Krajobraz widziany oczami urbanisty

Moim celem jest uświadomienie roli poznania, interpretowania i rozumienia krajobrazu w projektowaniu urbanistycznym. W artykule zwracam uwagę na wartości naturalne i kulturowe krajobrazu, które powinny być zauważane i chronione we wszelkich działaniach dotyczących gospodarowania przestrzenią.

Krajobraz, który jest1, jest faktem aksjologicznym. Jest ważną podstawą naszego bytu. Pod naszymi stopami jest skała macierzysta, a w niej wody podziemne. Tam, gdzie nie ma budynków, dróg i placów, jest gleba, szata roślinna i wody otwarte. Nad naszymi głowami jest promieniowanie słoneczne, a wokół nas powietrze i jego ruch oraz opady deszczu lub śniegu. W tym otoczeniu żyjemy, my i zwierzęta. Otoczenie to chłoniemy naszymi zmysłami i poprzez nie dociera ono do naszej świadomości.

Krajobraz jest obiektem żywym, funkcjonującym organizmem. Ma swoją strukturę. Charakteryzuje się określonym funkcjonowaniem klimatycznym, hydrologicznym, geodynamicznym, biologicznym i geochemicznym. Jest w nim energia. Są w nim zasoby. Ma swoją historię rozwoju. To, jakim jest krajobraz, w jego formie naturalnej, wynika z jego genezy, z sił Wszechświata.

Powodem zacierania śladów krajobrazu naturalnego i kulturowego na wielu obszarach jest pomijanie lub marginalizowanie krajobrazu, który jest, i który wyprzedza swoim istnieniem wszelkie pojawiające się w nim i następujące po sobie zjawiska kulturowe. Wszystko, co jest w krajobrazie pierwotne i naturalne oraz co jest dziedzictwem kulturowym – ma wartość ponadczasową. Z tej racji krajobraz, który jest, powinien być postrzegany jako praźródło (fundament) nowych form zagospodarowania. Ma to znaczenie dla odróżnienia projektowania o wartości epistemologicznej od projektowania, które, naśladując bezrefleksyjnie znane wzory, często niszczy krajobraz. Tak się stało w przypadku zagospodarowania obszaru Wilanowa Zachodniego, ponieważ w procesie projektowania zabrakło poznania i rozumienia krajobrazu, który przetrwał, od Jana III Sobieskiego do naszych czasów, w niewiele zmienionej formie2 .

2. WILANÓW ZACHODNI – KRAJOBRAZ, KTÓRY BYŁ

Krajobraz Wilanowa Zachodniego (WZ) charakteryzował się różnorodnością form. Obszar ten położony jest na tarasie nadzalewowym Wisły, zbudowanym z piasków różnoziarnistych, przykrytych w wielu miejscach madami pylasto-piaszczystymi oraz polami piasków przewianych. W jego obrębie występują jeszcze liczne obniżenia smużne i zagłębienia bezodpływowe (ryc. 1, 2 i 4). Obszar WZ można podzielić, na podstawie jego cech hydrologicznych, na dwie części. W części sąsiadującej ze Skarpą Warszawską dominują tereny o wysokim poziomie wód podziemnych – były one użytkowane w formie łąk i pastwisk. W pasie podskarpowym występowały

1 Autorem tej krótko sformułowanej myśli jest arch. Andrzej Chwalibóg, który zawarł ją w przesłanym do mnie liście, w dniu 25.01.2018 r. – w reakcji na mój tekst nt. poznania i interpretowania krajobrazu. 2 M. Lisowska, A. Marconi-Betka, P. Wolski,

Studium ochrony krajobrazu zespołu pałacowo-krajobrazowego Wilanowa. Studia i Materiały, „Krajobrazy” 1993, nr 8. Ryc. 1. Wilanów Zachodni na początku XIX w. Widoczne szerokie pasmo łąk i obniżenia smużne (Plan okolic Wilanowa, 1819 r. Zbiór kartograficzny AGAD, sygn. Zb. Kart. 84–1 a.6. Na podstawie materiałów Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Warszawie)

Ryc. 2. Zdjęcie lotnicze z 1945 roku. Fragment obszaru Wilanowa Zachodniego (archiwum autora). Po stronie prawej obszar tarasu akumulacyjnego doliny Wisły z widocznymi obniżeniami smużnymi o płytkim zwierciadle wód podziemnych. U podnóża Skarpy Warszawskiej, której linię wyznacza pas drzew, widoczne są zbiorniki wodne, m.in. staw, który jest elementem historycznego założenia ogrodowego w Ursynowie. Zdjęcie stawu przedstawiam na ryc. 3.

