Auschwitz Bulletin, 1988, nr. 03 April

nederlands auschwitz comité

32e jaargang nr. 3, april 1988. Verschijnt 6 x per jaar.

Secr E Furth, D i e m e r k a d e 43, 1111 AC D i e m e n , tel : 020-905310 Bankrek A M R O B A N K , bijk v a n Baerlestr. 58, 1071 BA A m s t e r d a m , spaarrek 40.01 75.088 G e m giro 4875500, p o s t g i r o 293087 t n v NAC Redaktie Drs Eva Tas, A m s t e l d i j k 23, tel 020-795716, 1074 HS Amsterdam A d m i n i s t r a t i e krant' D. v Geens, R e n k u m h o f 50, 1106 J B A m s t e r d a m , tel 020-972869.

Lente der herinnering In deze lente der herinnering staan de gettoopstand van Warschau en de vorming van de staat Israël ons voor ogen. D e eerste van 1943, uit 1948 de tweede, respectievelijk 45 en 40 jaar geleden. En een halve eeuw geleden: de Anschluss van Oostenrijk. Dat feit is allerminst in stilte gepasseerd. En dat was nog maar een deel van het voorspel van ons aller lot. Trouwens, als wij alles wat te maken heeft m e t de oorlog alleen in huidig Nederland hier wilden opsommen, dan zouden een paar b o m e n extra voor deze uitgave geveld m o e t e n w o r d e n . D a t doen wij dus niet.

D e jonge mensen anno 1943 in de kelders van de J o o d s e wijk in de Poolse hoofdstad belichamen o p klassieke wijze het woord van Willem van Oranje: h o o p is niet nodig o m iets te o n d e r n e m e n en men behoeft niet

te slagen om vol te houden. D e gemeenschappelijke vijand en de gedeelde n o o d hebben eenheid onder het gettorestant gebracht. Tevoren leek die ondenkbaar, erna niet minder.

H e t veertigjarige Israël staat dagelijks o p alle voorpagina's. N i e t o m dit jubileum, helaas. Al in februari organiseerde het C I D I in de V U te Amsterdam een symposium '40 jaar Israël en de kerken'. Alle kopstukken uit de politieke en religieuze wereld traden er op.

In Israël zelf richtte een viertal auteurs (Yehuda Amichai, Amos Elon, A m o n Oz, A.B. Yeshoshua) zich o p 15 februari t o t de N e w York Times: "Wij zijn geen partijgangers. Wij zijn schrijvers. Deze krankzinnige tijd stuurt ons pijnlijk de politiek in. We hebben niet meer dan onze stem. We zijn ervan overtuigd dat de status quo de Israëlische maatschappij verder zal corrumperen en uiteindelijk zal leiden t o t een volgende g r o t e oorlog. Alleen een compromis kan zowel rechtvaardig zijn als o p den duur een goede behandeling blijken te zijn en zal misschien uiteindelijk tot vrede leiden".

Goed, fout, grijs

VIERT 1 DE r^MEI

G o e d of fout zijn nog steeds de polen waarnaar wij handelingen van 40 tot 50 jaar geleden laten bepalen. W i t en zwart. Er kwamen o o k grijzen voor, zoals getoond in het toneelspel ' G e t t o ' van de Israëlische toneelschrijver Sobol. "Men speelt geen toneel o p een begraafplaats," luidde een oordeel.

Maar het optreden van de mensen van Wilna w o r d t ook gezien als bevestiging van het leven t o t de uiterste grens, tegelijk een Joodse gedachte. ' G e t t o ' w o r d t voor de tweede maal in N e d e r l a n d geënsceneerd; Sobol, verbonden aan h e t theater van Haifa, heeft Israël verlaten, omdat hij er heden ten dage niet kan werken.

Naar de Dam Wat niet verandert: de stille tocht d o o r Amsterdam o p woensdagavond 4 mei.

D e Amsterdammers verzamelen zich o p de Nassaukade, hoek Bosboom Toussaintstraat, waarvandaan men precies om 18.30 uur vertrekt.

O p de D a m zullen voor de twee m i n u t e n stilte de koningin en erna de regering en de burgemeester bloemen leggen, daarna de burgerij en haar organisaties.

N a afloop van het défilé heeft ieder toegang tot de bijeenkomst in de N i e u w e Kerk.

Komt allen!

NAC

Een stuk van een andere J o o d s e auteur met een verwante problematiek 'Mein K a m p f van Tabori, w o r d t gespeeld - en nog wel in Wenen (in het Burgtheater) en zal in het Holland Festival hier komen. Juist nu de Amerikaanse historicus Herzstein Waldheim als V.S.-agent en p r o t é g é bestempelde.

Schuld of vergelding "Het gaat mij om de vraag of we als nietJ o d e n schuldig zijn aan de Jodenvervolging.

Die tijd leeft nu in het hoofd van een heleboel mensen, het werkt d o o r in de tweede generatie en hun kinderen. Onze ouders, in ieder geval mijn ouders, hebben over de oorlog heel weinig losgelaten." D i t vertelt beeldend kunstenaar Titus N o l t e , een dertiger in de Groene (30 maart). Een meer gehoorde klacht.

Vlak bij ons werkt de onvolprezen Maurice de Wilde onverdroten voort aan zijn tvseries over het verdriet van België. D e tijd der vergelding is nu aan de beurt. D e onbekeerde Vlaamse SS-er R o b e r t Verhelen,

Fout In Frankrijk waar de racist Le Pen, die Auschwitz een detail van de geschiedenis vindt, bij de kiezers hoge ogen gooit, is nu een oude fascist met de Auschwitz-Lüge o p de p r o p p e n g e k o m e n . H e t is de hoogbejaarde Maurice Bardèche, een kenner van de klassieke literatuur en schuldig aan ernsrige collaboratie in de Hitler-Pétaintijd. Tot in de Nederlandse pers k o n dit heer in 1988 zijn vuil kwijt.

In die Nederlandse pers verscheen dit jaar een heel wat vreemder bericht. Ed H o o r n i k

vervoLg van pagina 1

goed voor 101 verzetsdoden in Vlaanderen en het oppakken van h o n d e r d e n verzetsmensen en J o d e n , heeft nooit één dag in een Belgische cel gezeten. D e Wilde interviewde de voormalige Sturmbannführer in Wenen, waar deze zowaar terechtstond - en werd vrijgesproken.

Verbelen, zijn k o m p a n e n en zijn Waalse wapenbroeder Degrelle (nog steeds in Spanje gevestigd) slaan dezelfde dodelijke nazitaai uit als in h u n glorietijd. O p filmband laten ze voor de historie vastleggen hoe fout ze waren en zijn gebleven. D e huidige serie mag dan 'De tijd der vergelding' heten, voor hen is die tijd nooit gek o m e n . Wel voor de man die in Jeruzalem werd geïndentificeerd als Demjanjock, de beul van Treblinka. En ter dood is veroordeeld.

Verzonken en ander heimwee Een ander part van het verleden was te zien in 'Verzonken heimwee', een I K O N - u i t zending die helaas en stellig tegen wil en dank vanwege d e omroep-indeling o p Seider- en vrijdagavond (1 april) viel. 'Joods hier, Israëlisch daar' luidt de ondertitel van het gelijknamige boek dat dezer dagen bij uitgeverij Balans u i t k o m t . Yaël K o r e n en Constant Vecht tekenen voor film en boek,

zou in de bezettingstijd 'fout' zijn geweest.

Zijn vrienden uit Dachau, D e n Haag en Amsterdam hebben H o o r n i k s journalistieke en literaire activiteiten van destijds voldoende verduideli|kt. 'Het is maar tien u u r sporen naar Berlijn' waarschuwde de dichter al in 1938.

Wij verbinden Eddy H o o r n i k allereerst met een dag niet van 50, maar van twintig jaar geleden. O p de Auschwitz-herdenking van 1968 herinnerde hij aan Dachau, Auschwitz en aan de ereschuld van de Nederlandse regering, die niets had gedaan voor de kamp- en vervolgingsslachtoffers.

Eddy H o o r n i k verwoordde onze klachten

die de reacties van een aantal Nederlandse J o d e n o p het leven hier en in Israël weergeven. Weemoed en voldoening strijden o m de voorrang bij het bericht dat de synagoge te Middelburg (uit 1705) w o r d t herbouwd.

Een g r o o t aantal kunstenaars -wij n o e m e n slechts de chazzan Hans Bloemendal en de Maastrichter Staar - heeft zich hiervoor ingezet, reeds met aanzienlijk financieel resultaat.

Voldoening gemengd met weemoed ook o m een uitgave als 'De J o o d s e gemeenschap in het Groninger N o o r d e r k w a r t i e r , Peize en Roden' d o o r drs. G J . van Klinken en mr.

J . H . de Vrij Mestdagh. D e laatste, oudRijksarchivaris van Groningen, heeft zich al eerder verdienstelijk gemaakt door de Hebreeuwse opschriften o p de J o o d s e begraafplaatsen in zijn provincie te laten optekenen.

In Deventer is het daar opgerichte monument voor Etty Hillesum plechtig door leerlingen van de Alexander Hegius-scholengemeenschap geadopteerd. In het Limburgse Gulpen werd een Tentoonstelling gehouden van en r o n d o m het o n t w e r p voor een h e r d e n k i n g s m o n u m e n t voor de J o o d s e gemeenschap van Gulpen. D e ontwerper, Appie Drielsma, auteur van het N e d e r landse gedenkteken in Mauthausen, was in Gulpen ondergedoken. Hij stelde ook de tentoonstelling samen.

Deze zomer werd aan het m o n u m e n t voor de in de oorlog v e r m o o r d e ingezetenen van Loosdrecht een gedenktsteen toegevoegd

en wensen. D e politici, die daar tevoren geen acht o p hadden geslagen, luisterden nu wel. Vrij Nederland publiceerde de rede nog voor dit, ons blad.

Er volgden tv- en radio-uitzendingen; H o o r n i k bleef daarbij in nauw conract met ons.

D e steen ging aan het rollen. In 1973 verscheen de W U V , de W e t Uitkeringen Vervolgingsslachtoffers, in de Staatscourant.

Wat regering en parlement tientallen jaren hadden verzuimd heeft de dichter o p gang gebracht. Wij zullen dat nooit vergeten, maar het blijkt niet overbodig dat ieder het zwart o p wit kan zien.

voor de daar toen werkende en o m g e k o m e n Palestina-pioniers, 23 in getal. Er hebben er meer overleefd; door een tip k o n d e n die onderduiken.

