurants, bars, nightclub, alle faciliteiten voor banquets en meetings van 7 tot 700 personen en . . . 400 perfect gemeubileerde kamers met kleuren-tv en gratis speelfilms, 24-uur roomservice en individueel regelbare airconditioning.

Amsterdam Marriott: in het centrum van de stad.

Alles is zo dichtbij, dat onze gasten geen plattegrond nodig hebben.

Amsterdam AVorriott Hotel Stadhouderskade 21,1054 ES Amsterdam Tel. 020 - 83 5151, telex 15087

Toen eruit. Een brede lichtbundel bestraalde meer dan de helft van de Middenlaan. In het midden van de straat stonden tramwagens op ons te wachten. Wachtposten, ook weer Grünen, schaarden zich langs de kanten van de lichtkegels en rond de trams stond een spottende erewacht. Als bij een parade liep ik er met opgeheven hoofd langs. Het vele licht tartte alle bepalingen van de verduisteringsplicht. Na meer dan anderhalfjaar gingen we weer met de tram.

De bestuurders reden ons vrijwillig na diensttijd.

Ook in het Centraal Station stond een lange personentrein ons op te wachten. Ik vond een plaats in een van de geriefelijke coupés.

Al in de schouwburg had Benny B. zich bij mij aangesloten. Hij was een veertiger en een jaar weduwnaar. Wij hadden tot die dag (donderdag 11 febr. '43) nog gewerkt, slechts een paar plaatsen (molens) van elkaar verwijderd. Wij zijn samen gebleven tot het gruwelijke kindertransport (6-7 juni 1943) ons scheidde. Evenals bij bijna allen van dit ongeveer 500 personen tellend transport eindigde zijn leven in de gaskamers van Sobibor.

Naar Vught Toen iedereen naar binnen gewerkt was, stapten ook de Grünen in.

Tegenover ons zat een mij bekend jong echtpaar. Zij was een zuster van mijn buurvrouw, dik en blozend van jeugd en van de warmte. Al spoedig maakte mannie het zich gemakkelijke en leunde met hoofd en bovenlichaam op haar peluwboezem. Met een verontschuldigend lachje stamelde zij: 'Hij zal misschien in la'ng niet meer zo makkelijk kunnen liggen.'

De trein zeulde voort en stopte vaker dan een buurtspoortreintje. Eindelijk, het was zeker al een uur of vier geworden, stond hij voor het laatst stil aan een klein landelijk perron. Wij stapten uit en hielpen met de kinderen en de bagage. Verlaten en stil waren wij er mee bezig tot de kleine kinderen, voor de zoveelste keer uit hun slaap gewekt, de kille stilte met hun gedrens verstoorden.

Ons in militaire orde op te stellen was moeilijk. Zo goed en zo kwaad als mogelijk werden wij naar een klein soort pleintje gedreven. Daar moesten wij weer wachten in duister en kou tot wij geteld en overgeteld waren. Misschien had het plaatsje Vught tot nu toe nog weinig van de oorlog met zijn geweld te verduren gehad.

Op een bovenverdieping van een van de omringende huisjes, tekenden zich op een linnen rolgordijn een paar silhouetten af, net figuurtjes uit een zwartjesalbum, nieuwsgierigen die de verduisteringwet in de wind sloegen. 'Licht aus, wir schiesen!' schreeuwde de Kommandoführer en bekrachtigde zijn gebrul met rollende vloeken.

De verduisteringswetten werden toen weer in acht genomen en duisternis heerste alom. Voor ons bleef er een lichtpunt, een kaarsvlammetje; wij hoopten dat wij van achter de geblindeerde ramen gadegeslagen werden en dat wat zich hier afspeelde, bekend gemaakt zou worden. De stoet van toekomstige landverhuizers zette zich moeizaam in beweging. Al spoedig werden de geplaveide straten verlaten en voerde de

Joseph de Swarte, Joodse fruitverkoper in Amsterdam. Aquarel.

tocht door mul zand en door bos en heideveld.

De vele wachtposten die langs de flanken van de rijen meeliepen, maakten hatelijke op- en aanmerkingen. Hun 'Aufgehenl, Aufgehen!' en hun aansporingen bekrachtigend met hun geweerkolven en hun eisen om de kinderen stil te houden werkten er niet toe mee rust en orde te scheppen en te handhaven.

Benny en ik namen een paar ouders met kinderen tussen ons in. Benny had een rol zware wollen dekens meegenomen, ze zijn ons later nog buitengewoon goed van pas gekomen. Ik die alleen een pyjama en een stukje zeep inderhaast toegestopt gekregen had, nam een kindje op de arm en een tas met benodigdheden over.

