“In blijvende herinnering aan de overlevenden van Auschwitz, die het Nederlands Auschwitz Comité hebben opgericht” — sinds 1956
J A A R G A N G 61
|
NUMMER 3
|
S E P T E M B E R 2 0 17
auschwitzbulletin K WA R TA A L B L A D VA N H E T N E D E R L A N D S AU S C H W I T Z C O M I T É
B O U W N A M E N M O N U M E N T N U EC H T VA N S TA R T Stand van zaken Nationaal Holocaust Namenmonument
P R AC H T I G G E B A A R VA N V R I E N D I N A N N E F R A N K Jacqueline van Maarsen doneert groot bedrag
B E WO G E N G E S C H I E D E N I S T I L B U R G S H U I S Historicus Arnoud-Jan Bijsterveld over zijn huis en bewoners
B E W I J Z E N VA N D E H O LO C AU S T B E H O U D E N Australische journalist beschrijft restauratiewerk in Auschwitz
O P RO E P Nicole Rehe-Calisch is op zoek naar informatie over drie families die tot juli 1942 op verschillende adressen in Amsterdam woonden.
Onbekend opschrift op kaart
Het betreft de familie Calisch in de Hondecoeterstraat, de familie BlochRicardo in de Deurloostraat en de familie Hamburger-Calisch in de Rubensstraat. CO N TA C T n i c o l e . r e h e @ l i v e . n l
Theo Zwaaf doet onderzoek naar de oorlogsgeschiedenis van zijn familie. Hij treft op sommige administratiekaarten uit Westerbork en van het Rode Kruis in de linker bovenhoek een rood stempel aan met de letter K in een omlijning (zie afbeelding). Tot nu toe is het niet gelukt de betekenis hiervan te achterhalen. Hij vraagt of er misschien lezers zijn die dit kennen en of zij hem dan willen informeren. contactgegevens Theo Zwaaf, Sleedoornlaan 2, 2631 jc Nootdorp, email tntzwaaf@casema.nl, telefoon 06.282.02.571
SAMEN WEER A A N TA F E L Van 16 februari tot eind juni 2018 zal in het Amsterdams Stadsarchief een tentoonstelling plaatsvinden onder
102.000 vermoorde Joden, Roma en Sinti... Zij mogen nooit vergeten worden!
de titel ‘Samen weer aan tafel’: hoe het gezinnen is vergaan die voltallig, met alle gezinsleden in leven, na de oorlog uit de Shoah terugkeerden. Het Stadsarchief vraagt leden van dit soort gezinnen zich te melden om mee te werken aan een klein, demografisch onderzoek dat zal helpen deze gezinnen een plek te geven binnen Nederland en de Joodse gemeenschap. Het enquêteformulier is te vinden op de website www.deterugkeer.nl of aan te vragen bij Stichting De Terugkeer, Postbus 591658, 1040 KD Amsterdam. Uw gegevens worden vertrouwelijk behandeld.
Omslag Historische luchtfoto van Auschwitz Birkenau (foto RAF, 23-08-1944) Inzet Schrijfster Jacqueline van Maarsen (foto NOS)
Steun het Nederlands Auschwitz
Ga naar de website en adopteer een
Comité bij de realisatie van het
of meer namen. U kunt ook bijdragen
Nationaal Holocaust Namenmonument. Duizenden gingen u al voor. Maar úw hulp is nog hard nodig. Hoe?
door alleen een bedrag over te maken. Wij zijn dankbaar voor elke euro!
www.namenmonument.nl
H E T H O L O C A U S T N A M E N M O N U M E N T K O M T T E S TA A N I N A M S T E R D A M , A A N D E W E E S P E R S T R A AT
AUSCHWITZ BULLETIN
S E P T 2 017
|
3
INHOUD
HET NEDERLANDS AUSCHWITZ COMITÉ Het Nederlands Auschwitz Comité draait volledig op vrijwilligers. Uw financiële steun is enorm belangrijk. Met uw bijdrage kunnen we de herinnering aan de Holocaust levend houden, ook bij nieuwe generaties. Doneren kan tegenwoordig op eenvoudige wijze via onze website www.auschwitz.nl. U kunt kiezen uit verschillende mogelijkheden — eenmalig, per maand of per jaar. Ook kunt aangeven of u daarbij het Auschwitz Bulletin thuis wenst te ontvangen. Het Bulletin verschijnt vier keer per jaar.
R E S TAU R AT I E W E R K I N AUS C H W I T Z
Cartoon ‘Financiering van
Holocaust Namenmonument’ / 9 Willem Vleeschouwer geeft zijn visie
Column
‘De Holocaust één grote Jodenleugen. Toch?’ / 18 Awraham Meijers weerzin tegen de Holocaustontkenners
Cultureel
Recent verschenen / 19 Marjon de Klijn
Voor de inhoud van de artikelen die ondertekend zijn is alleen de auteur verantwoordelijk. Overname van artikelen is toegestaan, mits met toestemming van de auteur en de redactie.
Actueel Deborah Lipstadt / 4 Beroemd Amerikaans
historica houdt vijftiende Nooit Meer Auschwitz Lezing De eerste steen / 6 Awraham Meijers over de stand van zaken van het Nationaal Holocaust Namenmonument ‘Het Namenmonument moet er komen’ / 10 Walter van Rossum interviewt Jacqueline van Maarsen, vriendin van Anne Frank Herfsttij der herinnering’ / 14 Maarten van Voorst over het boek ‘Ooorlogsouders’ en de nivellering van de Shoah
Herdenken
Een blik op de restauratie van Auschwitz / 12 Brett Mason over de manier waarop het bewijsmateriaal van de Holocaust wordt behouden Huis van herinneringen / 18 Arnoud-Jan Bijsterveld beschrijft de geschiedenis van zijn huis in Tilburg
4
|
AUSCHWITZ BULLETIN
|
J A A R G A N G 61 # 3
W O E N S DAG 24 J A N UA R I 2018
Deborah Lipstadt houdt 15e Nooit Meer Auschwitz Lezing in 2018 P R O F E S S O R D E B O R A H L I P S TA DT
(RECHT S)
MET AC TRICE R ACHEL WEISS
Op woensdag 24 januari 2018 organiseren het Nederlands
Holocaust-ontkenning en over het zes jaar durende proces dat uit-
Auschwitz Comité, het NIOD en de Sociale verzekeringsbank
eindelijk werd gewonnen.
voor de vijftiende keer de ‘Nooit Meer Auschwitz Lezing’. De le-
In 2016 kwam de speelfilm Denial uit, gebaseerd op Lipstadts boek
zing wordt gehouden in het Koninklijk Instituut voor de Tropen
History on Trial: My day in court with David Irving.
in Amsterdam.
In Amerika wordt Lipstadt gerespecteerd om haar kennis van de De vijftiende Nooit Meer Auschwitz Lezing zal uitgesproken worden
Joodse geschiedenis en treedt zij regelmatig op bij vele Amerikaanse
door Professor Dr. Deborah Esther Lipstadt. Deborah Lipstadt is een
televisie- en radionieuwszenders. De presidenten Clinton en Bush
Amerikaans hoogleraar in de moderne Joodse geschiedenis en in
hebben haar geregeld geraadpleegd en haar verzocht de vs te ver-
Holocaust-studies aan de Emory University in Georgia, Amerika.
tegenwoordigen op meerdere gelegenheden. Zij was de persoonlijk adviseur van Madeleine Albright inzake geloofsvervolging buiten
Zij is wereldberoemd geworden door het proces dat de notoire
de vs.
Holocaust-ontkenner David Irving in 1996 had aangespannen tegen Penguin Books, haar uitgever in Engeland (“Irving v Penguin Books
Ze heeft meerdere eredoctoraten ontvangen en is diverse malen
Limited, Deborah E. Lipstadt”). Lipstadt heeft tijdens dit proces de jury
onderscheiden voor haar excellente doceerkwaliteiten. Naast een
moeten overtuigen dat de Holocaust daadwerkelijk heeft plaats-
blog heeft zij ook een zeer leerzame site over Holocaust-ontkenning:
gevonden. In een tijd waarin het antisemitisme wereldwijd enorm
www.hdot.org.
toeneemt en ook de Holocaust-ontkenning bij bepaalde bevolkingsgroepen veelgehoord is, is het evident hoe belangrijk het werk van
In april van dit jaar hield Lipstadt een ted-talk, een korte lezing die
Professor Lipstadt is. Zij heeft meerdere boeken geschreven over
u hier kunt vinden op internet goo.gl/nc5z89.
