Auschwitz Bulletin, 1996, nr. 01/02 Januari

'3'

3tt

slagerij

Beer

pegasus

'N KLASSE APART Hoofddorpweg 27 Amsterdam Tel. 020 - 615 81 76

Singel 367 Amsterdam (020) 6 23 11 38

DE GESPECIALISEERDE W I N K E L V O O R U! (ter hoogte van het Spui) SLAVISTIEK U proza & poëzie taal- en letterkunde woordenboeken leerboeken geannoteerde / tweetalige uitgaven kinderboeken tijdschriften

J. STERN

elektroi

Boekhandel

radio . televisie . koelkasten . wasmachines

OOST-EUROPA proza & poëzie in nederlandse, engelse en duitse vertaling secundaire literatuur oosteuropa-kunde kunst reisgidsen tijdschriften

pegasusuitgaven schaakboeken

Waar service en vertrouwen samen gaan

natuurlijk kunt u iéder boek bij ons bestellen

J. STERN - Haarlemmerdijk 137 1013 K G Amsterdam - Tel.: 622 08 15

Livera

D e meest gesorteerde speciaalzaak in o n d e r m o d e

Lingerie - Foundations, Bad- en Beenmode Borstprothesen: afd. mevr. Buijs Livera, H o o f d d o r p w e g 20-22. Tel. 0 2 0 - 6 1 4 1 1 1 1 Mevr. Buijs, H o o f d d o r p w e g 2 0 - 2 2 . Tel. 0 2 0 - 6 1 5 81 9 2 Livera, A m s t e r d a m s e P o o r t 144. Tel. 0 2 0 - 6 9 7 15 08 Centrum voor Informatie en Documentatie Israël

T

BV ""

Import van dames- h( herenen kinderkleding

2502 AP Den Haag, Postbus 11646, tel. 070-3646862

Touwbaan 38 PO Box 180 2350 AD Leiderdorp Holland

tel 071-899245 telefax 071-896353 telex 39265 teidw nl

40e jaargang, nrs. 1/2, Januari 1996. Verschijnt 6x per jaar Een uitgave van het Nederlands Auschwitz Comité; postbus 74131,1070 BC Amsterdam

Auschwitz D i ill A ^ i n D U II61111 Ook na moord

Vrede niet vergeten "Geen erger rampspoed dan godsdienstig fanatisme." Aldus professor Dershovits, befaamd jurist van de Amerikaanse Harvard Universiteit; een hartekreet.

Ook die van vele anderen na de moordaanslag in Tel Aviv, die geïnspireerd werd door een politiek die op godsdienstig fanatisme berust. De moordenaar "redt de wil van God", zo heette het in bepaalde kringen. Het optreden van de ministers van de Arbeid-partij werd in de Knesset, het Israëlische parlement, een uitnodiging tot moord genoemd. De dag voor Jom Kippoer, Grote Verzoendag, kwam een rabbijn de premier Rabin voor diens deur vervloeken. Natuurlijk sluit de vaste overtuiging dat God zelf de opdracht heeft gegeven een politieke figuur dood te schieten elke discussie uit. De discussiant is immers niet door de Allerhoogste gesanctioneerd. Rabins verse graf werd dan ook meteen door een talmoed-student geschonden.

Uitzicht Het doet er ook niet toe dat de schietgrage jongelingen maar met een handjevol zijn tegenover de honderdduizenden die de democratische weg volgen.

Rabin vermoorden betekent niet alleen een hoon voor de hele joodse gemeenschap. Juist op het ogenblik van uitzicht dat een weg naar vrede begaanbaar lijkt moet de gangmaker van die vrede verdwijnen.

Er zitten nog andere kanten aan de zaak. De lang niet grappige noch ge-

ringe dreigementen, die ginds vooral in religieuze kring aan de orde van de dag waren, logen er echt niet om. Hier in Europa waren ze nauwelijks bekend.

Men kan sympathiseren met de gelovige joden die zich huns ondanks bij de wandaad betrokken achten, al mag dat ook overdreven zijn.

Hoe nodig het is alle kansen en middelen tot overleg aan te grijpen, juist nu, dringt allerwege hoe langer hoe meer door. Maar tegenstanders van en twijfelaars aan vrede zullen blijven en enkele fanaten, zelfs één enkele, kan de vlam in de pan doen slaan.

Judith Herzberg verwijt dan ook, mét de filmmaker Peled, de mensen van links dat zij niet genoeg een standpunt hebben bepaald tegen extreem rechts en tegen de ontwikkelingen die de moord tot gevolg hadden (Vrij Nederland 9/12/'95).

Die moord op zaterdagavond, compleet met afgeleide lijfwachten, is eind 1994 al beschreven door Janiv Friedman, die Jigal Amir en zijn plannen kende. Evenals trouwens volgens Friedman de veiligheidsdiensten.

Judith Herzberg schrijft dat zij in Israël mensen heeft zien huilen die voordien nooit een traan hebben gelaten.

Te huilen valt er ook over de nonchalance (of erger) bij de wettige bescherming ook en vooral van overheidspersonen in en van Israël.

Van het hoogste belang is natuurlijk de scheiding van kerk en staat, van religie en politiek, zoals die bijvoorbeeld door de schrijver Meir Shalev wordt geëist.

En Jeruzalem Terwijl verslagenheid en verdriet in Jeruzalem nog in de lucht hangen, maakt men zich daar en elders op voor de viering van 3000 jaar Jeruzalem.

En Amsterdam blijft niet achter. De Israëlische oud-president Navon opende in de Potugese synagoge de plechtigheden waarmee in het Amsterdamse Joods Histiorisch Museum, het Bijbels Museum, in Utrecht het Catharijne Convent en in Nijmegen de Heilig Landstichting zijn betrokken.

Een vreemde en boeiende aaneenschakeling.

De viering van de - overigens mythische - stichting van de 'Vredesstad' valt vrijwel samen met de zware innerlijke schok die de nieuwe joodse staat ondervindt. De reeks tentoonstellingen moet zichtbaar maken welk een centrale plaats Jeruzalem inneemt in jodendom, christendom en islam, de monotheïstische godsdiensten, d.w.z. godsdiensten die één God erkennen.

Jeruzalem moge dan maar zelden een 'stad van de vrede' zijn geweest, het staat centraal in voelen en denken van een overgroot deel van de stervelingen. "Eer ik u vergeet, Jeruzalem...." verzuchtte de psalmdichter.

Om de vredesstad is ontzaglijk veel gevochten. Maar ook na de moord mogen wij de vredesstad niet vergeten. Noch de vrede.

Eva Tas

Nederlands Auschwitz Comité Ere-voorzitter: Annetje Fels-Kupferschmidt Voorzitter: Anita Löwenhardt Secretariaat: H. Sarfatij Postbus 74131, 1070 BC Amsterdam tel/fax 020-6723388 Penningmeester: J. M. Waterman, Wulp 30, 1111 WJ Diemen tel./fax 020-6996562 Bankrek: ABN/AMRO, nr. 40.01.75.088. postbank 293087 en 4875500.

Oproep

Hoofdredactie: drs. Eva Tas Redactie: Anita Löwenhardt Clairy Polak Theo Gerritse, Anja Nagtegaal Redactie-adres: Roetersstraat 142 1018 WE Amsterdam fax: 4.211.219 Abonnementenadministratie: Jacques Grishaver, Knoopkruid 54, 1112 PV Diemen tel/fax: 020-6990658

Ik ben op zoek naar mensen die Rosalia Hendrika Sterk, roepnaam Roos, hebben gekend of met haar in contact zijn geweest. Zij is geboren op 19 juli 1917 en was een halfzusje van mijn moeder. Ze heeft o.a. in de periode maart 1933 tot ongeveer augustus 1944 in Amsterdam gewoond. Vanaf oktober 1937 tot 26 juli 1944 werkte zij bij de toenmalige Raad van Arbeid op de Droogbak, de huidige Sociale Verzekeringsbank. Omstreeks juli/augustus is ze verraden, opgepakt en naar Westerbork getransporteerd.

Hiervandaan is zij op 3 september 1944 naar Auschwitz gebracht; in

Van de penningmeester U Zult gemerkt hebben dat deze krant en de jaarlijkse acceptgiro op een andere manier bij u in de bus zijn gevallen.

Door deze nieuwe manier van verzenden is het mogelijk de herdenkingskrant en de giro in één keer te versturen. Dit betekent een nette, herkenbare en goedkopere manier van verzending.

Als u uw bijdrage snel aan ons overmaakt, werkt u eraan mee dat wij ons werk kunnen blijven doen.

Joop Waterman

Een groot vriend verloren Wij hebben een grote vriend verloren. Jan Kassies. Tenslotte Eerste Kamerlid, was hij een verzetsman van het eerste uur. Al in september 1940 verspreidde hij het toen kersverse Vrij Nederland. Van gereformeerde huize, ontwikkelde de jonge kantoorklerk zich in socialistische richting. Zeven jaar tuchthuisstraf legde de bezetter hem op, teneinde de 22-jarige 'unschadlich' te maken.

De vroege verzetsstrijder werd en bleef een bevlogen voorvechter van een brede en beweeglijke cultuurpolitiek. Jarenlang als bestuurder van de vernieuwde VPRO, als directeur van de Amsterdamse toneelschool en op veel meer cultuurgebieden.

A

"Zo veel mogelijk mensen zo veel mogelijk kansen geven om zich te uiten" was zijn richtlijn. Of: "de cultuur van het herkenbare veranderen in de cultuur van de verandering", zoals zijn Vrij Nederland collega Ferdinandusse het formuleerde.

Trouw aan zijn verzetsverleden heeft Jan Kassies altijd achter en naast ons gestaan en is hij met ons geweest. Een hoogtepunt was zijn herdenkingsrede in het Tropenmuseum op 25 april 1965, 20 jaar na de opstand van het getto van Warschau.

Voor ons en niet alleen voor ons zal hij voortleven.

Nederlands Auschwitz Comité

dit transport bevond zich ook Anne Frank en haar familie. Op of rond 28 oktober 1944 is zij naar BergenBelsen overgebracht. Daar is zij op 8 februari 1945 overleden.

Ik ben op zoek naar mensen die nog contact met haar hebben gehad kort voordat zij werd opgepakt en naar mensen die haar in een van deze drie kampen hebben gekend.