Buitengewoon opmerkelijk handelt Haaksbergen m e t twee tentoonstellingen: " G e g e n das Vergessen" d o o r Nederlandse en Duitse vwo-leerlingen in A c h t e r o m en "19401945" in 't Iemenschoer.

In het nabijgelegen D e n e k a m p w o r d t o p 3 mei een beeldje van Truus Mengers onthuld ter nagedachtenis van de J o d e n aldaar.

O n s d o e t het goed, telkens als mensen blijk geven zich te herinneren wat nooit vergeten mag worden. O f o p dwalingen huns weegs t e r u g k o m e n . D a t kan zelfs o p een plaats des onheils gebeuren. D e Zwitserse vertegenwoordiger van het J o o d s e Wereldcongres, dr. Riegner, kreeg de schriftelijke toezegging van de Poolse autoriteiten dat het Karmelietenklooster van het kampterrein van Auschwitz zal w o r d e n verplaatst.

N o g een positief bericht uit h e t nauw b e t r o k k e n buitenland: jonge mensen tussen de twintig en dertig jaar in de Westduitse deelstaat Sleeswijk-Holstein vragen meer en meer naar wat h u n ouders hebben verzwegen. Z o o n t d e k t e n zij dat o n d e r de bij de b o u w van een verdedigingsgordel omgekom e n slavenarbeiders uit het k a m p N e u e n gamme 228 Nederlanders waren, onder wie velen uit P u t t e n .

Mei is de maand van de bevrijding. Bevrijding en herinnering. O m d a t het nooit meer mag gebeuren.

Voorzitster Annie Fels-Kupfer-Schmidt tussen de ministers Brinkman en Deetman na de uitreiking van het boek 'Het verhaal op de plek zelf' op 20 januari j.l. te Noordwijkerhout. Foto A.N.P.

Shoah in de les Geregeld, zij het geleidelijk minder, gaat wij o p stap, de scholen in, naar vrouwenclubs, jeugdhonken en bejaardencentra. Wij, dat zijn overlevenden van de jaren 4 0 / 4 5 , verzetsstrijders en zij die eens werden vervolgd.

D e Anne Frank Stichting en Samenwerkend Verzet zenden o p verzoek sprekers en spreeksters uit naar al die punten. N a t u u r lijks is er al jarenlang sprake van om de in hoge mate geslaagde uitroeiing van de Europese J o d e n te integreren in de verschillende fasen en v o r m e n van het N e d e r landse onderwijs.

H e t Algemeen Pedagogisch Studiecentrum (APS) heeft na enkele verzande pogingen een gewichtige étappe bereikt. Belangrijk en omvangrijk was de conferentie over ShoahEducatie o p 2 0 / 2 1 januari 1988 in het complex Leeuwenhorst te N o o r d w i j k e r h o u t zeker. D e organiatie berustte bij het Amsterdamse APS met medewerking van de Stichting v o o r de Leerplanontwikkeling te Enschede, de A n n e Frank Stichting, het Nationaal Oorlogs- en Verzetsmuseum Overloon, het Verzetsmuseum Amsterdam en idem Friesland en h e t Herinneringscent r u m K a m p Westerbork.

Tegen de 200 personen, allen betrokken bij onderwijs, Shoah of beide, luisterden in de Rotondezaal of verspreidden zich over de zes workshops. Die gingen over Shoaheducatie en racisme, leerplan of - programma. Veel sloot aan bij de reis die o k t o b e r / n o v e m b e r 1986 d o o r ons comité samen met APS, C I D I en LJG (Liberale J o o d s e Gemeente) is georganiseerd naar de dodenkampen in Polen. H e t boek met o.a. verslagen en impressies over dit bezoek heet 'Het verhaal o p de plek zelf, net als de tentoonstelling in h e t Herinneringscentrum

Westerbork. D e foto's van Eduard Bergman sieren ook het boek. D i t boek is een docum e n t van wat oud-gevangenen, nabestaanden en (andere) jongeren ondergingen o p de noodlottige plekken, aangevuld met beschouwingen uit dit, ons blad. H e t boek werd bij de aanvang van de conferentie uitgereikt aan Annie Fels, de voorzitster van het N A C en vervolgens aan de ministers D e e t m a n en Brinkman, die elk een openingswoord spraken. D e laatste deed daarbij zelfs een financiële toezegging van een miljoen.

binding m e t racisme in het heden niet altijd eenvoudig te leggen. Er was dan ook een w o r k s h o p gewijd aan het a n t w o o r d van Christelijke opvoeding en onderwijs o p de Shoah. In een andere w o r k s h o p werd gezocht naar het verband tussen Shoaheducatie en antiracistisch onderwijs. H e t laatste staan wij immers allen voor. Verschillende jasjes van racisme, diverse gezichten van antisemitisme kwamen aan de orde.

N i e t om afkeuring alleen gaat het, beter is perspectief en ruimte te bieden aan gezonde reacties.

D e eerste dag hield prof. Dik van Arkel een inleiding over 'Eeuwenoud antisemitisme als voorspel o p Shoah'. O p de tweede dag betoogde rabbijn prof. Yehoshua Aschkenazy: 'Wanneer de wereld wanhoopt, is het onze taak de wereld met h o o p te doordringen,' naar Elie Wiesel.

In zijn persoonlijke, diep treffende en met tal van J o o d s e legenden gekruide voordracht bevestigde hij ook Wiesels a n t w o o r d o p de vraag of scholieren van onze ervaringen m o e t e n leren: 'Omdat h u n toekomst o p het spel staat, moeten zij lessen uit het verleden trekken, opdat ons verleden niet h u n toekomst wordt.'

Zinvol lijkt ons prof. van Arkels aanduiding van de drie voorwaarden voor het ontstaan van discriminatie. Een g r o e p moet d o o r anderen veroordeeld worden (zo veroordeelden de Christelijke kerkvaders het oude J o o d s e geloof). D a n m o e t er een sociale afstand bestaan, d.w.z. de meerderheid k o m t niet dagelijks bij de andere (minderh e i d s g r o e p over de vloer. Ten derde moet de kans bestaan door terreur de meerderheid t o t mee-discrimineren of -vervolgden te dwingen.

Vele onderwerpen werden m e t audiovisuele middelen ondersteund. Grafisch werk, een wandtapijt en een berg literatuur waren in de vele lokaliteiten te bekijken. H e t materiaal van de Anne Frank Stichting b.v. werd g e t o o n d en toegelicht. In de discussiestukken viel een uitroep o p van een bezoekster aan het Anne Frankhuis. 'Maar Anne Frank, die hadden ze toch kunnen sparen!'

D e conferentie was buitengewoon veelzijdig en inspirerend. D e organisatoren, in het bijzonder dr. Ido Abram, verdienen ruimschoots de complimenten die h u n ten deel vielen.

Juist vanwege de oeroude en vaak kerkelijke wortels van h e t antisemitisme bleek de ver-

Wel bekruipt ieder die niet onbekend is m e t het onderwijsbedrijf de gedachte: waar haalt ook de beste Shoah-docent de tijd vandaan voor dit onderricht? Dwars d o o r de eventuele keuze-uren aardrijkskunde? En de leerlingen die deze vakken niet hebben gekozen? Hoeven die niet in te zien waar rassenwaan toe kan leiden? O f weten die het allemaal wel?

Vragen uit de harde werkelijkheid, die niets afdoen aan de grote waarde van dit evenement. D e conferentie heeft een weg gewezen, aan de b e t r o k k e n e n en dat zijn uiteraard jongeren, die te volgen.

Bij de Geuzen

Toespraak door S. M i n c o o p 14 maart 1988 in de Grote Kerk te Vlaardingen bij het uitreiken van de Geuzenpenning aan prinses Margriet als posthume hulde voor haar grootmoeder koningin Wilhelmina.

Koninklijke Hoogheid, mijnheer de Commisaris der Koningin, dames en heren, meisjes en jongens, 'het w o o r d onverschilligheid knerst tussen mi|n tanden. Ik probeer het te d o o r g r o n d e n bij mijzelf en bij anderen. Het verschijnsel is alom en altijd. Misschien is het zelf inherent aan de menselijke natuur, die dooddoener voor alle onaangename eigenschappen van het genus mens.'

Met dit citaat van de schrijver Durlacher wil ik onze blijdschap uitspreken dat zovelen niet overschillig blijken te zijn en door h u n aanwezigheid getuigen van h u n betrokkenheid bij de doelstelling van onze stichting.

Daarom ook, Koninklijke Hoogheid, heet ik U van harte welkom! Wij stellen het o p hoge prijs dat U o p het laatste m o m e n t U w moeder, wilt vervangen.

Uw persoon en Uw naam zijn onlosmakelijk met de Tweede Wereldoorlog verbonden.

Drie margrieten zijn het symbool van onze Stichting 1940-1945, waarvan U w grootmoeder, koningin Wilhelmina, erevoorzitster was.

Wij weten ons gesteund d o o r de betrokkenheid van het Oranjehuis bij de inzet voor mensenrechten en democratie en de bestrijding van o p k o m e n d e nationaal-socialistische tendensen als tacisme en onverdraagzaamheid.

Dat u vandaag in ons midden wilt zijn o m de geuzenpenning, die p o s t u u m aan uw grootmoeder, wijlen koningin Wilhelmina, is toegekend in ontvangt te nemen, verheugt ons.

Dat de minister-president bereid was om de geuzenpenning te overhandigen, onderstreept het belang dat de regering hecht aan het levend houden van de lessen, die uit het tijdpetk van de Tweede Wereldoorlog getrokken kunnen en moeten worden.

Huidige o n t w i k k e l i n g e n Die noodzaak w o r d t in onze samenleving steeds meer onderkend en niet primair uit medelijden, medeleven of begrip met de slachtoffers van de nazi's, maar uit mededogen met hen die o o k nu weer in een of andere vorm hetzelfde m o e t e n ondergaan.

En we mogen en kunnen niet onverschillig blijven met wat er om ons heen gebeurt!