AUSCHWITZ BULLETIN
CO LO FO N
S E P T 2 017
|
5
D E E E R S TE S TE E N
AUSCHWITZ BULLETIN
redactie Max Arian, Bertje Leuw, Awraham Meijers, Theo van Praag, Walter van Rossum, Herbert Sarfatij, Fedde Schouten, Zoni Weisz, Dirk Spits [beeldredactie]
D
e eerste steen is geprodu-
werkelijkheid te laten zien én te behouden.
ceerd en nog 130.000 meer
Zelfs als alle feiten overal duidelijk lijken,
voor hét Nationaal Holocaust
blijft het meer dan 70 jaar ná de oorlog nog
Namenmonument. Vanzelf-
steeds belangrijk onderscheid te maken
redactiesecretariaat
sprekend zijn we daarvan in woord en beeld
tussen feit en fictie. Van Voorst tot Voorst
Postbus 74131, 1070 bc Amsterdam
getuige in dit nummer. Ook de inscripties
waarschuwt, mede naar aanleiding van het
email redactie@auschwitz.nl
en de namen en de volgende fasen worden
recente boek Oorlogsouders tegen ‘onacht-
aangegeven. De publiciteit is belangrijk en
zaam schrijven en denken’.
NEDERL ANDS AUSCHWITZ COMITÉ
een toenemend aantal gemeenten en privé-
secretariaat Postbus 74131,
personen leveren een financiële bijdrage.
cus Bijsterveld ons mee naar zijn zoektocht
1070 bc Amsterdam
Natuurlijk is er nog zeer veel nodig want
van de geschiedenis van het huis dat hij
tel: 020 672 33 88
het Nationaal Holocaust Namenmonument
lang geleden kocht. Hij dook heel gemoti-
email info@auschwitz.nl
wordt een monument van aanraakbare
veerd in de geschiedenis van zijn huis en
www.auschwitz.nl
educatie, dat volwassenen én leerlingen uit
haar bewoners en kwam tot buitengewoon
financiële administratie
binnen- en buitenland van dichtbij en ver af
veel boeiende informatie. Die geschiedenis
email financien@auschwitz.nl
laat zien en voelen wat er is gebeurd.
leverde, zoals de auteur het uitdrukt, ‘een
bank iban: nl53 abna 0414646282 bic: abnanl2a abonnementenadministratie Postbus 74131, 1070 bc Amsterdam tel: 020 600 34 55 email abonnement@auschwitz.nl database beheer Akrav-automatisering & Consultancy vormgeving Fedde Schouten druk Drukkerij Peters Amsterdam bv het auschwitz bulletin is een uitgave van het nederlands auschwitz comité
Een ontroerend interview met de beste
In Het huis van herinneringen neem histori-
historische sensatie’ op. En hij ging zelfs
vriendin van Anne Frank destijds toont hoe
meermalen naar Israël en de Verenigde Sta-
belangrijk het is te doneren. Jacqueline van
ten en bracht zo de overlevenden met elkaar
Maarsen heeft niet alleen een aanzienlijk
in contact.
bedrag aan het Namenmonument geschon-
En natuurlijk in dit nummer de vaste bij-
ken, als het ware uit naam van Anne Frank,
dragen, zoals de rubriek ‘Zojuist verschenen’
maar zij roept ook heel duidelijk anderen op
en de column waarin een obscure uitgeverij
dit te volgen.
en de man die daar helaas veel geld mee ver-
In januari 2018 wordt alweer de 15e Nooit
diende wordt gemeld en waarin de verbazing
Meer Auschwitz Lezing gehouden door de zeer
wordt uitgesproken dat alle gesneuvelden in
bekende Amerikaanse hoogleraar Deborah
de twee Wereldoorlogen door niemand wor-
Lipstadt.
den ontkend of betwist, maar dat altijd maar
In Een blik op de restauratie van Auschwitz
weer die Joodse vermoorde slachtoffers door
een beschrijving hoe Auschwitz als open-
neonazi’s en betreurenswaardige anderen
De activiteiten van het Nederlands
luchtmuseum al 69 jaar functioneert en
worden betwijfeld.
Auschwitz Comité worden mede mogelijk
door restauratie-teams zorgvuldig wordt
gemaakt door het vfonds
geconserveerd. Want het is belangrijk de
— Theo van Praag
6
|
AUSCHWITZ BULLETIN
|
J A A R G A N G 61 # 3
AUSCHWITZ BULLETIN
S E P T 2 017
|
7
R EP O RTAG E
BOUW
— DOOR AWR AHA M MEI JER S
NATIONA AL HOLOC AUST NAMENMONUMENT VAN START!
Het Auschwitz Bulletin vond het een goed
Nationaal Holocaust Namenmonument. Zoals
idee om onze lezers op de hoogte te houden
bekend is gekozen voor de Weesperstraat
van ontwikkelingen die, in brede zin, te ma-
(Amsterdam) als locatie voor het Monument.
ken hebben met de totstandkoming van het
>>
8
|
AUSCHWITZ BULLETIN
|
J A A R G A N G 61 # 3
Sinds de wereldberoemde Amerikaanse
het Nationaal Holocaust Namenmonument
gegraveerd. Door het Energieonderzoek
architect Daniel Libeskind in december
definitief een feit.
Centrum Nederland (ecn) in Petten wordt
2016 de plannen voor het Monument
Belangrijk onderdeel van deze start was de
onderzocht welke methode daarvoor het
presenteerde, is achter de schermen door
ontwikkeling van de speciale bakstenen. Die
meest geschikt is.
een team architecten, constructeurs en
moeten namelijk aan specifiek vereiste nor-
De verwachting is dat in de tweede helft van
specialisten hard gewerkt aan de verde-
men voldoen, zoals kleur, formaat, hardheid
dit jaar gestart kan worden met het graveren
re uitwerking van het ontwerp. Begin
en (héél belangrijk) de samenstelling van
van de meer dan 102.000 namen, geboorte-
september van dit jaar is in New York het
grondstoffen. Dit niet alledaagse procedé
data en leeftijd bij overlijden van de in de
definitieve contract met het architecten-
vond plaats in goede samenwerking met
Holocaust vermoorde Nederlandse Joden,
bureau van Libeskind getekend.
baksteenfabrikant Rodruza, die al eerder
Roma en Sinti.
had aangegeven de productie voor zijn rekeSPECIALE BAKSTENEN De eerst zichtba-
ning te willen nemen. Waarvoor hulde!
re stappen voor realisatie van ‘ons’ Nationaal
NAMENLIJST De lijst met namen waarvan
het Nederlands Auschwitz Comité gebruik
Holocaust Namenmonument zijn onlangs
102-duizend inScriptieS De productie
heeft gemaakt, is inmiddels voltooid. De
gezet met het produceren van circa 130.000(!)
van de ruim honderdduizend stenen nam
realisatie hiervan kwam tot stand in nauwe
bakstenen door baksteenfabrikant Rodruza
enkele weken in beslag; van klei tot volledig
samenwerking met het Joods Historisch
in het Gelderse Rossum. Met de fabricatie
afgewerkte baksteen. Vervolgens zullen de
Museum, Herinneringscentrum Kamp
is de aanloop tot de verwezenlijking van
stenen per stuk met laserapparatuur worden
Westerbork en de Oorlogsgravenstichting.
Bij de eerste 10.000 stenen v.l.n.r. Jacques Grishaver, voorzitter Auschwitz Comité, Paul Beijeman, architect bij Rijnboutt, en Nico de Kat, manager Steenfabriek Rodruza. Foto’s: Marcel Molle.
AUSCHWITZ BULLETIN
S E P T 2 017
|
9
FINANCIERING
Ontroerend is de gift van Jacqueline van
Van de totale be-
Maarsen, destijds de beste vriendin van
groting van circa 7
Anne Frank. Jacqueline (88 jaar) heeft een
miljoen euro is op
gedicht van Anne uit 1942 – enkele maanden
dit moment ongeveer
voordat de familie Frank moest onderdui-
50% gerealiseerd.
ken - laten veilen, wat het ongelooflijk mooie
Dat is natuurlijk een
bedrag van 140.000 euro opbracht. Jacqueli-
geweldig resultaat.
ne doneerde een groot deel van deze geldsom
Maar we zijn er nog
aan de fondsenwerving voor het Namenmo-
niet!
nument (zie het interview met Jacqueline
Er is een toenemend
van Maarsen op de volgende bladzijden).
