THE EAGLE AND THE WINGED CAMEL
Prolog Prologue 1932
21 Skrzydlaty wielbłąd w Tel Awiwie
The flying camel in Tel Aviv
23 Między mastabą a wieżą Tatlina
Between a mastaba and Tatlin’s tower
30 Zakopane na wydmach
Zakopane on the dunes
1934 1936
37 Międzynarodowy obiekt lokalnego pożądania
An international object of local desire
52 Polska po trzykroć
Poland, times three
53 Pawilon państwowy
The State Pavilion
55 Romantyczny Lewant Braci Deutsch
The Deutsch Brothers’ romantic Levant
62 Władysław Lichtenstein i pawilony tymczasowe
Władysław Lichtenstein’s temporary pavilions
65 Pawilon łódzki
The Łódź Pavilion
66 Pawilon przemysłu polskiego
The Polish Industry Pavilion
73 Pawilony polskie w stylu międzynarodowym
Polish Pavilions in the International Style
75 Emblematy, barwy, godła
Emblems, colours, coats of arms
77 Rzeźby, flagi, inskrypcje
Sculptures, flags, inscriptions
84 Fotokolaż, film, okładka
Photo-collage, film, magazine cover
87 Propaganda sukcesu?
Propaganda of success?
93 Między Tel Awiwem a Gdynią i Poznaniem Between Tel Aviv, Gdynia and Poznań
95 Schyłek u szczytu
Decline at the top
101 Hejman Zabłudowski
Hyman Zabłudowski
107 Pawilon jeden, ale jaki!
One pavilion—but what a pavilion!
120 Epilog
The epilogue
127 Źródła i wybrana bibliografia
Primary sources and selected bibliography
Polska i Tel Awiw
Polska, odrodzona po rozbiorach, wchodziła w dwudziestolecie międzywojenne z uzasadnioną potrzebą mocnego zaistnienia na arenie międzynarodowej. Państwo wydobywające się z cywilizacyjnego zacofania pragnęło tożsamość wyrażać w dużym stopniu poprzez kulturę i sztukę.
Służyły temu prezentacje na międzynarodowych
wystawach i targach. Targi Lewantyńskie w Tel Awiwie w kontekście polskiej obecności nie były ani największym, ani też najważniejszym z wydarzeń tego typu.
Jednak tę obecność w latach 1932–1936 można zaliczyć do najciekawszych, przynajmniej ze względu na jej wyraz architektoniczny i propagandowy.
„Tel-Awiw ukazał się w całej swej radosnej krasie podczas Targów Lewantyńskich, zademonstrował wobec swoich i obcych, że chce żyć i potrafi żyć w szalonym pędzie rozwojowym” –odnotowywał Natan Szwalbe, członek Związku
Dziennikarzy RP, uważny obserwator imprezy, która odbywała się w 1934 roku, w 25-lecie powstania miasta1. Kilka stron wcześniej, na łamach tego
Poland and Tel Aviv
Poland, newly independent after over a century partitioned under foreign rule, entered the interwar period with a well-justified need to make a strong presence on the international stage. The country, emerging from civilizational backwardness, wanted to express its identity largely through culture and art. Presentations at international expos and fairs were one means of serving this very purpose. In terms of the Polish presence at the Levant Fair, the subject of this volume, it was neither the largest nor the most important of such events. And yet this presence between 1932 and 1936 may be seen as the most interesting, specifically in terms of its architectural expression and publicity message.
“Tel-Aviv appeared in all its joyous glory at the Levant Fair,” noted Natan Szwalbe, member of the Polish Journalists' Union and astute observer of the fair in 1934, on the twenty-fifth anniversary of Tel Aviv’s founding.1 “It demonstrated to its own nation and to strangers that it craves life and that it is indeed capable of living in a frenzied development drive.”
In the same issue of the magazine Palestyna i Bliski
samego czasopisma „Palestyna i Bliski Wschód”, redakcja podsumowywała udział Polski w ówczesnych targach: „Wystawa polska była, pomimo bardzo trudnych warunków pracy w gorączkowym okresie przygotowawczym na miejscu, powodującym opóźnienie innych państw, otwarta w pierwszym dniu targów. Otwarcie nastąpiło w dniu 26 kwietnia o godzinie 6 po południu przez Konsula RP w Tel Awiwie, w obecności delegatów rządu, przy udziale przedstawicieli świata politycznego, gospodarczego, kulturalnego i prasy”2.
Polityka, gospodarka, kultura i propaganda – wszystkim tym aspektom przyglądają się współcześni badacze i kuratorzy z Izraela, zajmujący się Targami Lewantyńskimi w okresie mandatu brytyjskiego. Zwykli oni interpretować te targi głównie w odniesieniu do ich polityczno-kulturowego urzeczywistnienia myśli syjonistycznej (lub do jej zaprzeczenia), do narodowej symboliki czy do architektonicznego modernizmu telawiwskiego.
Zwracają przy tym uwagę przede wszystkim na pawilony żydowskiej Palestyny, związane z rozwojem autonomii żydowskiej pod panowaniem brytyjskim, i na lokalnych architektów, działających na stałe lub osiadłych na dłużej w Tel Awiwie3. Oczywiście, trudno się temu dziwić, ale niekiedy warto zmienić perspektywę, poszerzyć pole widzenia.
2 Wystawa Polska na Targach Lewanty ńskich 1934 , „Palestyna i Bliski Wschód” 1934, nr 6 (czerwiec), s. 194–195.
3 Zob. S. Davidi Kunda, R. Oxman, The Flight of the Camel. The Levant Fair of 1934 and the Creation of Situated Modernism, [w:] Constructing a Sense of Place. Architecture and the Zionist Discourse, H. Yacobi (red.), Abingdon 2004, s. 52–75; M. Naor, B. Carmiel, The Flying Camel. 85 Years of Exhibitions and Fairs in Tel Aviv, katalog wystawy, Eretz Israel Museum, Tel Aviv 2010; Z. Efrat, The Object of Zionism. The Architecture of Israel , Leipzig 2018; S. Davidi, „The New Architecture” of the 1934 Levant Fair. Constructing Identity for Jewish Society in Mandatory Palestine, [w:] Vermittlungswege der Moderne –Neues Bauen in Palästina (1923–1948) / The Transfer of Modernity –Architectural Modernism in Palestine (1923–1948), J. Stabenow, R. Schüler (red.), Berlin 2019, s. 151–164.
Wschód (Palestine and the Middle East), the editors also summed up Poland’s participation in the fair:
“Despite very difficult working conditions during the hectic preparation period on site, which caused delays for other countries, the Polish exhibition opened on the fair’s first day. The opening took place on 26 April at 6 in the afternoon, officiated by the Consul of the Republic of Poland in Tel Aviv, in the presence of government delegates, with the participation of representatives of the political, economic and cultural world and the press.”2
Politics, economy, culture and publicity— all these aspects are currently analysed by Israeli scholars and curators researching the Levant Fair during the Mandatory Palestine period. They tend to interpret the fair primarily in relation to its political and cultural realisation of Zionist thought (or its negation), national symbolism or Tel Aviv’s architectural modernism. In doing so, they draw particular attention to the pavilions of Jewish Palestine, associated with the development of autonomy under British rule, and to local architects either permanently active in the city or settled there for longer periods.3 This is hardly surprising, but it can be useful to change perspective and broaden the field of vision.
In Sharon Rotbard’s book White City, Black City, the author expressed his revisionist views
2 ”Wystawa Polska na Targach Lewanty ń skich 1934”, Palestyna i Bliski Wschód 1934, no. 6, pp. 194–195.
3 See: S. Davidi Kunda, R. Oxman, “The Flight of the Camel: The Levant Fair of 1934 and the Creation of Situated Modernism”, [in:] Constructing a Sense of Place: Architecture and the Zionist Discourse, H. Yacobi (ed.), Abingdon 2004, pp. 52–75; M. Naor, B. Carmiel, The Flying Camel : 85 Years of Exhibitions and Fairs in Tel Aviv, exh. cat., Eretz Israel Museum, Tel Aviv 2010; Z. Efrat, The Object of Zionism: The Architecture of Israel, Leipzig 2018; S. Davidi, “The New Architecture’ of the 1934 Levant Fair: Constructing Identity for Jewish Society in Mandatory Palestine”, [in:] Vermittlungswege der Moderne – Neues Bauen in Palästina (1923–1948) / The Transfer of Modernity – Architectural Modernism in Palestine (1923–1948), J. Stabenow, R. Schüler (ed.), Berlin 2019, pp. 151–164.
Poglądy rewizjonistyczne wobec takiej
postawy wyraził w swojej książce White City, Black City
Sharon Rotbard. Wykazał, w jaki sposób kulturowy kod, zwany potocznie stylem Bauhausu, zdominował
„narrację, jaką Tel Awiw napisał dla siebie w latach 80. XX wieku o architekturze lat 30. tego samego stulecia”4. Właśnie ten kod miał odzwierciedlać
„powszechną wiarę w aszkenazyjskie hierarchie społeczne i status Yekkesów (Żydów niemieckich) na szczycie drabiny. Ta szczególna narodowość Żydów zawsze była w Izraelu naznaczona pieczęcią kulturalnej wyższości [dosł. noblesse – szlachectwa]”5.
Takim stanem rzeczy można tłumaczyć specyficzną waloryzację całej modernistycznej architektury Tel
Awiwu lat 30., w tym – architektury Targów Lewantyńskich. Rotbard ubolewa, że nie zmieniły tego transformacje polityczno-kulturowe w Europie po zniknięciu żelaznej kurtyny: „Nawet po ponownym odkryciu wschodnioeuropejskiej architektury nowoczesnej po rozpadzie bloku wschodnioeuropejskiego, nie podejmowano prób powiązania międzynarodowego stylu architektury w Tel Awiwie ze stylem wschodnioeuropejskim architektury modernistycznej”6.
Tel Awiw i polscy Żydzi
Trzeźwe, aczkolwiek niepozbawione sarkazmu i swoistego patriotyzmu lokalnego, spojrzenie na rolę poszczególnych grup żydostwa przybywających do Erec Izrael w pierwszych dekadach
XX wieku wyraził w 1936 roku Szalom Asz, pisarz i świadek epoki: „Niemieccy olim przywieźli [do Tel Awiwu] porządek i wygody, pieski salonowe, miłe
towards such an attitude. Rotbard demonstrated how the cultural code commonly referred to as the Bauhaus style came to dominate “the narrative Tel Aviv wrote for itself in the 1980s about its 1930s architecture.”4 This code was to reflect “the commonplace faith put in Ashkenazi social hierarchies and the status of Yekkes [German Jews] at the top of the ladder. This particular nationality of Jews had always been given the stamp of cultural noblesse in Israel.”5 This state of affairs can be explained by a specific valorisation of the entirety of the city’s 1930s modernist architecture, including the Levant Fair’s architecture. Rotbard regrets that this has not changed despite political and cultural changes in Europe since the fall of the Iron Curtain: “Even after the rediscovery of East European modern architecture in the wake of the dissolution of the East European bloc, there were no attempts to associate the International Style of architecture in Tel Aviv with the East European style of modernist architecture.”6
Tel Aviv and Polish Jews
In 1936, the writer Shalom Asch, a key witness to his era, expressed a sober view of differing Jewish groups’ roles on arriving in Eretz Israel in the early twentieth century, a view not without sarcasm and a sort of local patriotism: “German olim brought along [to Tel Aviv] ordnung and convenience, lapdogs, eye-pleasing shopping windows, top hats, libraries and reading rooms, good doctors, scholars of world renown […]. It is to them that we owe the new fashion of swimsuits on Tel Aviv beach. Meanwhile, Polish
6
dla oka witryny sklepowe, cylindry, biblioteki z wypożyczalnią, dobrych lekarzy, światowej sławy profesorów […]. To im należy podziękować za nową modę strojów plażowych nad brzegiem morza w Tel Awiwie. W odróżnieniu od nich, Żydzi polscy nie przywieźli nic poza samymi sobą. To znaczy bogacze przywieźli pieniądze, a biedacy – ręce do pracy i gęby do nakarmienia. Bez nich mielibyśmy w Palestynie li tylko rewolucyjny idealizm rosyjski, najnowsze mody na niemieckie stroje plażowe i pieski salonowe –wszystko, tylko nie naród. Gdy bowiem inni przywożą ze sobą różne dobrodziejstwa, Żydzi polscy przywożą ze sobą »naród«”7.
Barwny opis autora Męża z Nazaretu odnosił się przede wszystkim do zjawiska społecznego o nazwie polska alija, czyli do fali żydowskich imigrantów przybyłych do Palestyny w latach
1924–1931 w liczbie ok. 82 000 osób, z czego połowę stanowili Żydzi z Polski8. Najliczniejsi w tej grupie byli drobni i średnio zamożni kupcy, którzy stworzyli w Palestynie zalążek żydowskiej warstwy średniej. Ta „alija drobnomieszczańskich indywidualistów”
zasiedliła przede wszystkim miasta – „przekształciła wizerunek miast i nadbudowała piętra budynków”, w wyniku czego w latach 1924–1925 podwoiła się liczba ludności Tel Awiwu9. Polska alija została przyjęta w Palestynie szczególnie nieprzychylnie przez
Jews did not bring much apart from themselves. I mean—the rich men brought their riches, and the poor men brought their hands eager to work and their mouth eager to be fed. Without them, we would be left with Russian revolutionary idealism, the latest trends of German swimsuits and the lapdogs—namely, everything except for a nation. For while others bring along all sorts of benefactions, Polish Jews bring along ‘the nation’.”7
Asch’s colourful description referred primarily to the social phenomenon known as the “Polish aliyah,” that is, waves of Jewish immigrants arriving in Palestine between 1924 and 1931—some 82,000 people, half of them Jews from Poland.8 Most numerous within this group were petty and middleclass merchants, who would form the nucleus of the middle class in Palestine. This “aliyah of petty-bourgeois individualists” settled primarily in the cities and “transformed the image of the cities and added extra floors to the existing buildings”, with Tel Aviv’s population doubling between 1924 and 1925.9 The olim who arrived earlier were particularly ill-disposed towards the Polish aliyah, largely because it could “threaten the avant-garde nature of Zionist and nationalist ideas. It gave support to the few opponents of the Halutz idea [...].”10 “From the perspective of those advocating cooperative settlement and productive
7 S. Asz, Tel Awiw, „Jedijot irjat Tel Awiw”, 15.06.1936, t ł um. z hebrajskiego
A. Rawska, [w:] A. Tanikowski (red.), Gdynia – Tel Awiw, katalog wystawy, Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, Warszawa 2019, s. 27–28. Hebrajski termin olim oznacza ż ydowskich imigrantów przybywaj ą cych do Erec Izrael.
8 S. Rudnicki, M. Wójcicki, „ Polska” Alija, „Kwartalnik Historii Żydów” 2008, nr 1 (marzec/225), s. 21 oraz s. 28. Autorzy tekstu dog łę bnie analizuj ą polityczne i ekonomiczne przyczyny tej fali imigracji, IV aliji, zwanej te ż alij ą Grabskiego – od nazwiska premiera W ł adys ł awa Grabskiego, autora reformy finansów publicznych. Nale ż y przy tym pami ę ta ć o reemigracji, czyli do ść licznej fali powrotów, zw ł aszcza w latach 1926–1927, gdy w Palestynie nasta ł kryzys ekonomiczny i gwa ł towny wzrost bezrobocia. Ibidem, s. 31.
9 Ibidem, s. 29–28.
Sochańska [in:] Artur Tanikowski (ed. and concept), Gdynia – Tel Aviv, exh. cat., POLIN Museum of the History of Polish Jews, Warsaw 2019, pp. 27–28. The Hebrew term olim means Jewish immigrants to Eretz Israel.
8 S. Rudnicki, M. Wójcicki, ”’Polska’ Alija”, Kwartalnik Historii Żydów 2008, no. 1 (March/225), pp. 21, 28. The authors offer an in-depth analysis of the political and economic causes of this wave, the Fourth Aliyah, also known as the Grabski Aliyah after Prime Minister Władysław Grabski, who led public-finance reform. It is important to remember re-emigration, that is, the rather large wave of returns, especially in 1926 and 1927, during an economic crisis in Palestine and a sharp rise in unemployment. Ibid., p. 31.
9 Ibid., pp. 28–29.
10 Ibid., p. 31.
poprzedników, w dużym stopniu dlatego, że mogła „zagrozić awangardowemu charakterowi idei syjonistycznej i narodowej. Dzięki niej wsparcie otrzymali nieliczni przeciwnicy idei chalucowej […]”10. Według jej oponentów, czyli tych, „którzy opowiadali się za osadnictwem spółdzielczym i produktywną pracą jako fundamentalną zasadą pionierstwa, [nowi] mieszkańcy Tel Awiwu byli »leniuchami« i Luftmenschen (jid. »ludzie powietrza«, nieproduktywni handlarze prowadzący sprzedaż obwoźną)”11.
W łonie polskich syjonistów, podzielonych na początku lat 20. XX wieku na dwie frakcje, polską aliję popierali przedstawiciele organizacji Et-Liwnot (Czas Budować). Twierdzili oni, że dzięki tej fali i jej podobnym otwiera się w Palestynie szansa na stworzenie społeczeństwa wielowarstwowego. Na czele Et-Liwnot stał Leon Lewite, kierownik warszawskiego biura Agencji Żydowskiej, prezes Polsko-Palestyńskiej Izby Handlowej, która odpowiadała za organizację polskich wystaw na Targach Lewantyńskich w Tel Awiwie w latach 1932–193612.
Nowoczesne miasta, nowoczesne targi
Od Międzynarodowej Wystawy Sztuk Dekoracyjnych i Nowoczesnego Przemysłu w Paryżu (1925) aż po – zorganizowane pod hasłem „Świat Jutra” –Targi Światowe w Nowym Jorku (1939) oficjalne polskie pawilony niosły istotny przekaz o ówczesnej świadomości polskich architektów. Z jednej strony, przez odwołania do elementów sztuki ludowej jako nieodzownego pierwiastka stylu narodowego, zaświadczały 10 Ibidem, s. 31.
York 2007,
work as a fundamental tenet of pioneering, the [new] residents of Tel Aviv were ‘idlers’ and luftmenschen (Yiddish for ‘people of air’, unproductive wheeler-dealers).”11
Of the Polish Zionists’ two factions in the early 1920s, the Polish aliyah was supported by the Et-livnot (Time to Build) organisation’s representatives. They saw this wave of immigration and its ilk as offering a window of opportunity to create a multilayered society in Palestine. Et-livnot was led by Leon Lewite, head of the Warsaw branch of the Jewish Agency and president of the Polish-Palestinian Chamber of Commerce, which was responsible for organising Polish exhibitions at the Levant Fair from 1932 to 1936.12
Modern cities, modern fairs
Official Polish Pavilions from the International Exhibition of Modern Decorative and Industrial Arts in Paris (1925) to the World's Fair in New York City (1939), held under the catch-phrase "The World of Tomorrow," conveyed a vital message regarding the awareness of Polish architects of the period. On one hand, they attested to the distinctiveness of Polish culture through references to folk-art elements as an indispensable component of the national style (Paris 1925), which was of particular importance just after independence had been regained. On the other hand, they testified to knowledge of current trends and the search for a Polish version of the International Style, to prove that the young country had been profoundly modernised (New York City 1939).
o odrębności polskiej kultury (Paryż 1925), o co szczególnie zabiegano w pierwszych latach po odzyskaniu
niepodległości. Z drugiej – dowodziły świadomości aktualnych trendów i poszukiwań polskiej odmiany stylu międzynarodowego, mającej zaświadczać o głębokiej modernizacji młodego państwa (Nowy Jork 1939).
Efekty skoku cywilizacyjno-kulturowego i gospodarczego II Rzeczypospolitej po dekadzie od odzyskania niepodległości zaprezentowano Polakom i zagranicznym gościom podczas Powszechnej Wystawy Krajowej (PWK) w Poznaniu w 1929 roku. Ekspozycja miała ugruntowywać wizerunek nowoczesnego, dynamicznie rozwijającego się państwa. Podobnie jak niewiele młodsze Targi Lewantyńskie w Tel Awiwie, PWK oraz Międzynarodowe Targi Poznańskie były swoistymi poligonami architektury – w dużym stopniu nowoczesnej. Dawali temu wyraz zarówno sami architekci czy projektanci wnętrz, jak i ich zleceniodawcy.
Inną modernistyczną wizytówką odrodzonej
Polski stała się Gdynia – port i miasto wzrastające w błyskawicznym tempie na krótkim odcinku polskiego wybrzeża Bałtyku. „Polskie okno na świat” było przedmiotem dumy nie tylko swoich ojców-założycieli, lecz także propagandystów i urzędników państwowych13.
Również Gdynia miała własną imprezę handlowo-przemysłowo-propagandową – najpierw Wystawę Przemysłowo-Rzemieślniczą (1935), a następnie Targi Gdyńskie (1936 i 1937)14.
W podobny sposób, co Polska – Gdynią, społeczność żydowska Erec Izrael czasów mandatu
brytyjskiego Palestyny już w latach 30. XX wieku
13 Zob. A. Tanikowski (red.), Gdynia – Tel Awiw, op. cit.; G. Pi ą tek, Gdynia obiecana. Miasto, modernizm, modernizacja 1920–1939, Warszawa 2022.
14 W. Szerle, Architektura i budownictwo na Wystawie Przemysłowo-Rzemieślniczej w Gdyni i Targach Gdy ńskich (1935–1937), M.J. So ł tysik (red.), Modernizm w Europie
At the Polish General Exhibition (PWK) in Poznań in 1929, effects of the Second Polish Republic’s civilizational-cultural leap as well as its economic one were presented to Poles and to foreign visitors a decade after independence. The exhibition was intended to bolster the image of a dynamically developing modern country. The PWK and the Poznań International Fair, as with the slightly younger Levant Fair, were testing grounds of sorts for architecture, mainly modernist architecture. This was expressed both by architects and interior designers and by their commissioning parties.
Gdynia, the rapidly growing port and city just being established along a short stretch of Poland’s Baltic coast, would become yet another modernist landmark in the reborn nation. “Poland's window to the world” was an object of pride for its founding fathers as well as for its publicists and state officials.13 And Gdynia had its own tradeindustry-publicity event, first with the Industry and Crafts Exhibition (1935) and then with the Gdynia Fair (1936 and 1937).14
As Poland was boasting about Gdynia, Eretz Israel’s Jewish community during the Mandatory Palestine period was already boasting about modern Tel Aviv in the 1930s. "The first Hebrew city" rose over just three decades on the Mediterranean sand dunes north of Jaffa. The city would serve as a beacon and a gateway, welcoming successive waves of settlers, the aliyiot, to the Land of the Fathers. Tel Aviv’s coat of arms made this crystal clear.
chwaliła się nowoczesnym Tel Awiwem. „Pierwsze miasto hebrajskie” wyrosło w ciągu zaledwie trzech dekad na wydmach nad Morzem Śródziemnym, na północ od Jafy.
Miasto miało pełnić funkcję latarni morskiej i bramy wjazdowej – witać w Ziemi Ojców kolejne fale żydowskich osadników, zwane alijami. Wyraziście uświadamiał to herb Tel Awiwu. Ojcowie-założyciele miasta postanowili nadać mu także rangę ważnego ośrodka wymiany handlowej.
Meir Dizengoff, jeden z nich, pierwszy burmistrz
Tel Awiwu, twierdził: „Tel Awiw jest miastem wystawienniczym samym w sobie, w najlepszym tego słowa znaczeniu, gdyż demonstruje siłę ludzkiej woli i zwycięstwo twórczego wysiłku”15. Targi Lewantyńskie w Tel Awiwie „[…] podobnie jak wszystkie wystawy kolonialne, targi światowe i wystawy powszechne (expos) – były rzeczywiście miniaturą, modelowym miastem, edukacyjnym wzorem, epizodycznym spektaklem dobrego zarządzania, obfitego dobrobytu, regionalnej równowagi i wolnego handlu między Wschodem a Zachodem, Starym i Nowym Światem, krajami macierzystymi i koloniami”16.
Tradycja kształtowania terenów wystawowych jako minimiast z układem wielu pawilonów, zastępujących jeden wielki budynek wystawienniczy, sięga XIX wieku, a ugruntowała się podczas Philadelphia Centennial Exposition w 1876 roku. „Większość późniejszych wystaw stosowała17 model filadelfijski, a expo stały się miniaturowymi utopijnymi krajobrazami miejskimi z monumentalnymi budowlami, pawilonami, stadionami i urządzeniami rozrywkowymi,
The founding fathers also decided to grant it the status of an important trade center. As Meir Dizengoff, the first mayor, proclaimed: “Tel Aviv is, after all, an Exhibition City in itself, in the best sense of the word, for it demonstrates the power of the human will and the victory of creative endeavor.”15 “The Levant Fair— like all colonial exhibitions, world fairs, and expos— was indeed a miniature, a model city, a pedagogical paragon, an episodic spectacle of good governance, abundant wellness, regional equilibrium, and free trade between East and West, Old and New Worlds, mother countries and colonies.”16
Shaping expo grounds as mini-cities laid out with multiple pavilions instead of one large exhibition building is a tradition dating back to the nineteenth century, having been firmly established during the Philadelphia Centennial Exposition in 1876.
“The majority of subsequent expositions applied17 the Philadelphia model,” writes I. Sykta: “and expos turned into miniature utopian cityscapes with monumental buildings, pavilions, stadiums and entertainment facilities, often central to the image of the entire area. [...] The vision of a modern yet beautiful city was inspired by the 1893 Chicago Columbian Exposition with its extraordinary White City exposition setting— a neo-classical dream world that electrified the public, with an artificial lake, monumental sculpture and uniformly white buildings.”18
At that time, a key technology for many future exhibitions or trade fairs was first used in
często kluczowymi dla wizerunku całego terenu. […]
Inspirację do tworzenia wizji nowoczesnych i zarazem
pięknych miast nadała Chicago Columbian Exposition 1893 z jej nadzwyczajną scenografią ekspozycyjną White City – elektryzującym publiczność, neoklasycystycznym światem marzeń ze sztucznym jeziorem, monumentalną rzeźbą i jednolitą bielą budowli”18.