Ryc. 3. Widok Wilanowa Zachodniego od strony Skarpy Warszawskiej w latach 60. XX w. Na pierwszym planie staw, który jest elementem historycznego założenia ogrodowego w Ursynowie. Na drugim planie rozległe łąki z zadrzewieniami. Fot. A. Zielonko (archiwum autora) łąki bagienne i pobagienne, a na pozostałym obszarze łąki grądowe. Obecnie, na skutek braku wykaszania, są one porośnięte zadrzewieniami.

U podnóża Skarpy Warszawskiej, gdzie występują wysięki wód podziemnych, powstały pasma utworów organicznych. Wysięki podskarpowe wykorzystywano do budowy zbiorników wodnych (ryc. 2 i 3). Te formy użytkowania przetrwały do okresu po II wojnie światowej. Jest to widoczne na ryc. 2 i 3.

W okresie poprzedzającym realizacje budowlane na obszarze WZ zwierciadło wód podziemnych występowało na głębokości od 1,0 do 2,5 m p.p.t. (ryc. 5). Funkcjonowanie hydrologiczne obszaru polegało na magazynowaniu i odnawianiu zasobów wód gruntowych. Zwierciadło wód gruntowych jest na tym obszarze nachylone w kierunku Wisły. Wody te zasilają obszary położone na wschód od WZ. Ich stan ma znaczenie dla funkcjonowania hydrologicznego tych obszarów.

Warunki siedliskowe na obszarze WZ były zróżnicowane. Na Skarpie dominuje siedlisko grądu typowego. U podnóża Skarpy występują lokalnie siedliska grądu niskiego, łęgu i olsu (dobrze zachowane na terenie rezerwatu Skarpa Ursynowska). Na obszarze gruntów ornych dominowały siedliska świeże, z niewielkimi płatami siedlisk suchych – w miejscach występowania płatów piasków przewianych.

Skarpa i pas podskarpowy pełniły istotne funkcje hydrologiczne, geochemiczne, biologiczne i klimatyczne dla obszarów sąsiadujących z WZ.

W roku 1993 Wilanów Zachodni miał cechy otwartego rozległego wnętrza (ryc. 6), umożliwiającego dalekie, panoramiczne postrzeganie przestrzeni. Głównymi dominatami i punktami krystalizującymi jego kompozycję były – od strony południo-zachodniej – masyw Parku Natolińskiego; od strony zachodniej – Skarpa Warszawska wraz z założeniami pałacowo-ogrodowymi Natolina i Ursynowa, wsią Wolica i kościołem św. Katarzyny na Wzgórzu Służewskim; od strony północno-wschodniej – al. Wilanowska; a od strony wschodniej – kościół św. Anny i założenie pałacowo-ogrodowe w Wilanowie.

Obiekty te były powiązane ze sobą kompozycyjnie poprzez widoki kierunkowe: Wilanów – Służew, Ursynów – Wilanów – dolina Wisły, Wilanów – Wolica

3 B. Czechowicz, Z. Biernacki, Południowe tereny rozwojowe. Ocena przydatności urbanistycznej, Warszawa 1962. 4 K. Rędzińska, P. Wolski, „Kultura gospodarowania wodą w Wilanowie Zachodnim”, Jutro miasta. VI Kongres Urbanistyki Polskiej, Gdynia, 20–22 czerwca 2018 (referat).

Ryc. 4. Wilanów Zachodni w 2002 roku. Widoczne są na tym obszarze linie rowów melioracyjnych. Wzdłuż niektórych rowów rosły drzewa i krzewy. Widoczne są także obniżenia smużne wskazane na ryc. 1 i 2. W centralnym miejscu dawna łąka, przecięta dwoma pasmami zadrzewień, zamieniona w drugiej połowie lat 80. na ogrody działkowe (źródło: www.geoportal.gov.pl, usługi przeglądania – WMS)

oraz Wilanów – Natolin, tworzące rysunek tzw. gęsiej stopki.