Vandaar dat ik met dat citaat begon: We mogen de ogen niet sluiten voor de dreigingen die huidige ontwikkelingen in de samenleving voor k o m e n d e generaties inhouden: alleen al uit diep-menselijke overwegingen. U w aller aanwezigheid, getuigt van uw betrokkenheid bij deze zaak en heeft een voorbeeld-functie voor allen, die zo druk met zichzelf bezig zijn dat ze niet beseffen wat er om hen heen plaats vindt en daardoor de tekenen des tjds niet verstaan!

Koninklijke hoogheid, de Geuzengroep was één der eerste groepen die zich tegen de nazi's met h u n verderfelijke tendensen verzet hebben met alle onervarenheid die daarbij optrad. N a m e n s de nog in leven zijnde oud-Geuzen heet ik u en alle nabestaanden, genodigden en verdere aanwezigen, waaronder gelukkig veel jongeren, nogmaals hartelijk welkom. Een bijzonder welkom ook tot dragers van de Militaire Willems orde uit onze kringen. Voorafgaande aan deze plechtigheid hebben wij bij het graf van de Geuzen o p de Begraafplaats Emaus hier in Vlaardingen, diegenen herdacht die d o o r de nazi's o p 13 maart 1941 o p de Waalsdorpervlakte werden neergeschoten of later in concentratiekampen of elders het grootste offer, van h u n leven, brachten. Juist het stilstaan bij de offers die gebracht zijn en een g r o t e zorg voor de toekomst nopen ons met de toen begonnen strijd verder te gaan. D e strijd van toen werd met alleen in N e d e r land, Nederlands-Indie of d o o r vrije N e d e r landerse strijdkrachten gevoerd al was maar een klein deel van ons volk daadwerkelijk daarbij betrokken, maar ook vanuit Londen.

Met name door de geestkracht en veerkracht van het Engelse volk en de krachtinspanning van de geallieerden en toch zeer in het bijzonder door de inspiratie van enkelen; zo was voor het koninkrijk der N e d e r landen in bezet gebied, bij de strijdende onderdelen en bij de koopvaardij, koningin Wilhelmina een rots in de branding. Zij inspireerde tot standvastigheid, tot het niet aanvaarden van onrecht en t t o het plegen van verzet!

B i n d e n d e kracht Zij geloofde onwrikbaar in een toekomst van vrijheid en rechtvaardigheid. H e t is niet aan ons o m te wegen wat Koningin Wilhelmina en de regering in Londen hebben bijgedragen aan de oorlogsinspanning en de bevrijding van ons land.

Maar met name het oud-verzet kan beter dan wie ook inschatten wat de aanmoediging en inzet van koningin Wilhelmina in feite heeft betekend. W i e k u n n e n beter getuigen dan de Engelandvaarders na moeizame en gevaarvolle tochten, allen door koningin Wilhelmina persoonlijk in Engeland ontvangen, van de kracht die zij uitstraalde. Wie kan beter getuigen van de m o e d die gevangenen in de strafgevangenis in Scheveningen (niet voor niets h e t Oranjehotel g e n o e m d ) p u t t e n uit de w o o r d e n van de koningin uit Londen, die dóór de gevangenismuren drongen, de letters o.z.o.

(Oranje zal overwinnen) o p de celdeuren getuigden daarvan. Zij was een bindende kracht in het verzet tegen de gemeenschappelijke vijand. Toch m o e t er een g r o o t spanningsveld hebben bestaan tussen haar onschendbaarheid en haar inspanning voor de Nederlandse zaak in en na de oorlog.

Zij d r o n g aan o p het b e h o u d e n van saamhorigheid ook na de o o r l o g zodat de politieke, ideologische en godsdienstige scheidslijnen, die vóór de oorlog zo zwaar hadden gewogen, d o o r b r o k e n zouden worden, zij wilde dat de v o o r m a n n e n uit de illegaliteit het volk na de oorlog zouden leiden. Zij h o o p t e ook o p het elan van de jongeren. Haar teleurstelling m o e t g r o o t geweest zijn!

Vandaag w o r d t de Geuzenpenning, symbool van vrijheid en recht, van naastenliefde en onverzettelijkheid.

H e t bestuur van de stichting Geuzenverzet 1940-1945 heeft, rekening h o u d e n d met de in de statuten vastgelegde doelstelling inzake het uitreiken van de Geuzenpenning, namelijk: 'De instandhouding en bevordering van de democratie e n / o f bestrijding van de dictatuur, de discriminatie of het racisme' de Geuzenpenning 1 9 8 8 postuum toege kend aan Koningin Wilhelmina der Nederlanden.

Ter motivering van deze toekenning overweegt het bestuur het volgende: K o n i n g i n Wilhelmina, 'de M o e d e r van het verzet', heeft een inspirerende rol gespeeld

voor het verzet in Nederland en NederlandsIndië en was door haar houding, evenals het gehele Oranjehuis, een bindende kracht van betekenis.

Zij was in de strijd der geallieerden tegen de asmogendheden Duitsland, Italië en Japan, een echte b o n d g e n o o t en werd d o o r Roosevelt en Churchill als zodanig gezien. Zij was een toonbeeld van onverzettelijkheid. K o ningin Wilhelmina heeft een beslissende invloed o p de oorlog gehad. Zij was wilskrachtig, moedig en meelevend, (citaat dr.

Drees) Zij was vanuit Engeland en d o o r middel van Radio Oranje een levende kracht die vanuit haar heilige verontwaardiging de Nederlanders in bezet gebied opriep zich tegen de vijand te weer te stellen. Zij was strijdvaardig en onverbloemd!

H e t bestuur van de Stichting Geuzenverzet 1940-1945 k o m t derhalve t o t de conclusie dat koningin Wilhelmina en in haar en met haar h e t gehele toenmalige koninklijk huis, in uitermate moeilijke omstandigheden en vaak vanuit en eenzame positie, d o o r haar persoonlijke kracht, gevoed uit diepe bronnen van geloof, menselijkheid en naastenliefde, geïnspireerd heeft tot de strijd vóór de rechten van de mens en tégen onderd r u k k i n g en discriminatie Haar voorbeeld heeft niet alleen in de jaren 1940-1945 het verzet geïnspireerd en het Nederlandse volk h o o p gegeven, maar kan o o k vandaag nog als zodanig werken o p huidige generaties, die opnieuw en steeds weer geconfronteerd worden met dezelfde onmenselijkheden van toen.

ICODO maakt u wegwijs, als u een (destijds) vervolgde of andere oorlogsgetroffene bent. U k u n t m e t uw vragen terecht bij de stichting I C O D O , Informatie- en Coördinatieorgaan Dienstverlening Oorlogsgetroffenen, Willem Barentszstraat 31c, 3572 PB Utrecht, tel. 030-730811.

Spreekuren: maandag, dinsdag, donderdag 10.30 - 12.00 uur of na telefonische afspraak.

'Onderduikouders en h u n J o o d s e kinderen', over de onderduikperiode is de laarste uitgave van I C O D O .

Een deel van de tentoonstelling over het zwarte verzet in Zuid-Afrika. D e tentoonstelling ' N i e t stil te krijgen' is t o t 26 juni te zien in het Amsterdamse Verzetsmuseum, Lekstraat 63.

Foto: Marcel Molle.

J o d e n in de D . D . R .

O p n i e u w een toekomst?

O p 24 september '87 stond in de N R C o p de buitenland-pagina een foto van rabbijn dr.

Isaac N e u m a n n , g e n o m e n toen hij samen met twee chazaniem o p de eerste dag Rosj Hasjana 5748/1987 de Tora-rollen de heropende synagoge van Oost-Berlijn binnendroeg. Twee en twintig jaar lang is de J o o d s e gemeente van Oost-Berlijn zonder rabbijn geweesr.

Bijna 49 jaar nadat tijdens de beruchte Reichskristallnacht de synagoge aan de Oranienburger Strasse d o o r de nazi's is vernield, w o r d t opnieuw een synagoge ingewijd. D e foto en her onderschrift intrigeerden me, maar toen ik de volgende dag de buirenlandredactie van de krant opbelde, k o n men mij nier meer vertellen dan wat er in de krant had gestaan. 'Mijnheer, wij halen dat van het nieuwsnet. Een paar uur later ügt het niet gebruikte materiaal in de prullenmand.'

Eind o k t o b e r had ik het voorrecht een avond te mogen doorbrengen met de leden van her Presidium van het Internationale Auschwitz Comiré. Eén der leden - de afwisseling in Wenen en O o s t Berlijn woenende K u r t Julius Goldstein beloofde mij wat materiaal toe te zenden. Twee interviews met dr. N e u m a n n kwamen o p die manier in mijn bezit, en her lijkt mij belangrijk dat zijn verhaal ook buiten het Duitstalige gebied bekend wordt. Beide interviews verschenen o p 9 november 1987 in Oosrduitse kranten, resp. de B E R L I N E R Z E I T U N G en de T A G E S Z E I T U N G .

Eerst iets over Isaac N e u m a n n zelf. G e b o ren in 1922 in de b u u r t van Lodz, bezocht hij als jongen een Jeshiva. (Talmoedschool) in de buurr van Poznan. N o g tijdens zijn studie in Warschau t r o k k e n de Duitsers in 1939 Polen binnen.

In 1943 werd N e u m a n n naar Auschwitz gedeporteerd en vandaar naar Mauthausen en Gross-Rosen. Sinds 1950 w o o n d e hij in de Verenigde Staten, waar hij in 1958 zijn rabbinale srudie afsloot. Achtereenvolgens leidde hij J o o d s e g e m e e n t e n in pananma, Alabama, Cedar Rapids (Iowa) en Champaign (Illinois). Sinds Rosh Hasjana w o o n t hij in Oost-Berlijn.

D D R , minder dan 200 zijn lid van de J o o d s e gemeente. D e rest n o e m t N e u m a n n 'geassimileerd'. Toch is er de laatste tijd, vooral onder jongeren, een enigszins toenemende belangstelling waar te nemen.

In Oost-Berlijn is nog een kosjere slager.

Alleen in die stad vinden nog regelmatig sjoeldiensten plaats. In Dresden, Leipzig en Karl Marxstadt (het voormalige Chemnitz) zijn nog enkele hele kleine, maar actieve Joodse gemeenschappen.

Practisch uitgestorven zijn de vroeger bloeiende gemeenten in Erfurt, Mecklenb u r g en Maagdenburg.

D e laatste jaren schijnt er in de D D R iets aan het veranderen te zijn. D e overheid heefr geld beschikbaar gesteld voor het restaureren van een synagoge en twee J o o d s e begraafplaatsen.