Rose Oudejans-Bönig Norholm 35 2133 HJ Hoofddorp

Oproep Graag zou ik mensen ontmoeten die mijn vader. Joop van Houten, geboren 24/2/1910 in Amsterdam, hebben gekend. Hij woonde in de oorlog in de Korte Leidsedwarsstraat in Amsterdam en zat in het verzet. Hij werd op transport gesteld naar Siegburg in Duitsland en is daar in 1945 overleden. Mijn vader is op de Amsterdamse Oosterbegraafplaats begraven en later herbegraven op de erebegraafplaats in Loenen.

Een ieder die mijn vader gekend heeft, gelieve contact op te nemen met mevr. A.v.d.Branden-v.Houten Kattenburgerstraat 254 1018 IK Amsterdam tel. 020-6257855

Oproep Wie kan mij informatie verschaffen over Mevr. Van Kloeten-Nijkerk?

Ikzelf ben op 3-2-1944 geboren in Westerbork. Twee maanden later werd mijn moeder doorgestuurd naar Auschwitz-Birkenau. Daar werd zij te werk gesteld in de munitiefabriek. Zij overleed op 26-8-1944 aan typhus.

Na de oorlog getuigde Mevr. Van Kloeten-Nijkerk van haar dood voor de rechtbank van Den Haag.

Ik zou graag met Mevr. Van Kloeten-Nijkerk, die mijn moeder zo na was, in contact willen komen omdat ik zeer weinig over mijn moeder weet.

Pauline Kuiper.

Neuenzell Unteribach 4 79837 Ibach/St. Blasien BRD Tel. 0049-7672-2134, fax. 2119

Grafsteen "Ik heb iets heel moois voor je", zei een goede vriendin aan de telefoon, "iets waar je volgens mij heel blij mee bent."

Blij, dat is wat ze zei.

Natuurlijk dacht ik toen ik van het namenboek hoorde op het journaal dat wil ik inzien. Natuurlijk accepteerde ik haar gift, maar blij...

In memoriam een ieder die niet teruggekomen is, allen zonder graf. Honderdvijfduizend namen, een boek als een grafsteen.

'Wanneer we het boek opnemen, dan zullen we ons staande naast het graf van de slachtoffers wanen, omdat de moordenaars hun zelfs het recht op een graf hebben ontzegd', staat er in het voorwoord van een in Polen verschenen Yizkor Bikher. In dit soort herdenkingsalbums worden ook zoveel mogelijk namen genoemd, leder exemplaar heeft achterin een lege bladzijde voor de namen die nog niet genoemd zijn.

Vergelijkbare werken die verschenen zijn 'Namen und Schicksale der Juden Kassels' (1986) en 'Le Memorial des Enfonts Juifs Deportes de France'(1995). In Nederland was tot 'In Memoriam' een dergelijk werk nog niet verschenen.

Ik heb het nu een aantal weken in huis, maar weet niet goed raad met een grafsteen in mijn boekenkast. Misschien durf ik het morgen in te kijken.

Auschwitz herdenking 1996 Op zondag 28 januari organiseert het Nederlands Auschwitz Comité de jaarlijkse Auschwitz-herdenking bij het Spiegelmonument Nooit meer Auschwitz van Jan Wolkers in het Wertheimpark.

Vanaf 10.30 uur is de Boekmanzaal van het Stadhuis open. Om 11.30 uur vertrekt vanaf het Stadhuis de Stille Tocht naar het Wertheimpark.

De herdenking begint om 12.00 uur met een toespraak door burgemeester Schelto Patijn van Amsterdam, gevolgd door het Jizkor en Kaddisj door rabbijn Sonny Herman. Vervolgens kunnen organisaties en particulieren hun kransen en bloemen bij het monument leggen.

Na de herdenking staan tegenover de uitgang van het Wertheimpark de bussen klaar voor de mensen die kaarten aangevraagd hebben voor de reünie in de RAI. De bussen vertrekken om 12.30 uur.

De restaurantzaal van de RAI gaat om 13.00 uur open. De reünie begint om 13.30 uur met een toespraak van minister Borst-Eilers van volksgezondheid, welzijn en sport (VWS).

Voordat de lunch begint, bieden wij u een optreden van het Beth Ami Koor en tijdens de lunch zal jiddisje muziek klinken.

Evenals vorig jaar zijn wij genoodzaakt u voor de lunch een bescheiden bijdrage van tien gulden (12,50 gulden voor een kosjere lunch) te vragen.

Het programma 10.30 uur: 11.30 uur: 12.00 uur:

12.30 uur: 13.00 uur: 13.30 uur

16.00 uur:

verzamelen voor de Stille Tocht in de Boekmanzaal van het Stadhuis in Amsterdam, ingang Waterlooplein begin Stille Tocht naar het Wertheimpark Herdenking bij het Auschwitz Monument Rede door burgemeester Patijn van Amsterdam Kaddisj en Jisjkor door rabbijn Sonny Herman Vertrek bussen naar de RAI grote zaal van de RAI open begin lunch en reünie sprekers: Minister Borst-Eilers van VWS Anita Löwenhardt, voorzitter N.A.C. muziek: Beth Ami Koor en jiddisje muziek door het duo Adriaan Stoet en Tjako van Schie Einde reünie

Carla van Thijn

Tweejaarlijkse reis naar Polen In het boek 'In Memoriam' staan ten onrechte vermeld de namen van de heer Simon Mozes d'Ancona, geb. 26-02-1915 te 's-Gravenhage en mevrouw Sara d'Ancona-Alter, geb. 29-11-1914 te 's-Gravenhage.

Zij hebben beiden de oorlog overleefd.

Eventuele inlichtingen zijn verkrijgbaar bij de familie Pas-Overgoor, Tjalk 21, 1113 GK Diemen.

Het Nederlands Auschwitz Comité organiseert dit jaar een reis naar Auschwitz, Birkenau, Sobibor en Treblinka.

De reis zal plaatsvinden van zondag 3 november t/m vrijdag 8 november 1996. De reissom bedraagt ƒ. 1250,per persoon op basis van een tweepersoonskamer. Een eenpersoons kamer is mogelijk met bijbetaling van ƒ.

125,-. De prijs is inclusief vliegreis Amsterdam-Warschau v.v., transfers per touring car (waarin roken niet mogelijk is), verblijf in hotels in Warschau, Krakow en Lublin alsook alle maaltijden. N.B.: deze prijsopgave is onder voorbehoud van gelijkblijvende vliegtarieven en koersen.

Belangstellenden kunnen zich vóór 1 maart schriftelijk opgeven bij de heer Jacques Grishaver, Knoopkruid 54, 1112 PV Diemen. (fax 020-6990658) Er is slechts een beperkt aantal plaatsen, aanmelding betekent derhalve niet automatisch dat u deel kunt nemen aan de reis.

Voor eventuele nadere informatie: Jacques Grishaver tel.

0206990658 Joop Waterman tel. 020-6996562

K a p s a l o n Van

W e e r d e n b u r g

"Gewoon de beste" Behandeling volgens afspraak

Aangeboden door

Zocherstraat 5 1054 LP Amsterdam Tel. 020 - 612 7354

BERDY

BLOEMSIERKUNST

Diemen - Kruidenhof 121, tel 020-699 89 75

Bloemist van het Auschwitz Comité

Vertolkt ook uw gevoelens van waardering en medeleven.

W

A

A

N

A

N

E

N

E

R

E

E

T

U

N

B

O

A

E

N

B

K

I

E

E

N

T

R

fft\ .1

F van Lanschot Bankiers

met

KRUKZIENER'S REISBUREAU bent u voordeliger uit in Israël

).

Voor al uw bank- en assurantiezaken.

GAARNE ZENDEN WIJ U ONS PROGRAMMA TOE.

K

iï.:..

's-Hertogenbosch

A

N

T

O

O

R

Hooge Steenweg 29 073-15 39 11

j.f :

: :

KRUKZIENER'S REISBUREAU Amsteldijk 166 (Gebouw Rivierstaete) — 1079 LH Amsterdam Telefoon 020 - $426133 Telex 10847 Fax 020 - 6424387

Minister Borst:

Het is goed de jeugd te leren dat er zo'n massale gruwelijkheid was Minister Els Borst-Eilers (VWS) zal ook dit jaar aanwezig zijn bij de Auschwitzherdenking. Hoewel zijzelf nog kind was toen de Tweede Wereldoorlog begon, heeft zij nog altijd sterke herinneringen aan die tijd. "Als de laatste slachtoffers zijn overleden, zullen de dagen waarop wij die oorlog herdenken misschien een meer historisch karakter krijgen, maar voor mij zal dat absoluut niet het geval zijn."

"Ik weet niet meer wanneer ik voor het eerst de naam Auschwitz hoorde.

Na de bevrijding hadden we het over de vernietigingskampen, maar ik geloof dat we ook tijdens de oorlog wel wisten dat er iets verschrikkelijks ging gebeuren met de joden die werden weggevoerd. Ik was acht jaar oud toen de Tweede Wereldoorlog uitbrak. Wij woonden in de Amsterdamse Rivierenbuurt. De razzias die daar werden gehouden, kan ik me nog goed herinneren. Bij ons op de trap woonde een joods echtpaar. Toen zij werden weggehaald, zei mijn vader: Die zien we nooit meer terug. Wat hij daarmee bedoelde, wist ik niet precies. Ik heb hem dat ook niet gevraagd. Als kind kwam het gewoon niet in je op daarover vragen te stellen. Je voelde wel dat er iets onheilspellends in de lucht hing."

"Je hoort vaak dat mensen zich de gebeurtenissen uit die tijd nog heel helder voor de geest kunnen halen. Dat zal nog veel sterker zijn als je persoonlijk vreselijke dingen hebt meegemaakt, maar dat geldt ook voor mij.

Als de laatste slachtoffers zijn overleden, zullen de dagen waarop wij de Tweede Wereldoorlog herdenken misschien een meer historisch karakter krijgen, maar voor mij zal dat absoluut niet het geval zijn."

Als minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport heeft Els Borst het afgelopen jaar heel wat plechtigheden bijgewoond. Hoeveel weet ze niet meer. "Ik heb ze niet geteld," zegt ze.