To właśnie wtedy po raz pierwszy w architekturze wystawienniczej zastosowano technologię kluczową dla wielu przyszłych ekspozycji czy imprez targowych – gipsową okładzinę na żelaznym lub drewnianym szkielecie19.
exhibition architecture: plaster cladding on an iron or timber structural skeleton.19
18 I. Sykta, Ewolucja idei postępu i wizji miast przyszłości zapisana w krajobrazach, obiektach i pokazach wystaw ś wiatowych - od Londynu 1851 do Nowego Jorku 1939, „Przestrze ń i Forma” 2014, nr 21, s. 357.
19 P. Greenhalgh, Fair World. A History of World’s Fairs and Expositions from London to Shanghai 1851–2010, Winterbourne, Berkshire 2011, s. 172. Zob. E. Mattie, World’s Fairs, Princeton 1998, s. 89.
19 P. Greenhalgh, Fair World: A History of World’s Fairs and Expositions from London to Shanghai 1851–2010, Winterbourne, Berkshire 2011, p. 172. See: E. Mattie, World’s Fairs, Princeton 1998, p. 89.
1. Fasada pawilonu polskiego na Międzynarodowej Wystawie Sztuki Dekoracyjnej i Wzornictwa w Paryżu w 1925 roku – widok zewnętrzny nocą, proj. Józef Czajkowski, Narodowe Archiwum Cyfrowe
Façade, Polish Pavilion at the International Exhibition of Modern Decorative and Industrial Arts in Paris, 1925; nocturnal view from outside. Design: Józef Czajkowski, National Digital Archives
2. Członkowie komitetu organizacyjnego podczas budowy pawilonu polskiego na Międzynarodową Wystawę Sztuki Dekoracyjnej i Wzornictwa w Paryżu w 1925 r. Drugi z lewej Józef Czajkowski, architekt, autor projektu pawilonu polskiego, Narodowe Archiwum Cyfrowe
Organising-committee members during construction of the Polish Pavilion for the International Exhibition of Modern Decorative and Industrial Arts in Paris, 1925. Second from left: Józef Czajkowski, architect, author of the design project the Polish Pavilion, National Digital Archives
3. Okładka folderu propagandowego pawilonu polskiego Poland in the World of Tomorrow na Targi Światowe w Nowym Jorku w 1939 roku, proj. Władysław T. Benda, reprod. POLONA / Biblioteka Narodowa
Cover of the Polish Pavilion’s publicity folder Poland in the World of Tomorrow for the New York World's Fair, 1939. Design: Władysław T. Benda; reproduction: POLONA / The National Library
4. Pawilon polski na Targach Światowych w Nowym Jorku w 1939 roku, proj. Jan Cybulski i Jan Galinowski, ilustracja z folderu propagandowego Poland in the World of Tomorrow, reprod. POLONA / Biblioteka Narodowa
Polish Pavilion, the New York World's Fair, 1939. Design: Jan Cybulski, Jan Galinowski; illustration from the Poland in the World of Tomorrow publicity folder; reproduction: POLONA / The National Library
architekt Roger Stawski, 1928, Narodowe Archiwum Cyfrowe
Perspective view of pavilions at the Polish General Exhibition in Poznań, 1929; chief architect: Roger Stawski, 1928, National Digital Archives
Cyfrowe
Entrance to the grand vestibule of the Polish General Exhibition in Poznań, 1929, National Digital Archives
Aerial photo of the Levant Fair grounds, 1934–1936; reproduction:
Gdynia’s
Funduszu Emerytalnego Banku Gospodarstwa Krajowego, z prawej – budynek mieszkalno-biurowy Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, fot. Henryk Poddębski, ok. 1936, Narodowe Archiwum Cyfrowe
Gdynia, 10 Lutego St. At left in background: Bankowiec, residential house of BGK Bank Pension Fund; on right, mixed-use residential and office building of the Social Insurance Institution; photo: Henryk Poddębski, 1939, National Digital Archives
Meir
red.
Publications, New York 1939, reprod. domena publiczna, open.library.org
Cards with vistas of Tel Aviv, from Palestine Book. Jewish Palestine Pavilion. New York World’s Fair 1939, ed. Meyer W. Weisgal, Pavilion
Publications, New York 1939. Reproduction: public domain, open.library.org
3. Meir Dizengoff, burmistrz Tel Awiwu, podczas przemówienia w 1935 roku, fot. Zoltan Kluger, Government Press Office
Dizengoff, Mayor of Tel Aviv, delivering a speech in 1935; photo: Zoltan Kluger, Government Press Office
4. Karty z widokami Tel Awiwu z Palestine Book. Jewish Palestine Pavilion. New York World’s Fair 1939,
Meyer W. Weisgal, Pavilion
Skrzydlaty wielbłąd w Tel Awiwie
Pierwsze edycje imprezy pod nazwą Wystawy i Targów Palestyny i Bliskiego Wschodu, organizowanej od lat 20. XX wieku, miały lokalny zasięg i charakter1. Nie prezentowano towarów pochodzących spoza Palestyny. W 1929 roku, podczas czwartej edycji wystawy, Tel Awiw obchodził 20. rocznicę swego powstania. Targi i uroczystości jubileuszowe
połączono, a burmistrz Dizengoff w przemówieniu
inauguracyjnym uwypuklał związek między targami a urodzinami miasta: „Czas wystawy zbiega się z 20. rocznicą powstania miasta Tel Awiw, które jest
stałą demonstracją i żywą wystawą wszystkiego, co mogą osiągnąć żydowscy pionierzy, kiedy cieszą się swobodą działania podczas budowania narodowego domu w swojej ojczyźnie”2.
Na targach w 1929 roku jeszcze nie pokazywano towarów konkurujących z wyrobami
1 Na odmienne daty inauguracji pierwszych targów wskazują różni badacze i publicyści. Maoz Azaryahu wymienia rok 1922, Sigal Davidi oraz Mordecai Naor i Batia Carmiel – 1923, a Noam Dvir – 1924. Zob. M. Azaryahu, op. cit., s. 45; S. Davidi, op. cit., s. 151; M. Naor, B. Carmiel, op. cit.; N. Dvir, Tel Aviv's Forgotten Palace, „Haaretz” 19.05.2009, https://www.haaretz.com/israel-news/ culture/1.5054330 [dostęp: 22.06.2021]. Leon Lewite pisał natomiast, że dopiero „w roku 1926 urządzono pierwszą krajową wystawę wzorów i prób produkcji palestyńskiej” – zob. L. Lewite, Polska na Targach Lewantyńskich w Tel-Awiwie, „Palestyna i Bliski Wschód” 1934, nr 2, s. 67.
2 „Ha’Aretz”, 9.04.1929; cyt. za: M. Azaryahu, op. cit., s. 45.
The flying camel in Tel Aviv
The initial editions of the city’s main trade event, called the Palestine and Near East Exhibition and Fair, were organised since the 1920s and were local in scope and character.1 No goods were presented from outside Palestine. In 1929, during the fourth consecutive exhibition, Tel Aviv celebrated its twentieth anniversary. The fair and anniversary celebrations were merged and, in Mayor Dizengoff’s opening speech, he highlighted the link between the city’s fair and its birthday: “The time of the exhibition coincides with the twentieth anniversary of the city of Tel Aviv, which is a permanent demonstration and a living exhibition of everything that Jewish pioneers can accomplish when they enjoy freedom of action while building the national home in their homeland.”2
The 1929 fair did not yet feature competion for local products, though for the first time
1 Different researchers and publicists point to different dates for the inauguration of the first fair. Maoz Azaryahu mentions 1922, while Sigal Davidi, Mordecai Naor and Batia Carmiel mention 1923, and Noam Dvir mentions 1924. See: M. Azaryahu, op. cit. p. 45; S. Davidi, op. cit., p. 151; M. Naor, B. Carmiel, op. cit.; N. Dvir, “Tel Aviv's Forgotten Palace,”'Ha’aretz, 19 May 2009, https://www. haaretz.com/israel-news/culture/1.5054330 [last accessed: 22.06.2021].
Leon Lewite, meanwhile, wrote that it was only "in 1926 that the first national exhibition of design and samples of Palestinian production was held." See: L. Lewite, “Poland at the Levant Fair in Tel-Aviv”, Palestyna i Bliski Wschód 1934, no. 2, p. 67.
2 Ha’aretz, 9 April 1929; quoted from: M. Azaryahu, op. cit., p. 45.
lokalnymi, za to po raz pierwszy odnotowano udział firm zagranicznych. Naczelnym architektem ówczesnych targów był Arieh El-Hanani (Sapozhnikov), a wspomagał go Pinchas Hütt, były student Politechniki w Czerniowcach, urodzony i przez pewien czas aktywny we Lwowie.
Sukces tej wystawy – ponad 300 wystawiających firm i 120 000 zwiedzających – sprawił, że komitet organizacyjny postanowił nadać przyszłym targom charakter w pełni międzynarodowy3. Zniesiono zastrzeżenie braku konkurencyjności wobec towarów lokalnych, a całej imprezie nadano nazwę
Targów Lewantyńskich albo Bliskowschodnich (Levant Fair). Sama nazwa nie mogła być nieznana
w Tel Awiwie, gdyż jego burmistrz był zaangażowany w organizację udziału żydowskiej Palestyny
w Targach Lewantyńskich (Fiera del Levante) w Bari4.
Międzynarodowe imprezy targowe w tym włoskim mieście organizowano od 1930 roku.
Oprócz oficjalnej nazwy, targi w Tel Awiwie otrzymały w 1932 roku także własne godło, zaprojektowane przez Arieha El-Hananiego. Był to uskrzydlony wielbłąd, który stał się tematem dowcipów politycznych. Autor jednego z nich twierdził, że takie stworzenie z pewnością ułatwi Żydom emigrację do Palestyny. Pomysłodawcą targowego godła miał być
Aleksander Evserov, szefujący firmie Mischar Ve'Taasia (Trade and Industry) Publishing and Exhibition
Company – głównemu organizatorowi targów.
To właśnie on miał pustynnemu zwierzęciu dodać „skrzydła wizji, aby świat wiedział, że żydowska energia wykracza poza to, co zwyczajowe, i wznosi się
foreign companies’ participation was noted. The fair’s chief architect at that time was Arieh El-Hanani (Sapozhnikov), who was assisted by Pinchas Hütt, a former student at Chernivtsi Polytechnic, born in what is now Lviv and active for some time there.
The exhibition’s success, with more than 300 exhibiting companies and 120,000 visitors, led the organising committee to decide to make the fair fully international in the future.3 The caveat of noncompetition with local goods was lifted, with the event taking the name the Levant Fair or the Near East Fair. That name was familiar in Tel Aviv, as the mayor was involved in organising Jewish Palestinian participation in the Levant Fair (Fiera del Levante) in Bari, Italy,4 where international fairs were being organised from 1930.
In addition to its official name, in 1932 the fair was also granted its own emblem designed by Arieh El-Hanani. It was a winged camel, and became the subject of political jokes. One claimed that such a creature would certainly make it easier for Jews to emigrate to Palestine. Alexander Evserov, head of the fair’s main organiser, the Mischar ve'taasiya Trade and Industry Publishing and Exhibitions Company, allegedly originated the idea for the emblem. It was Evserov who “attached wings to it, wings of vision, so that the world would know that Jewish vigor extends beyond what is customary and takes off into open space.”5
According to yet another account, akin to an urban legend, an Arab mayor of Jaffa
na otwartą przestrzeń”5. Według innego przekazu –o znamionach legendy miejskiej – arabski burmistrz
Jafy (albo też anonimowy kupiec z tego miasta) miał
stwierdzić, że „prędzej wielbłądy wzniosą się w powietrze, nim targi [Lewantyńskie w Tel Awiwie – A.T.]
staną się rzeczywistością”6 .
Po przeanalizowaniu różnych przekazów o pochodzeniu symbolu, który na lata stał się logotypem Targów Lewantyńskich, Maoz Azaryahu doszedł do wniosku, że głównym przesłaniem emblematu okazała się prowokacja7. W tradycji grecko-rzymskiej, która przecież nie była obca wielu Żydom przybywającym do Palestyny w pierwszych dekadach XX wieku, skrzydła przydawano takim
symbolom czy bóstwom kojarzonym z handlem i kupiectwem jak kaduceusz czy Merkury. Nie należy przy tym zapominać o mitycznym Pegazie. Za czasów
rzymskich ten skrzydlaty koń stał się symbolem nieśmiertelności, a w epoce nowożytnej – natchnienia poetyckiego. Uderzeniem kopyta Pegaz miał wydobyć wiele słynnych źródeł8 .
Między mastabą a wieżą Tatlina
Targi Lewantyńskie w Tel Awiwie zorganizowano w 1932 roku w dzielnicy Neveh Sha'anan, wzdłuż torów kolejowych prowadzących do Jafy i do Jerozolimy. Objęły powierzchnię 50 000 metrów kwadratowych, dwa razy większą niż zajęta przez poprzednią imprezę. Targi, otwarte 7 kwietnia, trwały do końca miesiąca. W przemówieniu inauguracyjnym generał Arthur G. Wauchope, Wysoki Komisarz
(or an anonymous city merchant) supposedly stated that “camels would fly before the fair would become reality.”6
Having spent years analysing different origin accounts for the symbol that became the Levant Fair’s logo, Maoz Azaryahu concluded that the primary message appeared to be a provocation.7 In Greco-Roman tradition, which after all was not unfamiliar to many Jews arriving in Palestine in the first decades of the twentieth century, wings were given to symbols or deities associated with trade and commerce such as the caduceus or Mercury. The mythical Pegasus may be included, as well. In Roman times, this winged horse became a symbol of immortality and, in the modern era, of poetic inspiration. Pegasus was said to have restored many famed springs with a mere strike of a hoof.8
Between a mastaba and Tatlin’s tower
Tel Aviv's Levant Fair was organised in 1932 in the Neveh Sha'anan district, along the railway tracks leading to Jaffa and Jerusalem. It occupied an area of 50,000 square metres, twice the area occupied by the previous event. The fair opened on April 7 and lasted through the end of the month. In his opening speech, General Arthur G. Wauchope, High Commissioner of the British Mandate for Palestine, emphasised that the fair "is another successful example of the energy and industry of the people of Tel Aviv […]. But the Levant Fair fulfills also a wider purpose, in showing both to Palestinians and to visitors the opportunities that exist for further development in commerce and industry in this country.”9
6 M. Azaryahu, op. cit., pp. 63, 268.
7 Ibid., p. 63.
8 See: W. Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury, Warsaw 2001, p. 846.
,
63. 8 Zob. W. Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 2001, s. 846.
Mandatu Brytyjskiego Palestyny, podkreślił, że targi „w udany sposób obrazują energię i przedsiębiorczość mieszkańców Tel Awiwu. […] Stwarzają też okazję zaprezentowania mieszkańcom Palestyny i przybyszom z zagranicy potencjału rozwojowego lokalnego handlu i przemysłu”9.
Architektura targów w 1932 roku była mocno zróżnicowana. Wiele pawilonów targowych miało nowoczesną, pudełkową formę i płaskie dachy. Tak było choćby w przypadku pawilonów brytyjskiego, rumuńskiego czy radzieckiego. Modernistyczne budynki instytucji i organizacji żydowskich nawiązywały niekiedy do skrajnych nurtów awangardowych. Z konstruktywizmem kojarzono pawilon Tel Awiwu, przypominający formą pomnik III Międzynarodówki projektu Władimira Tatlina, a przede wszystkim pawilon Żydowskiej Federacji Pracy (Histadrut). Ten ostatni zaprojektował Arieh Sharon, absolwent Bauhausu, pochodzący z Jarosławia. Struktura przez niego zaproponowana była „otwarta, lekka, tania, modułowa, […] łatwa do demontażu i ponownego montażu, a przede wszystkim eliminująca rozbieżności między projektowaniem zewnętrznym i wewnętrznym, między budynkiem a wystawą, którą mieścił”10 .
Inne budynki, które rozpoznajemy m.in. w kronice filmowej z początku targów w 1932 roku, nawiązywały do nurtów narodowych, historyzujących oraz do różnych wernakularyzmów. Niejednokrotnie stosowano przy tym formy, ornament czy typografię w stylu art déco. W niektórych dostrzegamy formuły redukcyjnego klasycyzmu, a nawet starożytności przedklasycznej: pawilon
Palestine Potash Ltd. przybrał formę mastaby.
The fair’s architecture in 1932 was very diverse. Many pavilions had a modern, boxy form and flat roofs. This was the case, for example, with the British, Romanian and Soviet Pavilions. The modernist buildings of Jewish institutions and organisations referred at times to extreme avantgarde trends. The Tel Aviv Pavilion was linked with Constructivism, reminiscent in form of the monument to the Third International designed by Vladimir Tatlin. Above all, there was the Jewish Labour Federation (Histadrut) Pavilion. It was designed by Arieh Sharon, a Bauhaus graduate who hailed from Jarosław. The structure Sharon proposed was “open; light; cheap; modular; […] easy to dismantle and reassemble; and, above all, eliminating the disparity between exterior and interior design, between building and display.”10 Other buildings that we recognise, including in the Film Chronicle from the opening of the fair in 1932, referred to national, historicising and various vernacular trends. They often used Art Deco–style forms, ornament or typography. In some we can spot formulas of reductive classicism or even pre-classical antiquity: the Palestine Potash Ltd. Pavilion took the form of a mastaba.
10
Arieh El-Hanani, III Międzynarodowe Targi Bliskiego Wschodu, Tel Awiw, Palestyna, 1926, plakat, kolekcja prywatna
Arieh El-Hanani, 3rd International Near East Fair, Tel Aviv, Palestine, 1926, poster, private collection
1. Arieh El-Hanani na Targach Lewantyńskich, fot. domena publiczna, commons.wikimedia.org
Arieh El-Hanani at the Levant Fair; photo: public domain, commons.wikimedia.org
2. Pichas Hütt, fot. domena publiczna, GNU Free Documentation License Pichas Hütt; photo: public domain, GNU Free Documentation License
1
2
3. Nad morzem w okolicach Tel Awiwu, fot. Zeev Aleksandrowicz, zbiory rodziny Aleksandrowiczów, Izrael Seaside near Tel Aviv; photo: Ze’ev Aleksandrowicz, Aleksandrowicz family collection, Israel
4. Okładka katalogu Targów Lewantyńskich 1932, Archiwa Miejskie Tel Awiwu Cover of the Levant Fair catalogue, 1932, Tel Aviv Municipal Archives
Zakopane na wydmach
Imigranci żydowscy z Polski osiadali w żydowskiej Palestynie szczególnie licznie od 1924 roku, w ramach wspomnianej polskiej aliji. Z myślą o ożywieniu stosunków handlowych między Polską a Palestyną otwierano w latach 30. w Tel Awiwie oddziały polskich instytucji, takich jak bank PKO, biuro podróży ORBIS czy Polskie Linie Lotnicze LOT.
Niektóre z nich sfilmował w 1939 roku Romuald Gantkowski1. W telawiwskich kinach grywano polskie filmy. Widoki miasta budującego się i tętniącego życiem chwytał w obiektyw swego aparatu Zeev (Wilhelm) Aleksandrowicz, przybyły do Tel Awiwu z Krakowa2.
Pawilon polski na Targach Lewantyńskich w 1932 roku miał kształt chaty w stylu zakopiańskim o powierzchni 200 metrów kwadratowych. Wystawiono w nim eksponaty ponad 47 firm reprezentujących ponad 30 gałęzi wytwórczości, przy czym pojedyncze firmy z Polski wystawiły swe produkty w innym miejscu – w pawilonie ogólnym. Pawilon polski został usytuowany, jak zachwalał Artur Anker, jego komisarz, „w najruchliwszym miejscu targów – w drodze do Lunaparku”.3
Jego pomysłodawcy nie liczyli się z lokalnym południowym klimatem, ze specyfiką miejsca czy ze świeżymi trendami w architekturze. =Za to wyraziście powiązali narodową tożsamość z kulturą ludową, symbolizowaną przez góralszczyznę co najmniej od czasów wystawy paryskiej w 1925 roku. W fasadzie, ponad kolumnowym
Zakopane on the dunes
Jewish immigrants from Poland settled in Jewish Palestine in particularly large numbers from 1924, as part of the aforementioned Polish aliyah. With a view to revive trade relations between the two countries, institutions such as PKO bank, the ORBIS travel agency and LOT Polish Airlines opened branches in Tel Aviv in the 1930s. Some of these were filmed in 1939 by Romuald Gantkowski.1 Polish films were played in Tel Aviv cinemas. Images of the city under construction and teeming with life were captured on camera by Ze’ev (Wilhelm) Aleksandrowicz, who arrived there from Kraków.2
The Polish Pavilion at the 1932 Levant Fair took the form of a Zakopane-style cottage with a floor area of 200 square metres. It featured exhibits from some 47 companies representing more than 30 branches of manufacturing, with individual companies exhibiting their products in the general pavilion. The pavilion was located “in the busiest place of the fair, along the way to the amusement park,” as Artur Anker, its commissioner, boasted.3
The prime movers behind the pavilion had no regard for the Mediterranean climate, the character of the place the fair was held or new architectural trends. Instead, they continued the clear connection between national identity and popular culture, symbolised at least since the 1925 Paris Expo by the Highlander tradition from the resort of Zakopane in the Tatra Mountains. On the façade, a massive tympanum with a Zakopane motif of the rising sun
1 http://repozytorium.fn.org.pl/?q=pl/node/8196 [dost ę p: 22.07.2022].
2 Zob. O. Aleksandrowicz, Swirling Sands. Tel Aviv of the 1930’s Through the Lens of Ze’ev Aleksandrowicz, Kraków 2009; A. Tanikowski (red.), Gdynia – Tel Awiw, op. cit., s. 304–313.
3 A. Anker, op. cit., s. 18–20.
1 http://repozytorium.fn.org.pl/?q=pl/node/8196 [last accessed: 22.07.2022].
See:
gankiem, wznosił się potężny tympanon z zakopiańskim motywem wschodzącego słońca. Ponad połówką tarczy słonecznej umieszczono godło Polski, a pomiędzy promienie wpisano litery składające się na inskrypcję „POLSKI PAWILON”, wykonaną w stylu art déco. Wśród oszczędnych w formie, modernistycznych budynków góralska chata z pewnością się wyróżniała – przede wszystkim namiotowym dachem, wybijającym się ponad płaskie zadaszenia pawilonów sąsiednich.
Jeden ze zwiedzających nie krył swego rozczarowania, nie tylko zawartością pawilonu, lecz także zapewne jego kształtem: „Pawilon polski wśród szeregu wspaniale urządzonych stanowisk, choćby takiego rumuńskiego, egipskiego czy palestyńskiego, jest nikły i ubogi. Odbija się na nim wybitnie kryzys gospodarczy. Widać nasz przemysł nie czuje się na siłach wyjść poza granice kraju i odpowiednio przedstawić swoje wartości”4. Na potencjalne przyczyny
takiego stanu rzeczy zwracał w swoim sprawozdaniu uwagę Artur Anker. W imieniu organizatorów polskiej wystawy pisał o braku środków finansowych, o potęgującym się kryzysie gospodarczym, o braku „nastawienia eksportowego” polskich przedsiębiorców, wreszcie – o ich nieznajomości rynków Bliskiego
Wschodu. Jednak dodawał przy tym: „Udało nam się po pięciomiesięcznej pracy doprowadzić przedsięwzięcie nasze do pomyślnego rezultatu. […] Pomijając olbrzymie znaczenie propagandowe, pawilon polski dał poważne rezultaty realne: zawarto kilkanaście transakcji […], nie licząc całego szeregu transakcji będących w toku, oraz nawią
rose above the portico. Above half of the sun disc, the national emblem of Poland was placed, and between the rays were the letters making up the inscription POLISH PAVILION executed in the Art Deco style. To be sure, the Highlander's cottage stood out among the sparingly designed modernist buildings, above all with its pyramid roof, standing tall above the neighbouring pavilions’ flat roofs.
Artur Anker did not conceal his disappointment, not only with the pavilion’s contents, but probably also with its shape: “The Polish pavilion, among a number of splendidly decorated stands, such as the Romanian, Egyptian or Palestinian one, is meager and poor. The economic crisis is clearly having a major impact on it. It looks as if our industry doesn’t feel capable of going beyond the country’s borders and presenting its values in an adequate manner."4 Anker pointed to potential reasons for this state of affairs in his report. On behalf of the organisers of the Polish exhibition, he wrote about the lack of financial resources, the intensifying domestic and worldwide economic crisis, Polish entrepreneurs’ lack of an “export mindset” and, ultimately, their unfamiliarity with Near Eastern markets. He did point to the positives, too: “After five months of work we managed to bring our venture to a successful fruition. [...] Aside from its enormous publicity effect, the Polish pavilion has yielded serious substantial results: a dozen or so transactions have been concluded [...], not to mention a whole series of pending transactions, plus a number of Levantine companies have made contact with our exporters."5
Za organizację pawilonu odpowiadała wówczas Polsko-Palestyńska Izba Handlowa, która
działalność prowadziła ze wsparciem i z pomocą polskiego rządu, a także Agencji Żydowskiej w Palestynie. Pawilon polski odwiedził podczas targów
w 1932 roku Kazimierz Zdzisław Kurnikowski, konsul generalny RP w Jerozolimie. Należy dodać, że jeszcze wówczas – w odróżnieniu od targów w 1934 i 1936 roku –pawilon nie reprezentował oficjalnie państwa polskiego. Kilka miesięcy po zakończeniu imprezy, we wrześniu 1932 roku, Polsko-Palestyńska Izba
Handlowa wydała pierwszy numer miesięcznika „Palestyna i Bliski Wschód”, w którym szeroko opisała m.in. polską aktywność na Targach Lewantyńskich6. Targowe złote medale przyznano spółce Bracia Konopaccy Przemysł Drzewny i Fabryka Dykt w Mostach oraz Polsko-Palestyńskiej Izbie Handlowej za „należytą organizację pawilonu polskiego”7.