Waarom is N e u m a n n naar Oost-Berlijn gegaan? D e J o o d s e gemeente daar is in gevaar, ze w o r d t met de ondergang bedreigd. Z o n d e r rabbijn zou ze binnenkort opgehouden hebben te bestaan. Een rabbijn uit Israël te laten k o m e n was helaas n o g niet mogelijk, Israël en de D D R o n d e r h o u d e n geen diplomatieke berrekkingen. Bovendien, een rabbijn in Oost-Duitsland m o e t Duirs kunnen spreken. H e t contact tussen N e u m a n n en de D D R is tot srand g e k o m e n door bemiddeling van het J o o d s Wereld Congres.

De psychologische barrière om naar Duitsland terug te keren was groot: de nieuwe rabbijn is dan ook voorlopig met bereid een langdurig diensrverband aan te gaan. Dat in de D D R geen nazi's meer zouden wonen is flauwekul, ze bestonden en bestaan net zo goed in de D D R als in de Bondsrepubliek.

Er is nog een groot probleem: de kerk zal ook moeten toegeven, dat ze in het verleden niet gedaan heeft wat ze had moeten doen.

H e t is ook belangrijk voor de D D R als land, dat de weinige J o d e n die er nog wonen de gelegenheid krijgen hun J o d e n d o m in volle omvang te onrwikkelen en creatief bezig kunnen zijn.

Joods leven behoeden Restauratie Er wonen nog ongeveer 3000 J o d e n in de

N e u m a n n is begonnen aan een laatste poging een J o o d s leven in de D D R voor de ondergang van behoeden. Daarbij rekent hij

voornamelijk o p de generatie tussen 20 en 45 jaar. H e t kan de rabbijn in eerste instantie niet zoveel schelen of men lid van de gemeente w o r d t of niet en hoe m e n de Sjabbat d o o r b r e n g t . Belangrijker vindt hij het, dat m e n de J o o d s e ethische en morele wetten volgt en dat men zich voor J o o d s e cult u u r interesseerr.

Als het experiment in Oost-Berlijn slaagt, is N e u m a n n bereid ook een tweede gemeente in de D D r re gaan leiden; misschien in Leipzig of in Dresden. O p het ogenblik w o r d e n maar twee jongens o p h u n Bar Mitzwah voorbereid, 'her is werkelijk vijf voor twaalf zegt dr. N e u m a n n . Over de verhouding met de J o o d s e gemeente in West Berlijn maakt hij zich geen zorgen. Voor hem bestaat de M u u r niet. Hij kan zich dan ook heel g o e d een culturele samenwerking tussen de J o o d s e gemeenten van O o s t - en West-Berlijn voorstellen. Hij is overigens niet bereid in derail o p een eventuele samenwerking in te gaan. 'Dat behoeft niet aan de g r o t e klok gehangen te worden'.

N e g e n en veertig jaar nadar de synagogen in brand werden gestoken, twee en twinitg jaar nadar de laatste voorganger uit de D D R verdwenen is, heeft Oost-Berlijn weer een rabbijn. O p weg van zijn w o n i n g naar zijn k a n t o o r m o e t hij langs de plek waar vroeger de rabbijnenopleiding gehuisvest was en rijdt hij langs de verwoeste sjoel in de Oranienburgerstrasse. Zijn weg voert ook langs de oude J o o d s e begraafplaats.

Isaac N e u m a n n , een g r o o t en moedig mens.

Zijn m o t t o ontleent hij aan de grote Joodse filosoof Mozes Mendelssohn: ' W O L L E T D A S G U T E , A B E R T U T D A S BESTE!' H e t mag verwacht w o r d e n dat de Joodse gemeenschappen in het Westen alles zuilen doen wat nodig en mogelijk is o m N e u m a n n bij de w e d e r o p b o u w van zijn gemeente te helpen. kol ha kawot (Alle eer) ABR. CARANSA

Nationaal Comité 4 en 5 mei O p 27 november 1987 is bij Koninklijk Besluit het Nationaal Comité 4 en 5 mei, nationale herdenking en viering bevrijding, ingesteld. Hiermee heeft de regering de herdenking van 4 mei en de viering bevrijding van 5 mei, beide uit particuliere initiatieven voortgekomen, t o t een overheidstaak gemaakt, en de samenhang van beide m o m e n ten vastgelegd. D e discussie over het voortbestaan van 4 en 5 mei is ten einde.

H e t Nationaal Comité kreeg tot taak een toekomstgerichte v o r m van herdenking en viering te vinden, die recht doet aan de generatie die de Tweede Wereldoorlog heeft meegemaakt, maar die ook de 60% van de Nederlandse bevolking die na 1940 geboren is, bij beide m o m e n t e n betrekt.

O p 4 mei w o r d t overal in het land om acht uur 's avonds twee m i n u t e n stilte in acht genomen. Dat m o m e n t , die stilte, w o r d t d o o r het Comité als de Nationale Herden-

king gezien. In overeenstemming daarmee zal H . M . de Koningin vóór de twee m i n u t e n stilte een krans leggen bij het Nationale M o n u m e n t o p de Dam. N a die twee minuten stilte zullen de Regering en de Chefs van Staven kransen leggen, evenals de Burgemeester van Amsterdam. N a kransen namens de nabestaanden, het verzet en de oorlogsslachtoffers in Europa, het verzet en de oorlogsslachtoffers in Azië, de oudmilitairen en de koopvaardij, zullen zoals gebruikelijk organisaties en particulieren kransen en bloemen kunnen leggen.

Voorafgaand aan de kranslegging zal ook nu in de N i e u w e K e r k een bijeenkomst plaatsvinden voor genodigden die persoonlijk b e t r o k k e n zijn bij de oorlogsjaren. Tevens zal, zoals altijd, de Stille Tocht d o o r Amsterdam gaan, eindigend o p de D a m .

N u 5 mei een officiële dag is geworden, gaar het Comité er van uit dat in de k o m e n d e jaren overal in het land activiteiten ontwik-

keld zullen worden, zoals in 1985 het geval was.

Als begin van die dag zal van 11.00-12.00 uur in het Muziektheater in Amsterdam een bijeenkomst worden gehouden. Deze zal live uitgezonden worden door de N O S , evenals de herdenking o p 4 mei.

H e t programma zal allereerst een overgang bevatten, in dans, muziek of w o o r d , van de herdenking van 4 mei naar de viering bevrijding van 5 mei. Een spreker, dit jaar Renate Rubinstein, zal over de huidige betekenis van vrijheid spreken. Daarna volgt een feestelijk klassiek muziekprogramma. Aansluitend zal na de bijeenkomst in herinnering aan Operatie Manna, het door de Z w e d e n gedropte wirtebrood aan het eind van de oorlog, een eenvoudig broodje worden gegeten.

Intussen speelt buiten het Muziektheater een big band muziek uit de jaren '40-'50, waarbij gedanst zal worden. Dit in navolging van de bevrijdingsfeesten o p straat van k o r t na de oorlog.

Dit gedeelte van het programma is voor iedereen toegankelijk.

-JË6t^' C;JHOFY.\KDEE;IIEER

Hof van Pinto, naar een ets van Romein de Hooghe. Coll. Joods Hist. Museum.

m 1'INTO;

Klein Meisje

Pijn

Mijn concert

Ik kijk door het raam van je kamer.

J e benr daar.

Z o klein, zo teer, Als een poppetje.

M e t twee lange vlechten.

N o g een kind.

J e k u n t altijd zeggen, Vergeet h e t maar.

J e k u n t altijd denken, H e t is al zolang geleden.

Voor alles is wel een uitleg, Behalve voor

Muziek klinkt in mijn oren.

Z a c h t e tonen g e v o r m d d o o r het aanraken van d e snaren van de violen.

Geschetter van t r o m p e t t e n en bazuinen Muziek van h e t heden.

Een klein gat in een stenen g e b o u w .

N a a k t e lichamen tegen elkaar geperst over elkaar gedrukt.

Geschreeuw, gehuil, gegil.

D o o d s e stilte.

Muziek van het verleden.

EĂŠn dirigent.

Ik kijk over de muur, En zie je angstig rennen, Van portiek naar portiek.

Angstig meisje.

Z o klein als dat poppetje.

N o g een kind.

Ik zie je in de wagon.

Weggeperst in een hoek.

Verpletterd.

N e t zo als dat poppetje Waar je eens m e e speelde.

N o g een kind.

J e staat bij een ijzeren deur.

Z o klein, zo teer.

Als dat poppetje.

Z o n d e r vlechten.

N o g even en je bent niet meer.

Zelfs niet zoals dat poppetje.

B. Flesschedrager (Peleg).

D e pijn, die denk je niet weg.

Die blijft.

Altijd.

B. Flesschedrager (Peleg).

Nooitland Wij hebben het nooit geweten Wij zijn het nooit geweest Dat heeft nooit bestaan Toch zijn wij nooit echt gelukkig Wij kunnen maar nooit vergeten Wat hter allemaal nooit is, Felix Pollak N e u e Rundschau, 99ste jg. 1988/1 vert. E.T.

B. Flesschedrager (Peleg).

Oorlog 1940-1943 Mijn pleegmoeder

Dejeuner sur l'herbe

Mijn pleegmoeder kende geen angst.

Op haar door water omgeven boerderij, huisvestte zij Joden, neergeschoten piloten, studenten, die naar Duitsland moesten om te werken en Nederlandse officieren, die zich weer melden moesten als krijgsgevangenen.

Gedurende de hooitijd mocht ik soms eten brengen aan Heit, mijn pleegvader, Gerrit zijn zoon en Andries de oude arbeider, die aan het maaien waren, ver van huis.

Voor het eten las mijn pleegmoeder een hoofdstuk uit de bijbel en na het avondmaal, de dagelijkse spreuk die op het blaadje van de christelijke kalender stond.

Daaruit putte zij haar kracht.

Zondags ging mijn pleegmoeder naar de kerk. Ze droeg een zwarte mantel, een zwarte strooien hoed, een tas en onder haar arm geklemd haar kerkboek.

Ik roeide haar in de boot naar de dijk, waarover de weg liep die naar de kerk leidde.

Mijn pleegmoeder ging nooit op het bankje zttten, ze was bang haar mantel zou vuil worden.

Ze stond kaarsrecht in de wiebelende boot, Nederlands eigen vrijheidsstandbeeld.