De namenlijst biedt een zekerheid van
aantal gemeenten, en privépersonen, die
bijna honderd procent met betrekking tot
een financiële bijdrage leveren. Zo doneerde
‘We krijgen veel steun van particulieren,
volledigheid van data en namenspelling.
de Artsenfederatie knmg 14.000 euro voor
maar ook van gemeenten die stenen kopen
Vergissingen als het om (de schrijfwijze van)
het graveren van de namen van de circa 240
voor Joodse inwoners die tijdens de oorlog
namen, geboorten en overlijden gaat zijn
Joodse artsen in ons land die omkwamen
zijn vermoord’, aldus de voorzitter van het
nagenoeg uitgesloten. Maar indien nodig
door vervolging tijdens de Tweede Wereld-
Nederlands Auschwitz Comité, Jacques
kunnen er nog wel aanpassingen worden
oorlog.
Grishaver, in een interview met Hanneloes
gedaan, wanneer er bijvoorbeeld alsnog
Diemen heeft 50 namen geadopteerd –
Pen in Het Parool (06/09).
namen van slachtoffers bekend zouden
waaronder 30 van vermoorde inwoners van
worden. Daarom zijn er extra ‘reservestenen’
die gemeente – voor het Holocaust Namen-
Ook u kunt een bijdrage leveren door een
aangemaakt.
monument. De gemeente Zeist steunt het
naam, of meerdere namen (!) te adopteren,
project door ruim 5.000 euro te doneren
of een bedrag te schenken via de website www.namenmonument.nl.
volgende faSen Parallel aan de pro-
om de namen van de 102 Joodse plaatsge-
ductie van bakstenen en het graveren, wordt
noten die in de oorlog werden weggevoerd
onder meer gewerkt aan technische details
en vermoord bij te laten schrijven op het
Wij houden u uiteraard op de hoogte van de
van het ontwerp, het bouwrijp maken van
Holocaust Namenmonument. De Gemeente
verdere ontwikkelingen van het realisatie-
de locatie, de productie van roestvast stalen
Uden heeft 30 namen geadopteerd. De ge-
traject Nationaal Holocaust Namenmonu-
elementen, et cetera. Met de bouw op locatie
meente Sittard-Geleen (tot 2001 twee aparte
ment.
aan de Amsterdamse Weesperstraat – niet
gemeentes) adopteerde ruim 200 namen van
ver van het Joods Historisch Museum – zal
vermoorde burgers uit die steden.
volgens de nu geldende planning begin 2018 begonnen worden. De prognose is dat het
Staatssecretaris Martin
Namenmonument van Daniel Libeskind
van Rijn (vws) steunt
volgend jaar september te zien zal zijn.
van harte het initiatief dat het herdenken van
PUBLICITEIT Ook de media wijden nu
en de herinnering aan de
al aandacht aan het project. Zo besteedde
Holocaust en haar talloze
dagblad De Telegraaf eind augustus liefst
slachtoffers invulling
twee pagina’s aan het Holocaust Namen-
geeft: voor ons Nationaal
monument! Een uitvoerig artikel over het
Holocaust Namenmo-
ontwikkelingsproces tot nu toe en over de
nument in Amsterdam
downs en (gelukkig) de vele ups. Uiteraard
doneert het Kabinet 2,3
kreeg ook de nieuwe locatie aan de Weesper-
miljoen euro.
straat ruim aandacht.
DROOSJES WILLEM VLEESCHOUWER
|
AWR AHA M MEIJER S
10 |
AUSCHWITZ BULLETIN
|
J A A R G A N G 61 # 3
Het Namenmonument moet er komen! — DOOR WALTER VAN ROSSUM
Uit de vaarwelbrief van Anne Frank
belangrijk deel door Jacqueline
aan Jacqueline van Maarsen: ‘Lieve
gedoneerd aan het Namenmonu-
Jacqueline, ik schrijf je deze brief
ment. Haar overweging daarbij
om afscheid van je te nemen, dat
was te handelen in de geest van
zal je denkelijk wel verwonderen,
Anne Frank. Zij vindt dat het
maar het lot heeft het nu eenmaal
Namenmonument verdere
niet anders bestemd, ik moet weg,
ondersteuning en betrokken-
met mijn familie, de reden zal je
heid verdient en zij zegt erbij:
zelf wel weten.’ De brief werd
‘Ik hoop dat dit interview mede
door Anne overgeschreven in haar
een aanmoediging is om mijn voorbeeld te
baar, want alle namen staan er op vermeld.
volgen en geld te doneren.’
En ook die van de Roma en Sinti. Ik kan mij
dagboek op 25 september 1942 en ondertekend met ‘je beste vriendin
niet voorstellen dat er mensen tegen de Ik sprak met Jacqueline van Maarsen en
komst van het Namenmonument zijn met
haar man Ruud Sanders in hun woning in
als argument ‘dat er toch al een familiena-
Amsterdam-Zuid.
menlijst in de Hollandse Schouwburg is’. Dit
Anne Frank.’
monument is zo mooi omdat de namen van Wat vindt u van het Namenmonument?
de personen stuk voor stuk genoemd wor-
De opbrengst van een onlangs geveild
Ik vind het fantastisch. Het is een prach-
den. Je kunt er langs lopen en ik stel me voor
gedichtje, dat door Anne geschreven was in
tig ontwerp, een waardevolle en culturele
dat op deze manier de volle omvang van die
het poesiealbum dat Jacqueline van Maarsen
aanwinst voor Amsterdam. Het maakt de
moord pas goed duidelijk wordt. Bovendien
van haar zuster Cri-Cri kreeg, is voor een
enormiteit van de moord op de Joden zicht-
is het altijd toegankelijk.
AUSCHWITZ BULLETIN
S E P T 2 017
|
11
I N T ERV I E W
do n at i e va n Sc h r i j f S t e r jacq u e li n e va n m a a r S e n
Wat vindt u van de plek en het ont-
Zo beschouw ik deze ondersteuning ook
familie. Op het Namenmonument ziet u
werp? Ik vind het een goede en geschikte
als een vorm van postume donatie door
de namen van álle leden van álle families
plek. Ik heb nog een brief geschreven om
Anne Frank en daarom wil ik nog iets
… ook de namen uit de familie Frank.
het plan het Namenmonument daar neer
toevoegen over het gedichtje. Het gaat
te zetten te ondersteunen.
niet om zo’n gebruikelijk poesiealbum
Wat is het achterliggend belang van
gedichtje. Het is een bestaand gedicht dat
het Namenmonument? Het Namen-
En wat vindt u van de mogelijkheid
door Anne – toen 12 jaar! – werd opgezocht
monument gaat over verlies van familie.
om namen te adopteren? De adoptie
met betrekking tot de 15-jarige Cri-Cri, die
Voor ons ook over het verlies in mijn
van namen is een goede manier om fond-
thuis inactief rondhing nadat ze van de
eigen familie en dat van mijn man. Wat
sen te werven. Daar komt bij dat met de
joodse Mulo af was gegaan. Dat niets-doen
belangrijk is, is dat de omvang van dat
adoptie van een persoonlijke naam, of het
was onbegrijpelijk voor de actieve Anne
verlies zichtbaar gemaakt wordt. Je kunt
nu door een individu, een school of een
en ze stak een waarschuwend vingertje op!
er niet om heen. Je moet de namen blijven
gemeente gebeurt, de nagedachtenis van
Ik hoop ook dat het Anne Frank Huis de
noemen. Door het Namenmonument zijn
die mens in stand wordt gehouden. Het is
aandacht gaat vestigen op het Namenmo-
die namen zichtbaar en tastbaar. Het is
daarmee een waarschuwing zowel in het
nument. Bijvoorbeeld met een verwijzing:
een waarschuwing in het heden, maar ook
heden alsook naar de toekomst.
‘U bent hier nu in het Anne Frank Huis
naar de toekomst. ‘Dit nooit meer…’
en hier ziet u de geschiedenis van één
12
|
AUSCHWITZ BULLETIN
|
J A A R G A N G 61 # 3 Dit artikel is met toestemming van de auteur overgenomen. Het verscheen eerder bij de Australische tv- en radiozender SBS Special Broadcasting Service.
