PONIATÓWKA
PONIATÓWKA
Publikacja powstała w ramach projektu Infrastruktura niepodległości: Architektura polskich powiatowych projektów modernistycznych POWIATY realizowanego przez Narodowy Instytut Architektury i Urbanistyki Pod redakcją:
Koncepcja oraz projekt graficzny:
PROLOG +1 (Mirabela Jurczenko, Bartosz Kowal, Wojciech Mazan, Bartłomiej Poteralski, Rafał Śliwa i Robert Witczak)
PROLOG +1
Partner publikacji:
Andrzej Jurak (część historyczna) PROLOG +1 (część współczesna)
Fundacja Poniatówka Polska Koordynacja NIAiU i redakcja merytoryczna:
Teksty:
Korekta językowa: Ewelina Solarek
Alicja Gzowska, Zuzanna Mielczarek Autorzy oświadczają, że dołożył wszelkich starań, aby dotrzeć do wszystkich właścicieli i dysponentów praw autorskich. Osoby, których nie udało nam się ustalić, prosimy o kontakt z wydawnictwem.
Papier i font: okładka: Natural Art. Silk Eggshell 240g środek: Alto 1.3 Blanc 100g Avenir Next LT Pro
Partner lokalny:
PONIATÓWKA
4
Wstęp
Wraz z zakończeniem I wojny światowej i początkiem nowej polskiej państwowości powróciła tematyka obszarów wiejskich. Problemy zacofania, nierówności czy bieda wśród ich mieszkańców wymagały kompleksowego rozwiązania. Stała się nim reforma rolna z 1919 roku, a jednym z jej rezultatów był projekt budowy Poniatówek — gospodarstw o konstrukcji drewnianej oraz murowanej, które powstały między innymi na terenie powiatu bydgoskiego. Akcja ta, zainicjowana przez ministra rolnictwa Juliusza Poniatowskiego, łączyła w sobie trzy główne aspekty reformy: gospodarczy, społeczny i polityczny. Ten pierwszy realizowany był poprzez parcelację dużych majątków i modernizację zagród. Poprawa warunków bytowych i instrumenty finansowe umożliwiające zakup gospodarstwa poprawiały status społeczny mieszkańców wsi. Politycznym wymiarem była natomiast kolonizacja ziem Pomorza i Wielkopolski, a co za tym idzie, polonizacja województw byłego zaboru pruskiego. Projekt Poniatówek był również pretekstem do wprowadzenia nowoczesnych technik budowlanych na tereny wiejskie. Standaryzacja procesu budowlanego oraz użycie prefabrykowanych elementów świadczą o nowatorskim podejściu do modernizacji. Projekt, przerwany przez wybuch II wojny
zdjęcie powyżej:
światowej, pozwala zadać aktualne również dzisiaj pytanie
Typowa osada rolnicza, która składa się z budynków drewnianych
o aktywną rolę państwa w kształtowaniu obszaru wiejskiego.
Zdzisław Celarski, powiat bydgoski, 1935
5
6
Kondycja obszarów wiejskich w II RP
II Rzeczpospolita była państwem powstałym ze złączenia trzech zaborów, w których sytuacja demograficzna i społeczna znacząco się różniła. Jeśli chodzi o obszary wiejskie, to na zachodzie i północy kraju dominowały duże i średnie gospodarstwa rolne — efekt akcji kolonizacyjnych państwa Pruskiego. Na wschodzie i południu przeludnienie i brak dostępnej ziemi wpływały na złą sytuację ludności wiejskiej. Trudny stan gospodarki oraz klęski żywiołowe spowodowały trzykrotny spadek dochodu z jednego hektara, co w dalszej konsekwencji zmniejszyło możliwości nabywania ziemi przez polskich rolników. Struktura własnościowa ziemi była również jednym z problemów małej wydajności rolnictwa. Wynikające z procesów spadkowych, zastawów czy wymiany gruntów rozdrobnienie pól utrudniało efektywne gospodarowanie. Zaniedbania w rozwoju, zwłaszcza na południu i wschodzie, ograniczały mobilność społeczną chłopstwa, czego rozwiązaniem mogła stać się centralnie przeprowadzona reforma.
zdjęcie powyżej:
Życie wiejskie rok po wybudowaniu gospodarstwa poniatowskiego Zdzisław Celarski, powiat bydgoski, 1936
7
8
Rola Poniatówki w procesach modernizacyjnych
Kompleksowy program naprawy został sformułowany i realizowany przy pomocy reformy rolnej z 1919 roku. Poniatówki, jako narzędzie zaspokajające głód mieszkaniowy, równocześnie miały modernizować sposób gospodarowania i życia na wsi. Usprawnienia były związane z bezpośrednim powiązaniem gospodarstwa z polami uprawnymi oraz ulepszoną organizacją funkcjonalną i strukturą przestrzenną zagrody. Pozwalało to na czytelne wydzielenie stref do życia i pracy, wpłynęło także na zwiększenie potencjału produkcyjnego obszarów wiejskich. Plan domu Poniatówki uwzględniał nowoczesny sposób życia rodziny, respektujący prywatność domowników poprzez układ dwóch odrębnych sypialni. Wydzielona kuchnia z jadalnią spełniała rolę przestrzeni wspólnej. Kompaktowy rzut zapewniał na niewielkiej powierzchni odpowiednie warunki do życia dla młodej rodziny.