Mem, mijn pleegmoeder, pakte alles in: diepe borden, lepels, bekers, een ijzeren pot vol bruine bonen en spek, een pan met kamemelkse pap en ersatz koffie in een blauwe emaitte kan.

Mem pakte alles in een oud tafellaken.

Ik droeg het naar de boot en roeide naar het weiland waar ze aan het hooien waren.

Na aankomst wasten we allemaal onze handen in een sloot. Daarna schepte ik eerst de bonen op, ook voor mezelf. Voor we begonnen te eten werd er eerst gebeden.

Na de maaltijd sprak Heit een dankgebed.

Daarna mochten we allemaal een tijdje rusten, onze gezichten bedekt met strooien hoeden.

Gesloten ogen en een gevoel, dat de tijd even stil stond in een wereld vol gevaar.

Mir leben ewig....

In Eindhoven over Hamburg Eindhoven heeft een G e b r o e d e r s Hornemann-plantsoen, gewijd aan de J o o d s e kinderen uit Eindhoven die bij de vervolgingen van 1940 - 1945 zijn omgekomen.

Deze broertjes, E d o en Lexje H o r n e m a n n , zijn twee van de twintig kinderen die o p 20 april 1945 in de kelder van de school aan de Bullenhuser D a m m in H a m b u r g zijn opgehangen. M e t h u n beide Nederlsndse verzorgers en twee Franse professoren in de medicijnen. O o k zijn 24 Sowjet-militairen met de strop v e r m o o r d . H u n namen zijn onbekend gebleven. D e namen van de kinderen, die in Auschwitz en N e u e n g a m m e als proefkonijntjes gebruikt en afschuwelijk mishandeld zijn, waren d o o r de nazi-artsen opgetekend plus h u n nationaliteit en leeftijd.

D e Westduitse journalist G ü n t h e r Schwarberg is er na jaren speurwerk in geslaagd van bijna alle kinderen nabestaanden te vinden, van Parijs t o t Californië. Een vereniging 'Kinder v o m Bullenhuser D a m m ' werd opgericht.

Een viertal SS-ers, verantwoordelijk voor de kindermoord is in 1946 d o o r een Brits militair gerechtshof t o t de dood d o o r de strop veroordeeld. Een van de belangrijksten, Arnold Strippel - ook medeschuldig aan het bunkerdrama in V u g h t - was tijdig ondergedoken. In april 1986 werd in de fatale Hamburgse school een tribunaal georganiseerd, waar familieleden van de kinderen en getuigen van h u n korte bestaan aanwezig waren. H e t niet-vervolgen van Strippel werd aan de kaak gesteld. D e man die in een reeks grote nazi-kampen heeft gemoord, werd nog geen jaar later voorgoed 'verhandlungsunfahig' verklaard, d.i. niet in staat om een proces te ondergaan...

Oorlogsmisdaad anno 1988 D e Nederlandse journalist Albert Eikenaar, lid van de vereniging der 'Kinder', nam het initiatief ter herinnering aan de kinderen H o r n e m a n n in h u n geboortestad Eindhoven een symposium te h o u d e n , precies 33 jaar na h u n gruweüjke dood. H e t thema: vervolging van de oorlogsmisdadigers anno 1988.

Leerlingen in de weer Z o werd een groot, gemengd publiek met heel veel overlevenden van verzet en ver-

volging en jongelui welkom geheten in het Van der Puttlyceum d o o r de recror, m e vrouw drs. F. Weijmans-Franken. Maar eerst hadden twintig leerlingen zich gedramatiseerd voorgesteld als de Hamburgse slachtoffertjes. Een zinvolle manier om het zesde lustrum van het lyseum te vieren.

Te meer nu in Bakoe aan de verre Kaspische zee de leerlingen van de Makarenkoschool tegelijkertijd de k i n d e r m o o r d van H a m b u r g gedenken.

Zes leerlingen van het Eindhovense lyseum hebben in H a m b u r g met eigen ogen de school, de verwarmingskelder gezien en de rozentuin, ter ere van de kinderen beplant.

Er is een fonds gesticht o m die rozentuin te onderhouden. W a n t het bestuur van de Hanzestad laat liefst verstek gaan. D e school is niet meer in bedrijf, de autorireiten willen het gebouw voor handelsdoeleinden bestemmen, de vereniging van de 'Kinder' wil er een museum van maken en heeft daartoe een o p r o e p gelanceerd. H e t kost allemaal en nog vaak vergeefs - moeite. Haast net zovaal als o m een vonnis tegen een massamoordenaar te horen uitspreken.

Niet met nazi's leven Wij willen een antifascistische rechtsstaat', zegt Barbara Hüsing, advocate, die al tien jaar tracht als Nebenklagerin de beulen berecht te krijgen.

'Met nazi'a kan men niet leven!' roept Schwarberg.

Dat oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid niet mogen, ook in de toekomst niet, dat ziet mr. P. Brilman als de slotsom tot zijn werk. Hij is de officier van justitie, belast met de opsporing van oorlogsmisdadigers en gaf een knap overzicht van de activiteiten in deze in ons land. D e meeste gezochten zitten in de Bondsrepubliek. Interpol werkt in h e t gehhel niet mee, als zou het o m 'politieke' misdaden gaan. Er zijn hier slechts drie daders veroordeeld.

Eenmalig Discriminatie, antisemitisme, racisme, fascisme willen we met alle democratische middelen bestrijden, aldus Eindhovens wethouder N . van der Spek, en dan moeten we de voedingsbodem in het individu bestrijden. Een taak voor de gemeente ziet hij.

Vergeten noch vergeven, ons historisch bewustzijn zegt iets over de toekomst,

bepeinsde Daniël Megiddo, ambassaderaad van Israël. Ambassadeur von der Gablentz van de Bondsrepubliek Duitsland riep alle Europeanen o p o m te zorgen dat de eenmalige vervolging eenmalig blijft.

Een goede aanvulling: de stemming binnen de J o o d s e gemeenschap sinds 1945 door m e v r o u w drs. P. van Cleef-Hiegentlich. 's Middags beantwoordde een forum van Westduitse en Nederlandse parlementariërs vragen. H e t forum stond, zoals trouwens het gehele symposium o n d e r leiding van m e v r o u w drs. R.C. Musaph-Andriesse. D e heer E. W a l t h e m a t h e (SPD) onderstreepte dat d o o r de overheid v e r o r d o n n e e r d e massamoord wat anders is dan enkel m o o r d , die nu in de B R D niet verjaart. Antje Vollmer ( G r ü n e ) wees o p de vele g r o e p e n die in de B R D niet als nazi-slachtoffers worden beschouwd. Mr. J.C. Wiebenga ( W D ) verklaarde dat het vervolgingsbeleid dient te w o r d e n voortgezet en mr. P. Stoffelen (PvdA) draagt zijn opvatting dat het hier niet alleen een historisch p r o b l e e m betreft, ook uit in de Raad van Europa.

H e t symposium werd b e k r o o n d d o o r de uitreiking van de A n n e Frank Penning aan de vereniging 'Kinder vom Bullenhuser Damm'.

Hans Westra, directeur van de Anne Frank Stichting, reikte met een zeer toepasseüjk w o o r d het brons uit aan G ü n t h e r Schwarberg, Barbara Hüsing en Albert Eikenaar.

mir sennen da!

H e t gesproken w o o r d alleen geeft een armoedig beeld van de rijke dag in Eindhoven, die 20ste april.

Daar was de g r o e p van Esther Bajarano, eens lid van h e t meisjesorkest van Auschwitz, met haar dochter en een gitarist; aan h e t begin traden zij op in Jiddisje en Hebreeuwse liederen, aan h e t slot m e t de Moorsoldaten.

En dan Louise de Montél, bij velen van ons zo goed bekend, die o.m. Jeruzalem zong.

Haar dochter, H e d d y Lester, liet o.m. gezongen delen h o r e n uit het toneelstuk ' G e t t o ' . Haar man en zoon, Frank Affolter, zaten aan de piano. Tweemaal klonk door de zaal het aangrijpende: 'Mir leben ewig, mir sennen da!'

Frieda M e n c o - B r o m m e t sprak Jom Hasjoa 13 april

Jom Hasjoa O p 13 april had o p de gedenkplaats Hollandse Schouwburg de J o m Hasjoa-bijeenkomst plaats, waaraan h e t N e d . Auschwitz Comité, zoals steeds, deelnam Jizkor, Kaddisj en koorzang klonken, ambassadeur E.Z. Suffoth van Israël sprak ook enkele anderen. H i e r o n d e r de rede van Frieda MencoB r o m m e t voorzitter van de Liberaal Joodse Gemeente.

Een paar weken geleden nam een Israëlische vriend mij mee naar het m o n u m e n t van de beeldhouwer Rappaport. We reden er langzaam heen d o o r de uitgestrekte heuvels van Judea. We zagen niemand. Toen we uit de auto stapten en langzaam via brede traptreden naar boven liepen, luisterend naar de stilte zagen we h e t m o n u m e n t , twee schoorstenen en t o t onze verbijstering stond daar helemaal alleen o p een trede een baby van een paar maanden oud. O p dat m o m e n t kwamen zijn ouders ieder uit een schoorsteen, p a k t e n h u n kind o p en droegen hem h e t leven weer in.

Mijn hart voerde mij t e r u g 44 jaar geleden, naar het Franse jongetje Adam in Auschwitz. Ik denk dat hij 8 jaar was, hoewel je het niet goed k o n zien. Hij had grote bruine ogen en rode haartjes en hij was onze lieveling. O p een dag was hij er niet meer, één van de VA miljoen.

H e t m o n u m e n t bij Jeruzalem vertelt van verzet, van ondergang en van wedergeb o o r t e in Israël. D e m u r e n van de schoorstenen vertellen van de m o e d van de verzetsstrijders in h e t g e t t o van Warschau, een strijd, die 45 jaar geleden werd gevoerd.

Een verloren strijd, waar we toch heel trots o p k u n n e n zijn, omdat de m o e d van een toen ons blijvend sterken kan. Degenen die er niet meer zijn k u n n e n ons moed geven.