Een blik op de restauratie van Auschwitz — door BRET T M A SON
De Australische SBS Europa-correspondent
spoorrails loop, net voorbij de imposante toe-
Birkenau. Zoals veel bouwwerken hier, zakken
Brett Mason was afgelopen winter uitgeno-
gangspoort van rode bakstenen, waar SS-art-
ook deze langzaam weg in de modder en klei
digd om naar oświęcim in polen te komen en
sen hun ’selecties’ uitvoerden en beslisten wie
waarop ze destijds door gevangenen, begin
daar uit eerste hand de ongekende inspan-
van deze uit volgepropte wagons uitgeladen
jaren ’40 zijn gebouwd.
ningen te zien om de laatst overgebleven
mensen zouden leven als gevangenen - hun
“Het is als een race tegen de klok”, vertelt
bewijzen van de Holocaust te behouden.
namen werden vervangen door een op de
conservatiemedewerker Kamil Będkowski: “Er
Ik sluit m’n ogen een beetje, proest wat, als
onderarm getatoeëerd nummer - en degenen
zijn zoveel objecten, zoveel gebouwen, die onze
een meedogenloze ijskoude wind kleine harde
die naar de ‘doucheruimte’ gebracht werden.
aandacht vragen. De omvang van het museum
sneeuwvlokken in mijn gezicht en ogen blaast.
Een luguber systeem van massamoord, waar
is zo enorm, dat het moeilijk was om te bepalen
Mijn haar is bedekt met ijs – een beetje bevro-
mannen, vrouwen en kinderen als het ware in
welke gebouwen het eerst een behandeling
ren op sommige plaatsen. De toppen van mijn
ondergrondse ruimtes werden gelokt om daar
moesten ondergaan”.
tenen, vingers en neus steken pijnlijk bij een
vergast te worden, waarna hun lichamen wer-
Conservering- en restauratieteams zijn ver-
temperatuur van min 9 graden. Maar ik klaag
den verbrand in speciaal gebouwde ovens.
antwoordelijk voor het beschermen van de hon-
niet, want vooral de stilte hier ervaar ik als het
Voor velen, en ook uiteraard voor mij, is de
derdvijftig gebouwen en driehonderd ruïnes
meest huiveringwekkend, alleen onderbroken
wandeling door dit Auschwitz 2 een misselijk-
binnen het voormalige kamp.
door de zachte, zorgvuldige stap van mijn
makende pelgrimage. Voor de twaalf mensen
“Water is de nummer één factor als het gaat om
laarzen op de witte winterse sneeuw. Ik loop
die ik hier zo ga ontmoeten is het echter de
vernietiging en verrotting van deze bouwwer-
over het definitieve pad van de meer dan een
dagelijkse ‘ochtendwandeling’ naar het werk.
ken. De kleiachtige grond houdt het water vast.
miljoen Joden die meedogenloos als menselijk
Hun ‘kantoor’ is niet moeilijk te vinden; twee
Het zakt niet in de grond, het loopt niet weg,
vee per spoor vervoerd werden naar hun on-
witte aluminium tenten naast elkaar, die zich
het blijft aanwezig”, legt Kamil Będkowski uit.
menselijke dood in het grootste vernietigings-
13 meter in de lucht verheffen, hoog boven de
En dat is een probleem voor de met eenvoudi-
kamp van de wereld.
ruïnes die hen omringen.
ge middelen gerealiseerde gebouwen op een
Dit is niet mijn eerste bezoek aan Auschwitz-Bir-
Het doet mij denken aan een plaats delict - en
bodem die nauwelijks 30 centimeter boven de
kenau, toch ben ik weer geschokt door het
natuurlijk is het dat. Maar deze werkzaamheden
grondwaterspiegel uitsteekt. Een archeologi-
gruwelijk labyrint van ingestorte gaskamers,
zijn niet bedoeld om de Holocaust te testen, ze
sche studie toonde aan dat door gevangenen
verbrandingsovens en wachttorens, omgeven
zijn er om bewijsmateriaal dat de daders heb-
aangelegde wegen die wegzonken en al tijdens
door meer dan 13 kilometer prikkeldraad.
ben achtergelaten te behouden, zodat de bijna
de drukste periode van het kamp herhaaldelijk
Auschwitz 1 en Auschwitz 2 beslaan samen een
2 miljoen bezoekers per jaar met eigen ogen
opnieuw, boven op elkaar, moesten worden
oppervlakte van 1.170.000 vierkante meter;
kunnen zien wat hier is aangericht. Deze locatie
aangelegd.
de grootte van 240 voetbalvelden. De schaal
is sinds negenenzestig jaar een openluchtmu-
In 2013 zijn medewerkers van het Auschwitz
van het kamp en de hier vermoorde mensen is
seum.
Museum begonnen met het opstellen van een
overdonderend.
In de tent, die tijdelijk beschermd is tegen
allesomvattend waterhuishoudingplan om de
Ik huiver als ik langs de beruchte (besneeuwde)
het winterse weer, zie ik twee barakken van
vernietigende werking van grondwater tegen
AUSCHWITZ BULLETIN
S E P T 2 017
|
13
R EP O RTAG E
te gaan. Twee gebouwen – de barakken 7 en
bouwcollega grapt dat ze kapotte barakken
van elke koffer zeven decennia aangekoekt vuil
8 in de zogeheten bouwsector BIb – waren al
kunnen slopen en een identieke replica binnen
te verwijderen. Experts hebben hier bijna een
snel aangewezen voor het meest noodzakelijke
veertien dagen kunnen bouwen: ”Maar dat is
jaar gewerkt om honderd koffers te restau-
herstel, waaraan een conservatieteam in 2015
het punt niet”, zegt hij.
reren die, in de best mogelijke conditie, naar
met de werkzaamheden begon.
In Auschwitz 1, Block 10 (waar gevangenen me-
een nieuwe, speciaal ontworpen opslagruimte
Conservator Ewa Cyrulik: “We begonnen hier
dische experimenten ondergingen door Duitse
zullen worden gebracht.
omdat het herstel aan deze barakken het meest
artsen) en Block 2 (gevangenenbarak) is de
Kamil Będkowski:“Gevangenen probeerden
noodzakelijk is. Elke barak in Birkenau is door
restauratiefocus gericht op de zelfde aandacht
waardevolle spullen in hun koffers te verber-
gevangenen snel gebouwd. Hierbij werd vaak
voor authenticiteit. Er zijn originele meubels en
gen, daarom werden deze bij aankomst in
gebruik gemaakt van slecht materiaal van de
er is graffiti ontdekt in nog ongerepte toiletten
Auschwitz opengesneden en losgetrokken”
door de oorlog beschadigde gebouwen. “Het is
en wasruimtes. Geen enkel Block is momenteel
Een expert in het restaureren en behouden
een wonder dat ze nog steeds overeind staan”,
opgenomen in de rondleidingen, maar het mu-
van schilderijen legt hartstochtelijk uit dat het
zegt hoofd constructie Szymon Jancia.
seum hoopt dit in de toekomst, als de werken
museum zich tot niemand had kunnen wenden
Elk gebouw was ontworpen om zevenhonderd
klaar zijn, te faciliteren.
met betrekking tot technieken voor het behoud
mensen te huisvesten, met een capaciteit van
Bijna 72 jaar na de bevrijding door de Sovjet-
van objecten uit de 20ste eeuw. “Dit zijn geen
vier gevangenen voor elk van de 60 stapelbed-
troepen in 1945, blijven de twee kampen nog
kunstwerken”, legt hij uit: “Dit zijn alledaagse
den. In werkelijkheid werden zelfs acht gevan-
steeds hun geheimen onthullen. Conservering-
voorwerpen. Maar hier in Auschwitz zijn veel
genen op mensonwaardige wijze in zo’n bed
teams hebben tijdens reparatiewerkzaamhe-
alledaagse voorwerpen - bijvoorbeeld een tan-
gepropt, hun uitgehongerde lichaam uitstrek-
den in de twee barakken liefst 30 voorwerpen
denborstel - van bijzondere waarde. Dat moe-
kend op stro dat was verspreid over oncomfor-
gelokaliseerd: aantekeningen, gouden munten,
ten we herstellen en behouden voor volgende
tabele houten latten. Ze deelden de armoedige
horloges, knopen, zakmessen en sieraden. “Ze
generaties. Het is zeer moeilijk om manieren
‘dekens’ met hun lotgenoten, kleine kachels
waren niet begraven, maar verstopt. Toen wij
voor het behoud van moderne kunststoffen te
gaven een beetje warmte tegen de kou.
stenen en hout verwijderden, hebben we ze ge-
vinden. Op deze manier is ons werk baanbre-
Conserveringteams zijn, steen voor steen weg-
vonden”, aldus Kamil Będkowski. deze nieuwe
kend, ongehoord.”