De voettocht duurde letterlijk ijselijk lang.

De vrieskoude nachtwind was een bondgenoot onzer doodsvijanden.

Na meer dan anderhalf uur gaan, naderden enige lichtjes. Dichterbij bleken het mannen te zijn, die zaklantaarns droegen. Zij waren ter assistentie gekomen en namen de bagage van de mensen over. Het waren mannen van het eerste transport Joden eind januari en over en weer werden nieuwtjes uitgewisseld en werd naar ervaringen geïnformeerd.

De posten lieten de kluisters wat vieren. Er zou toch niemand van ons, getelde schapen, weglopen. Een van hen ontdooide en ontpopte zich als Nederlander. Hij vertelde ons dat wij nog slechts een kwartiertje van het kamp verwijderd waren.

Langs het ven 'De Uzere Man' bereikten wij het doel. De tekst op een groot wit bord dreigde dat er op onbevoegden met scherp geschoten zou worden. Wij werden verwacht. Een schildwacht stapte uit zijn huisje en haalde een slagboom halfhoog op. Een vermanende vinger.

Uiteindelijk kwamen wij in een gloednieuwe barak, achter in het kamp. In dit geval betekende dat gloednieuw nog natte en onafgewerkte pleistermuren, grote plassen op de cementen vloer en een forse kachel, die

nog niet brandde. We vielen op de lange houten banken en smeten de bagage op de aangepaste tafels. Later zouden wij nog naar een dergelijk 'Gasthaus' verlangen. We probeerden een beetje te slapen. Daar hadden wij het meeste behoefte aan en bij de meesten lukte dat wel.

Het daglicht gaf alles weer een wat hoopvoller aanzien.

En omdat de koffie niet kwam, gingen wij wat eten. We aten de resten van ons rantsoen op.

Schoontje ging in haar volle breedte zitten, pakte een brood uit een grote citybag en sneed het als een boerin op haar volle moederborsten in dikke boterhammen. Er kwamen enige mannen naar binnen, schooierend natuurlijk. Met Schorre Willem had ik in één personeel gewerkt. Voor zijn vakbekwaamheid, en die bezat hij, inde hij twee en twintig gulden en vijftig cent per week (in 1936). Als slijper was hij met nog anderen van Westerbork naar hier gebracht.

'Zie ik er niet goed uit?'

Willem met een gabber kwamen bij ons staan. Bram, Schoontjes man en wij vroegen hen meteen naar het hoe en waar. Willem en zijn maat lichtten ons enigszins in en keken schuin naar Schoontje, die intussen de pillen brood met jam bestreek. De ingrediënten waren een fortuin waard. 'O, we hebben het hier best!' wilde Willem ons geruststellen. 'Geen honger?' vroeg Schoontje, hem met wantrouwen observerend en gaf hun beiden een snee. Wij keken belangstellend naar Willem op en zagen het brood in een paar grote happen door zijn magere hals verdwijnen. Met 'Het is hier best uit te houden', vervolgden ze hun strooptocht.

Plotseling kwam er van buiten een uit een flardige mouw gestoken klauwhand voor de dag. De vingers probeerden een bovenraampje te openen. Achter de hand verscheen een hoofd, met de kromme ver naar

Nieuwe kollektie verjongd en vernieuwd

fonqallcitura Speciaalscrpenen Daar loopt u mee weg

met onze geklede Bandschoenen en Pumps in modieuze uitvoering: zacht leer in moderne kleur De schoen die past als maatwerk. Die uw levensvreugde verhoogt.

Ook in Sportieve schoenen zijn wij ruim gesorteerd. Bij uitstek geschikt voor die lrkgoam ntebm pu oepeel y beroepen waarbij u zonder e leee am teispeninlesder y voetklachten veel moet lopen of staan. Voorkomen is beterdan genezen. Forma Natura heeft voor iedere voet de juiste leest.

Dat geldt v o o r d e moeilijke voet maar ook voor goede voeten die gemakkelijk willen lopen en in goede conditie willen blijven.

DĂŠ specialist ARCHIEFVERNIETIGING

JO BLIK OUD-PAPIERHANDEL

aknedsg choeenrn ei me! sue e lhbu ag edsi akrn omibgmam tei e l der zool Oo10k0vaenrd krijgbaae r bij schoenenezraekeb ntere

fiFormaltaturc

Meer o danndh en i shsapvleecaihesetuw ^voetgsezM aanedd ags geso l ten

Amsterdam, Amsterdam, Den Haag, Groningen, Rotterdam, Hilversum, Utrecht,

Weteringschans 209, Linnaeusstraat81, Noordeinde18, St.Walburgstraat8, W.deWithstraat9, 's-Gravelandseweg 33 B, NobelstraatIA,

tel. 23 30 12 tel. 65 39 59 tel. 46 41 81 tel. 12 18 97 tel. 13 57 37 tel.