M o e d i g zijn kan je alleen maar zelf. Zoals onze verzetsmensen in Nederland - met al h u n angsten - moedig waren, zoals de onderduikers iedere dag m o e d moesten verzamelen o m de h o o p o p het einde van de overheersing niet te verliezen, zoals wij, in h e t k a m p in de dreiging en grauwheid van de dag waarin wij nog leefden, de m o e d niet opgaven, h o p e n d o p een ondenkbare bevrijding.

Een paar dagen later was ik in Beth Hatefutsoth. H e t was moeilijk o m langs alle groepen heen te k o m e n . Soldaten, schooljeugd, toeristen. D e Israëlische jongeren liepen, zoals je l o o p t in een museum, ze keken, ze luisterden, ze gaapten, soms t r o k iets echt h u n aan-

dacht. En hoe belangrijk ook het m u s e u m steeds opnieuw voor mij is, de Israëlische jeugd zette mij het meest aan het denken.

Wat betekent voor hen de konfrontatie met de sjoa. K u n n e n zij kracht p u t t e n uit toen voor nu?

Een voor mij onbeantwoorde vraag. Wel weet ik dat onze jongeren willen weten, de meesten althans en dat wij, de overlevenden als het ons w o r d t gevraagd, moeten vertellen. N i e t omdat wij het zo graag doen, maar er zijn 6 miljoen J o o d s e mannen, vrouwen en kinderen die het niet meer kunnen.

Mijn kampvriendin Ronnie van Cleef schreef o p 4 mei 1970 een k o r t gedicht, dat weergeeft hoe voor velen van ons hier en niet hier en in ieder geval voor mij, nog steeds ons verleden w o r d t ervaren:

Ik draag een hoed vol dode lijven onder mijn schedel blijven de gezichten leven Van alk ooms, nichten en neven En vooraan Boven mijn ogen Mijn vader Als ik hem groet Dagelijks neem ik mijn hoed met dode lijven en nader het raam lk noem ze allen bij hun naam Ik houd appél Dagelijks en tel weer op mijn vingers met hoevelen we waren.

Uitvoerders over de W U V Een forum over de W U V werd o p 20 maart in het gebouw van de Liberaal J o o d s e Gemeente georganiseerd d o o r het Verbond Belangenbehartiging Vervolgingsslachtoffers (VBV). Een bij uitstek deskundig gezelschap, het hoofd van de directie verzetsdeelnemers en vervolgden van het ministerie van W V C , de voorzitter van de Uitkeringsraad met medewerkers, het Algemeen Burgelijk Pensioenfonds o.a. d o o r h e t hoofd van de medische dienst.

Functie en werking van de Uitkeringsraad werden met toepasselijke voorbeelden uiteengezet in de h o o p dat k o m e n d jaar een wettelijke verbetering een feit wordt. Weer bleek de tweede generatie een zwaar punt; eveneens kinderen uit gemengde huwelijken.

Gevolgen van gelijkberechtiging van de v r o u w voor een echtpaar van W U V gerechtigden kwamen uitvoerig aan de

orde. En dan natuurlijk: de achterstand bij de verwerking van aanvragen. Men streeft naar een termijn van twee maanden. Helaas is de praktijk nog heel anders.

Ziekten en gebreken in verband met toenmalige vervolging k o m e n in aanmerking voor vergoeding. Deze bepalen de grondslag, niet een ontbrekende schoolopleiding of gemiste kansen. Er werd gevraagd o m inzagerecht van medische gegevens; van medische zijde w o r d t dit erkend, maar terughoudend.

Vervolgde vrouwen, g e t r o u w d met een vervolgde die een inkomen heeft onder ƒ 7500,- krijgen te maken met de vereveningsbijdrage bij de man. Daar zij geen 7500 gulden inkomen per jaar heeft, kan zij het geld terugvorderen o p de inkomstenbelasting van de man.

last. De herinneringen zijn zo pijnlijk dichtbij als ware het gisteren of zelfs vandaag nog gebeurd. Voor een buitenstaander is dit moeilijk te begrijpen. Maar niet alleen voor buitenstaanders. O o k voor hulpverleners is het vaak n o g verrassend hoe heider en levend de pijnlijke ervaringen van vroeger voor de getraumatiseerde mens zijn.

Toch zijn velen erin geslaagd om ten koste van een g r o t e inspanning zich niet te laten kennen en zich aan te passen aan de maatschappelijke eisen die h u n werden gesteld.

D a n k o m t o p latere leeftijd de rekening van deze inspanning, hetgeen niet ten onrechte als onrechtvaardig w o r d t gevoeld.

D e getraumatiseerde heeft enerzijds recht o p begrip en erkenning, anderzijds verdient hij deskundige behandeling en begeleiding bij zijn klachten.

Aan het die dag gegeven programma werd m e d e w e r k i n g verleend door:

Drs. J . N . Schreuder - Psychiater-directeur van C e n t r u m '45 te Oegstgeest.

Prof. dr. H . Dasberg - Director of the Jerusalem Mental Health Centre 'Ezrath Nashim'.

Symposium: Afscheid Prof. dr. J. Bastiaans Prof. dr. J . Bastiaans heeft zich gedurende vele jaren ingezet voor de oorlogs- en geweldsgetroffenen.

Meer dan veertig jaar na het einde van de tweede wereldoorlog gaan nog steeds velen gebukt onder de afschuwelijke ervaringen die zij destijds hebben m o e t e n meemaken.

Hoewel de oorlog veraf lijkt, zijn de traumatische ervaringen van toen voor velen nog actueel omdat zij dagelijks lijden onder deze

Dr. H . ningen.

Blijham

-

zenuwarts te

Mevr. Prof. dr. Y. Daniëli, P h D . - Direc tor " G r o u p project for Holocaust Survivors and their children', N e w York.

Met zijn dissertatie: 'Psychosomatische Gevolgen van O n d e r d r u k k i n g en Verzet', in 1957, weet hij o p grote schaal de aandacht te vestigen o p het lot van de getraumatiseerden. Hij zal dit blijven doen als Hoogleraar aan de Leidse Psychiatrische Universiteitskliniek van 1964-1985.

Als behandelaar verwerft hij zich grote faam bi) zijn patiënten en door zijn talloze publikaties w o r d t hij ook ver over de landsgrenzen bekend. Van 1972-1973 is hij zeer nauw b e t r o k k e n bij de oprichting van de Stichting C e n t r u m '45.

Van 1985 tot en met 1987 wijdt hij zich, onder de bestuurlijke verantwoordelijkheid van dc Stichting C e n t r u m '45, geheel aan de behandeling van patiënten en het inwerken van medewerkers.

Vrijdag, 26 februari 1988 organiseerde het C e n t r u m '45 in het Nederlands Congresgeb o u w te 's-Gravenhage ter ere van het afscheid van Prof. D r . J . Bastiaans een symposium dat als titel droeg: 'Veraf en dichtbij' en dat als onderwerp had: 'De actualiteit van het traumatisch verleden'.

Ter toelichting o p het thema: 'Veraf en dichtbij' diende de volgende tekst.

Gro-

Hof van Belmonte, naar een ets van Romein de Hooghe, Coll. Joods Hist. Museum.

Celien

In 1929 leden de diamantbewerkers, in het bijzonder de jongeren, zwaar door de krach o p de beurs van N e w York, met als gevolg de economise wereldcrisis. O n s 'vak' k o n als een barometer beschouwd worden voor wisselvallige welstand.

Tegenwoordig willen en kunnen jonge mensen zelfstandig w o n e n en daarbij studeren en zich verder ontplooien. Dat was er voor ons niet bij. Voor ons was er geen overheid, die dergelijke plannen geldelijk ondersteunde. O n s gezin bestond uit zes mensen; mijn vader, mijn vier jaar oudere broer en ik waren diamantslijpers. Behalve een voortreffelijke huisvrouw was mijn moeder een ware Jiddische M e m m e , mijn zuster, vier jaar jonger dan ik, een verdienstelijke kostuumnaaister. Zij zorgde er voor dat ik onder de doellat er t o t in de puntjes uitzag.

Ten slotte mijn drie jaar jongere broer, die n o g niets in in te brengen had. Tot dan derhalve een welvarend gezin. Mijn vader was vier jaar onafgebroken werkloos en als mijn broer of ik w e r k t e was dat voor een gehalveerd loon. Wij droegen thuis nagenoeg onze gehele verdiensten af en gingen met een schijntje o p zak o p zaterdagavond o p stap m e t een vast ploegje vrienden, die net zo platzak waren als wij. Steevast gingen wij naar de Walhalla, de goedkoopste dansgelegeheid in de stad.

Voor de vrouwen en de naar de twintig lopende jongelui die wij er aantroffen was de geldelijke situatie veel gunstiger, want voor hen was de werkgelegenhid veel ruimer.

Toch danste iedereen m e t iedereen. Pretenties hadden wij beiderzijds nauwelijks.

Mijn v o o r k e u r voor de wals ging naar Celien uit. Wij dreven dan o p de driekwartsmaat en zij stuurde mee in de werveling, o p d a t her parket voor ons geen piste voor botsautootjes zou worden. O p een avond walste Bram, een van de vrienden, m e t Celien. N a afloop liep Celien met mij mee naar de Transvaalbuurt, waar zij ook woonde. O m d a t trams niet meer reden en hoewel een blokbandje je voor negen dubbeltjes naar alle h o e k e n van de stad reed, had Celien begrip g e n o e g o m m e t mij mee te wandelen. O n d e r w e g zei ze tegen mij: 'Die Bram walst niet linksom hè?' ' N o g al wiedes!' zo ontschuldigde ik mijn vriend: 'Hij heeft een h o u t e n voet en als hij links om draait, schroeft-ie los.'

Bram had, als ik mij wel herinner bij een val

een middenvoetsbeentje gebroken en heeft verder zijn hele leven een weinig met die voet gehinkt. Hij was een goede sportman die nauwelijks nadeel van die handicap ondervond. En al k o n hij een vertrekkende tram niet inhalen, hij heeft de grijphanden van Hitier c.s. weten te ontlopen.

H o e Celien o p mijn uitleg gereageerd heeft weet ik niet meer. We waren bij haar adres g e k o m e n en ik stapte mee met haar het kleine d o n k e r e portaal in. Wij wisselden enige kussen, maar meer doortastenheid kwam er niet van, want vanuit de duistere h o o g t e klonk een opgevoerde stentorstem; 'Ben je vastgegroeid beneden? J e moer hier o p t w e e h o o g zijn!'

Celien verontschuldigde zich omdat haar tijdslimiet al ver overschreden was.