nemend, actief in de bakstenen gebouwen. Ze
ontdekkingen zullen toegevoegd worden aan
Mijn bezoek vandaag is lang en surrealistisch
bouwen eerst een modern fundament voor ze
de duizelingwekkende museumcollectie, waar-
geweest. Als ik later door oświęcim loop en
de structuur weer in elkaar zetten, precies zoals
onder 110.000 schoenen, 40 kilogram brillen,
alles wat ik gezien heb probeer te verwer-
ze het vonden. Moderne graffiti wordt verwij-
12.000 potten en pannen, 4.500 kunstwerken
ken, stuit ik op een lachende sneeuwballen
derd, gebroken stenen en houtwerk niet.
en bijna twee ton menselijk haar, afgeschoren
gooiende groep jonge bewoners. Kijkend naar
Het restauratieproject, dat 4 miljoen dollar
van de hoofden van de gevangenen.
deze kinderen die door de sneeuw dartelen,
kost, zal tot 2019 duren om soortgelijke res-
Het documentenarchief van het museum heeft
realiseer ik me de ware betekenis van het werk
tauraties uit te voeren van dertig bakstenen
een lengte van 250 meter en bevat 39.000 fo-
dat in een museum - slechts enkele honderden
barakken, tien stenen latrines en wasruimtes en
tonegatieven, 70.000 overlijdensakten, 13.000
meters verderop - wordt uitgevoerd. Het is het
vijf andere stenen objecten in de andere sector
brieven en 16 delen van personeelsdossiers van
verhaal om bewijsmateriaal van de Holocaust
van voormalig kamp Birkenau. “Dit kan 20 tot
gevangenen. De misschien wel meest bekende
te behouden, zodat deze jongens en meisjes
30 jaar in beslag nemen, misschien meer”, zegt
en emotionele collectie van het museum zijn de
nooit zullen vergeten hoeveel mensenlevens
Ewa Cyrulik: “Maar het is belangrijk de werkelijk-
3.800 koffers van verschillende grootte, kleur
hier verloren zijn gegaan en hun stadje voor
heid te laten zien én te behouden. Mensen die
en vorm. Ze zijn individueel als hun eigenaars.
altijd heeft veranderd. Dat de verschrikkingen
hier komen hebben behoefte om de echtheid
Veel koffers zijn voorzien van de handgeschre-
die zich hier hebben afgespeeld nooit meer
van deze artefacten te zien, naar binnen kunnen
ven namen van degenen die ze hebben mee-
herhaald worden.
gaan. Ruïnes zeggen in die zin niets".
genomen naar Auschwitz, om daar, nadat ze
Het is moeilijk om een belangrijker baan te
Tijdelijk ondersteunende constructies zijn
eerst beroofd werden van hun meest dierbare
bedenken dan wat nu plaatsvindt, steen voor
toegevoegd aan een aantal andere gebou-
en persoonlijke bezittingen, tenslotte van hun
steen, in de buurt van dit door sneeuw bedekte
wen, de ingestorte gaskamer en crematoria 2
leven beroofd te worden.
stadje in Polen “Het houdt nooit op,” vertelde
hebben steunbalken gekregen om de ruïnes te
Ik kijk naar personeel dat in stilte meer dan zes
Kamil Będkowski; “Auschwitz-Birkenau is een
behouden. Zwaardere constructies zijn onder-
koffers, ijverig en doelgericht schoonmaakt,
nooit eindigend project”.
weg voor gaskamer en crematoria 3. Szymon’s
iedereen uitgerust met een wattenstaafje, om
1144 | |
AAUUSSCCHHWWI TI TZZ BBUUL LL LEETTI N I N | | J JAAAARRGGAANNGG 6601 ## 33
— d o o r M A A R T E N VA N VO O R S T
MA ARTEN VAN VOORST DEED UITGEBREID ONDERZOEK NA AR HET RECENT UITGEKOMEN BOEK OORLOGSOUDERS EN TOONDE A AN DAT DIT OP ESSENTIËLE PUNTEN UIT VERDICHTSEL S BESTA AT. EEN VOORGENOMEN PRESENTATIE VAN HET BOEK DOOR DE SCHRIJVER IN HERINNERINGSCENTRUM K AMP WESTERBORK WERD AFGEL A ST. IN ONDERSTA ANDE BIJDR AGE GA AT VAN VOORST, NA AR A ANLEIDING VAN HET BOEK, IN OP HET MEER ALGEMENE A SPEC T VAN ‘NIVELLERING VAN DE SHOAH’ DAT ER A AN TEN GRONDSL AG LIGT.
HE RF ST TIJ DE R HE RINNE RING
I
n april 1933 eiste de wereldberoemde
kijkspiegel dat men ziet hoe kleine invloe-
nog steeds nieuwe studies over de Shoah.
historicus Johan Huizinga dat de Duitse
den en ervaringen zich later tot een groter
Ja, er komen nog steeds nieuwe aspecten
publicist Johann von Leers de Univer-
motief samenvoegen. In mijn geval leidde
van deze erfzonde aan het licht. Ja, de lijvige
siteit van Leiden zou verlaten, omdat hij
het ertoe, dat dit voorjaar, tijdens het lezen
boeken van Hilberg, Friedländer, Presser en
tijdens een conferentie antisemitisch ma-
van Oorlogsouders van Isabel van Boetzelaer,
anderen staan nog steeds overeind. Helaas
teriaal had verspreid. Deze terechtwijzing
mijn verontwaardiging zodanig groeide dat
vertaalt deze kennis zich niet per sé in een
leidde tot een rel en Huizinga mocht, onder
ik besloot het boek nader te onderzoeken.
groter historisch besef. Evelien Gans diag-
andere, Duitsland niet meer bezoeken. Von
Oorlogsouders ontpopte zich als een klu-
nosticeerde al jaren geleden dat er sprake
Leers maakte carrière onder het nazibewind
wen van historische onzin en nivellerende
was van nivellering. In 2001 verscheen
en stierf in 1965 in Cairo. Hij liet een krank-
uitspraken. Deze verontwaardiging bleek
Chris van der Heijdens Grijs Verleden. In 2012
zinnig oeuvre na dat bijna geheel gewijd was
ik te delen met de schrijfster Chaja Polak,
woedde er de heftige discussie rond Bart van
aan Jodenhaat.
die een tijdje eerder al een boze brief naar de
der Booms boek Wij weten niets van hun lot.
nrc had gestuurd naar aanleiding van een
In datzelfde jaar ontstond er commotie over
SteedS alert Blijven Deze nu lang
bedenkelijke bijdrage van die krant over Van
een jeugdige die op 4 mei op de Dam een
vergeten affaire deed me recent denken
Boetzelaer.
gedicht voor zijn oudoom – een gesneuvelde
aan het belang steeds alert te blijven op het
Nog los van het leeftijdsverschil liggen er
ss’er – wilde reciteren. ‘Is het dan nu niet
gevaar van antisemitisme en andere vormen
werelden tussen de ervaringen en de ach-
genoeg geweest met al dat herdenken?’, dat
van racisme. Men moet meteen in actie
tergrond van mevrouw Polak en mij. Haar
verontrustende zinnetje hoorde men nu met
komen. Nu heb ik zelf het geluk gehad nog
familiegeschiedenis is getekend door de
enige regelmaat.
mijn beide grootvaders gekend en van hen
Shoah, de mijne niet. Maar wat ons verbindt
Maar wie zijn verleden niet kent – of vaak:
hun oorlogsverhalen gehoord te hebben. De
is een diepe verontwaardiging alsook het
niet wìl kennen – kent het heden niet en ook
herinnering aan hun omgekomen familie-
verlangen onrecht te bestrijden. Wij zagen
zichzelf niet. Wanneer we niet meer in staat
leden en vrienden leefde in ons gezin. Mijn
ons beiden genoodzaakt te handelen; de rel
zijn het onderscheid te maken tussen feit
ouders waren er eveneens op bedacht hun
om Oorlogsouders was geboren.
en fictie, zetten we de deur wagenwijd open
kinderen over de Jodenvervolging en de
voor charlatans, fantasten en revisionisten
naziterreur voor te lichten. Ze namen ons al
feiten vervagen Nu het herfsttij der
om de Shoah-geschiedenis te herschrijven
vroeg mee naar kampen als Natzweiler en
herinnering is aangebroken en de directe
en te vervalsen. We dreigen in een tijdperk
Westerbork. Later schreef ik recensies over
familiebanden met het oorlogsverleden
van nepnieuws en alternatieve feiten te
het onderwerp ‘genocide’, en in verband met
langzaam vervagen, zien we steeds meer dat
belanden.