"In het algemeen waren het mooie bijeenkomsten. De nationale herdenking op de Dam was heel goed, maar de herdenking in het voormalige concentratiekamp Westerbork en die bij

het Auschwitzmonument in Amsterdam hadden voor mij iets speciaals.

Omdat op die plekken kleinere groepen direct betrokkenen bijeenkomen, hebben die herdenkingen iets intiems.

Wat ik ook heel indrukwekkend vond was het contact met onze oud-bevrijders. Een aantal van hen heb ik ontmoet bij de grote parades in Walcheren en in Arnhem. Van die oude stramme generaals en andere militairen die ons destijds met gevaar voor eigen leven hebben bevrijd en die er zichtbaar van

genoten nog een keer hier te zijn. Dat vond ik bijzonder ontroerend."

Sinds Els Borst verantwoordelijk is voor het overheidsbeleid ten aanzien van oorlogsslachtoffers, heeft ze zoveel mogelijk tijd ingeruimd om een beetje thuis te raken in de wereld van de comitĂŠs en instellingen die zich bezighouden met de Tweede Wereldoorlog. "Om te beginnen heb ik heel veel werkbezoeken afgelegd. Zo ben ik naar het Verzetsmuseum in Amster-

dam geweest, naar de Anne Frank Stichting en het oorlogsmuseum in Overloon. Daarnaast heb ik op het ministerie ontmoetingen georganiseerd met organisaties van oorlogsgetroffenen. Daar zijn heel wat uurtjes in gaan zitten, maar ik heb dat met liefde gedaan. Het klinkt misschien wat vreemd, maar dit soort activiteiten vormen voor mij een aangename afwisseling van de dagelijkse routine. Het gaat om emoties van mensen en dat is heel wat anders dan almaar praten over de kosten van de gezondheidszorg."

Hoe moeten we de komende decennia de verschrikkingen van het nazi-bewind herdenken nu het alweer ruim een halve eeuw geleden is dat er een einde kwam aan de Tweede Wereldoorlog? Dat is een van de vragen waarover de minister zich de afgelopen tijd heeft gebogen.

"Onlangs hebben we besloten hoe de 4e en de 5e mei vanaf komend jaar ingevuld zullen worden. Het nationale herdenkingscomité vond dat de 4e mei moet blijven zoals het was. Het kabinet en de Tweede Kamer waren het daarmee eens. Een tijdje geleden werd een initatief genomen voor een gezamenlijke Europese dag ter herdenking van de Holocaust. Daarover is een aantal verkennende besprekingen geweest, maar de meeste landen bleken daar niet voor te voelen. Men wilde de aandacht voor al die mensen die tijdens de massamoord zijn omgekomen onderdeel laten uitmaken van de nationale herdenkingen. In Nederland zal de jodenvervolging dus ook in de toekomst op de 4e mei speciale aandacht krijgen."

"Op de 5e mei willen we de bevrijding blijven vieren. Zij het dat er op die dag meer dan tot nu toe een relatie gelegd zal worden met oorlogen die vandaag de dag buiten Nederland plaatsvinden.

De generatie voor wie bevrijdingsdag persoonlijk iets betekent sterft langzaam uit. Driekwart van alle Nederlanders is na de Tweede Wereldoorlog geboren. Als we willen dat de 5e mei ook voor jonge mensen een belangrijke dag blijft, moeten we ervoor zorgen dat er aandacht wordt besteedt aan de ervaringen van jongeren zelf."

reldoorlog. Je zag ze met van die ernstige snuitjes in de rij staan om hun bloemetjes te leggen. Ik had niet het gevoel dat ze zich te pletter stonden te vervelen, of dat ze stiekem aan het giebelen waren. Er is zeker een aantal morele vraagstukken waarmee kinderen echt leven. Dat viel me ook zo op tijdens het Nationale Jeugddebat, dat een paar maanden geleden werd gehouden in de grote zaal van de Tweede Kamer. Nou weet ik wel dat het in zekere zin een select gezelschap is dat aan zo'n debat meedoet, maar het was opvallend hoeveel kennis zij bijvoorbeeld hadden van de oorlog in het voormalig Joegoslavië en het vluchtelingenprobleem. Een van de onderwerpen waarbij die jongeren zich sterk betrokken voelden, was de aanwezigheid van illegale buitenlanders in Nederland. Daar zat een aantal twaalfjarigen die het kabinet eens even een lesje leerden. Zij vonden dat illegalen toch eigenlijk zielige mensen zijn die geholpen moeten worden. Daarin gingen ze veel verder dan het kabinet.

Ik geloof zeker dat de 5e mei een dag kan zijn die ook voor jongeren van grote betekenis is; meer dan de geschiedenis over de oorlog die je op school leert. Het is goed om de jeugd duidelijk te maken dat er zo'n massale gruwelijkheid is geweest. De schaal waarop de uitroeiing van joden, zigeuners, zwakzinnigen en homoseksuelen in de Tweede Wereldoorlog plaatsvond, was denken wij toch vrij uniek.

Daarom is het de moeite waard jongeren te leren dat zoiets blijkbaar kan voorkomen. Ik denk dat de jeugd wel geïnteresseerd is in Goed en Kwaad.

Maar wel gekoppeld aan hun eigen belevingswereld. Volgens mij is het niet moeilijk bij het vieren van de 5e mei een relatie te leggen met de oorlogen die zij dagelijks op tv zien en aandacht te besteden aan vormen van discriminatie die zij om zich heen zien gebeuren. Doe je dat niet, dan wordt het voor veel jongeren toch een verplicht nummer."

Voor Els Borst is de 4e mei altijd heel belangrijk geweest, zegt ze. "Zowel bij mijn ouders als later toen ikzelf een gezin had. Onze kinderen zijn van jongsaf opgevoed met die twee miDenkt u dat jongeren daarin geïnte-nuten stilte. Soms deden we mee aan de stille tocht in ons dorp, De Bilt, maar resseerd zijn? meestal waren we gewoon thuis."

"Dat denk ik wel. Het afgelopen jaar "In die twee minuten denk ik altijd waren heel veel kinderen betrokken bij meer aan het begin van de oorlog dan de herdenkingen van de Tweede We-

aan het einde. Op 4 mei is het bijna altijd mooi weer. Ik zie die speciale voorjaarslucht, ik hoor de vogeltjes.

Dan denk ik eraan dat het in die meimaand ook zo mooi en rustig was toen ineens die fluitende bommenwerpers kwamen. Als je persoonlijk mensen verloren hebt in de oorlog kan ik me voorstellen dat je dan aan hen denkt, maar bij mij is het meer een sfeerbeeld.

En het contrast; dat je hier nu vrij en blij staat en hoe het toen was."

"In mijn directe familie is destijds niemand omgekomen. Ik had één joodse oom, de echtgenoot van een zuster van mijn moeder. Hij heeft de hele oorlog in zijn eigen huis in Haarlem doorgebracht; ondergedoken bij zijn eigen vrouw. Hij is nooit verraden. Ook niet door de NSBers die aan de overkant woonden en die ongetwijfeld hebben geweten dat mijn oom daar al die tijd is gebleven. Dat waren relatief goede NSBers, van die verdwaalde zielen die dachten dat voor hen het heil van die kant zou komen, maar die uiteindelijk niemand hebben aangegeven. Op een of andere manier wist je ook voor wie je moest uitkijken.

Zo woonde er bij ons in de straat een gezin waarvan de oudste zoon bij de WA zat. Die kwam elke zaterdag de straat in marcheren, in zo'n uniform met van die grote, zwarte laarzen. Dat was een echte verradersfamilie."

"Van mijn mans kant is indertijd een oom gefusilleerd. Hij zat in het verzet, net zoals mijn schoonvader, die op een gegeven moment is opgepakt en overgebracht werd naar het interneringskamp Amersfoort. Hij heeft echter ontzettend veel geluk gehad. Ter gelegenheid van de verjaardag van Hitler werd hij samen met een heleboel anderen vrijgelaten. Dat ze toen ook drie leiders van het artsenverzet onder wie mijn schoonvader naar huis stuurden, hadden ze niet in de gaten. Maar dat zijn allemaal verhalen die ik veel later hoorde, want in die tijd kende ik de familie Borst nog niet. Ikzelf was net dertien toen de oorlog was afgelopen."

Pas geleden vertelde u in een interview dat u een van de leerlingen van het Barlaeusgymnasium was die moesten toekijken hoe in maart 1945 nog een groep verzetsstrijders werd gefusilleerd op het Weteringcircuit.

"Ja, dat was doodeng. In die tijd liep ik elke dag van de Rivierenbuurt naar school. Daar deed ik zo'n drie kwartier

over en dat was geen pretje. Ik was mager, hongerig en ik had van die klompjes aan mijn voeten, want schoenen waren er niet meer. Die dag werden in de buurt van het Weteringcircuit alle voorbijgangers opgepakt en meegenomen om te zien hoe die mannen geëxecuteerd werden. Je moest kijken. Mensen die hun ogen dicht deden werden vreselijk afgesnauwd, maar ik heb dat uiteindelijk stiekem toch gedaan. Ik weet nog dat ik iemand zag vallen. Op dat moment heb ik snel mijn ogen gesloten. Toen ik weer keek, lagen ze allemaal op de grond."

"Ik geloof niet dat helemaal tot me doordrong wat er gebeurde. Op zo'n moment zet je iets tussen jezelf en de werkelijkheid. Als je nu zoiets zou zien, zou je totaal van de kaart zijn, maar toen verbaasde je je eigenlijk nergens meer over. Je was er min of meer aan gewend dat er mensen dood op straat lagen die van kou en honger waren bezweken, je had al gezien hoe de joden werden weggehaald en je hoorde regelmatig dat er iemand was doodgeschoten."

Hoe ging die dag dan verder. Werd er bijvoorbeeld thuis aandacht besteed aan wat u gezien had?

"Het gekke is dat ik me van die dag verder niets kan herinneren. Ik zal daarna wel naar school zijn gegaan, maar of daar gepraat werd over wat een aantal van ons had meegemaakt?

Ik weet het echt niet. Ik geloof ook niet dat ik later op de dag door mijn ouders ben opgevangen. Misschien heb ik thuis wel enorme toestanden gemaakt, maar ik herinner me daar niets van.