zdjęcie powyżej:
Typowe gospodarstwo od strony drogi. Poniatówka, budynek inwen-
tarski oraz stodoła tworzą charakterystyczny kształt zagrody odsunięty od drogi Zdzisław Celarski, powiat bydgoski, 1936
9
10
Wieś poniatowska
Akcja budowy Poniatówek doprowadziła do powstania zupełnie nowych osad — wsi poniatowskich. Nowe osady zakładano przy wytyczonych drogach, na rozparcelowanych w tym celu działkach dużych majątków ziemskich. Wsie poniatowskie były w ten sposób sytuowane w znacznej odległości od skupisk ludzkich, umożliwiając bezpośrednie przyporządkowanie okalających pól do pojedynczych gospodarstw. Takie powiązanie byłoby trudne do stworzenia przy istniejących wsiach, charakteryzujących się skomplikowaną strukturą własności. Kolonie poparcelacyjne, w przeciwieństwie do historycznych układów osadnictwa, charakteryzują się znacznymi odległościami pomiędzy gospodarstwami, tworząc układy typologicznie zbliżone do rzędówek.
zdjęcie powyżej:
Praca cieśli polegała między innymi na szalowaniu zewnętrznych ścian Zbigniew Zaremba, powiat bydgoski, ok. 1935
11
12
Gospodarstwo rolne
Gospodarstwo rolne Poniatówki tworzył kompleks dwóch lub trzech budynków w powtarzalnych układach. Wydzielają one podwórze organizujące przestrzeń produkcji i życia. Budynek mieszkalny usytuowany był przeważnie szczytem do drogi. Stodoła, lub oboro-stodoła, znajdowała się w tylnej części parceli, dłuższą ścianą równolegle do drogi. Budynek inwentarski, zlokalizowany był naprzeciw domu i zamykał układ. Wielkość podwórza, pośrodku którego znajdowała się studnia, pozwalała na wygodne zawrócenie wozem zaprzężonym w dwa konie. Całość tworzyła wygrodzony obszar z sadami i ogródkami po bokach. Kompozycja zieleni została podporządkowana potrzebom funkcjonalnym, np. lipy posadzone od strony południowej zapewniały cień i chłód w gorących miesiącach. Funkcje sanitarne zrealizowano poza domem, przy pomocy ustępu z wysuwaną skrzynią. Gospodarstwo komponowano w układzie litery U lub L, co miało nawiązywać do tradycyjnych zabudowań wsi kujawskich.
ilustracja powyżej:
Konstrukcja ścian składała się ze słupów oraz poziomych sumików, które umożliwiły łatwy montaż i szybką budowę aksonometria
13
14
Przygotowanie nowego osadnictwa
Osadnikami Poniatówek byli przesiedleńcy, głównie z Małopolski, lecz także służba folwarczna parcelowanych majątków oraz rolnicy z regionu. Chętni na nabycie gruntów zgłaszali się do starostw powiatowych, gdzie oprócz wpłacenia zadatku musieli okazać rekomendację potwierdzającą ich dobrą kondycję moralną (wykluczano osoby np. z przeszłością kryminalną). Po dokonanej kwalifikacji przystępowano do akcji przesiedleńczej. Osadnicy przybywali pociągami wraz ze swoim żywym inwentarzem. Czasowe mieszkanie dla kolonistów organizowane było w stodołach, które powstawały jako pierwsze w gospodarstwie (miało to zapewnić miejsce do składowania plonów). W dalszej kolejności, jesienią, konstruowany był budynek mieszkalny i gospodarczy. Zabezpieczało to interes kredytodawcy — państwa — gdyż osadnicy od początku mogli zająć się działalnością produkcyjną, zapewniając sobie ciągłość finansową do spłaty zobowiązania. Pomocy kolonistom udzielali przeszkoleni Instruktorzy Organizacji Wsi oraz specjaliści izb rolniczych.