werk bracht ik enige tijd door in Jeruzalem.
ook de kennis over dit ijkpunt in de geschie-
Het is vaak door een blik in de achteruit-
denis dreigt te vervagen. Ja, er verschijnen
AUSCHWITZ BULLETIN
S E P T 2 017 6
|
15
O PI N I E
Het is een bedenkelijke ontwikkeling die
persoonlijke verhaal - in het klaslokaal, in
enigszins teleurstellend. In het land waar
nog eens door het internet wordt versterkt.
lezingen of bij bezoeken aan Westerbork - de
ruim 100.000 Joodse burgers vermoord zijn
Antisemitische rancuneleren en fantasie-
herinnering in stand kunnen houden en
heerst tegenwoordig bij andere delen van de
en woekeren er ongebreideld. Eeuwenoud
daarmee ook voor begrip, identificatie en
bevolking blijkbaar een onverschilligheid of
obscurantisme, samenzweringstheorieën
verbondenheid zorgen.
desinteresse wanneer Joodse medemensen
en ontkenning keren in steeds weer nieuwe
En dat laatste concept lijkt mij in dit vraag-
zich weren tegen geschiedvervalsing, tegen
gedaante terug. De waarheid dreigt het
stuk van cruciaal belang. Wie meer over zijn
onverschilligheid, tegen wraakzucht, tegen
onderspit te delven. In Nederland komt
buren weet, wie begrip kan tonen voor hun
de trap na.
daar nog eens het onvermogen bij enigszins
levenswijze, hun ervaringen en hun verhaal,
kritisch te kijken naar de eigen rol tijdens de
wie zich verbonden voelt, zal sneller geneigd
Een ‘honnête homme’, een eerlijk en oprecht
Jodenvervolging. Een rol die als een smet op
zijn het voor zijn medemens op te nemen.
mens zijn, dat was het ideaal dat Johan Hui-
ons nationaal geweten en geheugen rust en
Sociale fragmentering van de samenleving
zinga voor ogen had. Twee duizend jaar eer-
die we liever kwijt dan rijk zijn.
daarentegen – door de socioloog Abram de
der gaf Hillel al een soortgelijk advies, dat
Swaan compartimentalisering genoemd –
ik hier in licht gewijzigde vorm weergeef:
GESCHIEDKUNDE , JOURNALISTIEK,
waarbij groepen bewust als ‘anderen’ weg-
‘op een plek waar geen mensen zijn, streef
POLITIEK Hier nu is een belangrijke taak
geplaatst en uitgesloten worden, is volgens
ernaar een mens te zijn’. Dat klinkt hoogdra-
weggelegd voor de geschiedkunde. Men
hem een typisch kenmerk voor maatschap-
vend en idealistisch. Als we de herinnering
moet objectiviteit nastreven, processen
pijen waarin genocide plaatsvindt.
aan de Shoah levend willen houden, als we
van waarheidsvinding door onderzoek en
het gif van antisemitisme en verdeeldheid
discussie steeds weer toetsen, verfijnen en
KLOKKENLUIDERS Het zou zeer wense-
de kop in willen drukken, als we banden van
bijstellen. In deze processen kan men zich
lijk zijn dat ook niet-Joodse mensen meer
solidariteit en betrokkenheid willen sme-
echter nooit neutraal opstellen.
solidariteit vertonen. In de discussies die ik
den, dan zijn dit de hoopvolle idealen waar
Sommigen willen het alleen als geschie-
eerder aanhaalde zijn het steeds weer dezelf-
we ons aan vast moeten houden. Idealen
denis zien. Het idee bijvoorbeeld om met
den die zich als klokkenluiders opwerpen.
die we vervolgens assertief en pragmatisch
dezelfde afstandelijke lens te kijken naar de
Zij moeten zich vanuit een defensieve posi-
moeten uitdragen, in de kranten, in het
Shoah als naar een middeleeuwse veld-
tie verzetten tegen nivellering en antisemi-
klaslokaal, aan familie, vrienden, buren.
slag kan alleen uitmonden in onachtzaam
tische geluiden. Het Auschwitz Comité doet
Maar vooral ook aan onbekenden.
schrijven en denken. En uiteindelijk in een
veel werk om over de Shoah voor te lichten
afgestompte ethiek. Zo kon men bijvoor-
en houdt de herdenking ervan in stand.
beeld recent de nonchalante zin lezen: ‘wie
Mensen als Evelien Gans, Anet Bleich en Ies
Maarten van Voorst tot Voorst (1981) studeer-
besloot op de trein naar Polen te stappen…’
Vuisje schrijven artikelen en boeken. Tallo-
de aan de Radboud Universiteit en de London
Niet neutraal zijn maar duidelijk kleur
ze anderen werken hard achter de schermen
School of Economics. Hij heeft gewoond en
bekennen. Dat lijkt mij een voorwaarde
om de herinnering in leven te houden en de
gewerkt in Jeruzalem, Londen en Luxem-
voor solidariteit, een ethiek gebaseerd op
waarheid over de Shoah tegen aanvallen te
burg.
het mens zijn, een plichtsbesef ook naar de
beschermen. De meesten voelen zich geroe-
vreemdeling toe. Dat is niet alleen de taak
pen dit te doen vanuit een familiaire achter-
voor de geschiedkunde, maar ook voor jour-
grond die getekend is door de Jodenvervol-
nalistiek en politiek.
ging. Zij zijn steeds alert genoeg het gevaar vroegtijdig te zien en hebben ook de moed
het perSoonlijKe verha al Nog
onmiddellijk protest te laten horen. Dat
belangrijker is dat Shoah-overlevenden en
verdient alle lof en respect, maar niettemin
hun nazaten door het vertellen van hun
is dit meer dan zeventig jaar na dato ook
16
|
AUSCHWITZ BULLETIN
|
J A A R G A N G 61 # 3
Historicus Arnoud-Jan Bijster-
sensatie: een gevoel als het
dochters: Floortje en de twee-
leven voor en na de vlucht. De
veld ging de geschiedenis na
ware teruggeprojecteerd te zijn
ling Leonie en Wiesje. Twee
enige die ontbrak was zoon
van zijn huis in Tilburg en kwam
in een andere tijd. Die ervaring
huizen verder woonde de broer
Bertram; hij vocht mee in het
uit op het bewogen verhaal van
kende ik van archiefonderzoek
van Hans, Alfred Polak, met zijn
Nederlandse leger en trof na
de oorspronkelijke bewoners,
en van opgravingen waarbij ik
echtgenote Fien en hun drie
terugkeer uit krijgsgevangen-
van de Joodse gemeenschap
als eerste na zoveel eeuwen
dochters Adah, Edith en Judith.
schap een leeg huis aan. Twee-
in Tilburg voor en tijdens de
een object weer in handen had.
De broers runden in Tilburg een
entwintig jaar oud stond hij er
oorlog, en van de verspreide
De ontdekking dat ons huis be-
florerende handel in huiden,
alleen voor en trachtte, zo goed
familie na die tijd. Een geschie-
woond was geweest door een
die leverde aan de talrijke, vaak
en zo kwaad als het ging, het
denis ‘om mensen in contact te
Joodse familie, ongetwijfeld
door Joden gedreven leerlooi-
familiebedrijf voort te zetten,
brengen met hun verleden en
met een bewogen geschiedenis,
erijen in de regio rond Tilburg.
totdat de Verwalter hem in no-
zodoende met elkaar’.
bracht me hetzelfde gevoel.
Hans, Alfred en zijn vrouw
vember 1941 naar huis stuurde.
Vanaf 2010 – toen ik een strui-
Fien speelden een actieve rol
Inmiddels was ook het huis
HISTORISCHE SENSATIE
kelsteen bestelde – ben ik me
in het maatschappelijk leven.
ingepikt en was hij ingetrokken
Zeventien jaar geleden kochten
intensiever gaan bezighouden
Hans was penningmeester
bij de huisarts Fred de Wit. Met
wij een huis in Tilburg zonder de
met deze familiegeschiedenis
van de plaatselijke kille en de
hem en het bevriende echtpaar
geschiedenis ervan te kennen.
en heb ik uiteindelijk geen bron
armenkas; Alfred was, evenals
Bobby en Tineke Spier-Bendien
Het huis moest stevig opge-
onbekeken gelaten. Uiteindelijk
zijn vrouw, nauw betrokken bij
heeft hij vervolgens geprobeerd
knapt worden dus haalde ik bij
is dit uitgemond in het leggen
het zionisme. In de jaren dertig
naar Engeland over te steken,
het gemeentelijk bouwarchief
van een struikelsteen in 2011, in
waren ze de drijvende krachten
maar de vlucht bleek verraden.
de bouwtekeningen. Daaruit
een film – uitgekomen in 2012 –
achter de opvang van Joodse
De mannen werden, na gevan-
bleek dat het huis in 1927 was
en in een dik boek met het hele
vluchtelingen uit Duitsland en
genschap in Scheveningen en
gebouwd in opdracht van een
verhaal, verschenen in decem-
Oost-Europa.
kamp Amersfoort, op 16 juli
zekere M.H. Polak. Dat was
ber 2016.