Osie te zaakcentowane były w krajobrazie traktami obsadzonymi alejowo, a w przeszłości także 400-metrowej długości kanałem, podkreślającym główną oś pałacu wilanowskiego (ryc. 7). Jedynie powiązanie widokowe Wilanów – Natolin nie było zaakcentowane. Niemal cały obszar Wilanowa Zachodniego, znany jako Błonia Wilanowskie, stanowił przedpole zarówno rezydencji królewskiej w Wilanowie, jak i Skarpy Warszawskiej, i związanych z nią obiektów filialnych.

Użytkowane rolniczo tereny Wilanowa Zachodniego stanowiły tło kompozycyjne oraz ekspozycję dla wyżej wymienionych obiektów o wysokim znaczeniu kulturowym, i były ich integralnym składnikiem. Obszar WZ przetrwał do początku XXI w. w postaci otwartego krajobrazu.

Skarpa Warszawska została zaliczona, w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Warszawy, do obszarów podstawowych Systemu Przyrodniczego Warszawy (SPW). A obszary położone u podstawy Skarpy, w jej bezpośrednim sąsiedztwie,

5 P. Wolski, K. Rędzińska, Krajobrazowa analiza progowa i jej zastosowanie w planowaniu przestrzennym [w:] Dynamika zmian w krajobrazie, (red.) A. Richling i Ł. Zbucki, „Problemy Ekologii Krajobrazu” 2016, nr 43, s.19–29. Zob. też: K. Rędzińska, B. Szulczewska, P. Wolski, The landscape thresholds analysis as an integrated approach to landscape interpretation for planning purposes, „Land Use Policy”, t. 119, August 2022. Ryc. 5. Południowe tereny rozwojowe. Ocena przydatności urbanistycznej: II a – spłycone zagłębienie piwnic w gruncie (2,0–1,5 m). Podpiwniczenie budynków wymaga obniżenia poziomu wody gruntowej o 0,5 m; III b – płytkie zagłębienie piwnic w gruncie (ok. 1,0–1,5 m p.p.t.). Podpiwniczenie budynków wymaga obniżenia poziomu wody gruntowej o 1,0 m; IV b – brak podpiwniczenia. Odwodnienie terenu dla celów budowlanych wiązać się będzie ze znacznymi kosztami. Okresowo konieczne będzie obniżenie poziomu wód gruntowych drogą pompowania3 (opracowanie: K. Rędzińska4) do obszarów wspomagających SPW. Skarpa, która jest naturalnym wyznacznikiem tożsamości krajobrazu, określającym jego genezę i stanowiącym dziedzictwo przyrodnicze była eksponowana w kompozycji obszaru Wilanowa Zachodniego. Jej wizualny dostęp od strony historycznego założenia Wilanowa stanowił dopełnienie tej kompozycji.

Ryc. 6. Wnętrze krajobrazowe Wilanowa Zachodniego w okresie poprzedzającym inwestycje budowlane na tym obszarze: 1 – formy krajobrazowe o najdłuższym okresie trwania, tereny łąk z zadrzewieniami, wskazane do objęcia ochroną, 2 – tereny gruntów ornych, 3 – historyczne połączenia kompozycyjne, 4 – granice opracowania (opracowanie K. Rędzińska5)

Ryc. 7. Wilanów Zachodni. „Zrekonstruowany” historyczny kanał barokowy, zrealizowany w formie odbiornika wód deszczowych, otoczony z dwóch stron parkingami. Na obszarze bogatym w zasoby wodne, w przeważającej liczbie dni w roku, kanał jest bez wody. Fot. K. Rędzińska