ilustracja powyżej:
Konstrukcje ścian wiązał drewniany wieniec, w formie długich,
przechodzących przez cały budynek belek o przekroju 12 x 18 cm. Końcówki belek, słup w podcieniu oraz zastrzały zostały wykończone charakterystycznym detalem aksonometria
15
16
Zagroda
Układy Poniatówek zależały od wielkości i głównej funkcji gospodarstwa. Dla robotnika-rzemieślnika zaproponowano typ z budynkiem mieszkalnym i stodołą połączoną z oborą, czasem uzupełnionym o kuźnię. Dla rolników najczęściej rekomendowano typ układu z domem, stodołą i budynkiem inwentarskim. Przyjęto różne wielkości nowych gospodarstw: mniejsze, o powierzchni od 4 do 12 hektarów, natomiast większe, o powierzchni do 20 hektarów. Rozmiar budynków mieszkalnych również zależał od wielkości gospodarstwa: w małych Poniatówkach dom składał się z sieni łączącej kuchnię z pokojem sypialnym oraz dodatkowej dużej sypialni. Największy dom miał dwa wejścia, jedno główne prowadzące do sieni z klatką schodową, drugie do wiatrołapu przy kuchni. Większe pomieszczenia i użytkowe poddasze zapewniały wygodne warunki nawet dla rodzin wielopokoleniowych. W centralnym miejscu domu znajdował się trzon kominowy, połączony z piecem kuchni oraz piecem kaflowym, który ogrzewał pomieszczenia w okresie zimowym.
ilustracja powyżej:
W centralnym miejscu domu znajdował się trzon kominowy, połączony
z piecami kuchni oraz kaflowym, który ogrzewał pomieszczenia w okresie zimowym aksonometria
17
18
Budownictwo drewniane
Od roku 1935 drewno stało się głównym materiałem do budowy domu Poniatówki, którego ściany wznoszono z obrobionych bali grubościach 15, 10 i 7,5 cm. Z drewna powstawały także konstrukcje dachów, gont, komplety stolarskie (okna i drzwi) oraz deski szalunkowe na elewacje. Dzięki użyciu powszechnie dostępnego materiału wzrosła znacznie ilość wznoszonych gospodarstw oraz zmniejszył się koszt jednostkowy zabudowań. Materiał dostarczany był głównie przez tartaki należące do Lasów Państwowych. Drewno, łatwe w obróbce, pozwalało na budowę przez cały rok oraz posiadało korzystne właściwości cieplne. Zastosowana w Poniatówkach konstrukcja słupowo-sumikowa ścian była prosta w montażu, co również przyśpieszało prace budowlane. Nawiązanie do tradycji budownictwa drewnianego, rozpowszechnionego na polskiej wsi, było również istotne dla formy Poniatówki. Badaniami w tym zakresie zajęło się Ministerstwo Rolnictwa i Reform Rolnych oraz Zakład Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej. Architektura gospodarstw miała za zadanie przeszczepiać na tereny województw zachodnich i północnych estetykę „rdzennie polską”. Stąd akcję budowy
ilustracja powyżej:
Belkowanie pod strop drewniany było elementem usztywniającym
Poniatówek można rozpatrywać jako realizację projektu koloni-
konstrukcję. Łatwość w montażu tak wielu elementów była możliwa przez ich
zacji kulturowej.
odpowiednie oznakowanie aksonometria
19
20
Technologia prefabrykacji
Modernizacyjny aspekt Poniatówek był związany ściśle z powszechnym użyciem elementów prefabrykowanych. Tartaki Lasów Państwowych, na podstawie wykazów materiałów, dostarczały ponumerowane elementy składające się na kompletny budynek. W proces budowy zaangażowani byli zakontraktowani wykonawcy, którzy dokonywali montażu struktury na wcześniej przygotowanych fundamentach. Wstępne prace ciesielskie przeprowadzane w tartakach usprawniały budowę Poniatówki. Jednak nie tylko główne elementy konstrukcyjne były prefabrykowane. Lasy Państwowe zajmowały się także produkcją okien, drzwi oraz gontów na dachy stodół. Dachy budynków mieszkalnych i inwentarskich były kryte płytami falistymi azbestowo-cementowymi. Budowanie i wykańczanie podzielone było według branż; najpierw prace murarskie fundamentów, ceglanych posadzek oraz kominów, następnie zasadnicze prace ciesielskie, konstrukcyjne i wykończeniowe.
ilustracja powyżej:
Więźba dachowa krokwiowo-jętkowa aksonometria
21
22
Standaryzacja
We wsiach poniatowskich stosowano trzy zasadnicze wielkości gospodarstw: robotnicza do 4 ha, rolnicza od 8 do 12 ha oraz rolnicza ponad 12 ha. W najbardziej rozpowszechnionym typie 8–12 ha przewidziano trzy oddzielnie stojące budynki. Rozmiary elewacji budynków były logiczną konsekwencją wymiarów podwórza o wielkości 12 x 24,5 m. Mniejszy typ budynku mieszkalnego z roku 1936, o rozmiarze rzutu 8,5 x 6,2 m był parterowy. Większy budynek mieszkalny związany z gospodarstwem ponad 12-sto hektarowym, przyjmował rozmiar w rzucie 8,9 x 7,4 m. Posiadał również piętro, na które prowadziły schody zabiegowe. Stosownie do wielkości przydzielonego areału, przewidziane były również różne wielkości budynków inwentarskich i stodół. Duży budynek stodoły miał wymiary 14 x 8m z klepiskiem szerokości 4 m i równymi sąsiekami po 5 m, a wersja największa posiadała dwa klepiska o podwójnej szerokości.