Beide gezinnen slaagden erin op
1942 naar Auschwitz afgevoerd,
11 mei 1940 Amsterdam te be-
waar ze binnen een maand stier-
het begin van een jarenlange zoektocht waarin bij stukken en
de familie in 1940 -1945 De
reiken en zelfs om op 14-15 mei
ven. Tineke stierf in maart 1945
beetjes het verhaal van het huis
familie Polak bestond uit vader
vanuit IJmuiden over te steken
na gevangenschap in Ravens-
en vooral van de familie Polak
Hans, zijn vrouw Bertha – die
naar Engeland. Een hachelijk
brück en Mauthausen.
boven water kwam.
al in 1931 zou overlijden – en
avontuur en een traumatische
Als historicus was ik bekend
vier kinderen. De oudste was
ervaring. Voor de zes dochters
met het begrip historische
Bertram en dan volgden drie
van beide gezinnen was er een
— d o o r a r n o u d -ja n B i j S t e rv e l d
AUSCHWITZ BULLETIN
S E P T 2 017
|
17
H ER I N N ER EN Links—De koperen bruiloft van Hans en Bertha Polak-Cohen, met de vier grootouders en de vier kinderen in de tuin van het huis, juni 1929 (foto: collectie familie Polak) Op de achtergrond—Het huis in 1927 (foto: Alfred Piel)
familie Polak hierin zo’n centrale
lie opgenomen. Ons huis is een
plaats innam, maar ook aan de
geliefd reisdoel geworden van
hand van het lot van Bertram en
de kinderen en kleinkinderen en
van de firma Polak, heb ik voor
ook wij hebben hen in Israël en
mijn gevoel het hele verhaal
de Verenigde Staten inmiddels
van voor en tijdens de oorlog
al heel wat keren opgezocht.
kunnen reconstrueren. Boven-
Meer dan ooit ben ik me be-
onuitgeSproKen ver-
steenlegging hadden we een
dien mocht ik van de familie
wust van de taak van historici:
TROUWEN In 2010 kwam ik
filmcrew uitgenodigd en zonder
ook de naoorlogse geschiede-
mensen in contact brengen met
in contact met de familie: de
dat we daarover afspraken
nis opschrijven, waardoor we
hun verleden en zodoende met
drie dochters van Alfred en
hadden gemaakt, vertelde ieder
hen kunnen volgen tot op de
elkaar.
Fien Polak waren er alle drie
zijn verhaal. ‘Vandaag mag je
dag van vandaag. Voor mij, van
nog. Zij kwamen in 2011 naar
me alles vragen’, zei de 91-jarige
huis uit gespecialiseerd in de
Tilburg voor het leggen van een
Adah.
middeleeuwse geschiedenis,
De auteur (geboren 1962) is
was dit een heel nieuwe piste,
historicus en bijzonder hoog-
struikelsteen voor Bertram. Zijn zuster Floortje was een week
Behalve een historische sensatie
die me vaak verrast en geregeld
leraar Cultuur in Brabant aan
tevoren aan dementie overle-
ervoer ik nu ook een opdracht
verbijsterd heeft.
Tilburg University. Hij heeft
den. Aanwezig waren verder
– bijna een missie – om het hele
Bertrams halfzus Connie, in
verhaal bloot te leggen. Na de
Terugkijkend op mijn zoektocht,
voor de grotendeels niet Ne-
1941 in New York geboren, en
première van de film slaagde ik
vind ik het belangrijkste dat het
derlands-sprekende familie in
een twintigtal verwanten uit de
er in de nakomelingen en ver-
achterhalen van deze tragische
een Engelstalig boek gepubli-
erop volgende generatie. In al
wanten van Bertrams drie vrien-
geschiedenis ook geleid heeft
ceerd:
mijn naïviteit was ik ervan uitge-
den te vinden en ook hun ver-
tot iets moois: familieleden die
gaan dat al deze mensen elkaar
haal ging ik na. Al doende bleek
over generaties heen elkaar
ARNOUD-JAN BIJSTERVELD,
en ook de familiegeschiedenis
dat het verhaal van de familie
vonden en beter konden begrij-
House of Memories. Uncove-
kenden. Maar ook deze familie
Polak en de drie vrienden een
pen. Leden van de verschillende
ring the Past of a Dutch Jewish
had de ervaringen niet gedeeld.
prima mogelijkheid bood om de
families die bevriend raakten
Family, Uitgeverij Verloren,
Onuitgesproken bleek dat ik
geschiedenis te vertellen van de
met elkaar, ondanks of mis-
Hilversum 2016, 488 blz., DVD,
het vertrouwen kreeg om die
Tilburgse Joodse gemeenschap,
schien wel dankzij de gedeelde
ISBN 978-90-8704-604-0, € 39
geschiedenis uit te zoeken en
ongeveer 150 mensen in 1930,
ervaring. Mijn echtgenoot en ik
vast te leggen. Bij de struikel-
rond de 400 in 1940. Doordat de
zijn als ‘verre neven’ in de fami-
deze geschiedenis speciaal
18
|
AUSCHWITZ BULLETIN
|
J A A R G A N G 61 # 3
CO LUM N AW R A H A M M EI J ER S
O
‘de holocauSt iS ÉÉn grote jodenleugen – toch? ’
P 5 A U G U S T U S berichtte het
introduceerde. Dit lugubere gas werd ontwik-
voorbeeld de dood van circa 800.000 militairen
Canadese CBC News dat de Duit-
keld door zijn Joodse (!) landgenoot Fritz Haber
tijdens WOI niet wordt ontkend. Ook wordt
se neonazi, UFO-waarnemer en
(1868-1934). Deze was de uitvinder van onder-
niet geloochend dat 61 miljoen geallieerden
Holocaust-ontkenner Ernst Zündel op 87-jarige
meer kunstmest, chloor- en mosterdgas – het
tijdens WOII het leven lieten en wordt niet be-
leeftijd in zijn woonplaats Bad Wildbad (Dld.) is
beruchte zenuwgas dat in de Eerste Wereldoor-
weerd dat het werpen van de kernbommen op
overleden.
log het leven kostte van zo’n 800.000 soldaten:
Hiroshima en Nagasaki een fabel zou zijn. Over
De notoire Jodenhater Zündel was 10 jaar ge-
circa 180.000 Britten, 190.000 Fransen, 71.000
het aantal doden dat tijdens recente burger-
leden, na een geruchtmakend proces, door een
Amerikanen en 80.000 Duitsers. In 1918 (!)
oorlogen in Slovenië, Kroatië, Bosnië en Kosovo
Duitse rechtbank tot vijf jaar cel veroordeeld
ontving de verdienstelijke Haber de Nobelprijs
naar schatting zo’n 140.000 bedroeg wordt ook
wegens ontkenning van de Holocaust. Het was
voor scheikunde. O ironie.
niet gediscussieerd.
de zwaarste straf ooit voor een dergelijk delict.