3. WILANÓW ZACHODNI – OBECNA FORMA KRAJOBRAZU

Degradowanie obszaru Wilanowa Zachodniego miało początek w drugiej połowie

lat 80. Postanowiono wówczas zamienić rozległą, malowniczą łąkę, pamiętającą czasy Jana III6, położoną centralnie na tym obszarze, na ogrody działkowe dla pra-

cowników SGGW i Elektrowni Siekierki. Była to łąka przecięta kilkoma rowami melioracyjnymi, wzdłuż których rosły drzewa i krzewy. Wielokrotnie wypoczywałem w tym miejscu, i nie tylko ja. Mogła być gotową przestrzenią parku dla Miasteczka Wilanów. Widoczna z lotu ptaka, tworzyła niemal kwadrat (ryc. 4 i 6). Pokazuję to miejsce w powiększeniu na ryc. 8, ale już w formie zmienionej na ogrody działkowe. Gdy powstał plan zamiany łąki na ogrody działkowe, prosiłem ówczesnego rektora SGGW o odstąpienie od tego zamierzenia, jednak bezskutecznie. Obecnie na terenie byłej łąki jest zwarta zabudowa (ryc. 12). Kolejne zmiany krajobrazu powstały w wyniku budowy Miasteczka Wilanów.

W następstwie inwestycji budowlanych cenne zasoby przyrodnicze i kulturowe zostały w dużym stopniu zniszczone. Nie dostrzeżono funkcji przyrodniczych, które pełnił, i powinien pełnić, ten obszar w relacji z Systemem Przyrodniczym Warszawy. Nie wykorzystano jego potencjału przyrodniczego i zasobu kulturowego. Zatarciu uległy obniżenia smużne, których obecność na tym obszarze powinna być wyeksponowana. Są one zabudowane. Nowe formy zagospodarowania, które powinny być podporządkowane naturalnej strukturze obszaru, zniszczyły zasoby przyrodnicze i kulturowe Wilanowa Zachodniego. Nie oszczędzono i nie

wykorzystano istniejącego systemu hydrologicznego, w tym głębokiego rowu melioracyjnego wzdłuż ul. Franciszka Klimczaka. Był to rów biologicznie aktywny. Żyło w nim wiele zwierząt związanych ze środowiskiem wodnym. W latach 80. widziałem w nim m.in. ryby. W czasie budowy Miasteczka Wilanów odprowadzano z tego obszaru naturalne zasoby wodne przez wiele lat (ryc. 9 i 10).

W wyniku tych działań zakłócony został naturalny przepływ wód

6 M. Lisowska, A. Marconi-Betka, P. Wolski,

Studium ochrony krajobrazu Zespołu Pałacowo-Krajobrazowego Wilanowa, „Krajobrazy” 1993, nr 8.

Ryc. 8. Wilanów Zachodni w 2002 r. Dawna łąka zamieniona na ogrody działkowe (źródło: www. geoportal.gov.pl, usługi przeglądania – WMS) Ryc. 9 i 10. Wilanów Zachodni w 2008 r. (fot. górna) i w 2009 r. (fot. dolna). Odprowadzanie naturalnych zasobów wód podziemnych do Kanału Wolickiego i Potoku Służewieckiego. Fot. P. Wolski

podziemnych. Ucierpiały na tym stare drzewa rosnące w parku Wilanowskim i na innych terenach położonych na wschód od Miasteczka Wilanów.

Już 60 lat temu było wiadomo, że na obszarze WZ są ograniczenia dla inwestycji budowlanych, wynikające z wysokiego poziomu wód podziemnych (ryc. 5)7. W wykonanym wówczas opracowaniu fizjograficznym wody podziemne traktowano jako ograniczenie, a nie zasób. Minęło wiele lat, zmieniły się poglądy na gospodarowanie zasobami przyrodniczymi, a wody podziemne są nadal dla niektórych urbanistów ograniczeniem, a nie zasobem. Z przedstawionego opracowania fizjograficznego wynika, że na przeważającej części obszaru WZ nie powinno się budować domów z piwnicami (garażami podziemnymi). Technologia tzw. wanny pozwala na zignorowanie tego ograniczenia. Na terenach z wysokim poziomem wód podziemnych powstały budynki z garażami podziemnymi. Kilka lat temu dowiedziałem się od p. Ludwika Rakowskiego, burmistrza Wilanowa, że pod naporem wód podziemnych posadzki w garażach niektórych budynków zostały uniesione do góry, i w takim położeniu pozostały. Naruszona została także, pod naporem wód podziemnych, sieć ciepłownicza.