ilustracja powyżej:
Poniatówka — typowy budynek mieszkalny drewniany z wymurowanym trzonem kominowym, pokryty na dachu eternitem aksonometria
23
24
Polska myśl techniczna: okno polskie
„Okiem” Poniatówki nazywane było okno polskie. Innym określeniem tej konstrukcji, stosowanej powszechnie od średniowiecza, jest „okno ościeżnicowe”. Charakteryzowało się ono zawieszonymi w obokniu (ościeżnicy) parami skrzydeł: letnimi od zewnątrz i dodatkowymi zimowymi od wewnątrz. W okresie letnim pozostawiano wyłącznie letnie skrzydła, otwierane na zewnątrz, co nie ograniczało przestrzeni wnętrza i umożliwiało łatwiejsze wietrzenie pomieszczeń. Istotną cechą była możliwość dociśnięcia ich przez wiatr i wynikające z tego naturalne uszczelnienie. W okresie zimowym, w celu uzyskania lepszej przegrody termicznej, zakładano skrzydła wewnętrzne, otwierane do środka. Do wietrzenia można było użyć wtedy pojedynczej kwatery, której uchylenie zapewniało dopływ świeżego powietrza bez konieczności otwierania całych skrzydeł. Podział okna wyznaczały dwa krzyże właściwe z przenikającymi się słupkiem i ślemieniem. Konstrukcja wyposażona była w niezbędne okucia i rozwiązania umożliwiające jej odwodnienie.
ilustracja powyżej:
Poniatówka — typowy budynek mieszkalny drewniany z wymurowanym trzonem kominowym, pokryty na dachu eternitem aksonometria
25
26
„Regionalność” architektoniczna
Architektura osad wybudowanych w województwach zachodnich i północnych została oparta na wspomnianych badaniach wzorów budownictwa drewnianego południowo-zachodnich terenów Polski, popularnych np. w okolicach Żywca. Wyróżniał je dach naczółkowy i zadaszony ganek w budynku mieszkalnym. Wspomniane badania Ministerstwa i Politechniki Warszawskiej wpłynęły na projekt wzorcowego domu Poniatówki z podcieniem szczytowym na słupach. W budynku mieszkalnym stosowano jeden słup, niosący podcień narożny, natomiast w budynku kuźni cztery dekorowane słupy, na których oparty został szczyt obiektu. Należy wskazać też na ciągłą optymalizację i poszukiwanie tańszych rozwiązań, czego rezultatem było wprowadzenie od 1936 r. do budownictwa Poniatówek konstrukcji tradycyjnej dla Wielkopolski i Pomorza – wspomnianej wcześniej techniki słupowo-sumikowej. Wykończenie ścian zaprojektowane było w formie pionowego i poziomego szalowania, dając czytelny rysunek podziału elewacji. Całość uzupełniały detale okapu i okien nadające Poniatówce „wiejski” charakter (np. dwuspadowy dach przyczółkowy, drewniana konstrukcja).
ilustracja powyżej:
Typowa zagroda poniatowska — budynek mieszkalny, gospodarczy i stodoła aksonometria
27
28
Podsumowanie
Wieś poniatowską możemy uznać za kolejny typ wsi obecny na terenie współczesnej Polski. Układ zagrody był powtarzalny, a rozmieszczenie i rodzaj budynków wynikały z wielkości przyszłego gospodarstwa. Masowość kolonizacji osiągnięto przy użyciu standaryzacji i prefabrykacji, przygotowując również instrumenty finansowe. Akcja osadnicza, poza funkcją gospodarczą i społeczną realizowała projekt polityczny. Jej dalszą realizację przerwała wojna, jednak jej dziedzictwo wydaje się ważne także w czasach współczesnych. Takie kompleksowe podejście do tematu wsi, stało się przyczyną powstania projektu Nowa Poniatówka, który analizuje i rozwija potencjał osad poniatowskich, adaptując je do czasów współczesnych. W momencie szybkich przemian społecznych terytorium wiejskiego, potrzeba łatwo dostępnych mieszkań prowokuje do poszukiwania alternatywnych metod finansowania i przekształcania istniejących form na polskiej wsi.
ilustracja powyżej:
Fragment historycznej zabudowy wsi poniatowskiej aksonometria
zdjęcia na kolejnych stronach:
Typowy drewniany budynek mieszkalny na działce 8 — 12 ha Stanisław Jakimowicz, powiat bydgoski, 1937 Typowy murowany budynek mieszkalny na działce 8 — 12 ha Stanisław Jakimowicz, powiat bydgoski, 1937 Ściana szczytowa drewnianego budynku mieszkalnego Wojciech Mazan, powiat bydgoski, 2020
29
30
31
32
32+
31+
30+
Podsumowanie
Dziedzictwem Poniatówki jest dla nas nie tylko jej forma i relacja do krajobrazu wiejskiego, lecz przede wszystkim moc sprawcza odpowiednio sformułowanego programu, który przy użyciu architektury realizował istotne dla społeczeństwa cele.