At the time, responsibility for organising the pavilion lay with the Polish-Palestinian Chamber of Commerce, which carried out its activities with the support and assistance of the Polish government and the Jewish Agency for Palestine. The pavilion was visited during the 1932 fair by Kazimierz Zdzisław Kurnikowski, Consul General of the Polish Republic in Jerusalem. It is worth noting that in the Levant Fair’s initial edition, in contrast to the 1934 and 1936 fairs, the pavilion did not formally represent the Polish state. A few months after the fair had ended, in September 1932, the Polish-Palestinian Chamber of Commerce published the first issue of their magazine Palestine and the Middle East, which included extensive descriptions of Polish activity at the Levant Fair.6 The fair's gold medals were awarded to Bracia Konopaccy Timber Industry and Plywood Factory in Mosty and to the Polish-Palestinian Chamber of Commerce for “due organisation of the Polish pavilion.”7
6 Tytu ł miesi ę cznika pochodzi ł najpewniej od czasopisma „Mischar Ve Taasia, Palestine and Near East Economic Magazine”, wydawanego od 1925 roku przez organizatorów Targów Lewanty ń skich w Tel Awiwie – firm ę Trade and Industry (hebr. Mischar Ve'Taasia) Publishing and Exhibition Co.
7 A. Anker, op. cit., s. 21.
6 The magazine’s title most likely derived from Mischar ve-taasia, Palestine and Near East Economic Magazine, published since 1925 by the organisers of the Tel Aviv fair, the Trade and Industry (Heb. Mischar ve-taasia) Publishing and Exhibition Company.
7 A. Anker, op. cit., p. 21.
1. Widok Targów Lewantyńskich 1932 z pawilonem Palestine Potash Ltd., Matson Photograph Collection, Library of Congress, Prints and Photographs Division 1932 Levant Fair view with Palestine Potash Ltd. Pavilion, Matson Photograph Collection, Library of Congress, Prints and Photographs Division
Arthur
Polish
Kazimierz Zdzisław Kurnikowski, konsul generalny Rzeczypospolitej Polskiej w Jerozolimie, przed pawilonem polskim w 1932 roku, Narodowe Archiwum Cyfrowe Kazimierz Zdzisław Kurnikowski, Consul General of the Republic of Poland in Jerusalem, in front of the Polish Pavilion, 1932, National Digital Archives
Międzynarodowy obiekt lokalnego
pożądania
„Targi z lat 1934 i 1936 były całościowymi dziełami sztuki, wzornictwa i architektury, prezentując nie tylko asortyment produktów lokalnych i zagranicznych, ale także bardziej ambitnie – sam jarmark jako artefakt, czyli międzynarodowy obiekt lokalnego pożądania”1.
W 1934 roku, gdy Tel Awiw obchodził
25. urodziny, zorganizowano drugą imprezę wystawienniczą pod oficjalną nazwą Targów Lewantyńskich. Wobec sukcesu poprzednich – 250 000 zwiedzających
targi w 1932 roku – brytyjskie władze mandatowe
zgodziły się na wzniesienie stałej infrastruktury
targowej. Miała ona zająć teren o powierzchni około 100 000 metrów kwadratowych na północno-zachodnich rubieżach miasta, na półwyspie ograniczonym rzeką Jarkon i wybrzeżem Morza Śródziemnego, w bezpośrednim sąsiedztwie stadionu wniesionego dwa lata wcześniej na żydowskie igrzyska sportowe –na Makabiadę.
Głównym celem targów, zorganizowanych tym razem na dużą skalę, było zacieśnienie stosunków gospodarczych i handlowych społeczności
An international object of local desire
“The 1934 and 1936 fairs were total works of art, design, and architecture,” as a Warsaw reviewer noted, “displaying not only an assortment of local and foreign products, but, more ambitiously, the fair itself as an artifact—an international object of local desire.”1
In 1934, with Tel Aviv celebrating its twenty-fifth birthday, a second exhibition event was organised under the official name of the Levant Fair. In view of the previous edition’s success—with 250,000 visitors in 1932—the British Mandate authorities agreed to erect a permanent fair infrastructure. It was to occupy a site of about 100,000 square meters on the city’s north-western outskirts, set on a peninsula bordered by the Yarkon River and the Mediterranean coast, in the immediate vicinity of the Maccabiah, the sports stadium erected two years earlier.
The main objective of the fair, organised this time around on a large scale, was to strengthen economic and trade relations between the international community and the Near East, especially with Mandatory Palestine’s Jewish population. People at the time travelled to Tel Aviv by sea, land and air.
1 Ibid.
międzynarodowej z Bliskim Wschodem, zwłaszcza
z ludnością żydowską w mandacie Palestyny. Do Tel
Awiwu podróżowano morzem, lądem i powietrzem.
Z Polski targowi goście przybywali nad Jarkon na pokładzie statków „Polonia” i „Kościuszko”. Oba parowce, należące do spółki Gdynia – Ameryka Linie
Żeglugowe (GAL), obsługiwały Linię Palestyńską na trasie Konstanca w Rumunii – Jafa i Tel Awiw.
Plan ogólny Targów Lewantyńskich 1934 roku
opracował Richard Kauffmann, urbanista i architekt, który przybył do Palestyny w 1920 roku po studiach w uczelniach niemieckich. Budynki i pawilony
targowe planista zgrupował wokół publicznych
placów i innych otwartych przestrzeni w pięciu
sekcjach: palestyńskiej (A), brytyjskiej i imperialnej (B), zagranicznej i Bliskiego Wschodu (C), lunaparku (D) i Stadionu Makabejskiego (E).
Dominującą pozycję na planie zajmował
pawilon wytwórczości palestyńskiej (albo przemysłu palestyńskiego – Palestine Industries Pavilion)
projektu samego Kauffmanna. Bryła budynku, udekorowanego herbem Tel Awiwu, zgodnie z aktualnymi tendencjami przypominała gigantyczny transatlantyk, a wieża dominowała nad całym terenem wystawienniczym. Pawilon znajdował się na końcu głównej alei dojazdowej targów i stanowił scenograficzne domknięcie centralnego placu targowego. Na placu ustawiono dwukondygnacyjny betonowy posąg Robotnika Hebrajskiego, zaprojektowany przez Arieha
El-Hananiego, tak samo jak uskrzydlony wielbłąd, który górował ponad bramą wjazdową.
Biuro techniczne targów, którym kierowali Arieh El-Hanani i Willie Weltsch, zlecało projektowanie pawilonów targowych utalentowanym architektom lokalnym. W swoich pracach zaszczepiali oni najnowsze zdobycze europejskiego modernizmu,
From Poland, visitors to the fair arrived on the Yarkon River aboard the passenger liners Polonia and Kościuszko. Both steamers were owned by the GdyniaAmerica Shipping Lines (GAL) company and sailed the Palestine Line between Constanța in Romania and Jaffa–Tel Aviv.
The 1934 Levant Fair’s master plan was drawn up by Richard Kauffmann, an urban planner and architect who had arrived in Palestine in 1920, having graduated from German universities. Kauffmann grouped the fair buildings and pavilions around public squares and other open spaces, establishing five sections: Palestinian (A), British and Imperial (B), Foreign and Near Eastern (C), the amusement park (D) and the Maccabiah Stadium (E).
The Palestine Industries Pavilion was designed by Kauffmann and dominated the master plan. The building’s volume, decorated with Tel Aviv's emblem, resembled a giant seagoing liner in keeping with current travel trends, and its tower dominated the entire exhibition area. The pavilion was located towards the end of the fair's main access avenue and provided visual closure to the central fairgrounds. A two-storey concrete statue of a Hebrew worker, designed by Arieh El-Hanani, was placed in the square, along with the flying camel which towered above the entrance gate.
The Technical Office of the Fair, led by Arieh El-Hanani and Willie Weltsch, commissioned talented local architects to design fair pavilions. In their works, they instilled the latest achievements of European modernism, adapting them to the requirements of the local climate. This group included Genia Averbuch, Shlomo Ginsburg (Sha'ag) and Elsa Gidoni-Mandelstamm, who together designed the famous Café Galina. The group of rising
ale przystosowywali je do wymagań lokalnego klimatu. Do tej grupy należeli Genia Averbuch, Shlomo Ginsburg (Sha’ag) i Elsa Gidoni-Mandelstamm, którzy wspólnie zaprojektowali słynną Café Galina. Grono wschodzących gwiazd modernistycznej architektury Tel Awiwu, aktywnych na targach, uzupełniali m.in. Joseph Neufeld i Arieh Sharon. Ten ostatni przystosował zespół pawilonów Żydowskiej Federacji Pracy Histadrut, zaprojektowany w 1932 roku, do nowych warunków przestrzennych. Również pawilon
Tel Awiwu nawiązywał kształtem do swojego poprzednika z 1932 roku. Za symbol modernizacji, nie tylko w architekturze, lecz także w przestrzeni społecznej, może uchodzić pawilon „Kobieta i Dom”2.
Nie może dziwić, że wśród budynków
pozapalestyńskich wyróżniał się pawilon brytyjski, usytuowany przy Brytyjskim Placu Imperialnym.
Z kolei dominującym obiektem sekcji zagranicznej
i bliskowschodniej był żelbetowy generalny pawilon zagraniczny o powierzchni 3000 metrów kwadratowych – największy z budynków targowych, zlokalizowany naprzeciwko pawilonów polskich. Zamykał on plac dojazdowy przed wejściem głównym. Wśród zagranicznych pawilonów rozmieszczonych w okolicach placu na uwagę w odniesieniu do formy, detalu i skali zasługiwały (oprócz polskich) pawilony Belgii, Libanu, Rumunii czy Bułgarii.
stars of Tel Aviv architecture was complemented at the fair by Joseph Neufeld and Arieh Sharon among others. The latter adapted the complex of pavilions of the Histadrut Labor Federation, designed in 1932, to the new spatial conditions. The shape of the Tel Aviv Pavilion was also similar to its predecessor from 1932. The Woman and Home Pavilion can be considered a symbol of modernisation not only in architecture, but also in social life.2
The British Pavilion, located at the British Imperial Square, stood out among the non-Palestinian buildings. In contrast, the dominant building of the Foreign and Near Eastern section was the 3,000-square-metre General Foreign Pavilion of reinforced concrete—the largest of the fair buildings, situated opposite the Polish Pavilions. It encompassed the access square in front of the main entrance. Among the foreign pavilions located around the square, the pavilions of Belgium, Lebanon, Romania and Bulgaria, along with the Polish ones, merited attention in terms of form, detail and scale.
1.–2. Tereny Targów Lewantyńskich 1934 na zdjęciach lotniczych, Matson Photograph Collection, Library of Congress, Prints and Photographs Division Aerial photos, 1934 Levant Fair grounds; Matson Photograph Collection, Library of Congress, Prints and Photographs Division
Tadeusz Trepkowski, Palestine Line. Gdynia – America
Shipping Lines, Ltd., 1935, plakat, kolekcja prywatna
Tadeusz Trepkowski, Palestine Line. Gdynia – America
Shipping Lines, Ltd., 1935, poster, private collection
Library of Congress, Prints and Photographs Division
1. Plac przed pawilonem holenderskim na Targach Lewantyńskich 1934, Matson Photograph Collection, Library of Congress, Prints and Photographs Division Square in front of the Dutch Pavilion, 1934 Levant Fair; Matson Photograph Collection, Library of Congress, Prints and Photographs Division
2. Café Galina i pawilon wytwórczości palestyńskiej przed Targami Lewantyńskimi w 1934 roku, Matson Photograph Collection, Library of Congress, Prints and Photographs Division Galina Café and the Palestine Industries Pavilion, 1934 Levant Fair; Matson Photograph Collection, Library of Congress, Prints and Photographs Division
Pracy
Targach Lewanty
1934,
Arieh Sharon, Stanford University, Department of Special Collections Pavilion of the Jewish Labour Federation Histadrut, 1934 Levant Fair. Design: Arieh Sharon; Stanford University, Department of Special Collections
Division Woman and Home Pavilion, 1934 Levant Fair. Design: Arieh El-Hanani;
Photograph Collection, Library of Congress, Prints and Photographs Division
3. Pawilon wytwórczości palestyńskiej na Targi Lewantyńskie 1934, rys. Richard Kauffmann, 1933, Wydział Konserwacji Urzędu Miasta Tel Awiw-Jafa
Palestine Industries Pavilion, 1934 Levant Fair. Sketch: Richard Kauffmann, 1933; Tel Aviv–Yafo Municipality Conservation Department
4. Pawilon wytwórczości palestyńskiej i główne wejście na Targi Lewantyńskie 1934, reprod. domena publiczna PikiWiki (Izrael)
Palestine Industries Pavilion and main entrance of the 1934 Levant Fair. Reproduction: PikiWiki public domain (Israel)
5. Widok wnętrza pawilonu wytwórczości palestyńskiej, proj. Richard Kauffmann, 1934, rysunek ołówkiem, dzieło osierocone ze zbiorów MUZA, Eretz Israel Museum, Tel Aviv, fot. Ran Mendelson Interior view, Palestine Industries Pavilion. Design: Richard Kauffmann, 1934; sketch in pencil, orphan work from the MUZA Eretz Israel Museum collection, Tel Aviv, photo: Ran Mendelson
1. Fasada pawilonu belgijskiego, 1934, proj. Charles Verhelle, Matson Photograph Collection, Library of Congress, Prints and Photographs Division
Façade of the Belgian Pavilion, 1934. Design: Charles Verhelle; Matson Photograph Collection, Library of Congress, Prints and Photographs Division
2. Plan, elewacje i przekroje pawilonu belgijskiego, proj. Charles Verhelle, rysunek na kalce, dzieło osierocone ze zbiorów MUZA, Eretz Israel Museum, Tel Aviv, fot. Ran Mendelson
Floor plan, elevations and cross sections of the Belgian Pavilion. Design: Charles Verhelle; sketch on carbon paper, orphan work from the MUZA Eretz Israel Museum collection, Tel Aviv, photo: Ran Mendelson
Widok perspektywiczny pawilonu bułgarskiego, 1933, rysunek na kalce, dzieło osierocone ze zbiorów MUZA, Eretz Israel Museum, Tel Aviv, fot. Ran Mendelson Perspective view, Bulgarian Pavilion, 1933; sketch on carbon paper, orphan work from the MUZA Eretz Israel Museum collection, Tel Aviv, photo: Ran Mendelson
Polska po trzykroć
Wszystkie trzy polskie pawilony, usytuowane bezpośrednio obok siebie, zlokalizowano w sekcji zagranicznej i bliskowschodniej (Foreign and Middle East Section). Fasada polskiego pawilonu państwowego otwierała się na główny plac sekcji, zamknięty od południa pawilonem zagranicznym, największym na targach. Polskie pawilony flankowały od wschodu główny plac targów, od północy zamknięty trzykondygnacyjnym pawilonem wytwórczości palestyńskiej1. Dzięki takiej lokalizacji ikonografia targowa, ukazująca oficjalne uroczystości z perspektywy wspomnianego placu, niejednokrotnie uwzględnia fragmenty polskich pawilonów, a targowi goście wręcz nie mogli ich nie zauważyć. Pawilony polskie w 1934 roku miały funkcjonalistyczne oblicze –płaski dach, prostopadłościenną bryłę i wyraziście uwydatnioną horyzontalność.
Całości wystawy polskiej dopełniały cztery kioski, a jej powierzchnia w sumie liczyła 1 100 metrów kwadratowych. Była ponad pięciokrotnie większa od powierzchni pawilonu „zakopiańskiego” sprzed dwóch lat i należała do największych na targach. W kioskach prezentowały się domy agenturowo-komisowe, reprezentujące polskie firmy w Palestynie. Kioski „skupiały różnorodne eksponaty przemysłu polskiego, przy czym w jednym kiosku, stanowiącym model domku eksportowego, mieściła się wystawa polskiej sztuki ludowej i stosowanej”2.
Poland, times three
The three Polish Pavilions, situated directly next to each other, were located in the Foreign and Near Eastern section. The façade of the Polish State Pavilion opened onto the section's main square, closed off to the south by the General Foreign Pavilion, the largest at the fair. Polish Pavilions flanked the fair’s main square to the east, enclosed to the north by Kauffmann’s three-storey Palestine Industries Pavilion.1 Thanks to this location, fair iconography depicting official ceremonies from the perspective of the main square often included parts of the Polish Pavilions, and fair visitors could not possibly miss them. These 1934 pavilions were functionalist in style: flat roof, cuboidal volume and a distinctly highlighted horizontality.
The full Polish exhibition was complemented by four kiosks, with its total area taking up 1,100 square metres. This was over five times the size of the Zakopane-style pavilion of two years before and was among the largest at the fair. The kiosks showcased agencies and commission houses representing Polish companies in Palestine. The kiosks “brought together various exhibits of Polish industry, with one kiosk serving as a model of an export house, housing an exhibition of Polish folk and applied arts.”2 It was part of an unaltered trend in cultural publicity at international exhibitions during the interwar period— suffice it to recall the 1925 Paris Expo and the Zakopane-style pavilion at Tel Aviv’s fair in 1932.
1 Chodzi oczywiście o żydowską Palestynę. W specjalnej proklamacji swoich przywódców Arabowie zostali wezwani do bojkotu targów. Zob. komunikat Żydowskiej Agencji Telegraficznej (Jewish Telegraphic Agency) z 27 kwietnia 1934 roku, https://www.jta.org/archive/levant-fair-opens-in-tel-aviv-thousandsattend-ceremonies [dostęp: 20.082022]. Komentatorzy i historycy używali wobec pawilonu wytwórczości palestyńskiej także alternatywnych nazw, jak Palace of Local Products (zob. S. Davidi, op. cit., s. 157) czy Pavilion of “Produce of the Land” – z hebrajskiego Totzeret Ha’aretz (zob. Z. Efrat, op. cit., s. 175).
1 To be clear, references overall are to Jewish Palestine. Arabs, in a special proclamation from their leaders, were urged to boycott the fair. See: the Jewish Telegraphic Agency communiqué of 27 April 1934, https://www.jta.org/archive/ levant-fair-opens-in-tel-aviv-thousands-attend-ceremonies [last accessed: 20.082022]. Commentators and historians have also used alternative names for the Palestine Industries Pavilion, such as Palace of Local Products (see: S. Davidi, op. cit., p. 157) or the Pavilion of Produce of the Land, from the Hebrew Totzeret ha’aretz (see: Z. Efrat, op. cit., p. 175).
Wpisywała się w stałą tendencję polskiej propagandy kulturalnej międzywojnia podczas wystaw międzynarodowych – wystarczy przywołać wystawę paryską w 1925 roku czy pawilon „zakopiański” na targach w Tel Awiwie w 1932 roku.
Pawilon państwowy
Pawilon główny – państwowy – wykonany z żelbetonu i przeznaczony na pomieszczenie
kolejnych wystaw podczas kolejnych edycji imprezy, zaprojektował Arieh El-Hanani, naczelny architekt
Targów Lewantyńskich. W budynku mieściły się wystawa wzorów i prób Państwowego Instytutu
Eksportowego oraz stoiska Polskiej Kasy Oszczędności, Urzędu Morskiego w Gdyni, Rady Portu i Dróg
Wodnych w Gdańsku, Ligi Polskiej i Kolonialnej, Linii Gdynia – Ameryka, Kompanii Handlu Zamorskiego i Polsko-Palestyńskiej Izby Handlowej (biuro informacyjne).
Jednokondygnacyjny pawilon główny, posadowiony na niskim, dwustopniowym podeście, miał formę szerokiego prostopadłościanu o jednorodnie horyzontalnej orientacji. Gzyms, wyraźnie wysunięty przed fasadę usytuowaną od południa i przeszkloną na całej powierzchni, tworzył wyrazisty podcień, obramowujący szklaną taflę wraz ze ścianą elewacji wschodniej, wysuniętą przed lico fasady. Racjonalnie wyznaczona strefa zacienienia fasady potwierdzała, że El-Hanani, podobnie jak inni architekci telawiwscy, adaptował architektoniczne elementy stylu międzynarodowego, wynalezione w Europie, do lokalnych warunków klimatycznych. Zwracał, jak jego miejscowi koledzy, baczną uwagę na pozycję słońca nad brzegiem morza3.
The State Pavilion
The main or State Pavilion, supported on a reinforced concrete structure and intended to house future exhibitions for the event’s successive editions, was designed by Arieh El-Hanani, the Levant Fair’s chief architect. The building held an exhibition of designs and samples from the State Export Institute, stands of the Polish Savings Bank (PKO), the Maritime Office in Gdynia, the Port and Waterways Council in Gdańsk, the Polish and Colonial League, the Gdynia-America Shipping Lines Ltd. (GAL), the Overseas Trade Company and the Polish-Palestinian Chamber of Commerce, which served as the information office.
The main single-storey pavilion, set on a low double-step plinth, acquired a massing of a wide rectangular cuboid of consistent horizontal character. The cornice, boldly projecting in front of the fully glazed south façade, formed a sort of distinctive roof canopy that framed the glazing with the east elevation jutting from the building face. Reasonably marked-out façade shadow zones confirmed that El-Hanani, like other Tel Aviv architects, adapted architectural elements of the International Style, which originated in Europe, to local climate conditions. As with his local colleagues, he paid close attention to the sun’s transit over the seashore.3
The façade’s eastern (right-hand) end resembled a shaded corner niche, while a suspended roof canopy was conspicuous on the western elevation, emphasising the slenderness of the innovative reinforced-concrete structure. The western corner was designed and employed as the typographic 3 See:
Wschodni (prawy) kraniec fasady miał
charakter zacienionej narożnej niszy, natomiast po stronie zachodniej rzucał się w oczy nadwieszony
daszek, uwydatniający lekkość nowoczesnej, żelbetowej konstrukcji całości. Narożnik zachodni zaplanowano i wykorzystano do typograficznego zasygnalizowania identyfikacji pawilonu. Tam właśnie, ponad fasadą, górowały napis „POLSKA” oraz maszt z flagą narodową. Natomiast na ścianie elewacji zachodniej, najlepiej widocznej z centralnego placu targów, umieszczono w układzie pionowym trzy inskrypcje
z nazwą kraju: po hebrajsku, po angielsku i po arabsku. Optyczną równowagę fasady zapewniał równomierny podział otworów okiennych w dwóch
rzędach. Wszystkie szprosy w dolnym rzędzie zachowywały pionowe proporcje pary dwuskrzydłowych
odrzwi, umieszczonych symetrycznie. Natomiast
powyżej znajdował się rząd okien, których obrys kontynuował podziały otworów partii dolnej. W każdym
rzędzie znalazło się dwadzieścia szklanych tafli.
Oprócz polskiego pawilonu państwowego, Arieh El-Hanani zaprojektował wiele innych obiektów
targowych, a także główny plac wejściowy. Jako
kierownik biura technicznego targów zabiegał –
wraz z Williem Weltschem, swym współpracownikiem – przede wszystkim o wdrożenie idei całościowego
projektu modernistycznego: o spójność w projektowaniu zarówno budynków, jak i ekspozycji. Na widok trójwymiarowego modelu targów można nabrać
pewności, że główny polski pawilon państwowy realizował te postulaty w formie i w proporcjach wobec
najbliższego otoczenia – względem placu i budynków sąsiadujących. Poświadcza to także rysunek perspektywiczny, który wyszedł zapewne spod ręki Richarda Kauffmanna, ukazujący główny plac targów i jego
bezpośrednie otoczenie: południową elewację
signal of the pavilion’s national identity. Here, the “POLAND” lettering and a mast with the national flag towered over the building façade. On the western façade, three inscriptions of the country’s name, in Hebrew, English and Arabic, were laid vertically, which was best visible from the fair’s central square.
The façade’s visual balance was provided by the regular two-row pattern of fenestration. All window-glazing bars in the bottom row kept the vertical proportions of symmetrically placed double doors. In the upper row, window outlines repeated the divisions of the bottom arrangement. There were twenty glazed panels in each row.
Along with the Polish State Pavilion, El-Hanani designed many other fair buildings, as well as the main entrance square. As head of the fair’s technical office, he and his colleague Will Weltsch strove above all to implement the idea of an overall modernist design, with consistency both in designing the buildings and in the exposition. When looking at the three-dimensional model of the fair, one can be certain that the main Polish State Pavilion satisfied these demands in its form and proportions in relation to its immediate surroundings—that is, in relation to the square and the neighbouring buildings. This is also confirmed by a perspective drawing, most likely by Richard Kauffmann, showing the fair’s main square and its immediate surroundings: the southern façade of the Palestine Industries Pavilion, a part of the western elevation of the Polish State Pavilion and a group of buildings housing local Jewish institutions that were situated opposite the Polish State Pavilion’s western elevation.
pawilonu wytwórczości palestyńskiej, fragment zachodniej elewacji polskiego pawilonu państwowego oraz zespół budynków mieszczących lokalne instytucje żydowskie i usytuowanych naprzeciwko zachodniej elewacji polskiego pawilonu państwowego.
Romantyczny Lewant Braci Deutsch
W dokumentacji archiwalnej międzywojennego Ministerstwa Spraw Zagranicznych zachowało się sześć fotografii przedstawiających wnętrza pawilonu państwowego i zlokalizowaną w nim wystawę próbek i wzorów, zorganizowaną przez
Państwowy Instytut Eksportowy w Warszawie.
Widzimy na nich stoiska: Wołyńskiego Przemysłu
Drzewnego w Warszawie, Państwowych Zakładów
Teleradiotechnicznych w Warszawie, firm „Solali”
w Żywcu, „Bracia Deutsch” w Bielsku i „Warta”
w Warszawie, jak również fabryki „Herzfeld i Victorius” w Grudziądzu4. Można się domyślać, że te
zdjęcia wykonano przed otwarciem targów albo
też – co bardziej prawdopodobne – zaraz po ich zamknięciu, tuż przed likwidacją wystawy polskiej.
Wskazuje na to pewien nieład w rozmieszczeniu
i w nagromadzeniu różnorodnych eksponatów, wobec którego można bez cienia przesady użyć terminu horror vacui. Nie sposób znaleźć wspólnego metrum dla rozmaitości sposobów i strategii wystawienniczych instytucji o kompletnie odmiennych profilach działalności czy produkcji.
Oprócz kilkupoziomowych otwartych gablot o lekkich konstrukcjach, na zdjęciach dostrzegamy graficzne schematy z danymi statystycznymi, wykresy i mapy, w których niejednokrotnie
w
The Deutsch Brothers’ romantic Levant
Six photographs have survived in the archival records of the interwar Ministry of Foreign Affairs, revealing State Pavilion interiors and exhibition of samples and designs on display there, organised by the State Export Institute in Warsaw. We can see the following stands: the Volyn Timber Industry and the State Tele-radio-technical Plant, both in Warsaw, and three companies, Solali in Żywiec, Deutsch Brothers in Bielsko and Warta in Warsaw, as well as the Herzfeld and Victorius factory in Grudziądz.4 One may venture a guess that these photos had been taken before the fair opened or, more likely, just after it closed, before the Polish exhibition was dismantled. This is indicated by a certain disorder in the arrangement and accumulation of various exhibits, to which the term horror vacui could be applied without a hint of exaggeration. It is impossible to detect any common root for the variety of exhibition methods and strategies of institutions with completely different profiles of activity or production.