Waarschijnlijk heb ik dat goed verdrongen. Ik kan echter niet zeggen dat ik door die ervaring getraumatiseerd ben.

Dat zou opkloppen] zijn."

Vindt u dat de Nederlandse overheid genoeg heeft gedaan aan de opvang van oorlogsslachtoffers?

"Achteraf gezien is dat volstrekt onvoldoende geweest. Als je de verhalen hoort en leest van mensen die uit de kampen terugkwamen, wordt pas goed duidelijk hoe hard het toeging in die tijd. Er was helemaal niets geregeld. Je moest zelf maar zien hoe je weer thuiskwam en of je huis er überhaupt nog was."

"Er wordt vaak gezegd: we waren zo bezig met de wederopbouw dat er voor de Nederlanders die het meest direct slachtoffer waren geworden van

de Tweede Wereldoorlog geen aandacht was. Ik geloof wel dat daar wat in zit. Opmerkelijk is dat juist de psychosociale hulpverlening zo laat op gang is gekomen. Over materiële steun werd veel eerder nagedacht. De Wet buitengewoon pensioen 1940-1945, waardoor verzetdeelnemers en hun nabestaanden recht kregen op een pensioen, werd al 1947 ingevoerd.

Maar ook diegenen die zelf de meest verschrikkelijke dingen hadden meegemaakt, ontdekten pas heel laat dat allerlei verschijnselen, zoals slaapstoornissen, nachtmerries en angsten wel eens samen zouden kunnen hangen met onverwerkte oorlogservaringen. In de jaren zeventig begon men langzamerhand psychische hulp te ontwikkelen die op deze groepen was toegesneden en de wetenschap dat het heilzaam kan werken om specifieke problemen te behandelen in zogenaamde lotgenotengroepen is eigenlijk nog tamelijk nieuw."

Toch is het juist de materiële hulp, in de vorm van de Wet uitkering vervolgingsslachtoffers (Wuv), waarover de laatste tijd veel te doen is geweest "Dat klopt, maar inmiddels hebben we besloten dat we daar niet meer aan gaan sleutelen. Ik kan me wel voorstellen dat mensen nerveus worden als ze steeds weer horen over allerlei Haagse bezuinigingsplannen, dat ze dan denken: wanneer zijn wij aan de beurt. Daarom hebben wij gezegd dat er rijst moet komen op het front van die wetten, wantje mag het de mensen om wie het gaat niet aandoen daarover onzeker te zijn."

De laatste verandering in de Wuv was dat de naoorlogse generatie daarop geen beroep meer kan doen. Staat u daar nog steeds achter?

"Ik vind dat het niet onverstandig is geweest om die regeling te beëindigen. Wel vind ik dat er voor kinderen van oorlogsgetroffenen, NSBers en mensen die in de kampen in het voormalig Nederlands-lndië hebben gezeten voldoende psychische hulp moet zijn. Er zijn natuurlijk ouders geweest die hun eigen problemen dusdanig hebben verwerkt, of juist niet verwerkt, dat hun kinderen daardoor ook echt beschadigd zijn. De verhalen die je daarover hoort, zijn soms echt indrukwekkend. Er is ook nog een aparte regeling die ervoor is om in individuele gevallen extra financiële steun te ge-

ven voor psychotherapie. Ik ben er een groot voorstander van dat daarvoor faciliteiten zijn, dat ervoor gezorgd wordt dat die mensen zo gaaf mogelijk worden gemaakt, want zij zijn degenen die inmiddels zelf ook weer kinderen opvoeden."

"De emoties rond het sluiten van de Wuv voor de Tweede Generatie laaiden zo hoog op, omdat het werd gevoeld als: wij worden niet erkend.

Dat is wat mij betreft absoluut niet het geval. Het illustreert wel dat je moet uitkijken met maatregelen die je van achter je bureau bedenkt en die veel harder overkomen dan de bedoeling is."

Deze maand is het 51 jaar geleden dat Auschwitz werd bevrijd. Tijdens de herdenking daarvan bent u een van degenen die een toespraak zullen houden. Vindt u het niet moeilijk nog woorden te vinden die niet obligaat klinken?

"Dat is inderdaad moeilijk, maar ik krijg daarbij altijd hulp van mensen op mijn ministerie die zeer ervaren zijn. In feite zeg je steeds opnieuw hetzelfde, maar dan in andere woorden. Het is meer een uitwisseling van emoties. En voor de mensen die in Auschwitz geweest zijn, of daar zelf dierbaren hebben verloren, zal het niet zoveel uitmaken of dat negenenveertig, vijftig of eenenvijftig jaar geleden is."

Marja Vuijsje

Verslag van de reis naar Polen door overlevenden en jongeren in april 1995

Auschwitz: reis en overdenking

In Auschwitz-Birkenau werd op 27 januari 1995 officieel herdacht dat het voormalige vernietigingskamp vijftig jaar geleden werd bevrijd. Het Internationaal Auschwitz Comité organiseerde in het kader van deze herdenking van 4 tot 7 april 1995 een internationale ontmoeting tussen jongeren en overlevenden en een reünie van oud gevangenen.

Het Nederlands Auschwitz Comité heeft de twaalf provincies in Nederland bereid gevonden de reis financieel mogelijk te maken en per provincie een oud-gevangene en een vertegenwoordiger van een schoolkrant af te vaardigen.

Op zondag 2 april 1995 vertrokken twaalf schoolkrantredacteuren en twaalf oud-gevangenen, samen met rabbijn Sonny Herman, enige begeleiders en een fotografe naar Polen.

Voor de meeste oud-gevangenen was het de eerste keer dat zij terugkeerden

naar Auschwitz-Birkenau. Zij hadden de moeilijke taak hun verschrikkelijke herinneringen over te dragen aan de jongeren.

Hieronder enkele reisverslagen van dit bezoek.

Het was zo ver weg en toch zo dichtbij.

Zo ver weg, omdat het twee uur vliegen vergde en daarna de volgende dag ongeveer zes uren met de autobus.

En toch zo dichtbij, want de herinnering eraan droegen wij al vijftig jaren met ons mee, in ons hoofd, in ons hart, ja in ons hele lichaam, elke dag, elke nacht.

De schol der herkenning bestond nauwelijks, voor mij althans. De blocken stonden er nog net zo als vijftig jaren geleden, maar nu in en tussen de regenbuien door, die als evenzovele tranen van ons over ons werden uitgestort, leken zij nog koeler en afstandelijker dan toen.

Die onbewogen muren zeiden niets over het leed, de hoop, de wanhoop, de dikwijls ondraaglijke spanning, die ziekten, de honger, de afmatting, uitputting en vaak de angst, waarin wij gevangenen en tegelijkertijd slaven in Auschwitz I hebben geleefd. Niets daarvan was te bespeuren op de nu nette wandelpaden tussen die ijzigkoude kille muren van deze, dezelfde stenen gebouwen. Alleen de omheining van de betonnen palen met hun gekromde ruggen, waarvan de elektrisch geladen prikkeldraadversperringen in een dubbele rij met een gang ertussen gaf nog iets weer van het lugubere verleden en wat zich hier had afgespeeld.

De stille getuigen die als het ware geëtaleerd waren achter glas, de onmetelijke hoop haren, de bergen schoenen, kleren, kammen en borstels, koffers, baby- en kleuterkleding, vertelden de toeschouwers, toeristen(l) en

ook ons allen, wat hier in al haar onvoorstelbare gruwelijkheid was gebeurd.

Wat er aan ontbrak was de sinistere sfeer van het op appèl staan, vaak urenlang, van het vooral voorzichtig door het kamp lopen om niet op te vallen, van het brok brood dat in je broekzak brandde, als je zo sterk was geweest er toch een deel van te bewaren voor de rest van de dag om de knagende honger iets uit te stillen; van de selecties middenin de nacht, die je toch al menigmaal uit een onrustige slaap haalden, waarna je naakt op appèl had gestaan om vervolgens één voor één langs een SS-arts te moeten lopen, die vergezeld door enkele trawanten, vluchtig keek of je al of niet een "Muzelmann" was; zo niet, dan kon je enigszins opgelucht doorlopen en zo snel mogelijk je houten krib weer opzoeken.

En dan nog het werken buiten het kamp in een omgeving zonder behuizingen, zonder enig menselijk leven op ons na. Die sfeer kwam niet, was er niet, kon er niet zijn.

Integendeel, nu waren er rondom het kamp allerlei gebouwen, die nodig waren voor de opslag van de materialen om de blocken te onderhouden tot de instandhouding ervan. Er stond zelfs nog steeds dat enorme klooster, waaromheen al zoveel te doen was geweest. En dan binnen het kamp in de blocken die zo verbouwd waren, dat ze voor een oud-gevangene bijna onherkenbaar waren geworden. Er was niet meer te zien hoe en in welke omstandigheden wij daarin hadden geleefd.

De bloemen die wij bij de fusillademuur namens het Nederlands Auschwitz Comité en onze groep mochten neerleggen, vormden een droevige

groet aan de slachtoffers, maar verzachtten ons verdriet, zoals het dat ook deed bij de Jizkor en het Kaddisch, zowel daar als in block 4 door rabbijn Sonny Herman uitgesproken. De drie groepen, overlevenden, jongeren en begeleiders groeiden zichtbaar naar elkaar toe tot een steeds sterker wordende eenheid, die al tot stand kwam voordat de emotioneel geladen confrontatie met Auschwitz-Birkenau plaatsvond.

Te bedenken dat juist in Birkenau en ondermeer in Sobibor zovele dierbaren waren vermoord of omgekomen door uitputting of honger. De bloemen die bij het monumentale gedenkteken op de Nederlandse plaat waren neergevlijd, bleken de volgende middag vóór de internationale herdenking verdwenen, evenals de vlammende vetpotjes en de betekenisvolle steentjes.

Nieuwe bloemen, andere steentjes en lichtjes werden er neergelegd, als het ware versmolten met opnieuw geplengde tranen van de jongeren, die ons ouderen zozeer ontroerden. De jongeren werden ongemerkt deelgenoten van de ouderen, de overlevenden, die op hun beurt in hun geheimste herinneringen lotgenoten werden van de slachtoffers...

Een indrukwekkende reis door onze denk- en gevoelswereld evenals een indrukwekkende, symbolische ontmoeting tussen slachtoffers en overlevenden. En een gelaagde reis, mede dank zij de organisatoren, waarin wij allen onvergetelijke indrukken hebben opgedaan.