4 90 09 tel.31 10 51

Als A je m a g je niet B e l n u :

msterdam raakt* H e t Parool missen.

0 2 0 - 5 6 1 6 2 6 6

v o o r g r a t i s

Vliegtuigstraat 8 Telefoon 155358b.g.g. 822268

p r o e f n u m m e r s !

voren uitstekende neus, net een vogelschedel. Tenslotte kregen wij ook het bovenlichaam te zien. Als vergelijking kan ik beter naar tekeningen van Henri Pieck verwijzen (Buchenwald). Muzelmannen werden wij genoemd, als wij zo uitgeteerd het stadium van nog een zetje dichter naar de dood hadden bereikt. Vóór dat zetje zijn wij vrij gekomen. Een oud en versleten uniformjasje van de Nederlandse soldaat borg dat uitgemergelde lichaam. Touwtjes vervingen de knopen. Die waren al lang geleden met de bronzen torenklokken ingepikt.

Als uit een hypnose ontwaakt kwam Schoontje overeind. Uit haar minder goede ogen turend, probeerde zij de schrikwekkende gestalte achter dat raam te identificeren. Ze kon haar ogen niet geloven aanvankelijk, maar gilde het toen uit: 'Adonaj, Bram! Is dat niet één van Keesje? Uit Mauthausen hebben ze van hem een doodsbericht gehad.' Of ze wel of niet de juiste persoon voor had, ze zijn geen van allen weergekeerd. Met nog enige Joodse mannen was die man van Amersfoort mee naar Vught gevoerd. Zij behoorden tot het eerste transport en kwamen als wrakken uitgehongerd en mishandeld in het z.g. Schutzhaftlager. Christen zowel als Jood hadden er een gelijke behandeling ondergaan.

Nadat de schlemiel ook een boterham was toegespeeld, ritste hij weg als een muis.

Weer een beetje op verhaal gekomen begonnen wij de toestand in ons wereldje te bespreken.

Mijn Jiddische Memme 'Gelukkig heeft jouw moeder dit niet meer hoeven mee te maken. Wat was ze een gezellige vrouw, we zochten allemaal haar gezelschap,' sprak Schoontje met medeleven en troost in haar stem. Ik knikte, maar dacht: 'Gelukkig? Ze heeft er wel een lijdensweg voor moeten afleggen.'

Haar hoogst en heiligst ideaal was voor mijn moeder de Choeppahdag van haar dochter te beleven. Haar meest serieuze uitspraken bekrachtigde zij met deze woorden. Het was meer dan een eed voor haar. De enige kleine teleurstelling die ik haar bereid heb, was in haar kraambed als jongen te verschijnen. 'Alweer een zoon'. Maar aan haar liefde ben ik niets te kort gekomen. Na een tussenpoos van vier jaar werd mijn zuster Femina geboren De wens van mijn moeder Mirjam (Jans) was in vervulling gegaan.

Angstvallig wilde zij haar dochter beschermen tegen eventuele nieuwsgierigheid en speurzin van haar zonen naar het verschil van mannelijk en vrouwelijk en tegen alles wat mannen haar zouden kunnen aandoen.

Misschien had zij problemen op dit gebied in haar jeugd gekend. Mijn moeder was één van een gezin van vijf broers en vijf zusters.

Zij waren zeer klein behuisd. Maar zoals zij mij verzekerd heeft (de Choeppahdag enz.) even als mijn zuster is zij ongeschonden uit huis getrouwd.

Mijn zwager Loutje voetbalde in de aspirantenafdeling van de club waarin ik ook actief lid was. Iktrad op tussen de doelpalen in het eerste elftal en omdat de crisis alom heerste, kwam de hele familie naar mij kijken op zondagmiddag. Zij hadden allemaal gratis toegang. Mijn zwagertje — hij was een

hoofd groter dan de langste van ons — merkte mijn zuster op en het werd een prachtig paar.

Een stukje Diamantstad vóór 1940 De crisis van '29 heeft mijn vader vier lange jaren uitgezeten. Daarna werkte hij weer een jaartje en kreeg weer gedaan. Omdat drie van de vier kinderen verloofd waren (mijn oudste broer intussen getrouwd), wilde mijn vader niet langer de hand ophouden. Hij wilde niet opnieuw bij 'de steun' aankloppen en ons niet in de weg staan.