Jak Nowe Poniatówki kontynuują założenia historycznych
Tym samym można stwierdzić, że analizowanie historycznej Po-
Poniatówek?
niatówki w oderwaniu od programu politycznego nie ma sensu. Podobnie propozycja Nowej Poniatówki bez uwzględnienia propozycji zmian obecnej sytuacji społeczno-gospodarczej mieszkańców obszarów wiejskich wydaje się być bezcelowa. Aspektem, który wymaga zachowania nie jest w tym przypadku fizyczna struktura budynku historycznej Poniatówki, ale idea umożliwiająca niegdyś jej realizację. Projekt Nowej Poniatówki ucieka od bezrefleksyjnej ochrony zastanej formy, umożliwiając bardziej pragmatyczne podejście do dziedzictwa kulturowego wsi. Tym samym, przekształcając istniejące struktury architektoniczne i gospodarczo-społeczne, odpowiada
ilustracja powyżej:
na współczesne wyzwania stojące przed obszarami wiejskimi.
Fragment współczesnej przekształconej zabudowy wsi poniatowskiej aksonometria zdjęcia na kolejnych stronach:
Widok drewnianego budynku mieszkalnego Wojciech Mazan, powiat bydgoski, 2020 Widok murowanego budynku mieszkalnego Wojciech Mazan, powiat bydgoski, 2020
Ściana szczytowa murowanego budynku mieszkalnego Wojciech Mazan, powiat bydgoski, 2020
29+
28+
Technologia
Idea taniego i efektywnego budownictwa Poniatówek była jedną z ważniejszych przyczyn jej popularności. Także dzisiaj zastosowanie prefabrykowanego budownictwa drewnianego pozwala na ograniczenie negatywnego wpływu na środowi-
W jaki sposób nowoczesna technologia mogłaby
sko. Naturalne i lokalne materiały stają się podstawą zrówno-
wspomagać przekształcenia Poniatówek?
ważonego rozwoju. Co więcej, odpowiedni system prefabrykacji mógłby wspomagać przemysł budowlany w zakresie gospodarowania obiegiem zamkniętym (GOZ). Zaplanowany system montażu, z uwzględnieniem możliwości demontażu, pozwoliłby na ponowne użycie elementów. Zaproponowana standaryzacja procesu rozbudowy Poniatówek stwarza możliwość produkcji elementów konstrukcyjnych i wykończeniowych na większą skalę, co w efekcie obniżyłoby koszty takich inwestycji.
ilustracja powyżej:
Współczesna zagroda poniatowska z rozbudowanym domem i zaadoptowaną częścią produkcyjną na pracownię aksonometria
27+
26+
Standaryzacja
Kryteria, które określają możliwości przekształceń, bazują na parametrach jakościowych i ilościowych. Tym podstawowym jest zapewnienie elementarnych funkcji mieszkalnych w budynku, takich jak łazienka, kuchnia, pokój dzienny i sypial-
Jakie standardy mogłyby zostać przyjęte dla rozbudowy
nie. Przedstawione propozycje realizują to na dwa sposoby.
Poniatówki?
Po pierwsze, przez przekształcenia wewnątrz obiektu — usuwanie stropów, adaptację poddasza, stworzenie antresoli, wewnętrznych klatek schodowych, przestrzeni kuchennych i sanitarnych. Po drugie, przez uzupełnienia poza obrysem budynku — jako dodatkowy taras oraz dobudowanie nowej formy zwiększającej możliwości programowe domu. Zamiast arbitralnego określenia wymiarów każdego z dodawanych pomieszczeń, bardziej pomocne okazało się sprawdzenie relacji pomiędzy strukturą dodawaną a istniejącą. Innymi słowy— określenie granicy, w której gabaryt dodawanych pomieszczeń staje się ważniejszy niż struktura historycznej Poniatówki. Zaproponowanym standardem (wynikającym również z obserwacji istniejących przekształceń) jest więc kontynuacja formalno-strukturalna domu — jego osi konstrukcyjnych, gabarytów dachu, proporcji podziałów elewacyjnych oraz układu oryginalnie zaprojektowanych pomieszczeń.
ilustracja powyżej:
Przykładowa rozbudowa kubatury zewnętrznej — dodatkowe pomieszczenia schemat, aksonometria, plan
25+
24+
Forma otwarta
Poniatówki, które dziś obserwujemy, są w dużej mierze strukturami przekształconymi. Warto zaznaczyć, że rozbudowy poszczególnych obiektów w większości przypadków kontynuowały język architektoniczny pierwotnej struktury. Dom o niewielkich rozmia-
Jak nieformalne rozbudowy Poniatówki mogą przekształcić
rach, kryty dwuspadowym dachem zdaje się być archetypem,
się w system jej transformacji?