Het is zo onbegrijpelijk. Hoe wreed zijn die lui geweest?! Oke, je wist er al wat van, nieuw was het niet maar zoals vanavond voelde ik het nooit.

Ik denk dat ik vanavond in een uur meer geleerd heb dan ik in m'n hele leven uit films en boeken zou kunnen leren. Het fijne is dat er openlijk over gepraat wordt. De ouderen moeten huilen bij wat zij vertellen en bij de herinneringen aan die rottijd, de jongeren moeten huilen bij wat ze horen.

Een vloedgolf van pijn en verdriet kwam naar buiten. Wat ik ook erg prettig vond, was dat na afloop van dit gesprek de rabbijn naar me toe kwam en me een paar troostende woorden toesprak"...

Herman Zilverberg

Enkele citaten uit reisverslagen van de jongeren.

"Een plek bezoeken waar meer dan vijftig jaar geleden de meest verschrikkelijke dingen hebben plaatsgevonden, heeft dat wel zin? Heeft het wel nut om al die dingen weer op te rakelen, om in het verleden te graven?

Ja, zeg ik, dat heeft zin. Laat het een waarschuwing zijn voor het heden en voor de toekomst laten we leren van het verteden.

Menigeen keek me vreemd aan toen ik zei dat ik als afgevaardigde jongere uit Flevoland met een groep jongeren en oudgevangenen het voormalig vernietigingskamp Auschwitz ging bezoeken. "Wat heb je daar nou aan? Je wordt er alleen maar depressief van."

Gelukkig waren het juist de mensen wiens oordeel ik het meest op prijs stel die het aanmoedigden, die het een unieke kans vonden die ik moest aangrijpen. Een ervaring voor de rest van mijn leven. En dat werd het ook"...

"Eenmaal terug in het hotel hebben we in een afgesloten ruimte gepraat, ledereen heeft toen zijn eigen verhaal verteld. Dat was heel aangrijpend, leder verhaal is uniek, maar ze zijn allemaal even verschrikkelijk. Op een gegeven moment liepen de tranen me over de wangen. Je weet niet wat je hoort je weet niet wat je doen moet

"Op dinsdag 4 april was het dan zover, die dag zouden we het werkkamp en de hoofdafdeling van Auschwitz bezoeken, dit deel noemde men Auschwitz I. Ik voelde me op een vreemde manier gespannen toen ik door de ingang, onder de poort liep. Ik realiseerde me dat daar 50 jaar geleden honderdduizenden mensen erin en slechts enkelen er weer uit zijn gelopen. Barak 5 was ingericht als museum, daar lagen spullen die zijn gevonden bij de bevrijding van het kamp.

Terwijl ik het emotioneel steeds moeilijker kreeg, liep ik van kamer naar kamer. Langs ruimten gevuld met potten, pannen, brillen, tandenborstels, koffers, schoenen, kinderschoenen en haren. En dit alles in zo'n overweldigende hoeveelheid. Het besef dat dit slechts een klein deel was, nog niet een duizendste, van de totale hoeveelheid spullen van vermoorde mensen, deed ieder van ons, zowel oud als jong, in tranen uitbarsten. Jong en oud, troostten elkaar, het begin van een hechte band"...

"De volgende morgen, na het ontbijt vertrokken we naar Auschwitz I, ook wel Stammlager genoemd. Het was druilerig weer, erg somber maar op de een of andere manier paste dat er wel bij. We wandelden door het kamp, dat er eigenlijk veel te vriendelijk uitzag.

Er stonden stenen blokken, die eens duizenden Joden geherbergd hadden.

We liepen met de hele groep arm in arm over de brede weg die naar blok 10 en 11 voerde, waartussen de fus-

sillademuur stond. Blok 10 en 11 waren vroeger strafbarakken, waar de ter dood veroordeelden wachtten op hun beurt om gefusilleerd tw worden. Geen mens kwam daar leven uit. Op die plaats legden we een krans. We hadden die dag allemaal een papier gekregen waar het Kaddisj en het Yiskor op stond en dat (Yiskor) hebben we samen gezegd. Dat was een moment dat me heel erg bijgebleven is: het samen een gebed opzeggen, het mee mogen doen aan een godsdienst die niet eens je eigen is. Het herdenken van mensen die je niet persoonlijk hebt gekend, maar die je met zijn allen in ere wilt houden en niet wilt vergeten"...

"Birkenau is groot en uitgestrekt dat is onvoorstelbaar. Alles is daar nog zoals de nazi's het hebben achtergelaten, behalve de gaskamers. Die hebben ze opgeblazen in een poging hun misdaden te verbergen. De fundamenten liggen er nog evenals de brokstukken, ze zijn stille getuigen.

Ik probeerde me een beeld te vormen van de mensen die we hadden leren kennen. Zij waren hier geweest toen ze zo oud waren als wij, onder dwang en beroofd van al hun rechten als mens.

We zagen de spoorlijn en de dodenpoort. En de barakken en in die barakken de planken waarop mensen gelegen hadden. Ik kon alles aanraken.

Ik wist wat hier gebeurd was maar ik kon het me niet voorstellen"...

"Birkenau is misschien nog wel erger, nog onwerkelijker. Zo groot is het zo immens, niet te geloven... De uitgestrektheid van het gebied met achterin de gaskamers overweldigde me helemaal. Er valt op zo'n moment geen zinnig woord te zeggen.

Ook hier blijven momenten voor altijd in je geheugen gegrift: De eenheid die onze groep vormde toen we met kaarsen en bloemen naar het monument liepen, de barakken, de treinrails...

Je kunt er niet over oordelen, je kunt eigenlijk niets anders doen dan alles in je opnemen en blijven herinneren, zodat je de ervaringen, niet alleen wat de reis, maar ook wat de kampen zelf betreft kunt overbrengen op anderen.

Want Auschwitz mag nooit vergeten worden!"...

"De jongeren gingen onbewust gescheiden zitten van de ouderen. Op een gegeven moment kwam een van de ouderen naar ons toe. Hij had deze reis naar Auschwitz al meerdere malen gemaakt en kwam bij ons zitten om iets van zijn verhaal te vertellen. Hij zei ons na afloop van zijn verhaal dat we hem altijd van alles konden vragen, maar dat hij nu naar bed wilde gaan.

Het feit dat we zomaar konden vragen over de verschrikkingen van de oorlog aan iemand die het zelf had meegemaakt kwam me erg vreemd voor. In het bijzijn van mijn opa had ik nog nooit over de oorlog gesproken. Ik durfde het hele onderwerp niet eens aan te snijden, ik was bang om hem pijn te doen. Maar de dag daarna, onderweg in de bus naar Krakow, de plaats waar wij de rest van de week logeerden, vertelde mijn opa hoe hij

de oorlog had beleefd. Nooit eerder had hij aan familie of vrienden zijn verhaal verteld. Aan de ene kant was hij bang dat hij ze met een trauma op zou zadelen of dat ze op een zeker moment genoeg van zijn verhalen zouden krijgen. Aan de andere kant vroegen familie en vrienden hem weer niks, omdat ze hem de pijn van de herinneringen wilden besparen. Vanaf dat moment heb ik met hem en de anderen vrij kunnen praten over hun ervaringen"...

"Toen we er kwamen, wisten we niet wat we moesten verwachten.

Toen we de kampen bezochten, werden we overweldigd door het verdriet en de ellende.

Bij alle kennis die we over de feiten hadden, werd nu een heel diep gevoel gelegd.

Door erover te praten met de ouderen en de leiding en met elkaar mee te voelen, vormden we een eenheid.

Maar hoeveel ellende heeft de wereld nog nodig om een eenheid te vormen?

Nooit meer Auschwitz."

De Foto's bij dit verslag en op de cover zij van Carla van Thijn.

Het complete verslag, inclusief foto's, van deze reis in april 1995 naar Auschwitz en Birkenau door overlevenden en jongeren zal op 28 januari 1996 tijdens de reünie in de RAI, na de Auschwitz-herdenking, worden verkocht è ƒ. 10,- per boekje.

Herdenken is aan de 'nieuwe generatie' Eigenlijk vindt Judith Belinfante, directeur van het Joods Historisch Museum, de kwestie niet zo relevant. De vraag was, hoe de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog en zijn verschrikkingen na het belangrijke herdenkingsjaar 1995 levend moet worden gehouden. „Het is geen kwestie van moeten. Het gaat er om of mensen daartoe de behoefte gevoelen en denken een zinnige invulling aan een herdenking te geven. Ik ben daarin zeer pragmatisch."

Is er nu de groep overlevenden langzaam uitsterft nog toekomst voor de talrijke comités, stichtingen en centra met hun even talrijke plechtigheden en monumenten? Of dient er een 'herstructurering' plaats te vinden, waarbij de diverse organisaties en hun her-

denkingen fuseren? Zijn de kinderen en kleinkinderen in staat de 'directe' boodschap van hun ouders en grootouders nog over te brengen aan een groter publiek?

De een meent van wel, de ander van niet. Voorzichtigheid is evenwel ieders parool. Belinfante ziet niets in directe bemoeienis van buiten. „Er valt niets af te dwingen. Het is simpel: als de behoefte voor een bepaalde herdenking verdwijnt, houdt het gewoon op.

Het komt er op neer om een schakel te maken tussen vroeger en nu."

Kunstenaar Jan Wolkers vindt dat 'het altijd goed is gegaan'. Daarom ziet hij ook niets veranderen. De maker van het Auschwitz Monument stelt de Fransen ten voorbeeld: die herdenken nog steeds de Eerste Wereldoorlog.

Joop Wolff, voorzitter Centraal Orgaan Verzetsdeelnemers en Vervolgingsslachtoffers, bepleit uiterste 'prudentie' bij eventuele fusies van organisaties: „Elk comité heeft z'n eigen subcultuur.

Samenvoegen kan daarom levensgevaarlijk zijn, omdat betrokkenen contacten kunnen kwijtraken, zich niet meer thuis voelen."