Mijn vader ging proberen in Antwerpen te werken, maar mijn moeder kon niet van haar kinderen scheiden. Mijn vader had het verschrikkelijk moeilijk met werk daar en kon het nog moeilijker verwerken een gezin ver weg te hebben. Bijna ieder weekeind vloog hij met sneltreinvaart naarzijn nestterug. Het zette allemaal geen zoden aan de dijk. Mijn moeder met mijn jongste broer ging met mijn vader mee terug naar Sinjorenstad.

Spoedig kwam mijn lieve moeder er in een ziekenhuis terecht, waar zoals zij mij vertelde nonnetjes, nochtans ware liefdezusters, meer tijd op hun knieën doorbrachten dan zij aan de patiënten besteedden. Maria, zo noemden zij mijn moeder, moest maar zelf zien hoe zij in de hoge stenen kuip kon klimmen om zich te baden.

Mijn zuster en ik hadden bij Fietjes ouders een thuis gevonden.

Op een kwade avond kwam mijn moeder er, ziek en geradbraakt van de busreis, opdagen. Het was net binnen de tijd om voor het ziekenfonds te kunnen worden opgenomen. Bij het onderzoek was gebleken dat zij kanker had, een niet meer te behandelen groot abces. Na de mededeling was voor mij die dag de hemel donker violetblauw, een kleur door Van Gogh, ook in overspannen toestand, uitgebeeld. Mijn moederteerde langzaam weg. Bijna twee jaren ziekenhuisduren lang.

Mijn zwager Lou ging voor zijn ouders met stoffen naar diverse markten. Zijn ouders waren sterk tegen zijn keus gekant. De trouwplannen zouden hun inkomsten halveren en Femma was wel een schattige aanstaande bruid, maar bracht alleen maar veel liefs mee.

Lou ging zelfstandig werken, trouw en succesvol bijgestaan door mijn zuster. Zij wilden trouwen.

Onze familie was uiteen gevallen en Lou stond op gespannen voet met zijn ouders.

Hun huwelijk werd gesloten en de maaltijd (bij Katz in de Middellaan) in een begrafenisstemming verorberd.

Om mijn moeder niet nog meer verdriet te doen hadden wij afgesproken haar voorlopig nog niets ervan te vertellen. Er zou zich daarvoor misschien nog een gelegenheid voordoen.

Haar dagen waren geteld Op het bezoekuur kwam ik met Fietje aan Jans' ziekbed. Menigmaal had zij de zieke vrouwen op zaal met zang en gezellige kout opgebeurd. Nu troffen wij haar verschrom-

Henn Pieck, Buchenwald.

peld aan, verslagen. Ik ging bij haar op bed zitten en had mijn arm om haar met huid omspannen gebeente geslagen. Femma, die nooit iets voor ons verzwegen had, had haar als het ware hun trouwen bekend en om haar zegen gevraagd. 'Dat ik zo haar Choeppahdag moest beleven'' kwam uit het baaltje verdriet. 'Het had hier kunnen zijn. Beneden is een zaaltje waar altijd dienst gehouden wordt. Ze hadden mij er wel naar toe gebracht.' Ik kon mij voor mijn stomme kop slaan, dat wij ongelovigen niet naar zo een oplossing hadden geïnformeerd. Ik weet nog altijd niet hoe wij afscheid van haar hebben genomen. Of ik haar als naar gewoonte aan de deur heb daggezwaaid. Misschien werd ik afgeleid of was zij te diep in ellende gedompeld om haar hoofd op te heffen, 's Nachts werden wij opgeroepen (naar het NIZ Nieuwe Keizersgracht) en kwamen (wat heet) op tijd in een kamertje, waar mijn moeder in een houten krib afgezonderd lag.

Door injecties was zij buiten bewustzijn gebracht. Haar ademhaling schraapte als een staalborstel over een hakblok.

De nachtzuster meldde ons dat de hartslag plotseling onregelmatig was geworden en zij mijn moeder daarom apart hadden gelegd. Ze had ons niet eerder kunnen roepen.

Mijn moeder was toen nog te helder van geest en ze wilden haar niet verontrusten.

Mijn vader, wij drie broers en mijn zuster stonden rondom het bed geschaard; krampachtig hadden wij de schotten vastgegrepen.

Mijn zus boog zich diep over mijn moeder heen en probeerde met haar blik door de gesloten oogleden te dringen. Zij moest haar nog zoveel vertellen.