co uwydatnia uniwersalność tej formy. Jest to czytelny dla użytkowników punkt wyjścia do poszukiwania logicznego kierunku rozbudowy. Zazwyczaj jednak odbiegają one walorami estetycznymi od bryły wyjściowej (uproszczone, pozbawione podziałów formy elewacji, zaburzenia rytmu okien). Tu pojawia się pytanie o granicę, za którą zaciera się możliwość rozpoznania pierwotnej Poniatówki. Czy dodawane formy mogą wzmacniać cechy zastanego budynku i oryginalnej idei? To pytanie jest punktem wyjścia dla prezentowanych studiów formalnych, które jednocześnie mają za zadanie określenie dopuszczalnych wielkości proponowanej rozbudowy w celu zachowania spójności całego założenia. Prezentowane transformacje dotyczą zarówno przestrzeni wewnątrz budynku, jak i poza nim. Plastyczność połączenia wynika ze struktury nowego obiektu, który utrzymuje analogiczny układ konstrukcyjny i kompozycyjny. Arbitralność zapisów konserwatorskich, nakazujących zachowanie pierwotnej formy, ustępuje
ilustracja powyżej:
w tym przypadku otwartości i nieoczywistym rozwiązaniom,
Przykładowa przebudowa przestrzeni wewnętrznej — antresola i schody
a każdy wariant rozbudowy można traktować równoważnie.
schemat, aksonometria, plan
23+
22+
Architektura zamieszkiwania wiejskiego
Najbardziej charakterystycznym elementem Poniatówki jest budynek domu. Jego ustawienie i forma determinują układ przestrzenny zagrody. Obiekt ten określa również wizerunek gospodarstwa od strony ulicy. Dlatego stał się on punktem wyjścia w myśleniu o przestrzennych przekształceniach Poniatówki, a co za tym obszaru wsi. Obiekty o niewielkiej kubaturze wymagają określenia odpowiedniej skali rozbudowy i minimum programu funkcjonalnego, który spełniałby potrzeby współczesnych mieszkańców i oferował odpowiedni komfort.
Czym mógłby być architektonicznie obiekt Nowej
Proponowana interwencja może zaczynać się od budowy
Poniatówki?
łazienki lub kuchni, dodatkowych pokojów mieszkalnych, aż po zewnętrzne przestrzenie wypoczynkowe. Forma architektoniczna rozbudowy wynikałaby z logiki istniejącej struktury Poniatówki i pozwoliłaby na zachowanie spójności wizualnej obiektu. W przyszłości powielenie omawianego modelu może służyć jako narzędzie do wprowadzenia zabudowy na obszary pomiędzy istniejącymi gospodarstwami i konsolidację wsi poparcelacyjnej.
ilustracja powyżej:
Przykładowa rozbudowa przestrzeni zewnętrznej — tarasy i zadaszenie schemat, aksonometria, plan
21+
20+
Gospodarstwo
Zmniejszenie zatrudnienia w rolnictwie spowodowało utratę więzi pomiędzy miejscem zamieszkania i pracy na wsi. Wymusiło większą mobilność mieszkańców obszarów wiejskich, dojeżdżających codziennie do biur i fabryk. Niemniej współ-
Jakiego rodzaju model gospodarczy mógłby funkcjonować
czesne formy prowadzenia działalności pozarolniczej, oparte
w zagrodzie Nowej Poniatówki?
na nowych technologiach, pozwalają na pracę w dowolnym miejscu. Podobnie świadczenie wielu usług może odbywać się poza faktycznym miejscem ich realizacji. Z punktu widzenia lokalnej społeczności bardziej zasadny wydaje się jednak model nastawiony na miejscowy rynek. Potencjałem dla prowadzenia przedsiębiorstwa są istniejące budynki gospodarcze w Poniatówkach, jak również możliwość rozbudowy struktury domu. Inicjowanie działalności (jak np. małe zakłady wytwórcze czy praca usługowa w branży IT) mogłoby odbywać się za pomocą zachęt finansowych dla regionalnych firm (w opozycji do stref przemysłowych, które służą globalnemu kapitałowi). Strategia wsparcia gospodarczego obszarów wiejskich pozwoliłaby na powstawanie przedsiębiorstw o zasięgu miejscowym, obsługujących również miejscowe rolnictwo.
ilustracja powyżej:
Wariacje trzech typów interwencji — przestrzeń zewnętrzna, przestrzeń wewnętrzna oraz rozbudowy kubaturowe aksonometria
19+
18+
Finansowanie
Obecnie forma i sposób opieki nad obiektami składającymi się na wsie poniatowskie uzależniony jest od woli poszczególnych właścicieli (brak instytucjonalnej ochrony konserwatorskiej). Poniatówki od początku funkcjonowały jako nierucho-
Jaką rolę miałoby państwo w procesie przekształcania
mości prywatne, instrument uwłaszczający chłopów
Poniatówek?