Volgens Wolff laten vele comités dan wel evenementen zich ook niet voegen. „Een herdenking in het Oranjehotel is natuurlijk van een heel andere orde dan de Februaristaking." De oudverzetsman ziet 'een zekere kunstmatigheid in de vraagstelling'. Allereerst is hij er rotsvast van overtuigd dat het herdenken van de vierde mei en de viering van de bevrijding, een dag later, blijven bestaan. Wat de overheid

3'

3

daarover ook zal roepen: „De overheid heeft daarover niets te vertellen."

Ook belangrijke manifestaties als de Auschwitz-herdenking en die ter herinnering aan de Februaristaking ziet Wolff nog in lengte van dagen voortbestaan. „Voorwaarde is wel, dat een Auschwitz-herdenking nooit vervalt tot een plechtigheid die louter de joodse gemeenschap nog beroert. Dat zou rampzalig zijn."

De oud-CPN-voorman klinkt tamelijk optimistisch. Hij ziet steeds meer jeugd bij de Dokwerker: „De heroïek en misschien ook de romantiek van die staking spreekt jongeren wellicht sterker aan." De meeste oorlogsmonumenten zijn bovendien door scholen geadopteerd. „Ik heb natuurlijk geen blauwdruk voor

de toekomst. Samenvoegen van herdenkingen moet mogelijk zijn, maar ik zie het nog niet zo snel gebeuren. In elk geval kun je het nooit opleggen.

Trouwens, wat is er. op tegen om met zes mensen bij een monument te staan? Het hoeven er toch geen duizenden te zijn? In de tijd van de Koude Oorlog hebben velen van ons vanwege alle politieke strubbelingen de officiële 4-meiherdenking op de Dam verruild voor een manifestatie elders in stad of land. Dat waren vaak veel kleinere bijeenkomsten maar daarom niet minder indrukwekkend."

Voor Louis de Wijze, overlevende van de Holocaust, is het samengaan van comités en het samenvoegen van herdenkingen een optie voor de toekomst. „Op zichzelf heb ik geen bezwaar tegen

het comprimeren van de hoeveelheid.

Niet elk kamp hoeft zijn eigen herdenking te houden. Ook aan data zit ik niet zo vast. Voorwaarde is wel dat alles in vrijwilligheid gebeurt. Tevens moet er dan een handvest worden opgesteld waarin is vastgelegd onder welke noemer de bewuste bijeenkomst plaatsvindt."

Het is een taak die De Wijze toebedeelt aan de 'nieuwe generatie'. „De kinderen en kleinkinderen moeten zelf uitmaken in welke organisatievorm ze dat verleden levend vyillen houden," aldus Joop Wolff. „Paternalisme past hier absoluut niet bij. De ervaringen van '40-'45 dienen op een aansprekende manier te worden ingepast in deze tijd met al z'n problemen. Waarbij we niet de gebeurtenissen in Bosnië automatisch koppelen aan de Holocaust. Want hoe gruwelijk het is wat daar op de Balkan geschiedt, het is niet hetzelfde als wat in Auschwitz en andere vernietigingskampen is gebeurd."

Wolff is zich maar al te bewust van de taak waarvoor de jongeren zich gesteld zien. „Ondanks alle inspanningen is er een aantal dingen niet door te geven, is niet alles invoelbaar. Dat is voorbehouden aan de directe getuigen de overlevenden. Zo was de Februaristaking een van de gelukkigste dagen van mijn leven. Eindelijk werd er iets tegen de bezetter ondernomen!"

Theo Gerritse

Toespraak van Anita Löwenhardt tijdens herdenking Kristallnacht op 9 november 1995 in de synagoge van Delft Deze week werd ik gebeld door een journalist van de KRO-radio. Als voorzitter van het Nederlands Auschwitz Comité word ik vaker gebeld door collega's. Of ik iemand kende, een joods iemand, die de Kristallnacht had meegemaakt, was de vraag. Die zijn er niet of nauwelijks meer, antwoordde ik. Ik hoorde zijn verbijstering aan de andere kant. Ik moet even rekenen, zei hij. Hij doelde op de leeftijd van eventuele getuigen.

In gedachten rekende ik met hem mee.

De Kristallnacht, de met militaire precisie georganiseerde fascistische terreuractie in ontelbare Duitse steden, vond plaats in de nacht van 9 op 10 november 1938. 57 jaar geleden dus.

Mensen van laten we zeggen 67 jaar kunnen die vreselijke nacht dus bewust hebben meegemaakt.

Zo oud is dat niet, maar joodse mensen die het uit eigen ervaring kunnen navertellen, zijn er niet of nauwelijks meer.

Want joden die in november 1938 nog in Duitsland waren, hebben de oorlog niet overleefd om de even eenvoudige als gruwelijke reden dat de grenzen met de buurlanden toen gesloten waren, zij dus niet meer konden vluchten en in vernietigingskampen zijn vermoord.

Ook mijn ouders hebben de Kristallnacht niet meegemaakt.

Gelukkig maar, want dan stond ik hier

vanavond niet. Ik ben namelijk geboren in 1948 en dus hebben mijn ouders de oorlog overleefd. Ze zijn zelfs vanavond hier.

Mijn moeder emigreerde met haar moeder en broer in augustus 1935 van van Duitsland naar Nederland, met de tram van Aken naar Vaals. Haar vader was hen al vooruit gegegaan.

Mijn moeder was toen 11 jaar oud.

Mijn vader vertrok precies 60 jaar geleden, in november 1935, hij was toen bijna 16 jaar, in z'n eentje uit zijn geboorteplaats Dortmund. Het besluit om te vluchten nam hij toen de docenten op het gymnasium waar hij op zat in SA-uniform op school verschenen.

Hij probeerde zijn ouders en oudere broer over te halen ook te vertrekken.

Dat had makkelijk gekund, want zijn moeder was Nederlandse en had familie in Nederland.

Maar, zoals heel veel andere Duitse joden, dachten zij dat het allemaal zo'n vaart niet zou lopen. Vader Löwenhardt had immers, met al zijn tien broers, gevochten in de Eerste Wereldoorlog en oud-soldaten zouden de nazi's met rust laten, hadden ze beloofd.

Mijn vader had in die belofte minder vertrouwen en vertrok naar familie van zijn moeder in Enschede. Hij had 'geluk', omdat hij Nederlandse familie had hoefde hij zich, als statenloze, maar een keer per week te melden bij de vreemdelingenpolitie.

Statenloos, zult u denken. Ja, statenloos, want de nazi's hadden alle Duitse joden hun burgerrechten afgenomen, dus ook hun paspoort.

Dankzij zijn oom hoefde mijn vader zich al snel niet meer een keer per week, maar nog maar eens per 2 weken en later zelfs eens in de drie maanden bij de vreemdelingenpolitie te melden. Zelfs kreeg hij al na een jaar een verblijfsvevergunning.

De vader van mijn moeder had geen familie in Nederland en moest zich een paar keer per week bij de vreemdelingenpolitie in Vaals melden. Ook zij, de familie Hirsch, kregen uiteindelijk een verblijfsvergunning.

Vele andere Duitse joden waren niet zo gelukkig. In 1938 sloot Nederland haar grenzen voor alle vluchtelingen uit Duitsland. Het land was te vol, vonden ze hier. Het was crisis-tijd en al die buitenlanders pikten hier maar het werk in dat al die Nederlandders die 'van de steun trokken' niet konden krijgen.

Ook toen werd dat natuurlijk niet zo gezegd. De officiële reden die de Nederlandse regering voor het sluiten van de grenzen gaf, was dat Duitsland een bevriende natie was. Met een Y, wel te verstaan, niet met een 'z', grapt mijn vader dan.

Tegenwoordig noemen ministers van justitie en buitenlands zaken dat een veilig land, maar dat is dan ook het enige verschil. Want ook nu is de echte reden dat ze bang zijn voor stemmenverlies omdat nogal wat potentiële stemmers op hun partij vinden dat Nederland vol is en dat al die buitenlanders onze banen en onze huizen

inpikken.

Daarom worden vluchtelingen weggestuurd naar zogenoemde veilige landen als Vietnam, Syrië, Algerije en Iran.

Waar hen vaak gevangenisstraf wacht of een gerede kans dat zij, als politiek activist, gewoon 'verdwijnen', oftewel vermoord worden, net zoals de Duitse joden, na 1938.

Zo hangt een Bosnieër, die dienst weigerde omdat hij niet wil vechten tegen landgenoten, uitzetting uit Nederland boven het hoofd, maar gelukkig is hij dankzij de hulp van principiële en moedige mensen ergens in Nederland ondergedoken.

Mijn vader zal dan ook nooit nalaten te vertellen dat er niets maar dan ook niets veranderd is. Wat wij 60 jaar geleden meemaakten, gebeurt vandaag weer, zegt hij dan.

De Kristallnacht heeft hij niet persoonlijk meegemaakt. Zijn ouders wel. Dat wil zeggen, en dat is het eerste verhaal dat ik ooit over de Krisllnacht hoorde, ook mijn opa en oma niet direct. Hun slagerij in een voorstadje van Dortmund bleef ongemoeid.

Hoe kan dat, zult u zich afvragen, want ik vertelde net toch dat die Krisllnacht met militaire preciesie was georganiseerd.

Juist daarom. Veel Duitsers hadden namelijk een joodse buurman, slager, of dokter in de straat. Daarom hadden de nazi's bedacht dat zelfs fervente aanhangers van het nationaal-socialisme er misschien toch voor zouden terugschrikken het huis of de winkel van hun eigen bakker of eigen notaris te vernielen, of de synagoge in hun eigen straat in brand steken.

En dus broedden ze een duivels plan uit. Nazi's uit Dortmund werden naar Dusseldorf gedirigeerd en nazi's uit Dussedorf naar Bonn en die uit Bonn naar Berlijn, enzovoort. Zo werd de Kristallnacht georganiseerd.

Het was dus een, door de nazi-top georganisserde, militaire terreur-actie om de haat tegen de joden verder aan te wakkeren. Waarom ze kleinere steden en dorpen oversloegen, vermelden de geschieddenisboeken niet, maar misschien was dat in die betrekkelijke korte tijd niet te organiseren.

De slagerij van mijn opa en oma Löwenhardt werd dus overgeslagen, maar ook zij hadden, toen zij van deze gruwelijke gebeurtenis hoorden, waarschijnlijk, wel naar Nederland willen vluchten. Ik zeg waarschijnlijk, want ik heb hetze nooit kunnen vragen.Ik heb

ze namelijk nooit gekend. Zij overleefden de Holocaust niet, werden vermoord, evenals mijn opa en oma Hirsch en nog tientallen andere familieleden.