In the photos, in addition to open multilayered display cabinets of a lightweight structure, we see graphic diagrams with statistical data, charts and maps, often using modern typography next to heavy showcases in the form of plain long benches, upholstered in a rather unrefined fashion. Tableaux, hung just below the windows, show production processes, and even lower, the results of this production, sections of marquetry flooring, are piled in same-size stacks. Set on the same glossy tabletop and on walls above it are telephones, headphones
zastosowano nowoczesną typografię, w sąsiedztwie ciężkich ekspozytorów o charakterze prostych długich ław, niezbyt wykwintnie obitych materiałem. Tableaux, zawieszone tuż pod oknami, ukazują procesy produkcyjne, a jeszcze niżej ułożono w równych stertach owoce tej produkcji – fragmenty intarsjowanych podłóg. Na tym samym, błyszczącym blacie i powyżej – na ściankach – umieszczono aparaty telefoniczne, słuchawki i głośniki z warszawskiej wytwórni, jak również siodełka i sakwy rowerowe od Kromołowskiego z Katowic.
Na tym tle jako ewenement wystawienniczy jawi się stoisko fabryki braci Deutsch z Bielska, produkującej „nici konopne, płótna, sienniki, pasy pędne z sierści wielbłądziej, ceratę i linoleum”5, określone na wystawie inskrypcją „Płachty nieprzemakalne”.
Przybrało ono formę odwołującą się do romantycznego wyobrażenia Lewantu – nieodmiennie kojarzącą się z architekturą starożytnego Egiptu! Warto przy tym pamiętać, że sam pawilon egipski, podobnie jak libański, miał podobnie nowoczesny, opływowy kształt jak pawilony polskie czy belgijski6.
Widzimy – wychodzący na pejzaż – fragment sali hipostylowej z dwiema masywnymi półkolumnami wspierającym wysokie belkowanie, pod którym symetrycznie faluje girlanda z logotypem fabryki. Między trzonami kolumn widnieją trzy piramidy w symetrycznym układzie, a ponad nimi – niezbyt wyrafinowany typograficznie napis z nazwą i lokalizacją firmy. Każdy element tego stoiska, silnie eklektycznego w charakterze, zdaje się wykonany z materiału (płótna, ceraty) o innym kolorze, deseniu i fakturze.
and loudspeakers from the Warsaw tel-com plant, as well as bicycle saddles and panniers from the Kromołowski manufacturer in Katowice.
Set against this backdrop, the stand of the Deutsch Brothers’ factory in Bielsko, where “hemp thread, linen, mattresses, camel-hair driving belts, oilcloth and linoleum” were manufactured,5 described in the exhibition with the inscription WATERPROOF SHEETS, appears to be the true rarity as far as exposition go. It took a form referring to romantic imagery of the Levant—associated invariably with ancient Egyptian architecture! It is noteworthy that both the Egyptian Pavilion and the Lebanese one presented similarly modern, streamlined forms to, for example, the Polish and Belgian Pavilions.6
Overlooking this landscape with three pyramids, we see part of the hypostyle hall with two massive half-columns supporting an entablature, beneath which a garland with the Deutsch Brothers’ factory logo waves symmetrically. Between the column shafts are three pyramids in another symmetrical arrangement, and above them a typographically simplistic inscription with the company’s name and location. Each element of this stand, strongly eclectic in character, seems made of materials (canvas, oilcloth) of differing colours, patterns and textures.
Władysław Lichtenstein, the designer of Poland’s temporary pavilions, probably had less influence on the State Pavilion’s content, and consequently on its interior design, than on the interior design of the Łódź Pavilion, for which the fair would award the architect a gold medal. That latter design
[dostęp: 5.09.2022].
Władysław Lichtenstein, projektant polskich pawilonów tymczasowych, miał z pewnością mniejszy wpływ na zawartość, a co za tym idzie –na wystrój pawilonu państwowego, w stosunku do projektu wnętrza pawilonu łódzkiego, za który to projekt nagrodzono architekta złotym medalem targowym. Wystrój pawilonu łódzkiego miał zapewne konsekwentnie jednorodny i nowoczesny charakter. Przypadek kontrastu między funkcjonalistyczną architekturą pawilonu państwowego a jego eklektycznym wystrojem, potwierdzającym swoisty miszmasz produktów i sposobów ich prezentacji, nie był na Targach Lewantyńskich w 1934 roku wyjątkiem.
Badacze tematu zwracają uwagę na „niemal surrealistyczną niespójność między rzemieślniczymi i przemysłowymi bibelotami zgromadzonymi we wnętrzach pawilonów, a rażącą bielą ich ścian zewnętrznych”7.
was arguably the most consistently homogenous and modern in character. The contrast between the State Pavilion’s functionalist architecture and its eclectic design, meanwhile, testified to a kind of mishmash of products and methods of presenting them and was hardly an exception at the 1934 Levant Fair. Researchers of the subject draw overall attention to the “almost surreal incongruity between the artisanal and industrial trinkets collected in the pavilion interiors and the glaring whiteness of their exterior walls.”7
1.–2. Wystawa próbek i wzorów w polskim pawilonie państwowym w 1934 roku, zorganizowana przez Państwowy Instytut Eksportowy w Warszawie, Archiwum Akt Nowych
Exhibition of samples and designs, Polish State Pavilion, 1934, organised by the State Export Institute in Warsaw; Central Archive of Modern Records
3. Wystawa próbek i wzorów w polskim pawilonie państwowym w 1934 roku, stoisko fabryki „Herzfeld i Victorius” w Grudziądzu, Archiwum Akt Nowych
Exhibition of samples and designs, Polish State Pavilion, 1934, stand of the Herzfeld and Victorius factory, Grudziądz; Central Archive of Modern Records
4. Wystawa próbek i wzorów w polskim pawilonie państwowym w 1934 roku, stoisko Państwowych Zakładów Tele-Radiotechnicznych w Warszawie, Archiwum Akt Nowych
Exhibition of samples and designs, Polish State Pavilion, 1934, stand of the State Teleradio-technical Plant in Warsaw; Central Archive of Modern Records
Exhibition of samples and designs,
Exhibition
samples and designs,
Archive of Modern Records
Władysław Lichtenstein i pawilony
tymczasowe
Pawilon państwowy (pawilon nr 1)1, który miał na stałe służyć kolejnym prezentacjom, był wpisany w stałą infrastrukturę wystawy, co nie może dziwić wobec faktu, że został zaprojektowany przez naczelnego architekta targów. Jednak już dwa pawilony tymczasowe – łódzki (pawilon nr 2) oraz przemysłu polskiego (pawilon nr 3) – były dziełem twórcy wyznaczonego przez organizatorów wystawy polskiej na targach, czyli członków Polsko-Palestyńskiej Izby
Handlowej. Wybór padł na Władysława Lichtensteina2, pochodzącego z Łodzi, a aktywnego także w innych miastach Polski i za granicą. Dokonania tego architekta i projektanta wnętrz – stoisk i witryn – doceniane w kraju i za granicą jeszcze przed 1930 rokiem, musiały być znane przedstawicielom izby, którzy z pewnością nie omijali takich imprez jak Powszechna
Wystawa Krajowa w Poznaniu3.
Wydaje się, że Lichtenstein doskonale spełniał oczekiwania zleceniodawców. Wszakże w jego zawodowym resumé eksponowano udane rozwiązania
projektowe małych domów – „maksimum wygody przy
minimalnej powierzchni”, posługiwanie się nowoczesną konstrukcją i formą, owocujące w przypadku pawilonów targowych „pięknym, zaprawdę artystycznym wyglądem”, i konsekwentne wdrażanie zasady, według której „fasada musi być pierwszą i najważniejszą reklamą danego przedsięwzięcia”4.
Władysław Lichtenstein’s temporary pavilions
The State Pavilion, or pavilion No. 1,1 was to serve as a permanent venue for future presentations and was part of the Levant Fair’s permanent infrastructure. It stands to reason that Arieh El-Hanani had designed it, the fair’s chief architect. However, the temporary pavilions for Łódź (pavilion No. 2) and for Polish Industry (pavilion No. 3) were the work of Władysław Lichtenstein, appointed by the organisers of the fair’s Polish exhibition, that is, by members of the Polish-Palestinian Chamber of Commerce. They appointed Lichtenstein,2 a native of Łódź who was active in other Polish cities and abroad. And they would certainly have known events including the Polish General Exhibition in Poznań and been aware of the achievements of this architect and interior designer (stalls, display cabinets), already appreciated at home and abroad before 1930.3
It seems that Lichtenstein accomplishments to date met his clients’ expectations perfectly. After all, his professional resumé highlighted his successful design solutions for houses of "maximum comfort with minimum space,” his use of modern construction and form that resulted, in the case of the trade-fair pavilions, in "a beautiful, truly artistic appearance," and his consistent implementation of the principle that "the façade must be the first and most important advertisement for a project."4
1 Umowną numerację nadał polskim pawilonom – nieznany z nazwiska – autor tekstu Wystawa Polska na Targach Lewantyńskich 1934 w czasopiśmie „Palestyna i Bliski Wschód” 1934, op. cit., s. 195.
2 Do dziś niezwykle trudno zrekonstruować życiorys i drogę twórczą architekta. Za wydatną pomoc w tym wciąż niedokończonym zadaniu serdecznie dziękuję dr Irminie Gadowskiej z Uniwersytetu Łódzkiego.
3 Biuro architektoniczne Władysława Lichtensztajna (oryg. w jidysz), „Ilustritrer Pojliszer Manczester” 1930, nr 7, s. 29.
4 Ibidem
2
4 Ibid.
Gdy członkowie zarządu Polsko-Palestyńskiej Izby Handlowej, odpowiedzialni za przygotowanie wystawy polskiej na Targach Lewantyńskich w 1934 roku, zaproponowali Lichtensteinowi jej zaprojektowanie, łódzki architekt miał już na swoim koncie znaczące osiągnięcia. Wiedzę oraz zawodowe doświadczenie zdobywał w Berlinie i Paryżu, a przez większość aktywności twórczej był związany z Łodzią. Przy al. Kościuszki 27, a następnie przy ul. Piotrkowskiej 78, prowadził firmę „Władysław Lichtenstein –architektura wnętrz”. Zakres jej działalności obejmował m.in. projekty przebudowy i urządzeń magazynów, kin, mieszkań, cukierni, aranżację witryn sklepowych, wystroje wnętrz ekskluzywnych kawiarni i dansingów – nie tylko w Łodzi, lecz także w stolicy.
W projektach związanych z reklamą wielokrotnie wykorzystywał wizualne symbole wielkiego miasta, czyli neony. Jedną z jego najbardziej
udanych realizacji tego typu była modernistyczna
witryna warszawskiego sklepu cukierniczego firmy
Suchard SA przy ul. Marszałkowskiej 111 z 1936 roku.
Ten projekt powstał najpewniej po przeprowadzce
Lichtensteina do Warszawy. Z dużym powodzeniem
architekt zajmował się również projektowaniem przestrzeni wystawienniczych. Był autorem stoisk
kilkunastu instytucji na Powszechnej Wystawie
Krajowej w Poznaniu w 1929 roku5.
Lekkie konstrukcje obu pawilonów tymczasowych na Targach Lewantyńskich w 1934 roku, oparte na drewnianym szkielecie, wzniesiono w błyskawicznym tempie z elementów dostarczonych z Polski. Swoją formą, przede wszystkim wieżowymi fasadami oraz „okrętowymi” wyobleniami elewacji
When board members responsible for the preparation of the 1934 Levant Fair exhibition made a proposal to Lichtenstein to design it, the architect had significant achievements to his name. He had gained knowledge and professional experience in Berlin and Paris, and in most of his creative activity he was Łódź-based. He ran his Władysław Lichtenstein— Interior Design firm first at 27 Kościuszki Avenue and later at 78 Piotrkowska Street, the city’s major commercial thoroughfare. The scope of its activities included projects involving reconstruction and furnishing of warehouses, cinemas, flats and confectioneries, the arrangement of display windows, and interior design for exclusive cafés and dance-hall establishments, both in Łódź and in the Polish capital. For advertising projects, Lichtenstein repeatedly used visual symbols of a metropolis, namely neon signs. One of his most successful realisations of this type was the modernist display window for the Suchard SA confectionery store at 111 Marszałkowska Street in Warsaw from 1936. In all likelihood, the project was developed after Lichtenstein had moved to the capital. His firm was also very successful with designing exhibition spaces. In Poznań in 1929, he had designed stands for over a dozen institutions at the Polish General Exhibition.5
At the 1934 Levant Fair, lightweight structures for the two temporary pavilions, supported on timber frames, were erected at lightning speed from components supplied from Poland. With their form, above all with their towering façades and the “ocean liner–like” oval of the rear elevations, they counterpointed the central pavilion’s cuboidal massing.
tylnych, kontrapunktowały prostopadłościenną bryłę pawilonu centralnego. Proces budowy pawilonów polskich sfotografował wspomniany Zeev Aleksandrowicz.
O tym, że wystawa polska powstawała w trudnych warunkach, informował sprawozdawca
łódzkiego „Głosu Porannego”, obecny w Tel Awiwie: „[Architekt Lichtenstein] poinformował mnie, że gdy przyjechał do Palestyny 25 marca, tereny wystawowe zastał w stanie zupełnie dzikim. Naokoło wprost pustynia. Po zwalczeniu niebywałych wprost trudności przy angażowaniu robotników, przystąpiono do niwelacji
terenu. Praca szła bardzo opornie z powodu kamienistego podłoża. Ogółem pozostało właściwie 14 dni, w czasie których wybudować należało dwa pawilony, cztery kioski oraz wnętrza trzech pawilonów”6.
W układzie trzech polskich pawilonów ustawionych obok siebie fasadami na południe można zauważyć wyrazistą, niejako wewnętrzną organizację przestrzeni. Z punktu widzenia prestiżu i państwowej propagandy główny (najważniejszy) był bez wątpienia stały pawilon państwowy. Jednak w zestawieniu z oboma tymczasowymi w centrum znalazł się pawilon łódzki, flankowany od zachodu przez państwowy, a od wschodu przez pawilon przemysłu polskiego. Poprzez lekkie wysunięcie fasad obu budynków bocznych przed lico elewacji frontowej budynku środkowego Lichtenstein wyznaczył miejsce na płytki placyk z niedużym, symetrycznie ukształtowanym trawnikiem. Pośrodku absydowego wcięcia trawnika znalazł się wysoki maszt z polską flagą państwową. Tym samym wystawa polska, pomieszczona przede wszystkim w trzech pawilonach, otrzymała własną strukturę przestrzenną7 .
The construction process for the pavilions was photographed by Ze’ev Aleksandrowicz.
That the exhibitions were being produced under difficult conditions was broadcast by a reporter of the Łódź-based Głos Poranny, who was present in Tel Aviv: “[Lichtenstein] informed me that when he had arrived in Palestine on 25 March, he found the exhibition grounds a wilderness. Almost a desert all around. After unbelievable difficulties in engaging workers had been surmounted, the levelling of the site began. The work was very slow due to the stony ground. In effect, a total of fourteen days is left to erect two pavilions, four kiosks and to build the interiors of three pavilions.”6
In the layout of the three pavilions, set side by side with their façades facing south, one can spot a distinct internal arrangement of space, as it were. From the point of view of prestige and state publicity, the permanent State Pavilion was undoubtedly the pre-eminent one. However, juxtaposed with the two temporary ones, the Łódź Pavilion, flanked to the west by the State Pavilion and to the east by the Polish Industry Pavilion, took centre stage. Lichtenstein, by slightly projecting the façades of the side buildings to the fore of the central building’s front elevation, made room for a narrow square with a small, symmetrically shaped lawn. In the middle of the lawn’s apse-shaped indentation was a tall flagpole with the national flag. The Polish exhibition, housed mainly in the three pavilions, was thus provided with its own spatial structure.7
Pawilon łódzki
Oba pawilony tymczasowe, oparte na drewnianym szkielecie, powstawały w błyskawicznym tempie, podobnie jak aranżacja całej polskiej wystawy. Dość powiedzieć, że Artur Anker, komisarz polskiej wystawy, oraz Władysław Lichtenstein, architekt, wyjechali do Palestyny „celem przystąpienia do natychmiastowej pracy” 19 marca
1934 roku, a więc na niewiele ponad miesiąc przed otwarciem Targów Lewantyńskich8.
W stosunku do horyzontalnego pawilonu nr 1, pawilony nr 2 i nr 3 wyróżniają się wieżami w fasadach. Pawilon łódzki skomponowano z wykorzystaniem kontrastu dwóch form prostopadłościennych: wertykalnej wieży oraz horyzontalnej hali, urozmaiconych i rytmicznie zintegrowanych lekkimi, półokrągłymi daszkami-podestami. W ogólnym
obrysie pawilon nawiązywał do architektury okrętowej i znajdował analogie w wielokrotnie większym, nieodległym pawilonie wytwórczości palestyńskiej, choć i skojarzenia z dwupłatowym aeroplanem nie należy pochopnie odrzucać. Elewacja frontowa (wschodnia), wznosząca się dwie kondygnacje ponad parterowym, horyzontalnym korpusem hali (nawy), przypomina potężną wieżyczkę transatlantyku, z flagą narodową zatkniętą na szczycie niczym bandera armatora. Ponieważ tym „armatorem”
– nomen omen – była Łódź, z jej flagowym przemysłem włókienniczym, zaryzykujmy bardziej ś
The Łódź Pavilion
Both temporary pavilions, supported on their timber frames, were built at a rapid pace, as was the arrangement of the entire Polish exhibition. Suffice it to say that Artur Anker, the exhibition commissioner, and Lichtenstein, its architect, left for Palestine “to begin work at once” on 19 March 1934, just over a month before the Levant Fair would open.8
In comparison to the horizontal pavilion No. 1, pavilions Nos. 2 and 3 are distinguished by the towers in their façades. The Łódź Pavilion was composed using a contrast of two cuboidal forms: the vertical tower and the horizontal hall, varied and rhythmically integrated by light, semicircular canopyplatforms. In its general outline, the pavilion was reminiscent of naval architecture and found analogies in the much larger neighboring Palestine Industries Pavilion—though an association with a biplane shouldn’t be hastily dismissed, either. The front (eastern) elevation, rising two storeys above the horizontal, single-storey body of the hall (nave), is reminiscent of the mighty superstructure of a passenger liner, the national flag draped across the top as if it were the shipowner’s flag. Since this “shipowner” was Łódź, with its flagship textile industry, let us risk a more onshore association with the shape of the façade tower, which in the drawings and photos also resembles a spool of thread placed on end.
Each side elevation of the tower façade gained rhythmic divisions in the form of three semicircular canopies, each supported by a single column. In the uppermost storey, landings connected by low posts formed a terrace, the contour reminiscent of a sports stadium. In the frontal view, the façade
Każda z bocznych elewacji wieżowej fasady zyskała rytmiczne podziały w postaci trzech półokrągłych daszków, wspartych każdorazowo na pojedynczym słupie. W najwyższej kondygnacji podesty, połączone niskimi słupkami, formowały taras o obrysie przypominającym stadion sportowy. W widoku frontalnym fasadę tworzyły trzy wertykalnie zestawione prostokąty. Środkowy, wyższy od obu bocznych, dodatkowo wyeksponowano kilkoma elementami. Bezpośrednio ponad przepruciem głównego wejścia, na płytkim daszku, znalazł się trójwymiarowy napis „ŁÓDŹ”, a nieco wyżej – godło państwowe. Te wizualne sygnatury pawilonu ujęto w obramienie z ciemnych listew o horyzontalnych, prostokątnych podziałach, wznoszące się przez całą wysokość fasady i nieodmiennie kojarzące się z tzw. termometrem klatek schodowych modernistycznych domów. Z lewej strony drzwi wejściowych znalazły się trójjęzyczne inskrypcje z nazwą państwa – tym razem po polsku, po hebrajsku i po angielsku.
Przeciwną stronę budynku wieńczył półokrągły, parterowy taras.
Pawilon przemysłu polskiego
W pawilonie przemysłu polskiego (nr 3)
wystawiono eksponaty reprezentujące inne gałęzie wytwórczości niż włókiennictwo (prezentowane
w pawilonie nr 2), a więc m.in. przemysł perfumeryjno-farmaceutyczny, elektrotechniczny i spożywczy.
„W odróżnieniu od dwóch pozostałych, trzeci pawilon stanowił pewnego rodzaju atrakcję dla zwiedzających, dzięki zorganizowanej na miejscu sprzedaży reklamowej, nadawanym koncertom z płyt polskich itp.”9.
was formed by three vertically juxtaposed rectangles. The central of these, higher than the two side ones, was additionally exposed by several elements. Directly above the opening of the main entrance, the three-dimensional ŁÓDŹ inscription was placed on a shallow canopy, and slightly higher was the national emblem. These visual signatures of the pavilion were framed by dark slats with horizontal, rectangular divisions, rising through the entire height of the façade and invariably associated with the staircase “thermometer” of modernist houses. To the left of the entrance door were trilingual inscriptions with the name of the state—this time in Polish, Hebrew and English. The opposite side of the building was crowned by a semi-circular, single-storey terrace.
The Polish Industry Pavilion
The Polish Industry Pavilion (No. 3) presented exhibits for branches of manufacturing other than textiles (presented in pavilion No. 2), thus including the perfume and pharmaceutical industries, electrical engineering and the food industry. As a reviewer specified: "Unlike the other two, the third pavilion served as an attraction of sorts for visitors, thanks to the advertising sales organised on site, concerts broadcast from Polish records, and so forth."9
Pavilion No. 3 differed from the neighbouring pavilion No. 2—it boasted a more homogenous volume and a façade with its signature tower asymmetrically located at the left (western) corner, though as with the latter it had an apse-shaped northern façade. Above the biaxial entrance, framed by shallow reveals, a canopy was installed to provide shade.
Pawilon nr 3 różnił się od sąsiedniego
pawilonu nr 2 bardziej jednorodną bryłą i fasadą z wieżą-sygnaturką umieszczoną asymetrycznie w lewym (zachodnim) narożniku, chociaż – tak jak on – miał absydowy kształt elewacji północnej. Nad dwuosiowym wejściem, obramowanym płytkimi ościeżami, usytuowano daszek je ocieniający. Ponad daszkiem znajdowała się duża inskrypcja „POLSKA” a pod daszkiem, na centralnym panelu dzielącym symetrycznie fasadę, umieszczono godło państwowe i trzy obcojęzyczne inskrypcje z nazwą państwa – właściciela pawilonu. Daszek uwydatniający horyzontalność całego budynku został u lewego, zachodniego, obłego krańca przepruty prostopadłościanem wieży, która ponad daszkiem zyskiwała symetryczne trójfazowe profilowanie. Taśmowo zestawione otwory okienne ze szczeblinami uwydatniającymi horyzontalność –pozbawione szyb zapewne z myślą o lepszej wentylacji
– obiegały pawilon dookoła jego trzech elewacji.
Fasada – co widać na fotografiach – miała wyraźnie ciemniejszą barwę od zasadniczego korpusu
pawilonu. Jej uskokowy charakter dawał silne efekty
światłocieniowe, wiążące ją stylowo z art déco. Gdy
zestawimy ją z fasadą pawilonu łódzkiego, łatwo
znajdziemy potwierdzenie słów charakteryzujących
projekty Lichtensteina z okresu Powszechnej Wystawy
Krajowej (1929): „W wykonaniu fasad trzyma się Lichtensztejn zasady, że fasada musi być pierwszą i najważniejszą reklamą danego przedsięwzięcia.
Racjonalnie zbudowana fasada jest pierwszym pomostem przerzuconym między sprzedawcą a klientem”10.
Wyeksponowanie akcentów wertykalnych
w obu polskich pawilonach tymczasowych stało się na
Targach Lewantyńskich w 1934 roku ewenementem
Above that canopy was the large inscription POLSKA, and under the canopy, on the central panel dividing the façade symmetrically, the national emblem and three foreign-language inscriptions with the country name of the pavilion’s owner. The canopy, emphasising the horizontality of the entire building, was pierced at the left, western, rounded end by the perpendicular tower, which gained a symmetrical triple profile above the canopy. Ribbon-shaped window openings with divisions highlighting the horizontality—probably left unglazed for better ventilation—encompassed the pavilion along its three elevations.
The façade, as seen in photos, was noticeably darker in colour than the pavilion’s massing. Its stepped quality produced powerful chiaroscuro effects, linking it stylistically to Art Deco. When we juxtapose it with the façade of the Łódź Pavilion, we readily find confirmation of a description of Lichtenstein's design projects from around 1929 and the Polish General Exhibition: "In the execution of façades, Lichtenstein adheres to the principle that the façade must be the first and most important advertisement of the project in question. A rationally constructed façade forms the first bridge joining the seller and the customer."10
The prominence of vertical accents in these two temporary pavilions was a rarity at the 1934 Levant Fair in comparison with other fair buildings, although many were taller than the Łódź Pavilion and the Polish Industry Pavilion. Of particular note in this respect was the Palestine Industries Pavilion with its 24-metre tower dominating the fairground. Another was the Tel Aviv Pavilion, with a square patio attached
w zestawieniu z innymi budynkami targowymi, chociaż
wiele z nich było wyższych od pawilonu łódzkiego
i pawilonu przemysłu polskiego. Uwagę pod tym
względem zwracał przede wszystkim pawilon wytwórczości palestyńskiej z wieżą o wysokości 24 metrów, dominującą nad terenem targów. Innym był pawilon Tel
Awiwu, z kwadratowym patio dostawionym do spiralnej
wieży. Natomiast przed pawilonem jugosłowiańskim
można było dostrzec wolno stojący, smukły prostopadłościan, wielokrotnie wyższy od samego pawilonu
i stanowiący podstawę pod maszt z flaga narodową.
to a spiral tower. In front of the Yugoslav Pavilion, on the other hand, one could see a freestanding, slender cuboid, many times taller than the pavilion and providing the pedestal for the national flagpole.