na nowych ziemiach. Aktualna struktura własności stanowi jednak główny czynnik zaniku zagród, które z powodu niedostosowania do współczesnych wymogów poddawane są rozbiórce. Aktywność państwa, obecna w historycznym projekcie, wydaje się konieczna również dzisiaj. Opuszczone gospodarstwa mogłyby być wykupywane przez państwo, a uzyskane w ten sposób nieruchomości pozwoliłyby na kształtowanie wiejskich zasobów mieszkalnictwa komunalnego. Włączone w program Poniatówki ulegałyby przekształceniom dzięki stworzeniu funduszy i zachęt finansowych. Większy udział państwa w rynku najmu zapewniłby stabilizację i niższy poziom cen. Umożliwiłby to również testowanie prototypowego sposobu życia na wsi.
ilustracja powyżej:
Wariacje trzech typów interwencji — przestrzeń zewnętrzna, przestrzeń wewnętrzna oraz rozbudowy kubaturowe aksonometria
17+
16+
Grupa docelowa
Aktualnie z miast na obszary wiejskie migrują zazwyczaj młode rodziny (dotyczy to głównie zjawiska suburbanizacji). Zwiększająca się ilość domowników często skłania do decyzji o przeprowadzce do większego metrażu, np. domu z ogro-
Komu moglibyśmy zaproponować Nową Poniatówkę?
dem lub – po prostu – na wieś. Wizja zamieszkania z dala od zgiełku, pełnego spokoju i bliskiego kontaktu z naturą jest atrakcyjną alternatywą dla mieszkańców miast. Szczególnie jeśli porównujemy ją z życiem w centrum aglomeracji, gdzie ceny nieruchomości oraz usług są dużo wyższe, a możliwości kupna własnego lokum coraz bardziej ograniczone. Problemy te dotyczą również obecnych mieszkańców wsi, gdzie model rodziny wielopokoleniowej jest praktykowany bardziej z przymusu ekonomicznego, niż z wyboru. Czy moglibyśmy sobie wyobrazić uaktualniony model wiejskiej zabudowy, który zaspokoiłby potrzeby zróżnicowanych, współczesnych rodzin? Przy zapewnieniu odpowiedniej infrastruktury socjalnej (szkoły, przedszkola, ośrodki zdrowia i kultury) perspektywa pozostania lub migracji na wieś ma szansę stać się ciekawą ofertą.
ilustracja powyżej:
Wariacje trzech typów interwencji — przestrzeń zewnętrzna, przestrzeń wewnętrzna oraz rozbudowy kubaturowe aksonometria
15+
14+
Idea
Odpowiednio zaprojektowane metody dogęszczenia struktur zagrody poniatowskiej stanowią narzędzie służące w założeniu przeciwdziałaniu fragmentaryzacji zabudowy obszarów wiejskich. Jest to istotne z trzech powodów. Po pierwsze, propo-
Jakie zmiany mogłaby nieść Nowa Poniatówka?
nowana forma rozbudowy daje szansę na rozszerzenie (dotąd oszczędnych programowo) domów o elementy zapewniające przestrzeń odpowiadającą współczesnemu minimum funkcjonalnemu oraz pozwala utrzymać wernakularny charakter zabudowy. Po drugie, zmiany cywilizacyjne na wsi pobudzają do poszukiwania niepraktykowanych dotąd w większej skali form działalności gospodarczej, a których efektem może stać się powrót do ścisłej relacji miejsca pracy z przestrzenią zamieszkania. Po trzecie, replikacja zabudowy na wzór zagrody Poniatówki pozwala na utrzymanie ładu przestrzennego, w którym to dostęp do drogi i terenów wokół warunkuje kompozycja budynków na działce.
ilustracja powyżej:
Schemat rozbudowy — ciągłość porządku konstrukcyjnego, logika
rozbudowy oparta jest o trzy interwencje: przestrzenie otwarte poza domem, ingerencje wewnątrz struktury obiektu oraz rozbudowy obiektu o dodatkowe formy schemat, przekrój, plan
13+
12+
Modernizacja
Postęp i przemiany obszarów wiejskich związane były zazwyczaj z zaangażowaniem administracji państwa (np. Ministerstwo Rolnictwa w okresie II RP). W większej skali, modernizacja mogłaby kłaść nacisk na upodmiotowienie obszarów
Na czym mogłaby polegać polityka rozwoju na terenach
wiejskich. Narzędziami do jej osiągnięcia mogłaby być
wiejskich?
zdecentralizowana infrastruktura (np. energetyczna, jako układ małych producentów prądu z farm solarnych lub wiatrowych) czy samowystarczalność (rozumiana jako fundusze i instytucje wiejskie pomagające w przypadku klęsk klimatycznych). Współpraca pomiędzy ośrodkami wiejskimi, w celu wspólnego gospodarowania zasobami, daje możliwość budowy sieci horyzontalnych powiązań i większej odporności na niestabilność globalnych rynków. W mniejszej skali, adaptacja wsi poniatowskich może stać się przykładem wprowadzenia przemian społecznych, gospodarczych oraz ekologicznych na obszarach wiejskich. W naszym projekcie potencjał Poniatówek staje się jednym z motorów rozwoju polskiej wsi.