Maar helaas; hoezeer Haber zich heeft ingezet
Wat mij bezighoudt is dat binnen bepaalde
Zündel woonde in Canada – hij emigreerde
voor zijn geliefde Duitsland, ook hij ontkwam
kringen wél wordt ontkend dat miljoenen
(vluchtte) in 1958 naar dat land – waar hij be-
niet aan het virulente antisemitisme, hoewel hij
Joden door de nazi’s zijn vermoord en Joden
weerde dat de Holocaust een verzinsel was, een
om reden van carrière tot het Protestantisme
aldus als leugenaars worden weggezet als het
typerende Jodenleugen.
was overgegaan. Nochtans mocht hij in1933 zijn
om de Holocaust gaat. Ontkenners betwisten
Ach, van een dergelijke bewering schrik ik niet
eigen wetenschappelijk instituut niet in omdat
op vaak agressieve wijze of de Jodenvervolging
meer.
hij, ondanks het protestantse doopwater, voor
überhaupt plaatsvond en – hoe merkwaardig
Maar mijnheer Zündel had meer op zijn kerf-
de nazi’s toch een Untermensch was, een vuige
toch – tegelijkertijd beweren zij dat die ‘zoge-
stok. Zo omschreef hij Adolf Hitler meerdere
Jood.
naamde zes miljoen’ door de Joden sterk wordt
malen als ‘Een vredelievend leider’. Deze
Het was dé morele klap die deze controversiële
overdreven omdat de sluwe Joden er (uiter-
onverbeterlijke Jodenhater was sinds de jaren
chemicus niet te boven kwam; een jaar later
aard!) geldelijk belang bij hebben en er een leuk
’80 meerdere malen veroordeeld wegens het
stierf Fritz Haber. De ironie van zijn leven was
zakcentje aan over houden.
verspreiden van bedrieglijke informatie en
dat ook een aantal van zijn familieleden in de
In Arnhem maakt de extreemrechtse Neder-
nazipropaganda via onder meer zijn uitgeverij
gaskamers met het door hem ontwikkelde Zy-
landse Volks-Unie onder bezielende leiding van
Samisdat. Hij was auteur van het boek ‘The Hit-
klon-b is vermoord. Kort na de oorlog pleegde
Constant Custers er bijna dagwerk van om het
ler We Loved & Why’ (1977) dat ook door hem
Hermann, de zoon van Fritz en diens vrouw
nazisme vrij te pleiten van smetten. Tja. Dat
is uitgegeven. Het obscure Samisdat groeide
Clara, zelfmoord. Clara Immerwahr – een Jodin
houdt mij dus bezig.
vanaf de oprichting in de jaren ’70 uit tot een
die evenals Fritz tot het protestantisme was
In ons land is het zo geregeld dat Holocaustont-
van de grootste uitgevers op het gebied van
overgegaan – kon tijdens WOI niet leven met de
kenning niet expliciet in het Strafboek staat.
neo-nazipropaganda, Holocaustdementi en
rücksichtsloze ambities van Fritz en pleegde in
Aangezien dit onderwerp gevoelig ligt, kan de
aanverwante louche zaken. Interessant detail:
1915 zelfmoord. Tja, belangrijke uitvindingen
rechter uitdragers van dergelijke ideeën wel
naast fulltime Holocaustontkennen begeleidde
vonden plaats in het Duitsland van destijds.
eventueel veroordelen op basis van ‘groepsbe-
Zündel publicaties van boeken en pamfletten
Maar goed, we hadden het dus over de véél
lediging’. —
waarin wordt betoogd dat vliegende schotels
te laat gestorven Ernst Zündel die in 2005 aan
een uitvinding van de nazi’s zijn. En daar was die
Duitsland werd uitgeleverd, aangezien een
Zündel apetrots op. Dat wel.
Canadese rechter oordeelde dat hij ‘Een gevaar
Hij stuurde daarentegen geen pamfletten en
voor de nationale en internationale veiligheid
boeken de wereld in, legde geen feestelijke
is’. In 2007 moest hij in zijn zo geliefde Heimat-
verklaringen af over het feit dat zijn wapen-
land vijf jaar de bajes in wegens Holocaustont-
broeder, de extreemsadistische SS’er Karl
kenning. Drie jaar later kwam hij vrij. En nu is hij
Fritzsch – die een glansrijke carrière maakte als
eindelijk dood.
‘de beul van Auschwitz’ – het dodelijke Zyklon-b
Wat mij sinds jaar en dag bezighoudt is dat bij-
email awraham.meijers@hetnet.nl
AUSCHWITZ BULLETIN
S E P T 2 017
|
19
BO EK EN EN ZO M A R J O N DE K L I J N
r ec e nt v e r S c h e n e n
Drie van karakter totaal ver-
papieren. Ina, de oudste, en
is gebaseerd op een nagelaten
schillende Joodse zussen pro-
haar man Nout duiken onder,
papieren archief. Door zowel
beren tijdens de Tweede We-
hun kinderen verblijven op
de tekst als door de foto's uit
reldoorlog uit handen van de
andere onderduikadressen.
het privéarchief, wordt de lezer
nazi's te blijven. Ook trachtten
Uiteindelijk overleeft alleen
meegenomen in het leven van
zij hun gezin en familieleden te
hun dochter Anneke de Twee-
de zussen.
redden. Waarin zij onmachtig
de Wereldoorlog. Het komt tot
blijken te zijn. Els, de jongste,
een rechtszaak als verschillen-
hinke piersma, Zussen, een
en haar man Dick behoren
de familieleden Anneke na de
oorlogsverhaal, Uitgeverij Que-
tot de Engelandvaarders en
oorlog opeisen. Het wordt een
rido Amsterdam, 2017 (254 blz.)
ontsnappen via Zwitserland.
strijd om een kind dat na de be-
isbn 9789021405094, €18,99
Greta, de middelste, haar man
vrijding de gaten moet dichten
Sacha en hun kinderen overle-
die in haar familie zijn gesla-
ven met behulp van vervalste
gen. Het waargebeurde verhaal
Televisiemaker Frits Barend
schuilgaan achter de kaarten en
men hun persoonlijke verhalen
komt uit een Joodse familie
brieven uit de kampen Vught,
over verzet en verraad, over
die de Holocaust heeft mee-
Westerbork en Sobibor. Voor
goed en fout de rode draad in
gemaakt, terwijl de Neder-
Marijke: waarom de bevrijding
dit boek, dat een cadeautje is
lands-Indische familie van zijn
van haar familie uit het jappen-
voor kinderen en kleinkinderen.
vrouw, historica Marijke van
kamp geen echte bevrijding
Haeften, de Japanse kampen
was en hoe het kan dat haar
marijke barend-van haef-
heeft overleefd. Vragen voor
oudoom na de oorlog als foute
ten en frits barend, Matzes
Frits: hoe het mogelijk was dat
politieagent werd veroordeeld.
en Mie, de lotgevallen van de
zijn Joodse familie een groot
Omdat de oorlog een steeds
families Barend en Van Haeften,
aandeel kon leveren in het
grotere rol is gaan spelen in de
Uitg. Boom, 2017 (230 blz.)
verzet en welke verhalen er
levens van Marijke en Frits, vor-
isbn 9789024406227, €20,00
Sophia van Heeks is dol op het
de Tweede Wereldoorlog een
heeft ze 25 jaar gezocht, van
maken van legpuzzels. In de
belangrijke les was voor een
Washington tot Westerbork en
inleiding verhaalt zij dat ze haar
bepaalde groep mensen. Die
van Florida tot Londen.
vader als een legpuzzel zag,
les is: liegen is overleven. Je
waarvan achteraf bleek dat de
moest de waarheid ontkennen,
sophia van heeks, De oorlog
stukjes die zij legde maar vaag
je anders voordoen dan je was,
bestond niet. Waar was mijn va-
overeenkwamen met het beeld
een andere persoonlijkheid
der toen Otto Frank langskwam,
dat ze altijd van hem had. Haar
aannemen, als dat je leven kon
Uitgeverij Verbum, 2017 (160
vader had zijn verleden vernie-
redden. De identiteit van
blz.) isbn 978907427480 €17,95
tigd, zonder erbij na te denken
Sophia bleek te zijn verbon-
dat hij hiermee ook Sophia’s
den aan een tijd en wereld die
verleden had weggegooid.
voor haar onbekend was. Maar
Wat zij heeft geleerd, is dat
om deze identiteit te vinden,
IN- EN VERKOOP VAN • • • •
inboedels boeken kunst, kitsch en curiosa partijgoederen
hoge service, persoonlijke aanpak Drukkerij Peters Amsterdam BV Tel. 020 - 696 34 34 info@drukkerijpeters.nl www.drukkerijpeters.nl
Tevens verzorgen wij voor u kelder- of zolderopruimingen In Amsterdam zijn wij te vinden op de volgende adressen:
020-6180256 / 06-26260528
g.italiaander@gmail.com
/mevius.amsterdam
gideonitaliaander.nl
Steun nu het
holocaust namenmonument nederland DUIZENDEN GINGEN U AL voor. GA NAAR ONZE WEBSITE EN DONEER. HELP ONS MET BOUWEN!
Schepenbergweg 33 1105 AS Amsterdam-Zuidoost
Discriminatie en vervolging bestaan nog steeds. Er is dus reden genoeg om het verleden actueel te houden. Daarom steun ik het werk van het Nederlands Auschwitz Comité.
WWW.NAMENMONUMENT.NL L. Tertaas Gebro Sales bv