Gospodarowanie zasobami wodnymi na obszarze WZ jest realizowane tak, jak to przedstawiam na ryc. 11. Na przeważającej części obszaru wody opadowe odprowadzane są do jezior zakolowych położonych na tarasie zalewowym Wisły. We wschodniej części obszaru wody opadowe mają być kierowane do gruntu. Skuteczność tego rozwiązania jest wątpliwa. Retencjonowanie wód opadowych w gruncie wymaga odpowiednio niskiego poziomu wód podziemnych (poniżej 1.5 m) oraz odpowiednio dużych powierzchni biologicznie i hydrologicznie aktywnych. Postępująca intensywna zabudowa Miasteczka Wilanów przeczy tym wymaganiom (ryc. 12).

7 B. Czechowicz, Z. Biernacki, Południowe tereny… 8 K. Rędzińska, P. Wolski, Krajobrazowa analiza…

Ryc. 11. Gospodarowanie zasobami wodnymi na obszarze Wilanowa Zachodniego (opracowanie: K. Rędzińska8)

Ryc. 12. Wilanów Zachodni w 2021 r. (źródło: www.geoportal. gov.pl, usługi przeglądania – WMS)

W 2016 roku Katarzyna Rędzińska wykonała, w ramach rozprawy doktorskiej, retrospektywną analizę krajobrazową dla obszaru Wilanowa Zachodniego, mającą na celu wykazanie popełnionych błędów urbanistycznych9. W swoim opracowaniu uwzględniła uwarunkowania przyrodnicze i kulturowe według stanu krajobrazu WZ w roku 1993, przed

9 K. Rędzińska, Kontekst krajobrazowy w kompozycji urbanistycznej Wilanowa Zachodniego, 2016, Wydział Ogrodnictwa, Biotechnologii i Architektury Krajobrazu SGGW w Warszawie, praca doktorska, promotor: dr hab. Barbara Szulczewska, prof. SGGW; promotor pomocniczy: dr inż. Przemysław Wolski. przystąpieniem do realizacji inwestycji budowlanych. Wyniki analiz odniesiono do obecnego i przyszłego zagospodarowania obszaru Wilanowa Zachodniego, wykazując stopień naruszenia progów krajobrazowych.

Na ryc. 13 przedstawiam syntetyczny wynik analizy progowej, wynikającej z funkcji przyrodniczych obszaru WZ. Na całym obszarze WZ występowały ograniczenia dla zabudowy, które były wypadkową jego funkcji przyrodniczych i potencjału przyrodniczego. Nie zostały one uwzględnione w planach zabudowy Wilanowa Zachodniego.

4. PODSUMOWANIE I WNIOSKI

W projekcie założenia urbanistycznego Wilanowa Zachodniego nie uwzględniono podejścia krajobrazowego. Nie określono zasad kształtowania krajobrazu, które powinny wynikać z historycznych połączeń kompozycyjnych i funkcjonowania

10 P. Wolski, K. Rędzińska, Krajobrazowa analiza…, s. 23.

przyrodniczego obszaru. Wiele wartości, które miał Wilanów Zachodni, zostało bezpowrotnie utraconych. Nie wykorzystano przestrzeni urbanistycznej o wyjątkowym potencjale, wynikającym z wyrazistej tożsamości określonej przez naturę i kulturę. Nie zauważono, że obszar ten miał dobrze zachowane cechy naturalne i kulturowe, niewiele zmienione od 300 lat11 .

Sytuacja planistyczna Wilanowa Zachodniego była wyjątkowo korzystna – w skali całego miasta. Prawie w całości miał on jednego właściciela. Był dającą się wyodrębnić jednostką przestrzenną o granicach naturalnych i historycznych. Mógł być objęty jednym planem, którego podstawą byłoby kompleksowe studium krajobrazu. Ta nadzwyczajna sytuacja planistyczna została zaprzepaszczona.

W opinii wielu osób Wilanów Zachodni charakteryzuje się ładem przestrzennym. Ten formalny porządek tworzą prostokątne kwartały zabudowy. Owszem, jest tam konwencjonalnie rozumiany ład przestrzenny, brutalnie narzucony, w oderwaniu od kontekstu przyrodniczego i kulturowego. Nie ma na obszarze WZ ładu krajobrazu.