Ik stond aan het hoofdeind en keek naar onze zuster. Zij leek het meest van ons op Jans, zoals wij haar in lang vervlogen tijd gekend hadden. De naar mij toegekeerde wang van Femmetje had een appelronde verdikking.

Haar tandvlees was ontstoken.

Ik had haar uit liefde even in die wang willen bijten. Erg zacht natuurlijk, zij had al genoeg narigheid en pijn.

Ach, maar een dwaze inval van mij. Vier jaar

Bij M. VERDOONER

Thilène

nu ook GODIVA BONBONS

Uw taarten en bolusleverancier

^^^^^

M. VERDOONER Gelderlandplein 55 TEL. 44 10 56 (ook zondag tot uw dienst)

/f CHOCOLATILR

See

Beethovenstraat 30 — Amsterdam Winkelcentrum, Binnenhof 35 — Amstelveen

u

morris

bef ore you buy yourreal sheepskin coat.

Uitgebreide sortering dames- heren-en kinder suedenappa»en lamsvacht jassen.

Bekouw Mendes makelaars in assurantiën

Haarlem: Barteljorisstraat, Tel. (023) 312655 Amsterdam: Leidsestraat, (bij Koningsplein), Tel. (020) 2 2 3 5 96

Wij willen u helpen

r

nu en later, bij uw financiering en het treffen van de juiste voorzieningen voor de toekomst.

wettelijke aansprakelijkheid

NIEUWENDIJK

t o p s l j o p

AMSTERDAM *2P 2 3 8 1 2 8

hypotheek, brand, inboedel, diefstal, ongeval, auto.

onze service houdt niet op na het sluiten van de polis.

11 Bekouw Mendes Stadhouderskade 2 Amsterdam 020 - 21 26 26

115

AUodaiKI i:v HANDSCHOENENGROOTHANDEL

SCHIPHOLWEG 1011

BOESINGHELIEDE

TEL. 02505-673

Truus Menger, Vredesdemonstratie

Brons

Vervolg van pag. 3 gen, dus een toekomst. Met enig recht kunnen wij hierds. Martin Niemoller aanhalen, de pas 91 jaar geworden voorvechter tegen de nazi's en voor de vrede.

'Hoe moet er vrede komen, als de tegenstander wordt uitgesloten?', vroeg Niemoller dertig jaar geleden. En op de grote demonstratie te Bonn, herfst ' 8 1 , zei hij: 'Wie vrede wil moet met degene die hij als een, misschien slechts potentiële, vijand beschouwt willen leven en leren leven.'

Miljoenen mensen hebben ook na Amsterdam pleinen, parken en straten overstroomd, oud-strijders en -vervolgden vulden nog eens de Appellplatz van Mauthausen en Duitse steden lopen vol aan de vooravond van onze herdenking. Alles uit be-

duchtheid en onrust, uit woede en vaste wil het onheil te keren. Geen verfijning, vernieuwing of modernisering van de vernietigingswapens, maar stilzetten, bevriezen (zoals de eis in Amerika luidt) en afbreken van het kernwapentuig.

Wij kunnen het niet beter uitdrukken dan Ernesto Cardenal, priester, dichter en minister van onderwijs van Nicaragua tijdens de Katholiekendag van september te Düsseldorf: 'De zonde is de ongerechtigheid. Een van de grootste ongerechtigheden is moord. Maar nog groter onrecht is de moord op miljoenen mensen, volkerenmoord. Doch onvergelijkelijk veel groter, bijna onvoorstelbaar, is het einde niet alleen van alle menselijke wezens die nu op de planeet leven, maar

van alle menselijke toekomst, om te beletten dat zij worden geboren die nog geboren moeten worden en om zo uiteraard ook aan alle verleden een einde te maken.'

Het laatste woord blijft aan de dichter, een Turk ditmaal. Nazim Hikmet: 'Laat ons de aarde aan de kinderen overdragen, al is het maar voor één dag.' De echo kwam over de oceaan, van mevrouw Berrigan, die de vredesactie in New York voortzette, toen haar man was opgepakt. Waarom zij dat deed?

'Om de kinderen hoop voor de toekomst te geven.'

Wij willen dat de kinderen en hun kinderen alle dagen van hun leven op de aarde kunnen wonen.

E. T.

Vervolg van pag. 27

bed met de onregelmatige, steeds zachter en met steeds grotere tussenpozen gaande ademstootjes van mijn moeder, die haar gezin weer compleet om haar doodsbed geschaard, niet meer gezien heeft en geen afscheid kon nemen.