Advertisement, Ilustrowana Republika, 30 March 1929
2. Reklama w „Ilustrowanej Republice” z 29.05.1932
Advertisement, Ilustrowana Republika, 29 May 1932
Pawilony polskie
w stylu międzynarodowym
Władysław Lichtenstein był od dawna
świadom walorów tego typu rozwiązań w architekturze
wystawienniczej, widział je chociażby w okresie swej
szczególnej aktywności projektowej – w Poznaniu
w 1929 roku. W tym kontekście warto przywołać
„wieżowe” realizacje czołowych polskich architektów
modernistycznych na PWK: pawilon Ministerstwa Poczt
i Telegrafów projektu Juliana Putermana i Antoniego
Miszewskiego, pawilon Państwowej Fabryki Nawozów
Sztucznych projektu Szymona Syrkusa oraz pawilon
Związku Polskich Fabryk Portland-Cementu (Centrocementu) projektu Bohdana Lacherta i Józefa Szanajcy1.
Za swoiste zwieńczenie tej tendencji w polskim wystawiennictwie dwudziestolecia międzywojennego można
uznać pawilon polski na Wystawie Światowej w Nowym
Jorku projektu Jana Cybulskiego, Jana Galinowskiego
i Felicjana Szczęsnego Kowarskiego, z jego „złotą
wieżą”, wysoką na 40 metrów2. Na tej samej wystawie
pawilon żydowskiej Palestyny projektu Arieha El-Hananiego przybrał formę trzech białych prostopadłościennych jednostek o różnych proporcjach. Z narożnika
tego kompleksu wyłaniała się wysoka wieża3.
Spośród pawilonów narodowych na targach w 1934 roku obłe, absydowe formy wykorzystywały pawilony Libanu i Bułgarii – sąsiadujące ze sobą
1 Zob. Powszechna Wystawa Krajowa w Poznaniu 1929 r., „Architektura i Budownictwo” 1929, R. 5, z. 11–12; K. Uchowicz, Architektura modernizmu. Katalog projektów i realizacji Bohdana Lacherta i Józefa Szanajcy, Warszawa 2017, s. 89–92.
2 Brama-wieża miała być ostatecznie pokryta kasetonami z patynowanej miedzi. Konstrukcja miała swoich krytyków, którzy uznali ją za „najzupełniej chybiony pomysł” – wytknęli nieproporcjonalną wysokość wieży, „utrzymanej w stylu drapacza amerykańskiego”, oraz przeprucie bramne „na kształt Bramy Floriańskiej w Krakowie”. Zob. D. Konstantynów, Polska w „Świecie Jutra”.
O wymowie ideowej pawilonu polskiego na wystawie światowej w Nowym Jorku, [w:] J.M. Sosnowska (red.), Wystawa nowojorska 1939. Materiały z sesji naukowej
Instytutu Sztuki PAN, Warszawa, 23–24 listopada 2009 roku, Warszawa 2012, s. 92.
3 Zob. G. Ofrat, Pawilony Erec Izrael na wystawach międzynarodowych 1936–1939 (hebr.), 17.08.2020, wordpress.com [dostęp: 22.08.2022].
Polish Pavilions in the International Style
Lichtenstein had long been aware of the advantages of this type of solution in exhibition architecture—he had seen it, for example, during the particular period of his design activity in Poznań in 1929. In this context, it is worth recalling the “high-rise” projects realised by leading modernist architects at the Polish General Exhibition: the Pavilion of the Ministry of Post and Telegraph, designed by Julian Puterman and Antoni Miszewski, the Pavilion of the State Fertiliser Plant, designed by Szymon Syrkus, and the Pavilion of the Union of Polish Portland-Cement Factories (Centrocement), designed by Bohdan Lachert and Józef Szanajca.1
The Polish Pavilion at the World Expo in New York City, designed by Jan Cybulski, Jan Galinowski and Felicjan Szczęsny Kowarski with its 40-metre “golden tower”2 may be considered a crowning achievement of this trend in Polish exhibitions during the interwar period. In the same exhibition, the Jewish Palestine Pavilion, designed by Arieh El-Hanani, took the form of three white-cuboid structures of varying proportions. A tall tower emerged from the corner of this complex.3
1 See: “Powszechna Wystawa Krajowa w Poznaniu 1929 r.”, Architektura i Budownictwo 1929, R. 5, f. 11–12; K. Uchowicz, Architektura modernizmu. Katalog projektów i realizacji Bohdana Lacherta i Józefa Szanajcy, Warsaw 2017, pp. 89–92.
2 Ultimately, the gate-tower was to be clad with coffers of patinated copper. The construction attracted criticism—some critics considered it “a completely misguided idea”, pointing out to the disproportionate height of the tower, “maintained in the style of an American skyscraper”, and to the gateway “in the shape of the Floriańska Gate in Kraków”. See: D. Konstantynów, “Polska w Świecie Jutra’. O wymowie ideowej pawilonu polskiego na wystawie światowej w Nowym Jorku” [On the ideological significance of the Polish Pavilion at the World Exhibition in New York], [in:] J.M. Sosnowska (ed.), Wystawa nowojorska 1939. Materiały z sesji naukowej Instytutu Sztuki PAN, Warszawa, 23–24 listopada 2009, Warsaw 2012, p. 92.
3 See: G. Ofrat, “Eretz Israel Pavilions at the International Exhibitions 1936–1939” (Heb.), 17 August 2020, wordpress.com [last accessed: 22 August 2022].
i z pawilonami polskimi, do pewnego stopnia zbliżone planem, choć różniące się skalą. Najodważniejszym, najbardziej dynamicznym rozwiązaniem, łączącym plan podłużny z centralnym, kolistym, wykazali się projektanci dwukondygnacyjnej Café Galina: Genia Averbuch, Shlomo Ginsburg (Sha’ag) i Elsa Gidoni-Mandelstamm. W parterze umieścili dużą jadalnię z wysokim sufitem, a na piętrze – szeroki taras, na targach jedyny z widokiem na morze. Takie rozwiązanie, podobnie jak sama lokalizacja, przyczyniło się do dużej popularności „Galiny” wśród targowych gości. W kawiarni odbywały się liczne oficjalne wydarzenia, takie jak przyjęcia dla targowych delegacji zagranicznych, otwarcia i zamknięcia pawilonów czy targowe sympozja. Café Galina była jedynym obiektem w kompleksie targowym, którego projektanci, pomimo upałów panujących w Palestynie, zdecydowali się na szerokie, przeszklone okna, podobne do rozpowszechnionych w Europie. Było to możliwe dzięki odpowiedniemu usytuowaniu szklanej elewacji względem kąta padania promieni słonecznych oraz kreatywnemu zaprojektowaniu różnorodnych rozwiązań zacieniających4.
Zupełnie inaczej niż w 1932 roku, wszystkie trzy polskie pawilony targowe w 1934 roku integralnie wpisywały się w architekturę całego przedsięwzięcia, reprezentującą styl międzynarodowy, którą postrzega się jako udany transfer europejskiego modernizmu. Zdecydowana większość pawilonów miała proste plany, pudełkowe formy, niekiedy urozmaicane „okrętowymi” obłościami, horyzontalną orientację, lekkie konstrukcje, dopasowane do śródziemnomorskiego klimatu, taśmowo zakomponowane
Among the 1934 fair’s national pavilions, those of Lebanon and Bulgaria—adjacent to each other and to the Polish Pavilions—used rounded, apse-like forms, similar in floorplan to some extent, although different in scale. The boldest, most dynamic solution, combining an oblong floorplan with a central, circular one, was demonstrated by the designers of the two-storey Galina Café: Genia Averbuch, Shlomo Ginsburg (Sha'ag) and Elsa Gidoni-Mandelstamm. They placed a large dining room with a high ceiling on the ground floor and a wide terrace on the first floor— the only one at the fair that overlooked the sea. This solution, along with the location, contributed to the Galina’s great popularity among visitors to the fair. The café hosted numerous official events, such as receptions for foreign trade-fair delegations, pavilion openings and closings, and trade-fair symposia.
The Galina Café was the only building within the Levant Fair complex whose designers opted for wide glazed windows similar to ones then in widespread use in Europe, despite the heat in Palestine. This was possible thanks to the appropriate positioning of the glass façade in relation to the angle of the sun, and the creative design of various shading solutions.4
In total contrast to 1932, the three Polish Pavilions in 1934 were integral to the architecture of the entire event, representing the International Style, which was regarded as a successful transfer of European Modernism. The vast majority of the pavilions were based on regular floorplans, boxy forms sometimes varied with “ocean-liner-like” contours, horizontal orientations, slender structures suited to the Mediterranean climate, ribbon-like rows of rather
rzędy niezbyt dużych okien, zacienione wejścia5.
„Naczelny arch. Targów, p. Joffe stwierdził […], że gdyby to tylko od niego zależało, pierwszą nagrodę przyznałby bezwzględnie pawilonom polskim. – Są wprawdzie – twierdził p. Joffe – pawilony potężniejsze i większe, lecz piękne linie polskich budowli wysuwają je bezapelacyjnie na pierwszy plan”6.
Emblematy, barwy, godła
W odniesieniu do współczesnych wystaw światowych (Expo) wskazuje się, że pawilony narodowe i ich wyposażenie odnoszą się w warstwie symbolicznej do różnych atrybutów krajów, które reprezentują – do ich kultury, historii, religii, gospodarki, przyrody, architektury. „Symbolika budowli z ekspozycjami narodowymi może także nawiązywać wprost do idei przewodniej wystawy, jak również do innych (abstrakcyjnych) elementów”7. Jak się wydaje, niniejszą konstatacją można skomentować nie tylko wystawy światowe, lecz także imprezy międzynarodowe takie jak Targi Lewantyńskie.
Różne perspektywy traktowania urbanistyki i architektury targowej przypominają o zasadniczej rozbieżności między organizatorami a uczestnikami. Twórcy całej wystawy – a więc szefowie biura technicznego Targów Lewantyńskich w 1934 roku
i ich najbliżsi współpracownicy – pragnęli wdrożyć ideę spójności, zharmonizowanego organizmu urbanistycznego, jednorodnego
Natomiast państwa, instytucje czy organizacje wystawiające na targach chciały się wyróżniać, odstawać
5 Ibidem, s. 162.
7
small windows, shaded entrances.5 “The Fair’s chief architect, Mr Joffe, claimed [...] that if it were up to him, he would definitely award the first prize to the Polish Pavilions. ‘There are indeed,’ Mr Joffe stated, ‘more powerful and larger pavilions, but the beautiful lines of the Polish buildings place them unquestionably in the foreground.’”6
Emblems, colours, coats of arms
In relation to contemporary World Expos, it is said that national pavilions and their furnishings refer on a symbolic level to various attributes of the countries they represent: their culture, history, religion, economy, nature, architecture. “The symbolism of buildings housing national exhibitions can also refer directly to the main idea of the exhibition, as well as to other (abstract) elements.”7 Such a statement, made in a recent analysis, may serve as a comment both on World Expos and on international events such as the Levant Fair.
Different perspectives on the treatment of the fair’s planning and architecture are a reminder of the fundamental discrepancy between the organisers and the participants. The designers of the exhibition as a whole, the heads of the 1934 Levant Fair technical office and their closest collaborators, wished to implement the idea of coherence, of a harmonised urban organism, a homogeneous “city within a city”. In contrast, the states, institutions and organisations exhibiting at the fair strove to stand out, to distinguish themselves from their neighbours,
5 Ibid., p. 162.
od sąsiednich, zachęcać widza-klienta sloganem
„Wybierz właśnie mnie!”. Jeśli więc sama forma architektoniczna, dość homogeniczna w większości pawilonów, realizująca ogólne przesłanie „nowoczesności” jako „idei przewodniej wystawy”, nie zapewniała wyrazistych wyróżników wizualnych, architekturę należało usemantycznić, ubrać w kostium odpowiednich emblematów, osadzić w przestrzeni czytelnych znaków odnoszących się do „kultury, historii, religii, gospodarki, przyrody”.
Pawilon brytyjski miał zapewne najwyrazistsze oznaczenie. Oprócz królewskiego herbu zdobiącego elewację, umieszczonej pod nim trójjęzycznej inskrypcji z nazwą państwa, wreszcie flag – co stanowiło stały zestaw identyfikujący większość pawilonów
– przed budynkiem największym na targach spośród pawilonów narodowych stała 16-metrowa kolumna ze szkockim Szalejącym Lwem. Ten emblemat brytyjskiej
władzy mandatowej niejako symbolicznie konfrontował
się z targowym godłem żydowskiej autonomii, czyli
uskrzydlonym wielbłądem projektu Arieha El-Hananiego, umieszczonym na kolumnie mającej tę samą wysokość co kolumna ze Lwem i zlokalizowanej
w ościeżach głównej bramy wejściowej na targi8. Jednak najważniejszym wyróżnikiem pawilonu brytyjskiego była jego kolorystyka, odnosząca się bezpośrednio do barw flagi narodowej. Koncepcja kolorystyczna zasadnicza dla wszystkich budynków targowych – jasne tony – została utrzymana, ponieważ „górne powierzchnie zostały przełamane na biało”, ale „wnęki okienne [były] czerwone, a podstawa ciemnoniebieska”9.
to entice the viewer-customer with a declaration to “Choose me!”. Thus, if the architectural form—quite homogeneous in most pavilions, implementing the general message of “modernity” as the “leitmotif of the exhibition”—did not provide clear visual distinctions, the architecture had to be “semanticised”, clad in a costume of appropriate emblems, set within a space of clear signs referring to “culture, history, religion, economy, nature.”
The British Pavilion had arguably the most distinctive signage. In addition to the royal coat of arms adorning the façade, the trilingual inscription with the name of the country beneath it, and finally the flags— the standard identifying set for most pavilions—there was a 16-metre column with a Scottish Raging Lion in front of the largest national pavilion at the fair. This emblem of British Mandate power was somewhat symbolically confronted with the fair's emblem of Jewish autonomy, the flying camel designed by El-Hanani, upon a column the same height as the Lion column that was located on one flank of the fair's main entrance gate.8 However, the British Pavilion’s most important distinctive feature was its colour scheme, directly referring to the national flag’s colours. The concept fundamental to all fair buildings—light colour tones—was maintained, as “the upper surfaces were painted white,” with “the window recesses red and the base dark blue.”9
The south façade of the Palestine Industries Pavilion, best visible from the fair's main square, was decorated with a giant, two-storey coat of arms
9
Elewacja południowa pawilonu wytwórczości palestyńskiej, najlepiej widoczna od strony
głównego placu targowego, została udekorowana
gigantycznym, wysokim na dwie kondygnacje herbem Tel Awiwu, który z okazji 25. rocznicy powstania
miasta zaprojektował niedługo przed targami
Nachum Gutman. Symbolikę herbu, łączącego latarnię morską z bramą wjazdową, łatwo transponowano z samego miasta – centrum handlowego żydowskiej Palestyny – na samą imprezę. Burmistrz
Dizengoff miał zwyczaj mawiać: „Jeśli Palestyna jest bramą do krajów Bliskiego Wschodu, to Targi Lewantyńskie są kluczem do tej bramy”10.
Rzeźby, flagi, inskrypcje
Na terenie targów znalazły się także inne dzieła rzeźby – statuarycznej czy reliefowej. Niosły konkretną symbolikę, związaną czy to z ideologią organizatorów imprezy, czy też z propagandą konkretnych państw wystawiających na targach, a niekiedy po prostu zdobiły tereny targowe. Na głównym placu targowym, przed pawilonem wytwórczości palestyńskiej, stał dwukondygnacyjny betonowy posąg Robotnika Hebrajskiego (Hapoel Ha'ivri) autorstwa Arieha El-Hananiego. Powstał w dowód uznania dla robotników, którzy budowali pawilony targowe. Przed
pawilonem „Kobieta i Dom” znalazł się posąg dłuta nieznanego autora, przedstawiający kobietę tańczącą z dziewczynką. W okolicach kawiarni „Galina” i pawilonu rolniczego usytuowano posąg wyobrażający żonę Lota, zamieniającą się w skubizowany słup soli. Nie bez znaczenia było, że w pobliżu znalazła się wystawa dotycząca eksploatacji Morza Martwego.
of Tel Aviv. It was designed by Nachum Gutman shortly before the fair, for the celebrations of the city's twentyfifth anniversary. The coat of arms’ symbolism, linking the lighthouse with an entrance gate, was easily transposed from the city—the commercial centre of Jewish Palestine—to the trade event. Mayor Dizengoff used to say that “If Palestine is a gateway to the countries of the Middle East, then the Levant Fair is the key to this gate.”10
Sculptures, flags, inscriptions
Other works of sculpture including statues and reliefs could be found on the Levant Fair grounds. These carried specific symbolism related to the ideology of the event organisers or to that of a given country exhibiting at the fair. Sometimes, they simply adorned the grounds. In the main square, in front of the Palestine Industries Pavilion, stood a two-storey concrete statue, The Hebrew Worker (Ha’poel ha'ivri) by El-Hanani. It was erected in recognition of workers who built the fair pavilions. In front of the Woman and Home Pavilion was a statue by an anonymous sculptor depicting a woman dancing with a girl. Located in the vicinity of the Galina Café and the Agricultural Pavilion was a statue representing Lot’s wife turning into a cubical pillar of salt—small wonder that the exhibition on exploiting the Dead Sea was on display nearby. The sculptor was Ze'ev Ben-Zvi,11 who also made the statue The Sower, similar in form although more dynamic, located inside the Jewish National Fund Pavilion.
10 Ha’Aretz, 4 March 1934; quoted from: M. Azaryahu, Tel Aviv: Mythography of a City, Syracuse, New York 2007, p. 62.
11 Ben-Zvi was born in 1902 in Ryki, Poland. Before emigrating to Palestine in 1923 or 1924 and studying at the Bezalel Academy of Arts and Crafts, he had studied for four years at the Academy of Fine Arts in Warsaw. Towards the end of the 1920s, in Paris, he came into contact with Cubism; see: G. Ofrat, “Note on the genealogy of the sculpture of Ze’ev Ben-Zvi” (Heb.), 17 December 2010, wordpress.com [last accessed: 22 August 2022].
Autorem rzeźby był Ze’ew Ben-Cewi (Zeev Ben-Zvi),11
który wykonał także zbliżony w formie, chociaż bardziej dynamiczny, pomnik Siewcy, zlokalizowany we wnętrzu pawilonu Żydowskiego Funduszu Narodowego.
Między elewacjami frontowymi pawilonu czechosłowackiego i pawilonu francuskiego ustawiono rzeźbę przedstawiającą jelenia (bądź sarnę)12. Dziełu nieznanego autora nie przypisuje się konkretnej
symboliki, związanej z najbliższym otoczeniem, a traktuje się je jako ozdobny element parkowego krajobrazu targów13. Odmiennie rzecz się miała z reliefem umieszczonym na zewnętrznej, zakrzywionej półkoliście
ścianie pawilonu libańskiego, zbudowanego na tyłach pawilonu polskiego w 1936 roku. Płaskorzeźba przedstawiała starożytne rzymskie miasto Baalbek i bez wątpienia wiązała się z głównym zadaniem obsługi
pawilonu, polegającym na reklamowaniu libańskich letnisk i atrakcji turystycznych. Jej twórcą był Aaron
Priver14, urodzony w 1902 roku na ziemiach polskich.
Obaj rzeźbiarze o podobnych życiorysach, wywodzący się z Polski – Priver i Ze’ew Ben-Cewi – reprezentowali sztukę żydowskiej Palestyny na Wystawie Światowej
w Nowym Jorku w 1939 roku15.
11 Artysta urodził się w 1902 roku w Rykach. Przed wyjazdem do Erec Izrael w 1923 lub 1924 roku, gdzie uczył się w Akademii Sztuki i Rzemiosła Becalel, studiował przez cztery lata w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie. Pod koniec lat 20. zetknął się w Paryżu z kubizmem – zob. G. Ofrat, Notatka o genealogii rzeźby Zeeva Ben-Zvi (hebr.), 17.12.2010, wordpress.com [dostęp: 22.08.2022]..
12 W archiwum Wydziału Konserwacji Urzędu Miejskiego Tel Awiwu zachowały się bardzo niewyraźne fotografie tej rzeźby.
13 Dokumentacja Targów Lewantyńskich Wydziału Konserwacji Urzędu Miejskiego Tel Awiwu (Survey Book, rozdział I, część B, s. 127).
14 Wobec braku bliższych informacji o artyście warto odnotować, że Priver przybył z Polski do Erec Izrael w 1922 roku i zaprojektował pomnik założycieli Tel Awiwu z brązowym reliefem, stojący do dziś przy bulwarze Rotszylda. Płaskorzeźba na ścianie pawilonu libańskiego także zachowała się do czasów współczesnych, jednak trudno stwierdzić, czy jej obecna kolorystyka przypomina pierwotny wygląd. Sygnaturę Privera odkryto podczas konserwacji obiektu. Zob. A. Yekkes, A Lebanese pavilion...in Tel-Aviv, 21.03.2018 http://adrianyekkes.blogspot. com/2018/03/a-lebanese-pavilionin-tel-aviv.html [dostęp: 22.08.2022].
15 G. Ofrat, Pawilony Erec Izrael na wystawach międzynarodowych 1936–1939 (hebr.), op. cit.
A sculpture of a deer (or roe deer) was placed between the front façades of the Czechoslovak and French Pavilions.12 No specific symbolism related to its immediate surroundings has ever been attributed to this work by an unidentified sculptor, and it remains widely regarded as an ornamental element of the fair's park-like grounds.13 The situation was different in 1936 with a relief on the outer curved semi-circular wall of the Lebanese Pavilion, built to the rear of the Polish Pavilion. The relief depicted the ancient Roman town of Baalbek and was undoubtedly related to the pavilion's main task of advertising Lebanese summer resorts and tourist attractions. The sculptor was Aaron Priver,14 born in 1902 in Polish lands. The sculptors Priver and Ze'ev Ben-Zvi, both hailing from Poland and having similar biographies, would represent Jewish Palestinian art at the 1939 World Expo in New York City.15
Against such a background, the set for the Polish Pavilions’ visual identification of national and cultural affiliation in 1934, comprising flags, emblems and inscriptions, seems rather standard, which did not mean diminshed popularity among the public. “The whole of the Polish Exhibition,
12 Very blurry photos of this sculpture are preserved in the archives of the Tel Aviv Municipality Conservation Department.
13 Documentation of the Levant Fair kept at the Tel Aviv Municipality Conservation Department (Survey Book, Chapter I, Part B, p. 127).
14 In the absence of any further information about Priver, it is worth noting that the artist had emigrated from Poland to Palestine in 1922, and designed the bronze-relief monument to the founders of Tel Aviv, which stands today on Rothschild Boulevard. The bas-relief on the Lebanese Pavilion’s façade has also survived; it is difficult to say, however, whether its present colouring resembles the original design. Priver's signature was discovered in the course of the building’s conservation. See: A. Yekkes, “A Lebanese pavilion... in Tel-Aviv”, 21 March 2018 http://adrianyekkes.blogspot.com/2018/03/alebanese-pavilionin-tel-aviv.html [last accessed: 22 August 2022].
15 G. Ofrat, “Eretz Israel Pavilions at the International Exhibitions 1936–1939” (Heb.) op. cit.
Na takim tle zestaw środków wizualnej identyfikacji przynależności państwowej i kulturowej
pawilonów polskich w 1934 roku – flagi, godła, inskrypcje – wydaje się dość standardowy, co zupełnie nie odebrało im popularności wśród widzów. „Całość Wystawy Polskiej, bogato udekorowana flagami i emblematami państwowymi, robiła duże wrażenie i ściągała dziesiątki tysięcy zwiedzających”16. Polskie pawilony zwracały na siebie uwagę swoją liczebnością, zajmowaną powierzchnią, liczbą wystawców (około 220 firm reprezentujących różne dziedziny działalności i wytwórczości), ale też bez wątpienia architektoniczną ekspresją – wieżami w fasadach. Nawet jeśli typografia użyta w inskrypcjach była niespójna (w przypadku każdego z pawilonów nieco odmienna), to każdorazowo używano nowoczesnych liter.
richly decorated with flags and state emblems, was very impressive and attracted tens of thousands of visitors,” according to a review.16 The Polish Pavilions attracted attention due to their number, the space they occupied, the high number of exhibitors (with around 220 companies representing various fields of endeavour and manufacturing). It was also due, undoubtedly, to their architectural expression: the towers in the façades. Even if the typography used in the inscriptions was inconsistent, differing slightly in each pavilion, modern lettering was used consistently.
1. Władysław Lichtenstein, Widok perspektywiczny pawilonu przemysłu polskiego, 1934, litografia, dzieło osierocone ze zbiorów MUZA, Eretz Israel Museum, Tel Aviv, fot. Ran Mendelson Władysław Lichtenstein, perspective view, Polish Industry Pavilion, 1934, lithograph, orphan work from the MUZA Eretz Israel Museum collection, Tel Aviv, photo: Ran Mendelson
2. Pawilon przemysłu polskiego na Targach Lewantyńskich 1934 – widok od południowego zachodu, proj. Władysław Lichtenstein, Narodowe Archiwum Cyfrowe Polish Industry Pavilion, 1934 Levant Fair: south-west view. Design: Władysław Lichtenstein, National Digital Archives
3. Widok terenów targowych w 1934 roku z pawilonem Tel Awiwu (u dołu z prawej), Matson Photograph Collection, Library of Congress, Prints and Photographs Division Fairgrounds view, 1934, with the Tel Aviv Pavilion (bottom right); Matson Photograph Collection, Library of Congress, Prints and Photographs Division
4.