Co należy zrobić, by podobne błędy nie były w przyszłości popełniane i by krajobraz był właściwie postrzegany przez każdego urbanistę?

1) Należy nadać właściwy sens pojęciu krajobrazu.

Pojęcie krajobrazu obejmuje w sposób całościowy sferę materialną oraz świadomościową otoczenia, w którym żyjemy. Już na początku XX wieku Lew Siemionowicz-Berg (1876–1950) definiował krajobraz jako „sumę typowych cech, właściwych danemu fragmentowi powierzchni Ziemi, którego poszczególne elementy, jak rzeźba, gleby, klimat, wody, świat roślinny i zwierzęcy, człowiek i jego działalność gospodarcza łączą się w jedną współzależną całość, odróżniającą go od otaczających obszarów”12. Tymczasem, ustawa krajobrazowa13 definiuje krajobraz wyłącznie jako rzecz niematerialną, istniejącą jedynie w naszym odbiorze zmysłowym. Pojęcie krajobrazu powinno być zdefiniowane tak, jak pojęcia landscape i landschaft. Tak, by stanowiło właściwą podstawę dla działań dotyczących ochrony i kształtowania krajobrazu.

2) Należy wprowadzić pojęcia krajobrazu i kształtowania krajobrazu do definicji ładu przestrzennego.

W 2011 roku po raz pierwszy pojawiło się w debacie publicznej pojęcie „kształtowanie krajobrazu”14. W 2015 roku wprowadzono obowiązek ustalania zasad kształtowania krajobrazu w planach

11 M. Lisowska, A. Marconi-Betka, P. Wolski,

Studium ochrony… 12 S. Pietkiewicz, S. Żmuda,1973, Słownik pojęć geograficznych, Warszawa 1973, s. 216. 13 Ustawa z dnia 24 kwietnia 2015 r. 14 Zob. P. Wolski, Szkic do polityki kształtowania krajobrazu, [w:] Ochrona krajobrazu przyrodniczego i kulturowego a rozwój cywilizacyjny. Twórczość, dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze bogactwem Polski, „Biuletyn Forum Debaty Publicznej”, kwiecień 2011, nr 3, s. 15–22 i 57–58 oraz: strona internetowa Prezydenta RP (prezydent.pl) – zakładka Forum Debaty Publicznej. Ryc. 13. Progi wynikające z funkcji przyrodniczych obszaru Wilanowa Zachodniego, analiza retrospektywna: 1. tereny o kluczowych funkcjach przyrodniczych – nieprzekraczalne progi dla terenów zabudowy, 2. tereny o istotnych funkcjach przyrodniczych – warunkowe progi dla terenów zabudowy, 3. tereny wspomagające funkcje przyrodnicze – warunkowe progi dla terenów zabudowy, a. ograniczenia wynikające z kluczowych funkcji: klimatycznej, hydrologicznej, geochemicznej, biologicznej, geodynamicznej, b. ograniczenia wynikające z kluczowej funkcji klimatycznej i wspomagającej hydrologicznej, c. ograniczenia wynikające z kluczowych funkcji: hydrologicznej i klimatycznej, d. ograniczenia wynikające z wspomagających funkcji: klimatycznej i hydrologicznej, e. ograniczenia wynikające z wspomagającej funkcji geodynamicznej, 4. granice opracowania

zagospodarowania przestrzennego15 . Do tej pory pojęcie to nie zostało ustawowo zdefiniowane, jednak istnieje. Należy znaleźć dla niego odpowiednie miejsce w ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, a w tym – w definicji ładu przestrzennego. Według ustawowej definicji: „ład przestrzenny – to takie ukształtowanie przestrzeni, które tworzy harmonijną całość oraz uwzględnia w uporządkowanych relacjach wszelkie uwarunkowania i wymagania funkcjonalne, społeczno-gospodarcze, środowiskowe, kulturowe oraz kompozycyjno-estetyczne”16. Są w tej definicji wymienione konkretne uwarunkowaniach i wymagania. Można powiedzieć, że wymagania dotyczące ładu krajobrazu / kształtowania krajobrazu mieszczą się w ustawowych wymaganiach: środowiskowych, kulturowych oraz kompozycyjno-estetycznych. Jednak pojęcie kształtowania krajobrazu nie powinno być ukryte pod tymi pojęciami, ponieważ zostało ustanowione jako wymaganie odrębne bądź wymaganie uszczegółowione. Pojęcia „krajobraz” oraz „kształtowanie krajobrazu” powinny być zdefiniowanie tak, by stanowiły wyrazistą podstawę dla działań dotyczących ochrony i kształtowania krajobrazu. Na tej podstawie należy ustanowić metodologicznie spójne prawo ochrony i kształtowania krajobrazu, które zastąpi nieudaną tzw. ustawę krajobrazową.