De crisis duurt voort Ik had Celien in een tijd niet meer gezien.

Misschien was ik weer zonder werk. Een slijper was het aureool al lang kwijt van een diamantslijper! Een goede partij, 'laat h e m boven komen.'

O p een zondagmiddag, (waarschijnlijk was er geen voetbal of was het seizoen voorbij), kwam ik in de N i e u w e Karseboom. H e t was een g r o o t muziektheater, dancing en biljardpaleis. K o r t o m een manusje van alles o p het gebied van amusement. H e t was er s m o o r d r u k binnen. Twee g r o t e orkesten speelden er afwisselend. Een, een dansorkest onder leiding van Eddy Roos en 'n dameskapel met Rita Dalvona die populaire melodieën de ruimte in streken. H e t laatste was niet bedoeld om er o p te dansen. Veel jonge mensen liepen dan heen en weer tussen de vele zittenden, omdat ze de vier plus één of twee dubbeltjes fooi voor de consumptie niet k o n d e n of wilden betalen. Ik zag Celien zitten aan een der tafels. Toen de dansmuziek weer begon, stevende ik o p haar af. Zij verwees mij naar een kleine man en stelde hem mij als haar echtgenoot voor. Ik danste met haar. Eerder had zij mij verteld dat haar driejarige verloving was uitgegaan. Misschien hadden zij nu de liefde voor elkaar weer opgevat.

Heel lief weliswaar had zij mij, toen wij startten, verzocht niet te wild m e t haar te

gaan. 'Met ons drietjes?' vroeg ik een beetje plagend. Maar samen heb ik met haar gezegend omstandigheden prettig gepraat en gedanst.

Het beruchte kindertransport 6 en 7 juni 1943 speelde zich (een te lieflijke uitdrukking) de zeker gruwelijkste gebeurtenis in het concentratiekamp Vught af, het transport van 1054 kinderen van 4 t o t 16 jaar. H e t maakte geen verschil of ze ziek of gezond waren: met 616 mannen en 1552 vrouwen werden zij vanuit V u g h t gedeporteerd en kwamen o p 11 juni in Sobibor aan ter vernietiging. D o o r ontbering en gebrek aan vitamine waren na de eerste paar maanden dagelijks een of meer kinderen gestorven. Ik was al vanaf 11 februari als civiel geïnterneerde, zo heette dat toen nog, in h e t kamp. Mijn vrouw was toen met onze Dave achtergebleven en w o o n d e n o g o p ons adres. D e kindersterfte ging me natuurlijk bijzonder ter harte. Gelukkig was ik een paar keer in de gelegenheid een vodje papier, dat zijn gewicht meer dan in goud waard was, het kamp uit te smokkelen. Ik nam aan dat zij in Amsterdam en overal elders van de kindersterfte o p de h o o g t e waren. Zij ontving mijn Jobstijding en heeft het kind afgestaan en zodoende zijn leven gered.

D e S.S.-kampleiding had alle begrip voor de onmogelijke toestand waarin de kinderen verkeerden en beloofde naar een oplossing te zoeken. En zo geschiedde.

M e t o p transport gestelde kinderen m o c h t maar één ouder mee. Bij de Joodse kampleiding werd door de ouders geduwd en als het ware gevochten of beiden alsjeblieft meemochten. D e zesde werden de voorschriften van de S.S. streng opgevolgd, maar de zevende schenen de uitvoerders bezorgd te zijn of zij het vereiste q u a n t u m zouden o p leveren. De kampkommandant met zijn stafofficieren hield razzia's en gooide de administratie ondersteboven. Zij kregen h u n getal bij elkaar. Ik mocht meedoen hulp aan

Mondelinge Documentatie

Yad Washem

Dc Stichting Mondelinge Documentatie 1940-1945 heeft het initiatief genomen tot de aanleg van een audio-visuele collectie Oorlogsgetuigenissen. D e totale collectie zal bestaan uit 230 interviews o p geluidsband en 50 interviews o p video met mensen die de oorlog hebben meegemaakt in Nedetland cn het voormalig NederlandsIndié. Het pro|ect richt zich in eerste instantie o p verzetsdeelnemers en vervolgden.

Darnaast w o r d t een aantal mensen geïnterviewd aan wie de oorlog in zekere zin voorbi) is gegaan, die 'gewoon' doorleefden of die in mindere of meerdere mate met dc bezetter collaboreerden.

Het is ook voor latete generaties van onschatbaar belang het verhaal van oorlogsgetuigen in beeld en geluid vast te leggen.

Zi) leveren hiermee een eigen, unieke bijdrage aan de geschiedschrijving over de Tweede Wereldoorlog. Tevens is de aanleg van een dergelijke collectie een etkenning van datgene waarvoor de oorlogsgetroffenen zich inzetten, het vasthouden van de herinneringen aan het gebeutde in de Tweede Wereldoorlog m e t het doel herhaling in de toekomst te v o o t k o m e n .

D e collectie is bedoeld voor educatieve instellingen, voor de media en wetenschappelijke instellingen. O p basis van de geluidsen videobanden e n / o f de uitgeschreven interviews k u n n e n zij lesmateriaal, p r o gramma's en pubkcaties vervaardigen.

O p 1 2 april werd voor de 25 ste maal de onderscheiding van Yad Wasjem te Jeruzalem uitgereikt in aanwezigheid van koningin Beatrix. Voor sommigen werd de onderscheiding poseuum toegekend. Een tiental leden van de voordien geëerde g r o e p Westerweel, die o.a. de Palestijna-pioniers van Loosdrecht heeft gered, ontving de medaille nu. Hans Beckmann, die met zijn vader en twee broers als eerste Nederlanders in Auschwitz belandde en nu voor zijn moeder p o s t u u m de o o r k o n d e in onrvangst mocht nemen, bedankte namens allen die waren onderscheiden, onder wie onze vriend N i c o Wijnen.

Tijdens de interviews, die afgenomen worden d o o r deskundige historici of journalisten, zullen niet alleen de oorlogsjaren aan de orde komen, maar ook de vooroorlogse periode en de manier waarop de oorlog het latere leven van de geïnterviewden heeft beïnvloed. H e t dagelijks leven zal een belangrijk aandachtspunt zijn in de interviews. De persoonlijke - en daarom ook gekleurde - ervaringen van de geinterviewden zijn dus zeer belangrijk in het project.

D e startfase van het project d u u r t tot de zomer van 1988. In deze periode zullen een beperkt aantal interviews afgenomen worden. Afhankelijk van de financiering van het project zal in de herfst van 1988 het project echt van start gaan.

D e Stichting zou graag in contact k o m e n met mensen die bereid zijn h u n verhaal o p geluidsband of video vast te laten leggen.

Stichting Mondelinge Documentatie 19401945 p / a Amsterdams Historisch M u s e u m Nieuwezijds Voorburgwal 359 1012 R M Amsterdam 020-255822

Centraal Orgaan Voormalig Verzet en Slachtoffers

H e t C.O.V.V.S. is ontstaan uit de samenwerking van voormalige verzets- en kamporganisaties en het N e d . Auschwitz Comité in de aktie tegen de vrijlating van de 'Drie van Breda' in februari-maart 1972. Hans Teengs Getritsen werd toen b e n o e m d t o t voorzitter.

Tekening van Y. Tonnard

In al die afgelopen jaren heeft het C.O.V.V.S. ook o p andete tereinen veel bereikt voor verzets- en oorlogsslachtoffers o.a. de oprichting van C e n t r u m '45 te Oegstgeest; initiatiefnemers: Hans Teengs Gerritsen en Piet Maliepaard (overleden).

H e t C O V . V . S . is aangesloten bij Stichting Samenwerkend Verzet, vice-voorzitter Hans Teengs Gerritsen. In vele zaken o.a. pensioen weduwe Rost van Tonningen, voorstellen commissie-van Dijke inzake verzetspensioenen en uitkeringen W.U.V. nam het C.O.V.V.S. iniatieven en akties. Onlangs is voorzitter Hans Teengs Gerritsen 80 jaar geworden. Voor hem een reden o m het wat kalmer aan te gaan doen. Hans heeft enkele functies (gelukkig niet alle) moeten neerleggen. Z o ook het voorzitterschap C.O.V.V.S.

de moeders met kinderen te verlenen.

O n d e r de v e r t r e k k e n d e ter d o o d veroordeelden trof ik Celien. Een aardig jongetje van een jaar of elf liep, parmantig een deel van haar bagage torsend, aan haar zij. M e t een kind van drie jaar ongeveer had ze meer moeite. M e t het meeste van haar bagage en het kind hielp ik haar in een der bussen die van buiten de K o m m a n d a n t u r een pendeldienst onderhielden naar de lange trein met veewagens, die o p het stationnetje van Vught klaarstond. Ik kwam in de bus en kuste Celien en haar k r o o s t vaarwel. Een v r o u w die achter hen zat, k o n de helpers blijkbaar niet appreciëren en begon te schreeuwen en ons uit te schelden: 'Jullie k o m e n allemaal in Polen terecht'. Haar profetie, d o o r ons allemaal gevreesd, werd bewaarheid.

O p 3 maart j.1. werd hem een receptie aangeboden in de Juliana Kazerne in D e n Haag.

H o n d e r d e n vrienden kwamen hem de hand drukken. Bij deze gelegenheid werd Hans tot ere-voorzitter b e n o e m d van het C.O.V.V.S. Deze otganisatie bood hem een fraaie o o r k o n d e als dank voor het vele werk dat Hans in het belang van verzets- en oorlogsslachtoffers verricht heeft.

Langs deze weg willen wij Hans, Hilda en kinderen nog vele gelukkige jaren toewensen.

vervolg van pagina 13

Jacques I. Furth

H e t dagelijkse bestuur van het C.O.V.V.S. is nu als volgt samengesteld;Hans Teengs Gerritsen ere-voorzitter, J o o p Wolff voorzitter, N i c o Wijnen vice-voorzitter, Cor Brouwer secretaris, Eva F u r t h penningmeester.

Vreemd gespuis

D e Anne Frank Stichting neemt haar taak ernstig. Tentoonstellingen, schoolkranten, publicaties en niet te vergeten briefvondsten o p de markt volgen elkaar op. Elders verwijzen wij naar nog meer prijzenswaardige activiteiten.