Pa
stwowej Fabryki Nawozów Sztucznych na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu 1929 – widok zewnętrzny, proj. Szymon Syrkus, Narodowe Archiwum Cyfrowe Pavilion, the State Fertiliser Factory, Polish General Exhibition in Poznań, 1929: external view. Design: Szymon Syrkus, National Digital Archives
5. Pawilon żydowskiej Palestyny na Wystawie Światowej
w Nowym Jorku 1939, proj. Arieh El-Hanani, reprod. w Palestine Book, domena publiczna, open.library.org
Jewish Palestine Pavilion, the New York World's Fair, 1939. Design: Arieh El-Hanani. Reproduction: in Palestine Book, public domain, open.library.org
Poznaniu –widok
Krajow
od frontu i od tyłu, 1928, rysunek tuszem, proj. Bohdan Lachert i Józef Szanajca, zbiory Muzeum Architektury we Wrocławiu Centrocement Pavilion, Polish General Exhibition in Poznań: perspective view from front and rear, 1928; sketch in ink. Design: Bohdan Lachert and Józef Szanajca; collection of the Museum of Architecture in Wrocław
8. Pawilon Ministerstwa Poczt i Telegrafów na Powszechnej Wystawie
Krajowej w Poznaniu 1929 – widok zewnętrzny, proj. Julian Puterman i Antoni Miszewski, Narodowe Archiwum Cyfrowe
Pavilion, the Ministry of Posts and Telegraphs, Polish General Exhibition in Poznań, 1929: external view. Design: Julian Puterman and Antoni Miszewski, National Digital Archives
1. Widok terenów targowych w 1934 roku z posągiem Robotnika hebrajskiego (u dołu z prawej), reprod. domena publiczna PikiWiki (Izrael) Fairgrounds view, 1934, with the Hebrew Worker statue (bottom right). Reproduction: the PikiWiki public domain (Israel)
2. Herb Tel Awiwu z okładki czasopisma „Jedijot irjat Tel Awiw” 1937/1938, Archiwa Miejskie Tel Awiwu
Tel Aviv’s coat of arms on the cover of Yediyot Iryat Tel Aviv magazine, 1937/1938, Tel Aviv Municipal Archives
3. Arieh El-Hanani, Robotnik hebrajski, 1934, beton, fot. Archiwa Miejskie Tel Awiwu
Arieh El-Hanani, Hebrew Worker, 1934, concrete, photo: Tel Aviv Municipal Archives
Fotokolaż, film, okładka
W latach 20. i 30. XX wieku propaganda
wizualna wielu międzynarodowych imprez wystawienniczych i targowych, a także innych przedsięwzięć związanych z postępem społecznym i kulturowym, opierała się na nowoczesnych formach przekazu, takich jak film, fotografia, fotomontaż i fotokolaż1. Jednym z najciekawszych artystów, którzy dali temu wyraz na Targach Lewantyńskich w 1934 roku, był Mojżesz Worobiejczyk (Moshe Raviv, Moï Ver), urodzony pod Wilnem. Solidne podstawy edukacji w dziedzinie sztuki i architektury odebrał na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, a następnie w Bauhausie w Dessau, m.in. u Laszlo Moholya-Nagya oraz prawdopodobnie u Fernanda Légera w Académie Moderne2.
Do Tel Awiwu Worobiejczyk przybył po sukcesach w Paryżu na zaproszenie Berla Katznelsona, szefa Żydowskiej Federacji Pracy Histadrut, żeby zaprojektować nie tylko jej wystawę na targach, lecz także plakaty i książki. Jako fotograf i projektant graficzny współpracował wtedy z wieloma instytucjami syjonistycznymi, był też freelancerem. Do swych kolaży i fotomontaży wykorzystywał autorskie fotografie3. Spośród różnych prac Worobiejczyka z targów w 1934 roku odnajdujemy na co najmniej dwóch
fotokolażach wizerunki polskich pawilonów, dynamicznie zestawione z perspektywicznymi ujęciami
targowych budynków innych krajów oraz oglądających je widzów. Jeden wykorzystano na plakacie (dziś w kolekcji Davida Tartakovera), w którym układ fotografii zmontowanych na szerokim pasie,
Photo-collage, film, magazine cover
In the 1920s and 1930s, the visual tactics of many international exhibitions and fairs and of other ventures related to social and cultural progress relied on modern forms of media including film, photography, photomontage and photo-collage.1 Among the most interesting artists giving expression to such art forms at the 1934 Levant Fair was Moshe Vorobeytshik (aka Moshe Raviv, Moï Ver), who had been born near Vilnius. Vorobeytshik received a solid education in art and architecture there at the Stefan Batory University and later at the Bauhaus School in Dessau, working with Laszlo Moholy-Nagy among others, and probably with Fernand Léger at the Académie Moderne.2
Vorobeytshik arrived in Tel Aviv after having success in Paris. He was invited by Berl Katznelson, head of the Histadrut Jewish Labour Federation, to design its Levant Fair exhibition as well as posters and books. As a photographer and a graphic designer, Vorobeytshik then cooperated with various Zionist institutions and worked as a freelancer. He used his own photos in collages and photomontages.3 Among his works for the 1934 fair, we find images of Polish Pavilions in at least two photocollages, dynamically juxtaposed with perspective shots of other countries’ pavilions and with spectators observing them. One such image was used for a poster (today in David Tartakover’s collection) in which a photo arrangement assembled in a wide strip stretches diagonally across the white background,
1 Zob. Fotomontaże, w: Gdynia – Tel Awiw, op. cit., s. 316.
2 N.N. Perez, MOÏ VER – A Forgotten Modernist, s. 13, https://www.academia. edu/41625154/MO%C3%8F_VER_-A_Forgotten_Modernist [dostęp: 18.08.2022].
3 S. Davidi, op. cit., s. 161.
1 See: “Fotomontaże”, [in:] Gdynia – Tel Awiw, op. cit., p. 316.
2 N.N. Perez, MOÏ VER – A Forgotten Modernist, p. 13, https://www.academia. edu/41625154/MO%C3%8F_VER_-A_Forgotten_Modernist [last accessed: 18 August 2022].
3 S. Davidi, op. cit., p. 161.
diagonalnie rozciągniętym na białym tle, przypomina
taśmę filmową. Wzdłuż górnej krawędzi ilustrację uzupełnia inskrypcja „LEVANT FAIR PAVILIONS 1934”. Druga z prac znalazła się w oficjalnym katalogu targów z 1934 roku. Tym razem całe pole obrazowe zadrukowano zmontowanymi fragmentami widoków pawilonów i zwiedzających, bez żadnych inskrypcji dodanych zewnętrznie. Kompozycja tego fotokolażu jest nieco bardziej statyczna w stosunku do poprzedniej, ponieważ opiera się na bardziej horyzontalnym zestawieniu fragmentów fotografii. Intensywność wizualnego przekazu polega tym razem na różnorodnej skali ukazanych obiektów oraz na perspektywicznych ujęciach inskrypcji z nazwami pawilonów – z użyciem alfabetów łacińskiego i hebrajskiego.
Nośnikiem propagandowej perswazji w odniesieniu już wyłącznie do polskiej wystawy stał się m.in. film dotyczący procesu produkcji włókienniczej w Łodzi, dziś niestety nieznany4. Za to udanym projektowym przedsięwzięciem okazał się specjalny, targowy, podwójny numer czasopisma „Palestyna i Bliski Wschód” z kwietnia – maja 1934 roku. „Numer ten, w zwiększonym nakładzie, wydany w pięciu językach: polskim, angielskim, francuskim, hebrajskim i arabskim, został bezpłatnie rozkolportowany w ilości 10 000 egzemplarzy na Wystawie Polskiej i przyczynił się niewątpliwie do pogłębienia stosunków między Polską a Palestyną i krajami Bliskiego Wschodu”5.
Trójkolorowa, czerwono-czarno-jasnobeżowa kompozycja okładki czasopisma przedstawia lewantyńskiego, uskrzydlonego wielbłąda, przeskakującego rytmicznie ponad północnymi rubieżami Polski. Na jej mapie
zaznaczono najważniejsze miasta, a w prawy górny
resembling film stock. Along the top edge, the illustration is inscribed: 1934 LEVANT FAIR PAVILIONS. The second work was included in the 1934 fair’s official catalogue. In it, the entire picture field was printed with edited views of pavilions and visitors, with no added inscriptions. The composition of this photo-collage is slightly more static than the other, as it is based on a more horizontal juxtaposition of photo fragments. This time, the visual message’s intensity lies in the varying scale of the objects shown and the perspective shots of inscriptions with the pavilion names, using both Latin and Hebrew alphabets. A film carrying a publicity message used exclusively in connection with the Polish exhibition was about textile-production processes in Łódź; unfortunately, it is considered lost today.4 However, a special double issue of Palestine and the Middle East from April-May 1934 proved a successful project. It was mentioned at the time as an issue “with an increased circulation and published in five languages: Polish, English, French, Hebrew and Arabic, [which] was distributed free of charge in 10,000 copies at the Polish Exhibition and undoubtedly contributed to the deepening of relations between Poland and Palestine, and the countries of the Near East.”5 The tri-colour, red, black and light beige composition of the cover depicts the flying camel of the Levant taking rhythmic leaps over Poland’s northern borderlands. On the map, important cities and towns are marked, and in the picture field’s upper right-hand corner, in a simple modernist font, the magazine title appears in the five languages, set between horizontal black bars. The coherent composition is completed on the right
narożnik pola obrazowego wpisano prostą modernistyczną czcionką w pięciu językach tytuł czasopisma pomiędzy poziomymi czarnymi belkami. Spójną kompozycję dopełnia z prawej strony szeroki, pionowy pas czerwonej apli z czarnym numerycznym i kalendarzowym oznaczeniem magazynu, wdrukowanym na jasnym prostokącie.
Układ zdynamizowano przez zestawienie kilku osi kompozycyjnych: diagonalnej (wielbłąd – mapa), horyzontalnej (wielojęzyczny tytuł wybity rytmem poziomych belek), wertykalnej (czerwona apla z oznaczeniem numerycznym, na prawym marginesie). Elementy czysto geometryczne – w przypadku trzech górnych inskrypcji łacinką – finezyjnie korespondują z formami organicznymi poniżej.
Płomieniste skrzydła wielbłąda przebijają się przez
czarną pięciolinię, w bezpośrednie sąsiedztwo znaków hebrajskich i arabskich. Autor projektu
– świadomie czy (najpewniej) podświadomie – wyzyskał dwoistą symbolikę animalistyczno-fantazyjnego
emblematu Targów Lewantyńskich. Wielbłąd, kojarzony z tradycyjnym światem arabskim, przebija schematy kulturowe i ikonograficzne, gdy dynamicznie wzlatuje ku przyszłości nowej żydowskiej Palestyny. To skok ku nowoczesności, na okładce „Palestyny i Bliskiego Wschodu” zestawiony z mapą nowej, odradzającej się Polski i jej międzynarodowych kontaktów. Na oficjalnych drukach targowych z 1934 roku wielbłąd o analogicznie potraktowanej sylwetce miał tylnymi kończynami unosić herb Tel Awiwu6.
Redakcja „Palestyny i Bliskiego Wschodu” przygotowała zestaw druków akcydensowych
by a wide, vertical strip of uniform red background, the magazine’s numerical and calendar designations printed in black on a light rectangle.
The layout is rendered dynamic by the juxtaposition of several compositional axes: diagonal (camel, map), horizontal (multilingual title embossed with a rhythm of horizontal beams), vertical (uniform red background, the numerical marking at the right margin). Purely geometrical elements of the top three inscriptions in Latin finely correspond with organic forms below. Flamboyant camel wings pierce the black stave in the immediate vicinity of Hebrew and Arabic letters. The designer consciously or subconsciously (more likely) exploited the dual symbolism of the Levant Fair’s animalistic-fantasy emblem.
The camel, associated with the traditional Arab world, challenges cultural and iconographic patterns, dynamically soaring towards the future of the new Jewish Palestine. Its leap is towards modernity, juxtaposed on the Palestine and the Middle East cover with a map of newly reborn Poland and its international contacts. On official fair prints from 1934, a camel with an analogous silhouette was said to carry the Tel Aviv coat of arms with its hind legs.6
The Palestine and the Middle East editors prepared a set of ephemera in a typographic layout derived directly from the cover design of the magazine’s fair issue, only this time without the Polish map. The set included an ad for the special fair issue with the editorial-office address (in a horizontal layout) and a one-page letter from the editors7 ahead
w układzie typograficznym, będącym bezpośrednią
pochodną projektu okładki targowego numeru miesięcznika, choć już bez mapy Polski. W skład kompletu wchodziły m.in. anons o numerze specjalnym – targowym – z adresem redakcji (w układzie horyzontalnym) oraz jednostronicowy list od redakcji7, wyprzedzający ukazanie się magazynu. Tekst reklamował przymioty czasopisma i zachęcał przedsiębiorców-reklamodawców do umieszczenia anonsów w „dziale adresów branżowych firm polskich”. Nieco odmienny wygląd, mniej wyrafinowany graficznie w odniesieniu zarówno do typografii, jak i do emblematu, miała oficjalna targowa papeteria wydawcy, czyli Polsko-Palestyńskiej Izby Handlowej8.
Propaganda sukcesu?
W 1934 roku wystawa polska na Targach
Lewantyńskich w Tel Awiwie nabrała charakteru
oficjalnego wystąpienia państwowego. Subwencjonowały ją takie instytucje, jak Ministerstwo Przemysłu i Handlu, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Państwowy Instytut Eksportowy, Międzyministerialna Komisja Popierania Eksportu, Związek Izb Przemysłowo-Handlowych, Bank Polski i PKO. Urzędnicy zaangażowani w przygotowania do wystawy podkreślali z emfazą, że pod względem ilości wystawców Polska zajęła trzecie miejsce, po Wielkiej Brytanii i Francji9.
„O sukcesie Wystawy Polskiej świadczy […] szereg odznaczeń przyznanych przez Komisję Sędziowską, zarówno poszczególnym wystawcom,
7 Oba druki w Archiwum Akt Nowych, op. cit., k. 127 i 128.
8 Zob. List Leona Lewitego i Edwarda Rajnfelda do min. Józefa Becka z 11 kwietnia 1934 roku, Archiwum Akt Nowych, op. cit., k. 43.
9 List Jadwigi Wojstomskiej, referendarza w Ministerstwie Przemysłu i Handlu, do Ministerstwa Spraw Zagranicznych (radcy Włodarkiewicza) z 9 stycznia 1936 roku, Archiwum Akt Nowych, op. cit., k. 151.
of the issue’s publication. The letter advertised the magazine’s qualities and encouraged businessmenadvertisers to place ads in the “section of Polish companies’ industry addresses.” The official fair stationery of the Polish-Palestinian Chamber of Commerce, the magazine’s publisher, utilized a slightly different, less graphically sophisticated appearance in both typographic and emblematic terms.8
Propaganda of success?
In 1934, the Polish exhibition at the Levant Fair took on for the first time an official state representation. It was subsidised by institutions including the Ministry of Industry and Trade, the Ministry of Foreign Affairs, the State Export Institute, the InterMinisterial Commission for the Promotion of Exports, the Union of Chambers of Industry and Commerce, the Bank of Poland and PKO Bank. Officials involved in exhibition preparations emphasised that in terms of exhibitor numbers, Poland ranked third, after Great Britain and France.9
“The success of the Polish Exhibition is evidenced [...] by a number of distinctions awarded by the Commission of Judges, both to individual exhibitors and to the organisers, for the Exhibition’s aesthetic and rational arrangement (Łódź Pavilion— Gold Medal),” proclaimed the Polish-Palestinian Chamber of Commerce in Palestine and the Middle East. 10 The topic of awards was further elaborated in Głos Poranny, which reported that Władysław Lichtenstein received two distinctions: a gold medal for
9
10
jak i organizatorom za estetyczne i racjonalne urządzenie Wystawy (pawilon łódzki – Złoty Medal)” –chwaliła się Polsko-Palestyńska Izba Handlowa na łamach „Palestyny i Bliskiego Wschodu”10. Kwestię nagród doprecyzowywał „Głos Poranny”, informujący, że Władysław Lichtenstein otrzymał dwa wyróżnienia: złoty medal za pawilon łódzki oraz dyplom honorowy za „całość wystawy polskiej”11.
O ile pod względem propagandowym polskie wystąpienie na Targach Lewantyńskich w 1934 roku można uznać za sukces, to według współczesnych historyków „rezultaty handlowe nie odpowiadały poniesionym kosztom i wysiłkom”12. Stało się tak, gdyż wydatki na organizację polskiej wystawy nie zostały właściwie wykorzystane, promowano kraj, a nie – jego produkty13. Próbowano wyciągnąć z tego wnioski, gdy przygotowywano się do kolejnej edycji imprezy. „W przeciwieństwie do Wystawy Polskiej 1934, która nosiła zgodnie z ówczesnymi potrzebami, charakter przeważnie propagandowy, Wystawa obecna nosić będzie charakter wybitnie handlowy. […] Zgodnie z zamierzeniami Izby, winna tegoroczna Wystawa objąć najpoważniejsze firmy i przedsiębiorstwa, zdolne do eksportu zamorskiego, po przeprowadzeniu należytej selekcji”14.
the Łódź Pavilion and an honorary diploma for “the whole of the Polish exhibition.”11
While in terms of publicity, the Polish presentation at the 1934 Levant Fair can be considered a success, according to a recent historian “the commercial results did not correspond to the costs and efforts incurred.”12 This was due to the fact that the expenses of organising the exhibition were not used effectively, with the country being promoted instead of its products.13 Attempts were made to learn from this while preparing for the fair’s next edition.
“Unlike the Polish Exhibition of 1934 which bore, in line with the needs of the time, a predominantly public-relations character, the present Exhibition will bear a predominantly commercial character,” in the view of Palestine and the Middle East in 1936. “In line with the Chamber [of Commerce]’s intentions, this year’s Exhibition should include the most serious companies and enterprises capable of exporting overseas, following due selection.”14
10 Wystawa Polska na Targach Lewantyńskich 1934, op. cit., s. 196.
11 Złoty medal i dyplom otrzymał z Tel Avivu arch. Lichtenstein, „Głos Poranny”, 24.06.1934, nr 171, s. 6.
12 J. Łazor, Brama na Bliski Wschód. Polsko-palestyńskie stosunki gospodarcze w okresie międzywojennym, Warszawa 2016, s. 172.
13 Ibidem, s. 171–172.
14 L. Lewite, Znaczenie i rola Targów Lewantyńskich w Tel Awiwie dla ekspansji gospodarczej
13 Ibid., pp. 171–172.
Mojżesz Worobiejczyk (Moshe Raviv), Fotokolaż w katalogu
Targów Lewantyńskich 1934, kolekcja prywatna
Mojżesz Worobiejczyk (Moshe Raviv), photo-collage, 1934 Levant Fair catalogue, private collection
1. Okładka numeru targowego miesięcznika „Palestyna i Bliski Wschód” z 26.04.1934, Archiwum Akt Nowych Cover, the “Palestine and Middle East” magazine, 26 April 1934, Central Archive of Modern Records
2. List od redakcji „Palestyny i Bliskiego Wschodu” anonsujący targowy numer miesięcznika, 1934, Archiwum Akt Nowych
Letter from the “Palestine and Middle East” editors about the magazine’s fair issue, 1934, Central Archive of Modern Records
3. Adres redakcji „Palestyny i Bliskiego Wschodu” w związku z wydaniem targowego numeru miesięcznika, 1934, Archiwum Akt Nowych
“Palestine and Middle East” editorialoffice address in their fair issue, 1934, Central Archive of Modern Records
Między Tel Awiwem a Gdynią i Poznaniem
Na ponad rok przed kolejnymi Targami
Lewantyńskimi do Polski udawał się Shlomo Jaffe, dyrektor imprezy w Tel Awiwie, pochodzący z Grodna.
Celem jego podróży, jak zawiadamiał Stanisław
Łukaszewicz, konsul RP w Tel Awiwie, były m.in.
Międzynarodowe Targi Poznańskie i port w Gdyni,
a dokładniej – zorientowanie się co do możliwości udziału Palestyny w imprezach targowych w Polsce1.
Wyprawa Jaffego była owocna. Na Międzynarodowych
Targach Poznańskich w 1935 roku siedzibę sekcji
palestyńskiej odwiedzili wysocy przedstawiciele
polskiego rządu. Do zaprojektowania jej budynku
zaproszono Władysława Lichtensteina, co można
uznać za pokłosie sukcesu na Targach Lewantyńskich w 1934 roku i owocnej współpracy architekta
z Polsko-Palestyńską Izbą Handlową2 .
Gdy zbliżały się Targi Lewantyńskie
w 1936 roku, autorzy folderu reklamowego Linii
Palestyńskiej, której statki pod gdyńską banderą
pływały do Erec Izrael, zachęcali do podróżowania
1 List Stanis ł awa Ł ukaszewicza, konsula RP w Tel Awiwie z 5 lutego
1935 roku, skierowany do Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Ministerstwa Przemys ł u i Handlu, Pa ń stwowego Instytutu
2 [ Ż AT], Minister handlu i przemysłu na wystawie palesty ńskiej na Targach Międzynarodowych w Poznaniu, „Nowy Dziennik”, 1.05.1935, s. 9.
Between Tel Aviv, Gdynia and Poznań
More than a year before the next Levant Fair, Shlomo Jaffe, director of the Tel Aviv event and a native of Grodno, travelled to Poland. According to Stanisław Łukaszewicz, Consul of the Republic of Poland in the Tel Aviv, the aim of Jaffe’s trip was visits including the International Fair in Poznań and the port of Gdynia and, more specifically, to explore possibilities of Palestinian participation in fair events in Poland.1 Jaffe's expedition was fruitful. At the 1935 Poznań International Fair, the headquarters of the Palestinian section was visited by senior Polish government representatives. Władysław Lichtenstein was invited to design the section’s premises, which can be interpreted as an aftermath of the success at the 1934 Levant Fair and the architect’s acclaimed cooperation with the Polish-Palestinian Chamber of Commerce.2
As the 1936 fair approached, the authors of the advertising folder about the Palestine Line—along which GAL ships sailed to Eretz Israel under the
1 Letter from Stanis ł aw Ł ukaszewicz, Consul of the Republic of Poland in Tel Aviv, dated 5 February 1935, addressed to the Ministry of Foreign Affairs, the Ministry of Industry and Trade, the State Export Institute and the Maritime Office in Gdynia, Central Archive of Modern Records, op. cit., card 142.
[
do Tel Awiwu: „Obowiązkiem każdego myślącego
o przyszłości kupca i przemysłowca jest wyjazd na
Targi Lewantyńskie”3. Leon Lewite, prezes Polsko-Palestyńskiej Izby Handlowej, prorokował, że „nici gospodarcze, jakie snują się między Polską a Palestyną, której połowa ludności żydowskiej pochodzi
z Polski, zostaną przez Targi Lewantyńskie silniej zadzierzgnięte. Targi te będą jeszcze jedną cegiełką w budowie zbliżenia gospodarczego między obu krajami”4.
Wyjazd na Targi Lewantyńskie w 1936 roku był jednak obarczony ryzykiem. Na kilkanaście dni przed ich otwarciem, zaplanowanym na 30 kwietnia
1936 roku, w Palestynie wybuchło powstanie arabskie. Rozruchom towarzyszył strajk arabskich robotników w porcie Jafa, przez pewien czas uniemożliwiający rozładunek statków z eksponatami przeznaczonymi na targi. Wobec tego władze Tel Awiwu postanowiły zbudować własny port.
Przeciw krwawym zajściom protestowali
Żydzi także poza Palestyną. Warszawska redakcja
„Palestyny i Bliskiego Wschodu” w numerze kwietniowym porównywała zajścia w Erec Izrael do wystąpień antyżydowskich w hitlerowskich Niemczech:
„Tuż przed zamknięciem numeru dochodzą nas z Palestyny smutne wiadomości o krwawych wypadkach na ulicach Jafy i w okolicy Tel Awiwu, skierowanych
przeciw Iszuwowi żydowskiemu. […] Podburzani m.in. przez wrogą agitację tych, którzy w rasistowskim obłędzie próbują zniszczyć naród żydowski w samym centrum Europy, starają się Arabowie podciąć korzenie żydowskiej Siedziby Narodowej. […] Życie Palestyny potoczy się znowu normalnym trybem. Dowodem tego
Gdynia flag—encouraged businessmen to travel to Tel Aviv: “It is the duty of every forward-thinking merchant and industrialist to go to the Levant Fair.”3 Leon Lewite, president of the Polish-Palestinian Chamber of Commerce, declared that “the economic threads that are woven between Poland and Palestine (half of Palestine’s Jewish population hailing from Poland) will be tightened more strongly by the Levant Fair. This Fair will be one more brick in the construction of economic rapprochement between the two countries.”4
The trip to the 1936 Levant Fair, however, was fraught with risk. Some dozen days before the fair’s opening, scheduled for 30 April 1936, an Arab uprising broke out in Palestine. The upheaval was accompanied by a strike of Arab workers in the port of Jaffa, for a time preventing the unloading of ships carrying fair exhibits. In view of this disruption, Tel Aviv authorities decided to build their own port.
Jews living outside of Palestine also protested against the uprising. In Palestine and the Middle East’s April issue, the Warsaw-based editorial board compared incidents in Eretz Israel to antiJewish upheaval in Nazi Germany: “Just before this issue closes, sad news reaches us from Palestine of bloody incidents in the streets of Jaffa and in the Tel Aviv area, directed against the Jewish Yishuv. [...] Incited, among other things, by the hostile agitation of those who, in a racist madness, are trying to destroy the Jewish people in the heart of Europe, the Arabs are trying to undercut the roots of the Jewish National Home. [...] Palestinian life will go on again in its normal
jest fakt, że zarówno światowy Kongres Lekarzy-Żydów, jak i Targi Lewantyńskie zgodnie z ułożonym
planem zostają otwarte”5.
Schyłek u szczytu
W uroczystym otwarciu targów w 1936 roku
ponownie uczestniczyli najwyżsi dostojnicy, na czele z Wysokim Komisarzem Palestyny Arthurem
Wauchopem oraz burmistrzem Tel Awiwu Meirem
Dizengoffem,. Ten ostatni przed otwarciem przypominał: „Targi Lewantyńskie są międzynarodową imprezą gospodarczą, wpływają na rozwój życia
ekonomicznego wszystkich krajów Lewantu
i stanowią jakby ogniwo łączące producentów Europy
z konsumentami Wschodu. Są one bodźcem dla
rozwoju przemysłu, rolnictwa i handlu Palestyny i dlatego winny one znaleźć jak najszersze poparcie wśród wszystkich zainteresowanych w rozwoju stosunków handlowych z Bliskim Wschodem”6.