Mijn ouders overleefden op miraculeuze wijze verschillende concentratiekampen, met hun twee broers, als enigen van hun familie.En toen was de ellende nog niet afgelopen, want ook na de Tweede Wereldoorlog was Nederland allesbehalve gastvrij. Mijn vader werd op 12 april 1945 in Westerbork bevrijd maar werd door de Nederlandse marechaussee nog tot 30 juni met nog veel andere joden die jarenlang gevangen hadden gezeten, vastgehouden omdat deze mensen, vond de marechaussee nodig ondervraagd moesten worden over een mogelijke communistische cel in Westerbrok. Want dat was veel belangrijker dan het lot van de joodse overlevenden.

Mijn moeder werd op 5 mei 1945 bevrijd in Mauthausen.

Daarna heeft het een halfjaar geduurd voor zij Nederland in mocht. Zij was namelijk nog steeds statenloos en had dus, vonden de Nederlandse autoriteiten weinig in Nederland te zoeken.

Waarom vertel ik dit verhaal hier vanavond, 50 jaar na de oorlog, 57 jaar na de Kristallnacht.

Omdat dit verhaal helaas nog steeds verteld moet worden.

Omdat mensen helaas niets leren van de geschiedenis.

Omdat mensen helaas nog steeds vervolgd worden vanwege hun overtuiging, hun geloof, hun afkomst, hun ras.

Omdat er helaas nog steeds genocide wordt gepleegd.

Omdat regeringen helaas nog steeds hun grenzen sluiten voor mensen die voor hun regering of dictatoriaal regime moeten vluchten.

Omdat mensen helaas nog steeds roepen dat hun land te vol is en dat al die buitenlanders, al die illegalen, al die vuchtelingen hun werk en hun huis inpikken.

Zolang dat zo is, moet dit verhaal verteld worden. Ook na 50 jaar, na 57 jaar en na 99 jaar, in de hoop dat mensen nu eindelijk eens iets van de geschiedenis willen leren.

Ik dank u voor uw aandacht.

Anita Löwenhardt 9 november 1995

BOEKBESPREKING

Ondergedoken g e w e e s t - Een afgesloten verleden?

"Velen constateerden voor het eerst bewust dat, wie de oorlog overleefd had, alles op alles had moeten zetten om ook de vrede te overleven."

Bloeme Evers en Bert-Jan Flim deden onderzoek bij Joodse 'kinderen' over hun onderduikervaringen. Het boek presenteert de uitkomsten van een enquête die ingevuld werd door deelnemers aan de conferentie 'Het Ondergedoken Kind', in augustus 1992.

Het heeft lang geduurd - bijna een halve eeuw - voor onderduikers van zich lieten horen, zeggen Evers en Flim in hun voorwoord. Onderduikers hadden 'geluk' gehad, heette het na de oorlog. "Wij scoorden laag op de lijst van holocaust-ervaringen", luidde de openingsrede van Ed van Thijn bij de conferentie.

Het is goed dat er nu boeken verschijnen over kinderen in de oorlog, om meer te gaan begrijpen van de emotionele schade die zij kunnen oplopen.

Die schade kan groter zijn dan bij volwassenen, omdat de persoonlijkheid van kinderen nog in ontwikkeling is. Als door de scheidingen van ouders en pleegouders - de onderzochte groep 'kinderen' wisselde gemiddeld ruim vier keer van onderduikouders de onderduikertjes zich niet meer durfden te hechten omdat zij niet konden vertrouwen op de basisveiligheid die grote mensen hun hoorden te verschaffen, werd angst of onvermogen om anderen te vertrouwen of om zich te hechten vaak onderdeel van hun volwassen persoonlijkheid.

Over dat soort schade gaat dit boek.

Een effect is dat de groep waar het om gaat inzicht krijgt in de achtergrond van zijn emotionele huishouding. Dat ze begrijpen dat het helemaal niet zo raar is dat ze vaak angstig of afstandelijk of afgesloten zijn. Evers en Flim hopen dat een ander effect van dit boek is dat men leert minder lichtvaardig kinderen van hun ouders te scheiden in de oorlogen die er nu zijn en die nog zullen komen.

De enquête bestond uit achtenveertig vragen over ervaringen in de onderduik, de beleving daarvan en de (psychologische) effecten voor later. De door zijn natuur zakelijke vragenlijst

lokte vermoedelijk een nuchtere beschrijving van de onderduikervaringen uit. Het schokeffect is wat mij betreft des te groter. Bij voorbeeld bij antwoorden op de vraag naar een beschrijving van het voornaamste onderduikadres: "Mijn 'gewone' schuilplaats was in het varkenshok, dat viel niet op. Je moest door de mest lopen om erin te komen; daar waren de moffen te goed voor." (p.56). Alsof het om verstoppertje spelen ging. Of: "Een fijn gezin(...). Ik was niet verstopt en ging naar de kleuterschool." (p.57).

Alsof het een gewoon alternatief is om als kleuter verstopt te moeten zijn.

Ik denk dat ieder citaat, hoe kort ook, voor ingewijden het venster naar de volledige ervaring opent. Maar het boek moet ook en vooral iets overbrengen van de onderduikervaring aan niet-ingewijden. Daarom is het goed dat door het boek heen ook uitvoeriger ervaringen staan beschreven, die de citaten enige diepgang verschaffen.

Wat mij blijft boeien - het wordt in dit boek ook weer beschreven - is het vermogen van heel jonge kinderen om als het ware precies de juiste overlevingsstrategie te kiezen. Waar een normale reactie op scheiding er een is van wanhopig huilen, woede, depressie en apathie (onder andere bekend uit onderzoek van jonge kinderen die naar het ziekenhuis moeten), huilden deze kinderen niet waren ze lief, vroegen ze niet naar hun ouders en verrieden ze niets van al het ongewone dat zij meemaakten aan de buitenwereld. Het was evident dat de kinderen, zo doende, geliefd waren bij hun opvangouders en dus veilig. Een aantal van deze kinderen meldde later verlatingsangst, hechtingsproblemen en vervlakking van gevoelens. De andere kant van de onthechting, met zijn problemen voor de emotionele ontwikkeling van een kind, was de fantastische oefening in aanpassing. Het was een oefening in leren omgaan met andere gezinsculturen en andere 'geloven', religieus en politiek. "Ik ben in de oorlog antroposoof, communist en socialist 'geweesf en gereformeerd in diverse substromingen." (p.83). Een dergelijke ervaring zal in veel gevallen de tolerantie en het relativeringsvermogen

vergroot hebben.

De instructies die de kinderen kregen voor als er gevaar dreigde, is ook indrukwekkend in zijn 'gewoonheid'.

Kinderen hadden een vluchtverhaal, een andere naam en een verhaal waarom ze juist bij deze familie zaten.

Zo'n verhaal was vaak flinterdun. Veel kinderen waren uitgebombardeerde Rotterdammertjes. Of een donkerharig onderduikkind was een nichtje of neefje uitlndië dat voor z'n school naar Nederland was gekomen. Waar niet op ingegaan werd is dat geen kind bij ondervraging voldoende informatie had kunnen geven over bijzonderheden uit Rotterdam of Indië. Er waren ook 'bijondere instructies', als er bij voorbeeld een inval dreigde. Speciale verstopplaatsen en vluchtroutes werden ingeprent. "Ik had een rugzak vol instructies maar het belangrijkste was dat ik - bronchitiskind - niet mocht hoesten." (p.90).

Er zijn verhalen van nare onderduikervaringen, waar (sexuele) mishandeling, vernedering en antisemitisme aan de orde waren. Het is goed dat ook deze verhalen geboekstaafd worden.

Antisemitisme uitte zich in pesterige opmerkingen en afgeven op Joden in het algemeen, maar ook over beschuldigend gebrachte opmerkingen dat Joden ("jullie" dus) Jezus vermoord hadden. "Mijn pleegmoeder zei altijd dat wij Jezus vermoord hadden; ik wist zeker, en zei dat ook, dat mijn vader of opa het niet gedaan hebben." En: "Ik was totaal verbijsterd, want Joden werden als onmensen en moordenaars van de 'Heiland' genoemd. Ik voelde me daardoor niet alleen schuldig, maar ook een slecht kind." (p.91) Na de oorlog; de O.P.K.kwestie. O.P.K. staat voor oorlogspleegkinderen.

Een belangrijk punt was de discussie wat er na de oorlog met de pleegkinderen moest gebeuren. Elma Verhey schreef daar uitgebreid over in haar boek Om het Joodse kind (Amsterdam 1991). Evers en Flim citeren daaruit het volgende: "In de zomer van 1944 lag er een 'ontwerp wet houdende voorzieningen inzake oorlogspleegkinderen' klaar (...). Hierin werd voorgesteld 'alle Joodse ouders die hun kind hebben laten onderduiken in eerste aanleg

uit de ouderlijke macht te ontzetten'.

De voogdij (over alle kinderen) zou in handen van een commissie komen die zou beoordelen of het kind al dan niet bij de onderduikouders zou blijven (...).

De commissie zou de toestand van de eventueel overlevende ouders beoordelen en beslissen of ze hun kind wel of niet terugkregen." In een gewijzigd wetsontwerp, een jaar later, werden de ouders niet meer uit de ouderlijke macht ontzet maar "geschorst". Evers en Flim doen een poging zich in de gedachtenwereld van de makers van het wetsontwerp te verplaatsen. Ik noem er een paar.

- De ouders waren wellicht te getraumatiseerd en berooid om hun kinderen zowel fysiek als psychisch te kunnen verzorgen.

- Het probleem van de identificatie.

Hoe kon men vaststellen dat de ouder die het kind terugvroeg de werkelijke ouder was.

- De echte identiteit van de kinderen kon soms moeilijk meer te achterhalen zijn. Men wilde het risico van onterechte overdracht - ook al zou dat voor zeer weinig gevallen gelden - niet lopen.

Bekend is, vermelden Evers en Flim, dat in September '44 pamfletten werden gestuurd naar de onderduikouders waarin op hen een "dringend beroep" werd gedaan de kinderen bij zich te houden en aan "niemand, ook niet aan de ouders, zonder toestemming van het bureau af te geven".