zdjęcie powyżej:
Ściana szczytowa drewnianego budynku mieszkalnego Poniatówki Wojciech Mazan, powiat bydgoski, 2020
11+
10+
Rola wsi
Wieś przez stulecia znajdowała się w pozycji podrzędnej do miasta — służyła wytwarzaniu żywności oraz „eksportowi” siły roboczej. Rozwój nowych technologii usprawniających efektywność rolnictwa daje dzisiaj możliwości eksploatacji
Jaką rolę społeczno-gospodarczą pełnią obecnie obszary
coraz większego obszaru, jednocześnie zwiększając rentow-
wiejskie?
ność produkcji. Co więcej, procedura przekształcania terenu na działki budowlane pozwala na udział gruntów w szerszym obrocie inwestycyjnym. Ziemia stała się towarem podlegającym spekulacji. Wachlarz sposobów wykorzystania obszarów wiejskich poszerzył się o dodatkowe gałęzie przemysłu (np. energetyka oraz logistyka). Utowarowienie ziemi powoduje szybką i podporządkowaną sile kapitału urbanizację. Budżety instytucji samorządowych w dużej mierze oparte są o tzw. banki ziemi, które podlegają sprzedaży prywatnym właścicielom. Wprowadzane ustawy (np. tzw. specustawa mieszkaniowa z 2018 roku lub tzw. specustawa covidowa z 2020 roku) umożliwiają realizację inwestycji deweloperskich bez uwzględnienia zapisów wynikających z miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, w wyniku czego pogłębia się chaos przestrzenny.
zdjęcie powyżej:
Rozbudowany drewniany budynek mieszkalny Poniatówki Wojciech Mazan, powiat bydgoski, 2020
9+
8+
Kondycja obszarów wiejskich
W Polsce, według Głównego Urzędu Statystycznego, 93% powierzchni kraju klasyfikuje się jako obszary wiejskie. Układ przestrzenny tych terenów zależy od wielu czynników: historycznych, geograficznych, administracyjnych, demograficznych i ekonomicznych. Jednym z instrumentów kształtowania ładu przestrzennego jest regulacja struktury własności. Definiuje ona kształt i wielkość działek, co w bezpośrednim przełożeniu ma wpływ na jakości architektoniczne. Również procesy gospodarczo-społeczne mają swoje odzwierciedlenie w układzie przestrzennym wsi. Postępująca suburbanizacja, gentryfikacja
Jakie są problemy przestrzeni wiejskiej?
oraz wyludnianie się obszarów stricte wiejskich skutkuje coraz większą fragmentaryzacją i wzrastającym wykluczeniem. Mimo niesłabnącego zainteresowania mieszkańców Polski obszarami położonymi z dala od centrów miast, sposób ich zagospodarowania cechuje niska gęstość zabudowy, a różnorodność form architektonicznych potęguje chaos przestrzenny. Warunki społeczno-gospodarcze (takie jak struktura zarobków i zatrudnienia) skłaniają mieszkańców Polski do poszukiwania alternatywnych sposobów zamieszkania. Popularność zyskują na przykład projekty małych domów, które mogą być budowane bez udziału architekta (tzw. domy do 35 m2). Brak odpozdjęcie powyżej:
Widok z pola uprawnego na jedno z pozostałych gospodarstw
wiednich działań planistycznych skutkuje także niedostateczną
poniatowskich — drewniane stodoła, Poniatówka
infrastrukturą techniczną i socjalną.
Wojciech Mazan, powiat bydgoski, 2020
7+
6+
Wstęp
Występujące na obszarze II Rzeczypospolitej Poniatówki są świadectwem dziedzictwa polskiej architektury wiejskiej okresu międzywojennego. Nasza analiza osad poniatowskich w powiecie bydgoskim stała się pretekstem do reinterpretacji
Co mogłaby oznaczać Poniatówka w kontekście zmian
idei akcji osadniczej oraz adaptacji istniejących struktur prze-
zachodzących na obszarach wiejskich?
strzennych. Celem projektu Nowa Poniatówka jest przedstawienie wizji i scenariuszy dla współczesnych form życia na wsi. Zmieniające się potrzeby prowadzą do dezaktualizacji ówczesnego modelu gospodarowania i towarzyszącej mu zagrody. Poszukujemy odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób możemy wykorzystać istniejącą tkankę przestrzenną osad poniatowskich do przeciwdziałania rozpraszaniu struktury zabudowy. Dlatego element składowy tych osad, czyli historyczna Poniatówka stanowi dla projektu punkt wyjścia. Efektem stało się opracowanie katalogu możliwych jej przekształceń, w których analizowana jest możliwość rozbudowy oraz nowy sposób użytkowania gospodarstwa.
zdjęcie powyżej:
Budynek mieszkalny drewniany Poniatówki w krajobrazie wiejskich pól Wojciech Mazan, powiat bydgoski, 2020
5+
4+
NOWA PONIATÓWKA
NOWA PONIATÓWKA
NOWA PONIATÓWKA