Targi otwarto wprawdzie w planowanym terminie 30 kwietnia 1936 roku, ale niektóre pawilony zagraniczne przez pewien czas pozostały puste w wyniku wspomnianego strajku robotników portowych w Jafie. Polska wystawa należała do wyjątków: „Należy podkreślić, iż spośród pawilonów zagranicznych, pawilon polski został otwarty jako pierwszy, co tłumaczy się sprężystą organizacją i umiejętnym kierownictwem”.7 Miało to miejsce 3 maja, a uroczy-
course. This is evidenced by the fact that both the World Congress of Jewish Doctors and the Levant Fair are opening in line with the scheduled plan.”5
Decline at the top
The fair’s grand opening in 1936 was again attended by top dignitaries, led by Palestinian High Commissioner Arthur Wauchope and Mayor of Tel Aviv Meir Dizengoff. The latter recalled before the opening: “The Levant Fair is an international economic event, it exerts an influence on the development of economic life of all the countries of the Levant and serves as a link between the manufacturers in Europe and the consumers in the East. They are a stimulus for the development of Palestinian industry, agriculture and trade and should therefore find the widest possible support among all those interested in developing trade relations with the Near East.”6
Though the fair opened on schedule on 30 April 1936, some foreign pavilions were empty for a time as a result of the port-worker strike in Jaffa. The Polish exhibition was an exception: “It should be noted that of the foreign pavilions, the Polish Pavilion was the first to open, which can be explained by its resilient organisation and skilful management,” Palestine and the Middle East announced.7 The opening took place on 3 May, with the ceremony presided over by Stanisław
5 J.T., W obliczu tragicznych wypadków, „Palestyna i Bliski Wschód” 1936, nr 4 (kwiecie ń), s. 256. Zob. te ż : afisz Organizacji Syjo ń skiej w Drohobyczu o publicznym zgromadzeniu ludowym 26 kwietnia 1936 roku, Biblioteka Narodowa, sygn. DŻ S IK 2f. Termin Iszuw (z hebr. Yishuv – osiedle) jest u ż ywany w odniesieniu do ż ydowskich mieszka ń ców Ziemi Izraela sprzed 1948 roku.
6 M. Dizengoff, U progu Targów Lewanty ńskich 1936 w Tel Awiwie, „Palestyna i Bliski Wschód”, 1936, nr 4 (kwiecie ń), s. 185–186.
7 Uroczyste otwarcie Pawilonu Polskiego na Targach Lewanty ńskich 1936 r. w Tel Awiwie, „Palestyna i Bliski Wschód” 1936, nr 5 (maj), s. 282.
5 J.T. ”W obliczu tragicznych wypadków”, Palestyna i Bliski Wschód 1936, no. 4 (April), p. 256. See also: poster of the Zionist Organisation in Drohobycz about a public assembly on 26 April 1936, the National Library, ref. DŻ S IK 2f. The term ‘Yishuv’ (Heb.: settlement) is used in reference to pre-1948 Jewish inhabitants of the Land of Israel.
6 M. Dizengoff, ”U progu Targów Lewanty ń skich 1936 w Tel Awiwie”, Palestyna i Bliski Wschód, 1936, no. 4 (April), pp. 185–186.
7 ”Uroczyste otwarcie Pawilonu Polskiego na Targach Lewanty ń skich 1936 r. w Tel Awiwie”, Palestyna i Bliski Wschód 1936, no. 5 (May), p. 282.
stości przewodzili konsul RP w Tel Awiwie Stanisław Łukaszewicz, wicedyrektor Polsko-Palestyńskiej Izby Handlowej Artur Anker oraz prezes instytucji siostrzanej, Palestyńsko-Polskiej Izby Handlowej, Moussa Chelouche.8
Terminowe otwarcie w pełni wyposażonego pawilonu polskiego należy dziś docenić z dwóch powodów. Pierwszy to zajścia w Jafie, drugi wiązał się z wydatnym zmniejszeniem targowej powierzchni wystawy polskiej, którą na targi w 1936 roku należało zaaranżować już tylko w jednym – stałym – pawilonie państwowym, powiększonym i przebudowanym. O zabezpieczenie odpowiednich funduszy na ten cel zabiegano z odpowiednim wyprzedzeniem, choć sprawa nie była prosta9. Pawilon musiał pomieścić zarówno instytucje państwowe, jak i przedsiębiorstwa prywatne, przykładowo: Linie Żeglugowe Gdynia – Ameryka czy firmy reprezentujące przemysł łódzki. Na miejscu obu polskich pawilonów tymczasowych, rozebranych po targach w 1934 roku, stanął dwa lata później pawilon turecki. W krótkim fragmencie kroniki filmowej z otwarcia imprezy pawilon polski dostrzegamy dwukrotnie.
Łukaszewicz, the Polish Consul in Tel Aviv, Artur Anker, the Deputy Director of the PolishPalestinian Chamber of Commerce, and Moussa Chelouche, president of the Palestinian-Polish Chamber of Commerce, its sister institution.8
The timely opening of the fully equipped pavilion should be appreciated today for two reasons. The first was the events in Jaffa, and the second was connected to the considerable reduction in the size of the exhibition area, which for the 1936 fair had to be arranged in a single State Pavilion, albeit permanent, enlarged and rebuilt. Securing adequate funds for this purpose was undertaken well in advance, although the matter was not simple.9 The pavilion had to accommodate state institutions and private companies, from the Gdynia-America Shipping Lines to companies representing Łódź industry. On the site of the Polish temporary pavilions demolished after the 1934 fair, the Turkish Pavilion was erected. In a short newsreel from the 1936 fair’s opening, we see the Polish Pavilion twice.
8 Ibidem.
9 Zob. List J. Wojstomskiej, op. cit. Odr ę czny dopisek na tym dokumencie ze stycznia 1936 roku, autorstwa urz ę dnika nieznanego z nazwiska, po ś wiadcza ł , ż e instytucje pa ń stwowe mog ą subwencjonowa ć rozbudow ę pawilonu sum ą ok. 35 000 z ł . Natomiast we wcze ś niejszym li ś cie cz ł onków zarz ą du Polsko-Palesty ń skiej Izby Handlowej do Departamentu Konsularnego
Ministerstwa Spraw Zagranicznych z 30 grudnia 1935 roku koszt rozbudowy pawilonu szacuje się na 80 000 zł – zob. Archiwum Akt Nowych, op. cit., k. 153–156.
8 Ibid.
9 See: Letter of J. Wojstomska, op. cit. A handwritten note on this document from January 1936, by an anonymous official, certified that state institutions could subsidise the extension of the pavilion with a sum of approx. 35,000 zlotys. However, in an earlier letter from board members of the Polish-Palestinian Chamber of Commerce to the Consular Department of the Ministry of Foreign Affairs of 30 December 1935, extension costs for the pavilion were estimated at 80,000 zlotys; see: Central Archives of Modern Records, op. cit., pp. 153-156.
1.–3. Folder Na Targi Lewantyńskie do Palestyny polskiemi statkami „Polonia” i „Kościuszko”, Gdynia – Ameryka Linie Żeglugowe S.A., 1936, POLONA / Biblioteka Narodowa
Folder, Na Targi Lewantyńskie do Palestyny polskiemi statkami „Polonia” i „Kościuszko”
(To the Levant Fair in Palestine on Polish liners Polonia and Kościuszko), Gdynia – America Shipping Line S.A., 1936, POLONA / The National Library
4. Odezwa Do ludności żydowskiej miasta Drohobycza, 1936, POLONA / Biblioteka Narodowa
Address “Do ludności żydowskiej miasta Drohobycza” (To the Jewish population of the town of Drohobycz), 1936, POLONA / The National Library
5. Radiogram Stanisława Łukaszewicza, konsula Rzeczypospolitej Polskiej w Tel Awiwie, do Ministerstwa Spraw Zagranicznych z 27.04.1936 na temat otwarcia Targów Lewantyńskich 1936, Archiwum Akt Nowych
Radiogram from Stanisław Łukaszewicz, Consul of the Republic of Poland in Tel Aviv, to the Ministry of Foreign Affairs, 27 April 1936, about the opening of the 1936 Levant Fair, Central Archive of Modern Records
6. Radiogram Stanisława Łukaszewicza, konsula Rzeczypospolitej Polskiej w Tel Awiwie, do Ministerstwa Spraw Zagranicznych z 27.04.1936 o sytuacji związanej z otwarciem Targów Lewantyńskich 1936 i pawilonu polskiego, Archiwum Akt Nowych
Radiogram from Stanisław Łukaszewicz, Consul of the Republic of Poland in Tel Aviv, to the Ministry of Foreign Affairs, 27 April 1936, about the opening of the 1936 Levant Fair and the Polish Pavilion, Central Archive of Modern Records
1. List Jadwigi Wojstomskiej, referendarza w Ministerstwie Przemysłu i Handlu, do Ministerstwa Spraw Zagranicznych (radcy Włodarkiewicza) z 9.01.1936 roku, Archiwum Akt Nowych
Letter from Jadwiga Wojstomska, a registrar at the Ministry of Industry and Trade, to the Ministry of Foreign Affairs (Counsellor Włodarkiewicz), 9 January 1936, Central Archive of Modern Records
2. Pawilon polski i pawilon turecki (w głębi) na Targach Lewantyńskich 1936, Yad Izhak
Ben-Zvi Photo Archives, Jerusalem
Polish Pavilion and Turkish Pavilion (background), 1936 Levant Fair, Yad Izhak Ben-Zvi Photo Archives, Jerusalem
3. Wnętrze pawilonu polskiego na Targach
Lewantyńskich 1936, Yad Izhak Ben-Zvi Photo Archives, Jerusalem
Interior of the Polish Pavilion, 1936
Levant Fair, Yad Izhak Ben-Zvi Photo Archives, Jerusalem
Hejman Zabłudowski
Polski pawilon państwowy został przebudowany w stosunku do tego z 1934 roku – zyskał większą kubaturę i zmienioną fasadę. Projekt przebudowy opracowało biuro techniczne Targów Lewantyńskich, a nadzór nad pracami sprawował inżynier
Hejman (Hyman) Zabłudowski. W historiografii polskiej architektury jego nazwisko pozostawało dotąd właściwie nieznane. Życiorys Zabłudowskiego poznajemy głównie z curriculum vitae, napisanego przezeń własnoręcznie pod koniec życia, gdy ubiegał się o pracę kierownika logistyki (superintendenta) na Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie, a także z dokumentów zgromadzonych w archiwum rodzinnym1.
Hejman Zabłudowski urodził się 20 listopada 1896 roku w Warszawie w zamożnej rodzinie
żydowskiej2. W latach 1906–1914 uczył się w warszawskim Liceum Handlowym, gdzie tuż przed wybuchem
I wojny światowej zdał maturę z wyróżnieniem. Od
1915 do 1917 roku studiował na Wydziale Architektury
Politechniki Warszawskiej, skąd został relegowany za przynależność do żydowskich organizacji studenckich, m.in. do Zjednoczenia Młodzieży „Merkaz Ha-Ceirim”3.
W latach 1919–1921, czyli także podczas wojny polsko-bolszewickiej, służył w Wojsku Polskim – wykonywał różne prace administracyjne dla Naczelnego Dowództwa4.
Od 1918 do 1922 był aktywnym działaczem żydowskiej
Hyman Zabłudowski
The Polish State Pavilion was extensively remodelled for the 1936 fair, as mentioned above. wwIt gained a more spacious volume and an altered façade. The reconstruction project was drawn up by the Levant Fair technical office, with the work supervised by the engineer Hyman Zabłudowski. To date, Zabłudowski’s name has remained virtually unknown in the historiography of Polish architecture. We know about his biography primarily from the curriculum vitae he wrote towards the end of his life, while applying for the job as head of logistics (superintendent) at the Hebrew University in Jerusalem, and from the documents collected in his family’s archives.1 Zabłudowski was born on 20 November 1896 in Warsaw to a wealthy Jewish family.2 Between 1906 and 1914, he studied at the Warsaw Commerce High School, passing his matriculation exam with honours just before the outbreak of the First World War. From 1915 to 1917, he studied at Warsaw Polytechnic’s Faculty of Architecture. He was expelled from Polytechnic for his membership in Jewish student organisations, including the Merkaz ha’tseirim Youth Union.3 From 1919 to 1921, during the Polish-Bolshevik War, Zabłudowski served in the Polish Army, performing various administrative jobs for the Supreme Command.4 From 1918 to 1922, he was an active member of the Hehalutz Jewish youth
1 Za możliwość zapoznania się z archiwaliami rodzinnymi składam serdeczne podziękowania p. Elanowi Orenowi, wnukowi Hejmana Zabłudowskiego.
2 Poświadcza to fotografia o charakterze portretu zbiorowego, przedstawiająca członków kilku pokoleń Zabłudowskich, wykonana w 1906 roku w ówczesnej siedzibie rodu – na dziedzińcu pałacu Branickich w Warszawie, znajdująca się w archiwum rodzinnym Zabłudowskich.
3 Zob. legitymacja Merkaz Ha’ceirim nr 693, wystawiona na nazwisko
H. Zabłudowski w roku 5676 (1915 w kalendarzu juliańskim), archiwum rodzinne Zabłudowskich.
1 I offer my sincere thanks to Mr Elan Oren, grandson of Hyman Zabłudowski, for the opportunity to use the family archives.
2 This is evidenced by a photo, a group portrait depicting members of several generations of the Zabłudowski family, taken in 1906 on what was then family property, in the courtyard of the Branicki Palace in Warsaw. The photo is kept in the Zabłudowski family archive.
3 See: Merkaz ha’tseirim ID card no. 693, issued in the name of H. Zabłudowski in 5676 (1915 in the Julian calendar), in the Zabłudowski family archive.
4 In the autumn of 1920, Zabłudowski held the rank of corporal; see: ID card no. 228, issued to Corporal Hayman Zabłudowski on 11 October 1920, the Zabłudowski family archive.
organizacji młodzieżowej He-Chaluc, w której odpowiadał za organizację i zarządzanie gospodarstwami
rolnymi oraz pionierskim budownictwem mieszkaniowym w Warszawie i na terenach wiejskich. W 1921
roku brał udział w XII Kongresie Syjonistycznym
w Karlowych Warach.
Studia, przerwane w Warszawie, Zabłudowski kontynuował w latach 1922–1927 na Wydziale Budow-
lanym Wyższej Szkoły Technicznej w Wiedniu. Po ich
ukończeniu pracował przez pięć lat dla różnych firm
budowlanych w Polsce. Zarządzał dużymi projektami
budowlanymi, przykładowo: koordynował wzniesienie
113 mieszkań dla zarządu kolei. W latach 1933–1935
wchodził w skład ścisłego kierownictwa Polsko-Palestyńskiej Izby Handlowej w Warszawie. Gdy w sierpniu
1935 roku wyemigrował do Palestyny, z ramienia Izby pokierował przebudową pawilonu polskiego na Targi
Lewantyńskie w 1936 roku.
W Palestynie Zabłudowski kierował
kilkoma dużymi przedsiębiorstwami: wytwórnią cementu firmy Shimshon w Hartuv w Górach Judzkich (1935–1936), firmą budowlano-handlową „Yesod”, specjalizującą się w konstrukcjach budowlanych, a także spółką Electron Ltd. w Tel Awiwie, handlującą urządzeniami elektrycznymi. W latach 1939–1940
zarządzał w Tel Awiwie różnymi projektami budowlanymi. Potem przeprowadził się z rodziną do Jerozolimy, gdzie przez kilka lat pracował jako superintendent na Uniwersytecie Hebrajskim. Zmarł 26 sierpnia 1948 roku.
organisation where he was responsible for establishing and managing farms and pioneer-housing construction in Warsaw and in the countryside. In 1921, he participated in the 12th Zionist Congress in Karlovy Vary.
Zabłudowski continued studies that had been interrupted in Warsaw from 1922 to 1927 at the Building Department of the Vienna University of Technology. Having graduated, he worked for five years for various construction companies in Poland. He managed large construction projects, coordinating for example the erection of 113 flats for the railway board. From 1933 to 1935, Zabłudowski was in the top management at the Polish-Palestinian Chamber of Commerce in Warsaw. After immigrating to Palestine in August 1935, he directed the reconstruction of the Polish Pavilion for the 1936 Levant Fair on the organisation’s behalf.
In Palestine, Zabłudowski managed several large enterprises: the Shimshon cement factory in Hartuv in the Judean Mountains (1935–1936), the Yesod construction and trading company specialising in building structures, and the Electron Ltd. in Tel Aviv, trading in electric equipment. From 1939 to 1940, he managed various construction projects in Tel Aviv. He then moved with his family to Jerusalem where he worked as superintendent at the Hebrew University for several years. Hyman Zabłudowski passed away on 26 August 1948.
The Zabłudowski family, courtyard of the Branicki Palace, 7 Miodowa St., Warsaw, 1906, Zabłudowski family archive
Zabłudowskiego –
onka Zjednoczenia Młodzieży „Merkaz Ha’ceirim”, wystawiona w roku 5676 (1915 w kalendarzu juliańskim), archiwum rodzinne Zabłudowskich
Member ID card, Hyman Zabłudowski, the Merkaz ha’tseirim Youth Union, issued in 5676 (1915), Zabłudowski family archive
Hyman
Certificate from
Warsaw
Certificate
Vienna, 2
ą (z prawej) pod
udowskich
Pawilon jeden, ale jaki!
Przebudowa pawilonu polskiego w 1936 roku okazała się gruntowna, a jej celem stało się maksymalne powiększenie powierzchni wystawienniczej przy mocno ograniczonych możliwościach, przede wszystkim ze względu na niemożność powiększenia powierzchni samej działki pod pawilon. Oczywiście, budynek miał zachować nowoczesną, funkcjonalistyczną formę. Plany obejmowały rozebranie istniejących murów, w tym – elewacji frontowej, i położenie fundamentu żelbetowego pod nowe mury z bloczków betonowych o grubości 22 cm, a także wymianę dachu i wsparcie nowego m.in. na czterech nowych słupach żelbetowych. Ostatecznie powierzchnia
pawilonu miała wzrosnąć z 400 m² do 500 m², a jego wysokość – z 4 m do 4,20 m. Dzięki temu ostatniemu zabiegowi wnętrze pawilonu miało zostać lepiej doświetlone. W projekcie przewidziano także miejsce na pergolę o powierzchni od 60 do 100 m², na której można było potencjalnie umieścić duże eksponaty, jak maszyny czy materiały budowlane1.
Przearanżowana fasada z napisem
„POLSKA” i datą targów 1936, wykorzystywała w mniejszy sposób, niż miało to miejsce w przypadku budynku wzniesionego przed targami w 1934 roku, powierzchnie szklane. Teraz zostały one skoncentrowane wokół wejścia i nieco wystawały przed lico ściany. Wcześniej, w 1934 roku, tafla szklana wypełniała całą fasadę, cofnięta w stosunku do cienkiej listwy żelbetonu, ją obramowującej. Na bocznej elewacji ponownie pojawiło się trójjęzyczne oznaczenie
One pavilion—but what a pavilion!
The 1936 reconstruction of the pavilion turned out to be a thorough affair, with the goal of maximising the exhibition area, given severe restrictions, with the main one being no possibility of enlarging the pavilion’s plot of land. To be sure, the building was to retain its modern, functionalist form. The proposal included demolishing the existing walls along with the front façade, laying reinforcedconcrete foundations for new walls of concrete blocks 22-cm thick, roof replacement and new roof support through four reinforced-concrete columns. Ultimately, the pavilion area was to increase from 400 to 500 m² and its height was to be raised up from 4 to 4.20 m. Due to the increased height, the pavilion interior would gain more natural light. The project also included space for a pergola of 60 to 100 m², which could accommodate large-scale exhibits such as pieces of machinery or building materials.1
The redesigned façade, with its POLAND inscription and the fair’s date, 1936, needed less glazing than had the building erected for the 1934 edition. Now, the glass panels were grouped around the entrance and protruded slightly off the face of the external wall. In 1934, the sheets of glass had filled the entire façade, set back from the thin strip of reinforced concrete framing the front. The trilingual pavilion signage in English, Arabic and Hebrew reappeared on the side elevation close to the Polish eagle. Now, however, both the typography and the state emblem displayed refined forms with
pawilonu – angielskie, arabskie i hebrajskie w sąsiedztwie polskiego orła. Teraz jednak zarówno typografia, jak i godło państwa miały wyrafinowaną, nowocześnie stylizowaną formę, podobnie jak mocno skubizowany targowy skrzydlaty wielbłąd na plakatach i drukach.
Współkomisarzami wystawy polskiej na Targach Lewantyńskich w 1936 roku byli wspominany Hejman Zabłudowski oraz Artur Anker, wiceprezes Polsko-Palestyńskiej Izby Handlowej. Za „dekorację wnętrza pawilonu” odpowiadał
Masymilian Eljowicz, prezes Związku Żydowskich
Artystów Plastyków, malarz, znany także ze swej
działalności w dziedzinie wystroju wnętrz i projektowania witryn sklepowych. Jednak w pracach
projektowych brał też udział Hejman Zabłudowski.
„Wygląd zewnętrzny i wewnętrzny pawilonu
polskiego, dzięki celowej i starannej pracy Komisarza Wystawy, p. Inż. Zabłudowskiego, będzie zupełnie przyzwoity”2.
Jeśli wysiłki Eljowicza i Zabłudowskiego oceniać na podstawie jednego z nielicznych
znanych nam zdjęć wnętrza pawilonu polskiego
z prezentacją Linii Żeglugowych Gdynia – Ameryka, to należy je ocenić pozytywnie. Dwa modele
parowców, ustawione w szklanych gablotach na ciemnych podestach, uzupełnione pojedynczymi fotografiami i klarownymi inskrypcjami, robiły odpowiednie wrażenie pośród obecnej wokół
architektury w stylu okrętowym. Oszczędna elegancja charakteryzowała też stoisko banku
PKO z ujętymi w podświetlane gabloty trójjęzycznymi tablicami statystycznymi, mapą Polski
2 List Stanisława Łukaszewicza, konsula RP w Tel Awiwie, do radcy ekonomicznego Ministerstwa Spraw Zagranicznych z 29 kwietnia 1936 roku, Archiwum Akt
modern-day stylisation, as did the fair’s logo, with its heavily “cubised” flying camel appearing on posters and prints.
Co-commissioners of the Polish exhibition at the 1936 Levant Fair were Hyman
Zabłudowski and Artur Anker, vice-president of the Polish-Palestinian Chamber of Commerce. Maksymilian Eljowicz, president of the Union of Jewish Artists and a painter who was also known for his interior-design work and display-window designs, was responsible for the “interior decoration of the pavilion.” However, Zabłudowski was also involved in the design work. “The external and internal appearance of the Polish Pavilion, thanks to the deliberate and careful work of the Exhibition Commissioner, Engineer Zabłudowski”, wrote Łukaszewicz, the consul, to the Ministry of Foreign Affairs, “will be utterly decent.”2
Eljowicz and Zabłudowski's efforts, were they judged on the basis of one of the few extant photos featuring the pavilion interior, which shows the GAL presentation of the Gdynia-America Shipping Lines, would be appraised positively. Two ocean-liner models, set in glass cases on dark platforms and complemented by single photos and clear inscriptions, made an appropriate impression amidst the stylised ocean-liner architecture all around. The PKO Bank’s stand was also presented with spare elegance, its trilingual statistical tables, Poland map and photos of PKO’s domestic and international branches enclosed in illuminated display cabinets. Ignacy Mościcki, then the president of Poland, played the role of a patron of the entire
i fotografiami polskich i międzynarodowych oddziałów banku. Całości pod stylizowanym orłem patronował z fotograficznego portretu Ignacy Mościcki, prezydent Polski3.
Prezentację Polski na targach uzupełniała wystawa książki polskiej, zrealizowana przez Towarzystwo dla Międzynarodowego Handlu Książką Polską „Awangarda”. W specjalnym kiosku pokazano dorobek dwudziestu oficyn wydawniczych. Osobny dział tej ekspozycji poświęcono marszałkowi Józefowi Piłsudskiemu w pierwszą rocznicę jego śmierci. W Polsce, zamiast targowego wydania „Palestyny i Bliskiego Wschodu”, 26 kwietnia 1936 roku ukazał się numer specjalny „Naszego Przeglądu Ilustrowanego”, jako dodatek do nr. 110 „Naszego Przeglądu”.
Próżno w nim jednak było szukać analiz i omówień znanych z organu Polsko-Palestyńskiej Izby
Handlowej, ponieważ składał się on w dużej mierze z fotografii z poprzedniej edycji Targów Lewantyńskich.
presentation, his photo portrait installed up on the wall, under a stylised eagle.3
Poland's presentation at the fair was complemented by an exhibition of Polish books, organised by the Awangarda Association for the International Trade in Polish Books. A special kiosk displayed the output of twenty publishing houses. A separate section of this exhibition was dedicated to Marshal Józef Piłsudski on the first anniversary of his death. In Poland, instead of a special fair issue of Palestine and the Middle East, a special issue of Nasz Przegląd Ilustrowany [Our Illustrated Review] was published on 26 April 1936, as a supplement to no. 110 of Nasz Przegląd [Our Review]. However, one would look in vain for analyses and discussions familiar from the magazine of the Polish-Palestinian Chamber of Commerce—the special issue consisted largely of photographs from the Levant Fair’s previous edition.
3 Dwie fotografie stoiska banku PKO pochodzą z archiwum rodziny Hejmana
Zabłudowskiego. Inna fotografia z tej samej rodzinnej kolekcji, niestety nieostra, przedstawia inż. Zabłudowskiego w grupie mężczyzn (zapewne oficjeli związanych z wystawą polską) na tle ściany z napisem „PRZEMYSŁ ŁÓDZKI”. Niestety, poza napisem niewiele można wnioskować na temat prezentacji, która w pawilonie państwowym zastąpiła wystawę w osobnym pawilonie
łódzkim sprzed dwóch lat.