3) Należy tak zmienić regulacje prawne, by kształtowanie krajobrazu pełniło dla urbanistyki rolę wiodącą.

Podstawą tej zmiany jest właściwe określenie znaczenia i porządku dwóch pojęć – „kształtowania krajobrazu” i „urbanistyki”. Trzeba odpowiedzieć na pytanie, czy kształtowanie krajobrazu ma być podporządkowane urbanistyce, czy urbanistyka kształtowaniu krajobrazu? We wstępie artykułu napisałem, że krajobraz, który jest, stanowi fakt aksjologiczny. Jego budowa powinna stanowić podstawę wszelkich działań kształtujących przestrzeń, w której żyjemy. Krajobraz jest dla urbanistyki faktem aksjologicznym, który nie powinien ujść uwadze żadnego urbanisty.

Podziękowanie

Dziękuję dr Katarzynie Rędzińskiej za wyrażenie zgody na wykorzystanie w tym artykule wykonanych przez nią analiz i opracowań przedstawionych na rycinach 5, 6, 7, 11 i 13.

15 Obowiązek ten określa tzw. ustawa kraj obrazowa: Ustawa z dnia 24 kwietnia 2015 r. o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony kraj obrazu, Dz.U. 2015, poz. 774. 16 Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (tekst jednolity Dz. U. z 2021 r., poz. 741 z późn.zm.).

Czechowicz B., Biernacki Z., Południowe tereny rozwojowe. Ocena przydatności urbanistycznej, Warszawa 1962.

Lisowska M., Marconi-Betka A., Wolski P.,

Studium ochrony krajobrazu zespołu pałacowo – krajobrazowego Wilanowa, „Krajobrazy” 1993, nr 8.

Pietkiewicz S., Żmuda S., Słownik pojęć geograficznych, Warszawa 1973.

Rędzińska K., Kontekst krajobrazowy w kompozycji urbanistycznej Wilanowa

Zachodniego, 2016, praca doktorska, promotor: dr hab. Barbara Szulczewska, prof. SGGW; promotor pomocniczy: dr inż. Przemysław Wolski.

Rędzińska K., Szulczewska B., Wolski P.,

The landscape thresholds analysis as an integrated approach to landscape interpretation for planning purposes,

Land Use Policy, T. 119, August 2022, 106141.

Rędzińska K., Wolski P., „Kultura gospodarowania wodą w Wilanowie Zachodnim, Jutro miasta” (referat), VI Kongres Urbanistyki Polskiej, Gdynia, 20–22 czerwca 2018.

Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (tekst jednolity Dz.U. z 2021 r., poz. 741 z późn.zm.).

Ustawa z dnia 24 kwietnia 2015 r. o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu, Dz.U. 2015, poz. 774.

Wolski P., 2011, Szkic do polityki kształtowania krajobrazu, [w:] Ochrona krajobrazu przyrodniczego i kulturowego a rozwój cywilizacyjny. Twórczość, dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze bogactwem Polski, „Biuletyn Forum

Debaty Publicznej” 2011, nr 3.

Wolski P., Rędzińska K., Krajobrazowa analiza progowa i jej zastosowanie w planowaniu przestrzennym, [w:]

A. Richling i Ł. Zbucki, red., Dynamika zmian w krajobrazie, „Problemy Ekologii Krajobrazu” 2016, nr 43.

Podlaska: Polska Asocjacja Ekologii Krajobrazu, Państwowa Szkoła Wyższa im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej, ISSN PAEK 1899-3850,

ISBN 978-83-64881-28-2. ???