En terwijl de vogels in de tuin van het ziekenhuis de prachtige ontwakende meidag jubelend begonnen te begroeten, slaakte mijn echte Jiddische Memme de laatste van haar onnoemelijk vele zware zuchten.

Dit nummer is bijna geheel gevuld met herinneringen van hen die kamp, vervolging en verzet hebben overleefd.

Zowel voor de illustraties als voor de tekst, gaat dit op.

Alleen over de Aktion Sühnezeicher-Friedensdienste schrijft een jongeman, een jonge Duitser, voor wie dit een morele Wiedergutmachung is.

later in '43 zijn zij met hun Mirjam, een schatje van drie jaar, gedeporteerd.

Nog bijna dagelijks lopen er tranen over mijn gezicht om hen allemaal en niet alleen door mijn verstopte traanbuizen, de kou en uit zelfbeklag van een sentimentele oude man.

Er kwam een waker aan mijn moeders bed.

Hij installeerde zich aan de vrij gebleven kant tegenover Femma. Hij regelde zijn ge-

Jacques I. Furth

Hiaten in de WUV De Wet op Uitkering voor Vervolgingsslachtoffers (WUV) is een jaar of tien geleden ingevoerd als een soort bijzondere aanvulling op de al bestaande Algemene Bijstandswet.

Een uitvloeisel van de solidariteitsplicht die men jegens de vervolgden erkende. Hoewel men uitging van een 'eigen problematiek' van onze groep overlevenden, bleek de WUV toch op dezelfde grondslag te berusten als die bijstandswet (ABW).

Destijds leek het mogelijk preventief te werken. In de praktijk ging het meer van: als het kalf verdronken is, dempt men de put. Helaas is de beloofde soepelheid bij toepassing van de wet maar al te vaak ver te zoeken. Er behoort te worden uitgegaan van de zg. omgekeerde bewijslast, maar meer en meer wordt er gevraagd om bewijzen voor het verband tussen de klachten van nu en de vervolging van destijds.

Een kras voorbeeld: een vrouw, met een ernstig kampverleden, vraagt hulp in de huishouding voor éénmaal per week. Het medisch advies luidt: niet nodig, de vrouw is nog jong en bij haar lichaamsomvang zou het gezond voor haar zijn als zij zelf zou werken! Niemand van het Medisch Bureau had deze vrouw gezien. Pas bij een beroepszaak kreeg zij de gevraagde hulp.

Ondanks toezeggingen aan de WUV-gerechtigden bleek later, toen de Algemene Arbeidsongeschiktheidswet (AAW) tot stand kwam, dat voorzieningen soepeler daarmee werden verkregen dan via de WUV. Terecht is opgermekt dat dit niet de bedoeling van de wetgever kan zijn geweest. ledereen die wel eens een aanvraag krachtens de WUV heeft gedaan, weet dat het dan wachten geblazen is. Ook dat is nooit de bedoeling geweest. De in de wet gestelde tijdslimiet van twee maanden wordt praktisch altijd verre overschreden. Zo moet een weduwe meestal minstens vier maanden op haar uitkering wachten.

Dieetkosten

Geregeld doen zich moeilijkheden voor doordat de uitkeringen, als ze eindelijk zijn vastgesteld, een voorlopig karakter dragen.

Geld in handen krijgen via een voorschot vereist een zeer moeizame procedure.

Een moeizame, d.i. lastige en langdurige gang van zaken komt heel veel voor.

Weer een voorbeeld. Een lichamelijk gehandicapte vrouw, die als vervolgingsslachtoffer is erkend, krijgt driejaar (!) na de aanvullende aanvraag vergoeding voor kosten van woningaanpassing en een aangepaste stoel. De Uitkeringsraad vergoedt vooraf, maar de vrouw moet wel het initiatief nemen: de aanvraag, keuringen, gesprekken.

De afdeling huisvesting van gehandicapten wil de stoel betalen en het GAK de woningaanpassing. Maar wie betaalt nu wat aan wie? Dat moet de gehandicapte en uiteraard psychisch belaste cliënte maar klaren. Terwijl de vele betreffende instanties dat natuurlijk heel goed onderling zouden kunnen regelen. Er zijn heel wat mensen die het hele gedoe met aanvragen, verklaringen her en der en de een na de ander eenvoudig niet kunnen opbrengen. Dat betekent niets krijgen en als dan eindelijk met hulp van instellingen op het gebied van maatschappelijk werk de nodige pre-adviezen zijn uitgebracht, nog eens jaren op antwoord wachten, soms vijf jaar... en meer! In die tijd is menige cliënt(e) een wrak geworden.