H e t boek 'Vreemd gespuis' is opnieuw een voorbeeldig werkstuk. Deze kortelings verschenen bundel vult een leemte op, ondanks een bandjir van geschriften over racisme etc.

D a t m e r k je pas als je hem opslaat of doorbladert. Vanaf de k o o k p o t waarin o p de eerste pagina de zwarte de blanke stooft tot de foto van de pinda-Chinees achterin word je als lezer geconfronteerd m e t cliché's, stereotiepen, vooroordeel, sjablonen en bekrompenheid. G e n o e g om de vermaarde vaderlandse tolerantie tot een mythe te verklaren.

Maar opgepast. Jawel, n o g niet zo lang geleden beweerden serieuze geleerden hier te lande dat negers een tussenvorm tussen aap en mens waren. Twee en driekwart eeuw geleden vond het keurige stadsbestuur van G o u d a h e t nodig o m een 'Keure en Waarschouwinge tegen het inkomen binnen deze Stad van vremde Hoogduytse J o d e n of Smoussen' uit te vaardigen. D e oude Republiek der Verenigde Nederlandsen schoot tekort in de thans gewenste (en zelden verwezenlijkte) verdraagzaamheid, maar kende ook geen geweld tegenover de Joodse groepen. Welke land, welke vorst k o n zich toen daarop beroepen? D e vraag rijst na lezing van de hoogst waardevolle studie van de historica Frédérique van Cleef-Hiegentlich.

N o g 14 andere opstellen, behalve van historici, van neerlandici en sociologen, ingelijst d o o r medewerkers van de Anne Frank Stichting nemen vreemden onder de loupe.

Maar heel zelden blijkt dit gespuis.

O o k de Spaanse Brabander Aan de verschillende g r o e p e n nieuwkomers in de l o o p der eeuwen is telkens een hoofdstuk gewijd, te beginnen m e t de Zuidnederlanders eind 16de eeuw. Een - discriminerende - karakteristiek van die Antwerpenaars is meteen d o o r de dichter Bredero onsterfelijk gemaakt in zijn 'Spaansche Brabander'. Z o t r e k k e n H u g e n o t e n (Franse protestanten), J o d e n (18de eeuw), moffen, negers, Chinezen, Ambonezen, Indische

Nederlanders, Islamieten en tenslotte Tamils in de beeldvorming aan ons voorbij; alleen de zigeuners in heden èn verleden.

Waarin schuilt nu het gevaar? Iedere afwijkende trek vangt in het begin kritiek. Heel zwaar d r u k t de h o u d i n g van de overheid, die vaak een stereotiep heeft verbreid, d.i. een versimpelde, starre en niet juiste weergave van de werkelijkheid. O p die manier werd en w o r d t een vooroordeel er van bovenaf ingebracht. Meermalen zijn die ook nu n o g van geleerde zijde ondersteund.

D e keuze van de groepen vreemdelingen in het boek is selectief, net als die van het m e d i u m dat hen t o o n d e . Z o k o m e n b.v. de ons bekende Duitse J o o d s e emigranten uit de dertiger jaren er niet in voor, maar zien we wel het negerbeeld in het stripverhaal veranderen. Wat ons nu volgens de auteurs te doen staat? Een bescheiden taak. 'Met

behulp van een kritisch zelfonderzoek zouden de verspreiders en ontvangers van boodschappen in de massamedia zelf al m e m g afgesleten cliché kunnen vervangen.'

Laat men in elk geval beginnen dit boek te lezen. M e n zal er geen spijt van krijgen. H e t is voortreffelijk geïllustreerd en uitgevoerd en overvloedig van n o t e n voorzien, en het bewijst dat vreemd niet gespuis betekent en dat gespuis ons soms niet vreemd is.

W a r m aanbevolen.

E.T.

Anne Frank Stichting, Vreemd Amsterdam A m b o / N o v i b , 1987.

Prijs ƒ 32,50

gespuis,

StichtTng SamenwerkendYerzet 1 9 4 0 - 1 9 4 5 ^ Beschermheer Z.K.H. de

"PAG VAK HET VERZET"

Prins

N ^ > r f . n r t f n % M ^ ^ ^ — —

der

Van woensdag 5 tot maandag 10 oktober 1988 organiseert het Nederlands Auschwitz Comité opnieuw een vliegreis naar Polen, waar wij de kampen Auschwitz, Birkenau, Treblinka en Sobibor zullen bezoeken. Wij verzoeken degenen die aan deze reis willen deelnemen zich voorlopig, d.i. zonder verplichting op te geven, uitsluitend schriftelijk. U kunt dit doen door een briefje aan ons secretariaat met links boven buiten op de enveloppe 'Reis Polen'.

1988

GENERAAL VINKELKANKAZERNE,TE NUNSPEET WOENSDAG 31 AUGUSTUS Deze Lij

dag entvan

hee^t

een

g^t

Aanvang 1 0 . 0 0 Optreden

Indióch

dan

ook

kaïaktei

ko££ie

met

Indische

cake.

uur

vait:

*

r.et dameskoor " T e r p s y c h o r é " met o . a . N e d e r l a n d s e en I n d i s c h e l i e d j e s . (40 dames) o . l . v .

Mevr.P.v.Hulst.

*

Indisch orkestje (20 p e r s o n e n ) i n

*

documentaire

*

Eernard Drukker

*

Spreker R . B o e k h o l t , k o l o n e l der F u s e l i e r s , Adjudant i . b . d . van H.K. de K o n i n g i n ; n i e u w e commandant van B r o n b e e k ; V o o r z i t t e r S t i c h t i n g H e r d e n k i n g 15 a u g u s t u s 19A 5.

*

E r e g a s t de M i n i s t e r van W e l z i j n , C u l t u u r , Kr. D r s . L . C . B r i n k m a n .

" A n g k l u n g " met klederdracht.

film

= D i t j a a r wordt serveerd .

over

bespeelt

zijn

voor

iedereen

bamboe-instrumenten

oude

het

een I n d i s c h e

= b i j de t o e g a n g s p r i j s er. één p i l s o f a n d e r = Er

het

Indie.

Hammondorgel.

Volksgezondheid

rijsttafel

aan t a f e l

i s v e r d e r i n b e g r e p e n één d r a n k j e b i j de m a a l t i j d .

en ge-

aperitief

A a n m e l d e n : v ó ó r 15 j u l i u i t s l u i t e n d d o o r o v e r s c h r i j v i n g van f . 2 5 . - - p e r p e r s o o n op G i r o r e k e n i n g N r . 5 1 . 6 6 . 8 7 0 o f E a n k r e k e n i n g : B o n d s s p a a r b a n k N r . 9 1 . 4 l . 3 0 . 3 0 7 t e n name van " C o m i t é Dag van h e t V e r z e t " Arnhemsebovenweg 1 6 , ( F l a t I 4 ) 3708 TA Z E I S T .

De t o e g a n g s k a a r t e n w o r d e n U h a l f a u g u s t u s t o e g e z o n d e n .

I n v e r b a n d met t e t r e f f e n v o o r z i e n i n g e n s . v . p . a a n m e l d e n v o o r 15 a u g u s t u s . reünie

16.30

Te zijner tijd zenden wij u dan nadere gegevens en een aanmeldingsformulier.

D e kosten voor deze reis zullen de / 1000,- niet te boven gaan. O p telefonische aanvragen kan niet worden ingegaan. Ook telefonische inlichtingen kunnen niet worden verstrekt.

Als altijd namen wij met onze verzetsvrienden deel aan de bijeenkomsten wegens de bevrijding van Sachsenhausen, Buchenwald en Ravensbrück.

NAC

zitplaatsen!

= Voor hen d i e v e r van h u i s z i j n , i s een r a i s p a k k e t b e s c h i k b a a r met h a r t i g e b r o o d j e s en m e l k ( e x t r a k o s t e n f.

2.50)

Einde

Reis naar Polen 1988

uur

Het verleden is overal D i t jaar was 20 april een bijzonder volle dag voor ons en voor onze vrienden. In het herinneringscentrum Westerbork werd een studiedag gehouden over het lesgeven aan 10 tot 14 jarigen over de Tweede wereldoorlog. 'De oorlog dichtbij huis', zo werd de inhoud van het behandelde samengevat. Het Herinneringscentrum Kamp Westerbork had deze dag georganiseerd met medewerking van het Alg. Pedagogisch Studiecentrum te Amsterdam, de sectie geschiedenis van de lerarenopleiding Ubbo Emmius te Leeuwarden en de Provinciaal Historicus Drenthe.

Men tracht dit onderwijs te laten aansluiten bij de ervaringswereld van de kinderen met behulp van b.v. monumenten en andere overblijfselen.

'Het verleden is overal' duidt op lokale en regionale sporen van oorlogs- en bezettingstijd. Over Drenthe gaat 'Een provincie in de oorlog'. Sporen van Westerbork en van Joods leven in Drenthe spreken evenzeer voor zichzelf als de gesproken getuigenissen, de interviews die een U b b o Emmius-docent opnam en de monumenten en herinneringstekens waarvan een collega zich afvroeg o f zij de verbeelding van het verleden mogen heten. Een uitstekend initiatief, een waardig toepassing van Shoaheducatie.

Hollandia-Kattenburg O p 11 november 1942 werd de confectiefabriek Hollandia-Kattenburg in AmsterdamN o o r d omsingeld door de Grüne Polizei.

Ongeveer de helft van de 800 man die er werkten bestond uit Joden. D e Duitsers waren erachter gekomen dat enkelen van hen contact hadden met een verzetsgroep.

O p 30 oktober vertrok uit Westerbork het Kattenburg-transport: 826 mannen, vrouwen en kinderen, arbeiders en familieleden.

Acht mensen van dit transport overleefden, één van de acht die een proces kregen was na de oorlog over.

O p 11 november 1985 werd op de plaats van de voormalige Hollandia-Kattenburg-fabriek, nu het IJPlein, een monument onthuld ter nagedachtenis van de gedeporteerden. Twee plaquettes voor niet teruggekeerde collega's uit de fabriek zijn in het monument ingepast. D e stichting Educatieve Beeldvorming Vervolging, Onderdrukking en Verzet heeft een video-documentaire gemaakt.

D e film duurt 25 minuten, kost ƒ 150,- en is verkrijgbaar o p V H S en Betamax. D e film is te bestellen bij Anny van Rij, Stadhouderskade 64", 1072 A D Amsterdam, tel.

712744.