Ik heb het altijd merkwaardig gevonden hoe eigenzinnige, dappere, zich aan geen wet of gebod storende verzetsmensen in die typisch Nederlandse bureaucratie konden vervallen.

Na de oorlog bleek het overigens anders te gaan, lezen we in het boek.

"Onderzoek naar de geschiktheid van de ouders om hun eigen kind op te voeden (bleek) onnodig, ondoenlijk en onrechtvaardig (...)" (p.100). Identificatie van de teruggekeerde ouders was nauwelijks een probleem; opsporing en identificatie van de kinderen was dat soms wel, waardoor de hereniging vertraging op kon lopen. 1417 kinderen werden na de oorlog aan een of beide ouders teruggegeven. Moeilijker en pijnlijker ging het met de 2014 kinderen waarvan geen ouder terugkwam. 1300 kinderen waren onder de vijftien jaar. Er moest beoordeeld worden of het pleeggezin geschikt was, als geen enkel teruggekeerd familielid het kind claimde. Joodse pleegouders die een oorlogswees wilden adopte-

ren, moesten op geschiktheid gescreend worden. De gehechtheid aan de pleegouders moest 'gewogen' worden. De mate van bewust of religieus Joods en/of zionistisch zijn van de eigen ouders moest beoordeeld worden. Kinderen waarvan men wist of vermoedde dat de ouders zionistisch waren werden bij voorbeeld naar het toenmalige Palestina gestuurd. Als van de eigen ouders niet bekend was hoe zij hun Jodendom beleefden, neigde men ertoe de kinderen te "laten in de gezinnen waar zij (...) een liefderijk levensmilieu hebben gevonden." (Gezina van der Molen geciteerd in Ondergedoken geweest (p.101)). Terecht fulmineren Evers en Flim in hun boek tegen deze bemoeizuchtige en normerende manier van doen. Wie bepaalt nu eigenlijk waar je aan kunt afmeten of ouders zich Joods voelen. "De nietgodsdienstig levende Joden en zij die (toen) geen zionistische ideeën koesterden, zouden in overgrote meerderheid zeer gebelgd zijn geweest als men hen de Joodse identiteit zou betwisten of ontzeggen." (p.101) Een belangrijke vraag in het boek vond ik ook over het Joods-zijn na de oorlog.

En wel of men problemen had met daar voor uit te komen. Dat blijkt voor ongeveer de helft van de ondervraagden te gelden. (In totaal waren er 310 bruikbare enquêtes).

Uit ervaring weet ik hoe dat is: als kind probeerde ik mijn Joods-zijn tegenover de buitenwereld als een griezelig geheim verborgen te houden. Alsof het openbaren ervan alsnog gevaar op zou kunnen leveren. En nu nog steeds moet ik me verzetten tegen de - automatische - neiging om in een nietJoodse omgeving te gaan fluisteren als ik het over een Joods onderwerp heb.

Evers en Flim verklaren dit soort angsten voor een deel als effect van het na-oorlogse antisemitisme.

In het deel 'na de oorlog' komt ook uitvoerig ter sprake hoe moeizaam het in het herenigde Joodse gezin kon toegaan bij het herstel van de emotionele band tussen ouder en kind. Het kind was voor de ouder een ander kind geworden. De echte ouders waren voor het jonge ondergedoken kind helemaal totale vreemden. Het was niet makkelijk voor de ouders en de grotere kinderen om te erkennen dat het gezin na hereniging zoveel minder op elkaar betrokken was dan voor de oorlog. Het niet (durven) toelaten van dit soort gevoelens maakte dat ze

nauwelijks herkend of erkend werden.

Daarmee stagneerde in veel gevallen het herstel.

"Daar kwam bij dat vele in de onderduik zo gemakkelijke kinderen nu de verdrongen agressie, opgepotte rouw en woede om het weggegeven zijn, kortom het geleden verdriet naar buiten brachten". "Het was (...) ontlading van woede en onmacht (...), verborgen tijdens de onderduiktijd toen er nog doodstraf stond op onaangepast gedrag". (p.112). Uit het onderzoek wordt duidelijk dat het merendeel van de geënquêteerde 'kinderen' emotionele moeilijkheden had bij de herintegratie in het gezin. Er werd vaak niet of onvoldoende ingegaan op de onderduikervaringen van de kinderen. Zelf denk ik dat dat komt doordat psychologisch inzicht in het nut van praten over traumatische ervaringen ontbrak, maar meer nog dat voor de ouders dit kinderverdriet eenvoudigweg niet te verdragen was. Daarnaast, blijkt uit het onderzoek, was er sprake van ouders die met eigen depressies kampten en daardoor emotioneel niet toegerust waren voor de bijna onmogelijke taak weer harmonie te brengen in het beschadigde gezin.

Vragen die gesteld werden naar het vermogen van de onderduikkinderen om in hun volwassen leven te voelen en lief te hebben, bleken bewustwording in gang te zetten. Mensen die zichzelf als koud en afstandelijk ervoeren, konden voor het eerst een verbinding leggen met hun onderduikervaringen.

Tenslotte worden gevoelens van heen en weer geslingerd zijn tussen pleegouders en eigen ouders beschreven.

Kinderen voelden het aan als hun ouders het moeilijk hadden met hun liefde voor de pleegouders, die immers voor de eigen ouders wildvreemden waren. Er is voor een kind nauwelijks een manier om zo'n dilemma zonder schuldgevoel op te lossen.

Het is na lezing van dit boek duidelijk: "Dat opgedoken kinderen 'geluk' hadden gehad met overleven en dubbel geluk als ouders en kinderen herenigd werden - zo werd het helaas niet echt gevoeld in veel gevallen." (p.134).

Bertje Leuw Dr Bloeme Evers-Emden en Bert-Jan Flim, Ondergedoken geweest Een afgesloten verleden? Uitgeverij KokKampen, 1995.

S. EMMERING ANTIQUAAR

/ \ PR EN TEN VER K O PER

polak roodhar! uylings

N i e u w e z i | d s v o o r b u r g w a l 304 1012 R V A m s t e r d a m

makelaars in assurantiën B.V.

m

Tel. 0 2 0 - 6 2 3 1 4 7 6

Stroombaan 4 - 1 1 8 1 VX Amstelveen Postbus 608 - 1180 AP Amstelveen Telefoon (020) 6437111 • Telefax (020) 6457

084

nva ' i" lid

JUDAICA: BOEKEN EN PRENTEN

Verzetemuseum Amsterdam Het Ve/zetemuseum Amsterdam geeft een overzicht van alle bekende en minder bekende vormen van verzet in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog In de permanente expositie bevinden zich valse stempels en persoonsbewijzen, een zwangerschapscorset waarin illegale documenten vervoerd werden, zendapparatuur en talloze beeld- en geluidsopnamen In een authentieke film is te zien hoe een marconist illegaal contact maakt met Londen Op een plattegrond van Amsterdam is met lampjes aangegeven hoe in 1941 de Februaristaking zich razendsnel over de stad verspreidde In een nagebouwde illegale drukkerij bevindt zich origineel materiaal waarmee het illegale Parool is gedrukt

Verzetsmuseum

Amsterdam Lekstraat 63

1079 EM Amsterdam

Openingstijden: di t/m vr: 10.00 - 17.00 uur

Wisseltentoonstellingen tot en met 28 januari 1996

Feest der Bevrijding; foto's uit eigen collectie 8 februari t/m 3 maart 1996

Kunstbende vanaf 22 maart Tekeningen uit de Maquis

tel: 020 - 644 97 97

za/zo: 13.00 - 17.00 uur

DE SLAGER MET 'N KOKSMUTS

• BEE'I HOVENSTRAAT 49 • 6713098 • MAASSTRAAT 53 • 6641010 • BUITENVELDERTSELAAN 40 • 6423970 • • BUITENVhI.DERTSEl.AAN 166 • 6420973 • OLYMPIAPLEIN 154 • 6731690 • BINNENHOF 54, AMSTELVEEN 6455622 • • PARTY SERVICE • 6369075 •

Een uitzonderlijke collectie sieraden in goud, met of zonder diamant, in elke prijsklasse, maar ook wereldmerken als Rolex, Cartier, Ebel, Baume & Mercier en Gucci vindt u bij:

AMSTERDAM DIAMOND CENTER SEVEN GENERATIONS OF DIAMONDS

Rokin 1-4, Amsterdam. 020-624 57 87.

Verruim uw blik voor half geld

Trouw 5

6

,19 '

Nieuw bod voor zorg

AB

tel: (020) 6226248/6233933 fax: (020) 6384901 e-mail: bvlek@athenaeumlx>oks.nI

E G

Kabinet lOekt geld CAO-onderhandehngen snel hervat

p o o g t

lastige

D e n e n te

paaien

Bel voor een (proef)abonnement 06-0994440

Waarom

u een NVM-makelaar nodig heeft bij de verkoop van uw huis?

Modehuis Blok stelt haar collectie damesen herenkleding met zorg samen uit het Internationale aanbod van toonaangevende merken. Daarbij ligt de nadruk niet alleen op stijlvolle maar ook op sportieve kleding.

Tevens vind u in onze vestiging in Uithoorn een uitgebreide collectie kinderkleding.

* i in n'( Ie b e r e k e n i n g * advies * snelle

Dames-, heren- en kindermode Uithoorn Amstelplein 19 Tel 02975-61353 Vrijdag koopavond Dames- en herenmode Amsterdam-Buitenveldert Gelderlandplein 25 Tel 020-6462656 Donderdag koopavond

over

informatie

huis

potentiĂŤle

koper s

* gralis atlvei tentie

plus

* zorgen

hligmgen

voor

* pindisi he * onderhandelingen * 1egelen

\ i augpri|s

presentatie ov ei

van

over drai hl

be/i.

informatie prijs en tol en

* n a n v v k e u r i g e i o n l i o l e ah * i omplete

foto

\ o o r \v a a i mei

den

notarisbe/oek

ekeiung en

koopakte

afwikkeling

DAAROM DUS. MichaĂŤl Pappie Makelaars o/g Hoge weg 10 Tel.: 020-6655606 \lleen a c h t e r een > oerie n a a m s t a a t \ \ \1 nvu r