Intussen is het voor veel WUV-gerechtigden nadelige onderscheid tussen medische en sociale gronden voor de bijzondere voorzieningen in het kader van de AAW opgeheven. Ook hier weer een, stellig niet bedoelde, onbillijkheid.

Een heleboel hiaten in de wet... en dan hebben wij het nog niet eens over de immateriële hulp gehad, waar de helpers nu maar zo weinig tijd en ruimte voor beschikbaar hebben. Er is immers zo veel werk aan de winkel.

Een onontbeerlijk deel van de bijzondere voorzieningen die de WUV kent, vormen de dieetkosten. Zeer veel klachten die onze mensen hebben vereisen een dieet. En een dieet, wij weten het allemaal, is duur; vandaar dat er dieetkosten kunnen worden toegewezen. Veel voorkomende diëten zijn het zoutloze bij verhoogde bloeddruk en een suikerloos dieet voor suikerpatiënten.

Aan zo een soort dieet en vele andere ook dient men zich zijn verdere leven lang te houden. Nu worden helaas alle, en zeker uitgezochte levensbehoeften, geregeld duurder. Men zou dus verwachten dat er regelmatig hogere dieetkosten worden toegewezen, te meer omdat een tijdelijk dieet voor oudere mensen, zoals wij allen zijn, vrij zelden voorkomt.

Welnu, het omgekeerde van wat men verwacht is het geval. Al geruime tijd wordt er bij velen van onze mensen gekort op de dieetkosten en niet zo zuinig ook. Wij kennen gevallen waar het maandelijkse bedrag van ƒ 55,— tot ƒ 1 1 , — is teruggebracht. Een vermindering met 80%!

Dat is niet alleen onjuist, onlogisch en ongemotiveerd, maar direct schadelijk voor de betrokkenen en bovendien strijdig met de bedoeling van de wet.

Waar woont Hella Selig?

Hella Selig is omstreeks 1927 in Duitsland geboren en in 1939 met haar ouders naar Nederland gevlucht. In 1942 is zij na een oproep tot deportatie met onbekende bestemming vertrokken. Waarschijnlijk woont zij in Italië. Hella Selig zal zich Truus van der Molen uit Haarlem wel herinneren. Brieven s.v.p. aan de redactie van dit blad.

NAC

Met'n AGO verzekering weet u precies waar u aan toe bent.

ago

verzekeringen

Kerst 44 De platen- en boekenmarkt kent zijn jaarlijkse kerstgolf. De jaren tachtig geven een ware opbloei van belangstelling voor de Tweede Wereldoorlog te zien. In dit dubbele kader past de verschijning van 'Kerst 44'.

Het is een bundel herinneringen aan eind 1944 en de nadagen van de oorlog.

Er zijn net zoveel geschiedenissen van de oorlog als er mensen zijn die hem hebben overleefd. De negen verhalen in dit boek lopen dan ook sterk uiteen. Een pilotenhelpster in Twente, een gevangene van de Jappen, in een ruim vervoerd door Straat Bali, een Requiem vooreen koerierster, het hoort er allemaal bij. Het oud-Kamerlid Scheps vertelt van zijn optreden toen, als oudstraatprediker, in het kamp Amersfoort.

S. Minco, in leven gelaten in het Geuzenproces, omdat hij nog geen twintig was, maakte eind '44 de laatste weken van het kamp Auschwitz mee en heeft dat boeiend beschreven. Eva Furth, de lezers van dit blad welbekend, was winter '44 in Reichenbach in Neder-Silezië, een nevenkamp van Auschwitz, en geeft het wisselende kampleven pakkend weer.

Wim Verhagen, die de verhalen verzamelde, geeft ter inleiding een treffend relaas van het vertrek voor altijd van de Joden van Oud-Beierland en het verzetswerk van ds.

Westmijse. Deze vergelijkt hij met bisschop Romero.

'Het is geen verdienste, het is noodzaak', schrijft hij. 'Nog steeds moeten mensen vechten tegen hun "moffen", nog steeds betreuren ze hun gesneuvelden.'

Aanbevolen.

E.T. Wim Verhagen e.a.. Kerst 1944, Uitgeverij Mingus, Ankeveen, 1982. Prijs ƒ 14,90.

De herdruk van 'De vrienden van mijn vader' door Nico Rost, in ons vorig nummer besproken, is verschenen bij Kruseman's Uitgevers Maatschappij bv te Den Haag en kost ƒ 9,90.

Naar Keulen 50 jaar na Hitiers komst Op 30 januari 1933 werd Hitler rijkskanselier van Duitsland. Op zaterdag 29 januari wordt er in een aantal Duitse steden gedemonstreerd opdat 1983, 50 jaar later, geen nieuwe kernraketten, noch rassehaat naar Europa zal brengen. Ook uit Nederland zullen mensen per bus naar Keulen trekken. Men gaat op 29 januari heen en terug. De kosten bedragen ongeveer ƒ 25,—.

Aanmelding en inlichtingen bij mevr.

M. Vlaskamp, J. v.d. Waalsstraat 36, 1098 PM Amsterdam, tel. 020-944657.

Heidens Heidens is de naam van een nieuw tijd(kwartaal) schrift, een uitgave van het Lau Mazirelfonds. Het wil aandacht schenken aan de positie van nomadisch levende mensen, in het bijzonder zigeuners. Heidens is een dubbelzinnige naam, o.a. omdat zigeuners in de Republiek der Verenigde Nederlanden zo werden aangeduid.

Het eerste nummer omvat het verslag van het symposium van 22 oktober 1982 over de trekkende mensen. Aan het slot werd een conventie inzake nomadisch levenden opgesteld.

Het blad opent met een karakteristiek van Lau Mazirel, de strijdster tegen elk soort discriminatie, door Jan Rogier.

Een aflevering kost ƒ 7,50, een jaarabonnement ƒ 25,—. Het is te bestellen bij de Stichting Lau Mazirelfonds, Postbus 173, 3970 AD Driebergen, postgiro 4255518.

Een nieuwe ICODO-uitgave 'Oorlog, een breuk in het bestaan', zo duidde mevrouw C. M. Jacobs-Stam enige jaren geleden achtergrond en problemen van door de oorlog getroffenen aan. Nu omschrijft zij feiten en meningen over burgerslachtoffers 1940-1945 als 'getekend door de oorlog'.

Het is een publikatie van het ICODO (Informatie en Coördinatie Orgaan Dienstverlening Oorlogsgetroffenen) waar wij lang op hebben gewacht. Want duizenden mensen — hoeveel is onbekend en moeilijk te tellen — zijn oorlogsgetroffenen zonder in het verzet, een nazi- of Jappenkamp te hebben gezeten, om maar iets te noemen.

Er behoort een hele regenboog van groeperingen tot de burger-oorlogsslachtoffers.

Door bommen invalide geworden, in de trein bij vervoer naar Duitsland geraakt, als

M. S. Arnoni Moeder was niet thuis voor haar begrafenis Verslag van een reis door een verloren vaderland Een overlevende van Auschwitz-Birkenau terug in Polen 314 blz., gebonden ƒ 4 5 , — D e Bezige Bij

kind op een landmijn hebben getrapt of alleen zijn overgebleven als de familie bij een luchtaanval was gedood — zo zijn inderdaad in Nederland heel wat mensen door de oorlog getekend. Heel veel kinderen hebben, net als volwassenen, traumatische ervaringen opgedaan door het beleven van oorlogshandelingen of ook door het zien van vergeldingsacties tegen verzetsmensen b.v. Dat zulke dingen het bestaan soms fataal kunnen beïnvloeden werd in het geval van de 'burgers' nog later ontdekt dan late kampgevolgen of de nawerking van in het verzet doorleefde spanningen.

Fanny de Vries, in onze kring goed bekend, vertelt hoe de materiële hulp voor de slachtoffers van de gevechten in Brabant in 1945 in zijn werk ging: aanpakken en niets vragen. Soortgelijke ervaringen had de ons evenmin onbekende heer L. Komkommer in Amsterdam. Aandacht voor hun eigen problematiek hebben de burger-slachtoffers ook elders en nadien nauwelijks gekregen.

Eigenlijk heeft het geduurd tot de WAC-rapporten van 1976 en '78 voor dit probleem in het openbaar aan de orde kwam. En pas in 1982 is een wetsontwerp ingediend voor uitkeringen aan de burger-slachtoffers, W U BO genoemd. Het zal nog wel wat voeten in de aarde hebben voor elke getroffene krijgt wat hem of haar toekomt. Uiteraard verleent het ICODO, dat opdracht tot dit boekje gaf, de nodige bemiddeling.

E.T. C. M. Jacobs-Stam, Getekend door de oorlog. Serie Leven en Welzijn, van Loghum Slaterus, Deventer, 1982. Prijs / 19,50.

Getekend door de oorlog is een publikatie van de stichting ICODO, die alle oorlogsgetroffenen van dienst wil zijn.

ICODO, Willem Barentszstraat 31c, 3572 PB, Utrecht, tel. 030-730811.