1. Fasada pawilonu polskiego przebudowanego pod nadzorem Hejmana
Zabłudowskiego na Targi Lewantyńskie 1936, Yad Izhak Ben-Zvi Photo Archives, Jerusalem
Façade, Polish Pavilion, remodelled under the supervision of Hyman
Zabłudowski, 1936 Levant Fair, Yad Izhak Ben-Zvi Photo Archives, Jerusalem
2. Elewacja wschodnia pawilonu polskiego, przebudowanego pod nadzorem Hejmana Zabłudowskiego na Targi Lewantyńskie 1936, archiwum rodzinne Zabłudowskich
Eastern elevation, Polish Pavilion, remodelled under the supervision of Hyman Zabłudowski, 1936 Levant Fair, Zabłudowski family archive
nadzorem
Ben-Zvi Photo Archives, Jerusalem
Western elevation, Polish Pavilion, remodelled under the supervision of Hyman Zabłudowski, 1936 Levant
Fair, Yad Izhak Ben-Zvi Photo Archives, Jerusalem
Izby
1936, Archiwum Akt Nowych
Ephemera of the Polish-Palestinian Chamber of Commerce, 1936 Levant
Fair, Central Archive of Modern Records
3. Elewacja zachodnia pawilonu polskiego, przebudowanego pod
Hejmana Zabłudowskiego na Targi Lewantyńskie 1936, Yad Izhak
4. Druk akcydensowy Polsko-Palestyńskiej
Handlowej na Tragi Lewantyńskie
Pawilon polski na Targi Lewantyńskie 1936 – rysunek z dwoma wariantami elewacji fontowej i planem, dzieło osierocone ze zbiorów MUZA, Eretz Israel Museum, Tel Aviv, fot. Ran Mendelson Polish Pavilion, 1936 Levant Fair: a sketch with two variants of the front elevation and the floorplan, orphan work from the MUZA Eretz Israel Museum collection, Tel Aviv, photo: Ran Mendelson
Pawilon polski na Targi Lewantyńskie 1936 – rysunek z elewacją wschodnią, dzieło osierocone ze zbiorów MUZA, Eretz Israel Museum, Tel Aviv, fot. Ran Mendelson Polish Pavilion, 1936 Levant Fair: drawing of the eastern elevation, orphan work from the MUZA collection, Eretz Israel Museum, Tel Aviv, photo: Ran Mendelson
Pawilon polski na Targi Lewantyńskie 1936 – rysunek z elewacją zachodnią, dzieło osierocone ze zbiorów MUZA, Eretz Israel Museum, Tel Aviv, fot. Ran Mendelson Polish Pavilion, 1936 Levant Fair: drawing of the western elevation, orphan work from the MUZA collection, Eretz Israel Museum, Tel Aviv, photo: Ran Mendelson
Pawilon polski na Targi Lewantyńskie 1936 – rysunkowy projekt Arieha El-Hananiego (niezrealizowany), dzieło osierocone ze zbiorów MUZA, Eretz Israel Museum, Tel Aviv, fot. Ran Mendelson Polish Pavilion, 1936 Levant Fair: sketch of a design project by Arieh El-Hanani (not realised), orphan work from the MUZA collection, Eretz Israel Museum, Tel Aviv, photo: Ran Mendelson
Pawilon polski na Targi Lewantyńskie 1936 – rysunkowy projekt nieznanego autora (niezrealizowany), dzieło osierocone ze zbiorów MUZA, Eretz Israel Museum, Tel Aviv, fot. Ran Mendelson Polish Pavilion, 1936 Levant Fair: sketch of a design project by unknown author (not realised), orphan work from the MUZA collection, Eretz Israel Museum, Tel Aviv, photo: Ran Mendelson
Maksymilian Eljowicz, Tragarz, 1931, litografia, Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma w Warszawie
Maksymilian Eljowicz, The Bearer, 1931, lithograph, Emanuel Ringelblum Jewish Historical Institute in Warsaw
Epilog
W czerwcu 1936 roku reprezentanci
polskich firm, które brały udział w targach, przedstawiali w biurze Palestyńsko-Polskiej Izby Handlowej w Tel Awiwie własne oceny imprezy, aby uniknąć ewentualnych usterek na przyszłych wystawach. Oceny były zazwyczaj umiarkowanie krytyczne. Pan Aronson stwierdził, że „w bloku łódzkim wielki przemysł bawełniany był biednie reprezentowany”, natomiast pan Kruk narzekał, że „stoiska Ministerstwa Komunikacji, Linii Gdynia – Ameryka, Uzdrowisk nie były odpowiednio wyposażone materiałem propagandowym”1. Z kolei pan Grosskopf zapytywał, „dlaczego nie było cielęciny i gulaszu”. Wyrazicielem
jedynej opinii, którą można odnieść do architektury
pawilonu i wystroju wnętrza, był pan Kobryner, który stwierdził, że „światło było nieodpowiednie, a stoiska
za małe”2. Przyszłość miała być inna, lepsza.
Tymczasem, w wyniku napięć politycznych, zaraz po zakończeniu imprezy tereny targowe gwałtownie zmieniały swe oblicze. W bezpośrednim ich sąsiedztwie powstawał port, który potrzebował zaplecza magazynowego. Ocalałą część wyposażenia żydowskich fabryk i warsztatów, zniszczonych częściowo w pobliskiej Jafie podczas buntu arabskiego, przeniesiono do ogromnych, pustych, nowoczesnych pawilonów potargowych. Z biegiem lat zapomniano o pierwotnym przeznaczeniu budynków: wiele z nich zburzono, w innych, mocno zaniedbanych, wprowadzono daleko idące przekształcenia. Cały teren zyskał funkcję komercyjno-rekreacyjną. Obecnie urząd konserwatorski miasta Tel Awiw-Jafa nadzoruje
The epilogue
In June 1936, representatives of Polish companies which participated in the fair presented their own evaluations of the event to the office of the Palestinian-Polish Chamber of Commerce in Tel Aviv in order to avoid potential mistakes at future exhibitions. The evaluations were usually moderately critical. Mr Aronson stated that “the huge cotton industry was poorly represented in the Łódz section,” while Mr Kruk complained that “the stands of the Ministry of Communications, the Gdynia-America Shipping Line, and the holiday resorts were not adequately equipped with publicity material.”1 Mr Grosskopf, on the other hand, asked “why there was no veal and goulash.”
The only opinion that could be related to the pavilion’s architecture and its interior design was expressed by Mr Kobryner, who stated that “the lighting was inadequate and the stands were too small.”2 The future was supposed to be better, brighter.
Meanwhile, as a result of political tensions, the fair grounds were rapidly changing immediately after the event. The new port was being built in their immediate vicinity, which required storage facilities. The surviving equipment from the Jewish factories and workshops partly destroyed in nearby Jaffa during the Arab revolt was transferred to the huge, empty, modern fair pavilions. Over the years, the buildings’ original purpose fell into oblivion. Many were demolished; others, utterly neglected, were being extensively restructured. The whole area gained a commercial and recreational function. Currently, the Tel Aviv-Jaffa Municipal Conservation Authority is overseeing work
1 Protokół zebrania reprezentantów firm polskich, które brały udział w Wystawie Polskiej na Targach Lewantyńskich 1936 r., odbytego dnia 18.06.1936 (odpis), Archiwum Akt Nowych, op. cit., k. 213.
2 Ibidem
2 Ibid.
prace nad rewitalizacją terenów targowych i choćby częściowym przywróceniem im dawnej świetności.
„Targi Lewantyńskie były krótkie.
Pojawiły się w pełnych modernistycznych regaliach tylko dwa razy, w 1934 i 1936 roku” – pisał w swym niedawnym opracowaniu Zvi Efrat3. Jak na tym tle jawiła się architektura polskich pawilonów? Oczywiście, wystawy polskie podczas trzech edycji
targów miały zróżnicowany charakter, a ich kształt
z pewnością wynikał ze świadomości potrzeb oraz z wiedzy o wystawiennictwie międzynarodowym
organizatorów polskich wystąpień, czyli szefów
Polsko-Palestyńskiej Izby Handlowej. Ich wybór
padł w 1932 roku na zakopiański wernakularyzm, podczas gdy już od co najmniej kilku lat w Polsce
i poza nią polscy architekci rozwijali różne odmiany modernizmu. Dwa lata później polska wystawa
zyskała już ramy architektoniczne stylu międzynarodowego, na co – z jednej strony – wpłynął kategoryczny wybór szefów biura technicznego targów
z Ariehem El-Hananim na czele, a z drugiej – talent
Władysława Lichtensteina, łódzkiego architekta
i projektanta wnętrz. Podobnie udana była przebudowa pawilonu państwowego w 1936 roku pod okiem Hejmana Zabłudowskiego. To dzięki tym twórcom, zbyt mało znanym z kart historii polskiej architektury, telawiwski epizod polskiego modernizmu jawi się dziś intrygująco. Nawet jeśli w pawilonie polskim brakowało nieco światła, a także –cielęciny i gulaszu.
to revitalise the fair grounds and at least partially restore them to their former glory.
“The Levant Fair was brief. It appeared in full modernist regalia only twice, in 1934 and 1936,” writes Zvi Efrat in his recent study.3 How did the architecture of Polish Pavilions appear against this background? To be sure, Polish exhibitions during the fair’s three editions varied in character. Their shape and form certainly stemmed from the awareness of the needs and the familiarity with international exhibitions of their organisers, i.e. the heads of the Polish-Palestinian Chamber of Commerce. In 1932, they chose the vernacular of Zakopane, even though Polish architects had already been developing various varieties of Modernism for at least several years, both in Poland and abroad. Two years later, the Polish exhibition already acquired an architectural framework of the International Style which was influenced on one hand by the authoritative choice of the heads of the fair’s technical office headed by Arieh El-Hanani, and on the other by the talent of Władysław Lichtenstein, the Łódź architect and interior designer. The reconstruction of the State Pavilion in 1936 under the supervision of Hyman Zabłudowski was also a success. It is thanks to these individuals, too little known from the pages of the history of Polish architecture, that the Tel Aviv episode of Polish Modernism seems intriguing today. Even if the Polish Pavilion lacked adequate lighting, not to mention the absence of veal and goulash.
ŹRÓDŁA I WYBRANA BIBLIOGRAFIA
PRIMARY SOURCES AND SELECTED BIBLIOGRAPHY
Źródła
Archiwum Akt Nowych, Zespół Ministerstwa Spraw
Zagranicznych w Warszawie, Targi w Tel- Avivie. Korespondencja, fotografie, 1926, 1934–1936, sygn. 2/322/0/4.5/8631.
Archiwum Eretz Israel Museum w Tel Awiwie.
Archiwum rodziny Zabłudowskich.
Archiwum Urzędu Miasta Tel Awiw-Jafa.
Archiwum Wydziału Konserwacji Urzędu Miasta
Tel Awiw-Jafa.
Wybrana bibliografia
Aleksandrowicz O., Swirling Sands. Tel Aviv of the 1930’s Through the Lens of Ze’ev Aleksandrowicz, Żydowskie Muzeum Galicja, Kraków 2009.
Anker A., Pawilon Polski na Targach Lewantyńskich, „Palestyna i Bliski Wschód” 1932, nr 1 (wrzesień), s. 18–21.
Asz Sz., Tel Awiw, „Jedijot irjat Tel Awiw”, 15.06.1936, tłum. A. Rawska, [w:] Tanikowski A. (red.), Gdynia – Tel Awiw, katalog wystawy, Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, Muzeum Miasta Gdyni, Warszawa –Gdynia 2019, s. 27–28.
Primary sources
Archive of the Eretz Israel Museum in Tel Aviv.
Archive of the Tel Aviv–Yafo Municipal Office.
Archive of the Tel Aviv–Yafo Municipal Office Conservation Department.
Archive of the Zabłudowski family.
Central Archive of Modern Records, Ministry of Foreign Affairs collection in Warsaw, Fairs in Tel Aviv. Correspondence, photographs, 1926, 1934–1936, ref. 2/322/0/4.5/8631.
Selected bibligraphy
Aleksandrowicz O., Swirling Sands: Tel Aviv of the 1930’s Through the Lens of Ze’ev Aleksandrowicz, Galicia Jewish Museum, Kraków 2009.
Anker A., ”Pawilon Polski na Targach Lewantyńskich”, Palestyna i Bliski Wschód 1932, no. 1 (September), pp. 18–21.
Asch Sh., “Tel Aviv”, Yediyot iryat Tel Aviv, 15 June 1936, trans. A. Rawska, [in:] Tanikowski A. (ed.), Gdynia – Tel Awiw, exhib. cat., POLIN Museum of the History of Polish Jews, Gdynia City Museum, Warsaw –Gdynia 2019, pp. 27–28.
Azaryahu M., Tel Aviv. Mythography of a City, Syracuze University Press, Syracuse, New York 2007.
Azaryahu M., Tel Aviv: Mythography of a City, Syracuse University Press, Syracuse, 2007.
Biuro architektoniczne Władysława Lichtensztajna (oryg. w jidysz), „Ilustritrer Pojliszer Manczester” 1930, nr 7, s. 29.
Davidi Kunda S., Oxman R., The Flight of the Camel. The Levant Fair of 1934 and the Creation of Situated Modernism, [w:] Constructing a Sense of Place. Architecture and the Zionist Discourse, H. Yacobi (red.), Routledge, Abingdon 2004, s. 52–75.
Davidi S., The „New Architecture” of the 1934 Levant Fair. Constructing Identity for Jewish Society in Mandatory Palestine, [w:] Stabenow J., Schüler R. (red.), Vermittlungswege der Moderne – Neues Bauen in Palästina (1923–1948) / The Transfer of Modernity –Architectural Modernism in Palestine (1923–1948), Gebr. Mann Verlag, Berlin 2019, s. 151–164.
Dawna Przędzalnia Lnu i Fabryka Braci Deutsch w Bielsku-Białej, https://odtur.pl/atrakcje/bielsko-bialadawna-przedzalnia-lnu-i-fabryka-braci-deutsch-wbielsku-bialej-27138.html [dostęp: 9.10.2022].
Dizengoff M., U progu Targów Lewantyńskich 1936 w Tel Awiwie, „Palestyna i Bliski Wschód” 1936, nr 4 (kwiecień), s. 184–186.
Dizengoff M., Tel Aviv and the Levant Fairs, [w:] The Levant Fair Catalogue, Tel Aviv 1934, s. 69.
Dvir N., Tel Aviv's Forgotten Palace, „Haaretz” 19.05.2009, https://www.haaretz.com/israel-news/ culture/1.5054330 [dostęp: 9.10.2022].
”Biuro architektoniczne Władysława Lichtensztajna” [in Yiddish], Ilustritrer Poylisher Mantshester 1930, no. 7, p. 29.
Communique of the Jewish Telegraphic Agency from 27 April 1934, https://www.jta.org/archive/ levant-fair-opens-in-tel-aviv-thousands-attendceremonies, [last accessed: 9 October 2022].
Davidi Kunda S., Oxman R., “The Flight of the Camel: The Levant Fair of 1934 and the Creation of Situated Modernism”, [in:] Constructing a Sense of Place: Architecture and the Zionist Discourse, H. Yacobi (ed.), Routledge, Abingdon 2004, pp. 52–75.
Davidi S., “The ‘New Architecture’ of the 1934 Levant Fair: Constructing Identity for Jewish Society in Mandatory Palestine”, [in:] Stabenow J., Schüler R. (ed.), Vermittlungswege der Moderne –Neues Bauen in Palästina (1923–1948) / The Transfer of Modernity – Architectural Modernism in Palestine (1923–1948), Gebr. Mann Verlag, Berlin 2019, pp. 151–164.
“Deutsch Brothers’ Former Flax Spinning Mill and Factory in Bielsko-Biała”, https://odtur.pl/atrakcje/ bielsko-biala-dawna-przedzalnia-lnu-i-fabrykabraci-deutsch-w-bielsku-bialej-27138.html [last accessed: 9 October 2022].
Dizengoff M., ”U progu Targów Lewantyńskich 1936 w Tel Awiwie”, Palestyna i Bliski Wschód 1936, no. 4 (April), pp. 184–186.
Efrat Z., The Object of Zionism. The Architecture of Israel, Spector Books, Leipzig 2018.
Gębarowski M., Symbolika pawilonów narodowych podczas wystaw światowych, „Humanities and Social Sciences” 2018, vol. XXIII (3), nr 25 (lipiec – wrzesień), s. 51.
Greenhalgh P., Fair World. A History of World’s Fairs and Expositions from London to Shanghai 1851-2010, Papadakis Dist A C, Winterbourne, Berkshire 2011.
„Ha’Aretz”, 9.04.1929.
“Ha’Aretz”, 4.03.1934.
Inaugurating Speech by His Excellency the High Commissioner General A.G. Wauchope, druk akcydensowy dystrybuowany na stoisku firmy Gestetner w pawilonie brytyjskim, 1932, Archiwum Miejskie Tel Awiwu, 102-11/1855.
Kneblewski W., U źródeł świętej rzeki (szkice z podróży po Palestynie), Skład Główny Dom Książki Polskiej, Warszawa [1934].
Komunikat Żydowskiej Agencji Telagraficznej (Jewish Telegraphic Agency) z 27 kwietnia 1934 roku, https:// www.jta.org/archive/levant-fair-opens-in-tel-avivthousands-attend-ceremonies, [dostęp: 9.10.2022].
Konstantynów D., Polska w „Świecie Jutra”. O wymowie ideowej pawilonu polskiego na wystawie światowej w Nowym Jorku, [w:] Sosnowska J.M. (red.), Wystawa nowojorska 1939. Materiały z sesji naukowej Instytutu Sztuki PAN, Warszawa, 23–24 listopada 2009 roku, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2012, s. 91–104.
Dizengoff M., “Tel Aviv and the Levant Fairs”, [in:] The Levant Fair Catalogue, Tel Aviv 1934, p. 69.
Dvir N., “Tel Aviv's Forgotten Palace”, Haaretz 19 May 2009, https://www.haaretz.com/israel-news/ culture/1.5054330 [last accessed: 9 October 2022].
Efrat Z., The Object of Zionism: The Architecture of Israel, Spector Books, Leipzig 2018.
Gębarowski M., ”Symbolika pawilonów narodowych podczas wystaw światowych”, Humanities and Social Sciences 2018, vol. XXIII (3), no. 25 (July-September), p. 51.
Greenhalgh P., Fair World: A History of World’s Fairs and Expositions from London to Shanghai 1851-2010, Papadakis Dist A C, Winterbourne, Berkshire 2011.
Ha’aretz, 9 April 1929.
Ha’aretz, 4 March 1934.
Inaugurating Speech by His Excellency the High Commissioner General A.G. Wauchope, an ephemera distributed at the Gestetner company stand in the British Pavilion, 1932, Archive of Tel Aviv Municipal Office, 102-11/1855.
Kneblewski W., U źródeł świętej rzeki (szkice
z podróży po Palestynie), Skład Główny Dom Książki Polskiej, Warsaw [1934].
Konstantynów D., ”Polska w ‘Świecie Jutra’.
O wymowie ideowej pawilonu polskiego na wystawie
światowej w Nowym Jorku”, [in:] Sosnowska J.M. (ed.), Wystawa nowojorska 1939. Materiały z sesji
Kopaliński W., Słownik mitów i tradycji kultury, Państwowy Instytut Wydawniczy, Drukarnia Naukowo-Techniczna, Warszawa 2001.
J.T., W obliczu tragicznych wypadków, „Palestyna i Bliski Wschód” 1936, nr 4 (kwiecień), s. 256.
Lewite L., Polska Na Targach Lewantyńskich W Tel-Awiwie, „Palestyna i Bliski Wschód” 1934, nr 2 (luty), s. 66–69.
Lewite L., Znaczenie i rola Targów Lewantyńskich w Tel Awiwie dla ekspansji gospodarczej Polski, „Palestyna i Bliski Wschód” 1936, nr 1 (styczeń), s. 2–5.
Linja Palestyńska. Na Targi Lewantyńskie do Palestyny polskiemi statkami „POLONIA”, „KOŚCIUSZKO”, folder, Gdynia – Ameryka Linie Żeglugowe S.A., Warszawa [1936].
Łazor J., Brama na Bliski Wschód. Polsko-Palestyńskie stosunki gospodarcze w okresie międzywojennym, Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu, Warszawa 2016.
Mattie E., World’s Fairs, Princeton Architectural Press, New York 1998, s. 89.
naukowej Instytutu Sztuki PAN, Warszawa, 23–24 listopada 2009 roku, Institute of Art, PAN, Warsaw 2012, pp. 91–104.
Kopaliński W., Słownik mitów i tradycji kultury, Państwowy Instytut Wydawniczy, Drukarnia Naukowo-Techniczna, Warsaw 2001.
J.T., ”W obliczu tragicznych wypadków”, Palestyna i Bliski Wschód 1936, no. 4 (April), p. 256.
Łazor J., Brama na Bliski Wschód. Polsko-palestyńskie stosunki gospodarcze w okresie międzywojennym, Institute of National Remembrance – Chief Commission for the Prosecution of Crimes against the Polish Nation, Warsaw 2016.
Levant Fair Catalogue, Tel Aviv 1934.
Lewite L., ”Polska na Targach Lewantyńskich w Tel-Awiwie”, Palestyna i Bliski Wschód 1934, no. 2 (February), pp. 66–69.
Lewite L., ”Znaczenie i rola Targów Lewantyńskich w Tel Awiwie dla ekspansji gospodarczej Polski”, Palestyna i Bliski Wschód 1936, no. 1 (January), pp. 2–5.
Linja Palestyńska. Na Targi Lewantyńskie do Palestyny polskiemi statkami „POLONIA”, „KOŚCIUSZKO”, leaflet, Gdynia – America Shipping Line S.A., Warsaw [1936].
Naor M., Carmiel B., The Flying Camel. 85 Years of Exhibitions and Fairs in Tel Aviv, katalog wystawy, Eretz Israel Museum, Tel Aviv 2010.
G. Ofrat, Pawilony Erec Izrael na wystawach międzynarodowych 1936–1939 (hebr.), 17.08.2020, wordpress.com [dostęp: 22.08.2022].
Mattie E., World’s Fairs, Princeton Architectural Press, New York 1998, p. 89.
Naor M., Carmiel B., The Flying Camel: 85 Years of Exhibitions and Fairs inTel Aviv, exhib. cat., Eretz Israel Museum, Tel Aviv 2010.
G. Ofrat, Notatka o genealogii rzeźby Zeeva Ben-Zvi (hebr.), 17.12.2010, wordpress.com [dostęp: 22.08.2022].
Perez N.N., MOÏ VER – A Forgotten Modernist, https:// www.academia.edu/41625154/MO%C3%8F_VERA_Forgotten_Modernist, [dostęp: 9.10.2022].
Piątek G., Gdynia obiecana. Miasto, modernizm, modernizacja 1920–1939, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2022.
Powszechna Wystawa Krajowa w Poznaniu 1929 r., „Architektura i Budownictwo” 1929, R. 5, z. 11–12.
Rotbard S., White City, Black City, Architecture and War in Tel Aviv and Jaffa, MIT, Cambridge MA 2015.
Rudnicki S., Wójcicki M., „Polska” Alija, „Kwartalnik Historii Żydów” 2008, nr 1 (marzec/225), s. 20–34.
Shiffman Y., Palestine. The Levant Fair, Tel Aviv, „Town Planning Review” 1935, vol. 16, nr 3 (czerwiec), s. 191–194.
Sykta I., Ewolucja idei postępu i wizji miast przyszłości zapisana w krajobrazach, obiektach i pokazach wystaw światowych – od Londynu 1851 do Nowego Jorku 1939, „Przestrzeń i Forma” 2014, nr 21, s. 353–376.
G. Ofrat, “Eretz Israel Pavilions at the International Exhibitions 1936–1939” (Heb.), 17 August 2020, wordpress.com [last accessed: 22 August 2022].
G. Ofrat, “Note on the genealogy of the sculpture of Ze’ev Ben-Zvi” (Heb.), 17 December 2010, wordpress.com [last accessed: 22 August 2022].
Perez N.N., “MOÏ VER – A Forgotten Modernist”, https://www.academia.edu/41625154/MO%C3%8F_ VER -A_Forgotten_Modernist, [last accessed: 9 October 2022].
Piątek G., Gdynia obiecana. Miasto, modernizm, modernizacja 1920–1939, W.A.B. Publishing House, Warsaw 2022.
”Powszechna Wystawa Krajowa w Poznaniu 1929 r.”, Architektura i Budownictwo 1929, R. 5, f. 11–12.
Rotbard S., White City, Black City: Architecture and War in Tel Aviv and Jaffa, MIT, Cambridge MA 2015.
Rudnicki S., Wójcicki M., ”’Polska’Alija”, Kwartalnik Historii Żydów 2008, no. 1 (March/225), p. 20–34.
Szerle W., Architektura i budownictwo na Wystawie Przemysłowo-Rzemieślniczej w Gdyni i Targach Gdyńskich (1935–1937), [w:] Sołtysik M.J. (red.), Modernizm w Europie – modernizm w Gdyni. Architektura przemysłowa, portowa i miejska XX wieku, Urząd Miasta
Gdyni, Wydział Architektury Politechniki Gdańskiej, Gdynia – Gdańsk 2022 (w druku).
Shiffman Y., “Palestine. The Levant Fair, Tel Aviv”, Town Planning Review 1935, vol. 16, no. 3 (June), pp. 191–194.
Sykta I., ”Ewolucja idei postępu i wizji miast przyszłości zapisana w krajobrazach, obiektach i pokazach wystaw światowych – od Londynu 1851 do Nowego Jorku 1939”, Przestrzeń i Forma 2014, no. 21, pp. 353–376.
Szwalbe N., Refleksje palestyńskie, „Palestyna i Bliski Wschód” 1934, nr 6, s. 202–204.
Tanikowski A. (red.), Gdynia – Tel Awiw, katalog wystawy, Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, Warszawa 2019.
Tanikowski A., Na Wschodzie nie bez zmian. Targi
Lewantyńskie a modernizm telawiwski i model nowego społeczeństwa, w: Sołtysik M.J. (red.), Modernizm w Europie – modernizm w Gdyni. Architektura
przemysłowa, portowa i miejska XX wieku, Urząd Miasta Gdyni, Wydział Architektury Politechniki
Gdańskiej, Gdynia – Gdańsk 2022 (w druku).
Tel Aviv Has Already Known Exhibitions, „Ma’ariv”, 21.08.1959.
Tel Aviv (reportaż filmowy), 1939, reż. R. Gantkowski, http://repozytorium.fn.org.pl/?q=pl/node/8196, [dostęp: 9.10.2022].
The Levant Fair Catalogue, Tel Aviv 1934.
Uchowicz K., Architektura modernizmu. Katalog projektów i realizacji Bohdana Lacherta i Józefa Szanajcy, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017.
Uroczyste Otwarcie Pawilonu Polskiego na Targach
Lewantyńskich 1936 r. w Tel Awiwie, „Palestyna i Bliski Wschód” 1936, nr 5 (maj), s. 282.
Wyjazd delegacji Izby na Targi, „Palestyna i Bliski Wschód” 1934, nr 3 (marzec), s. 164.
Szerle W., ”Architektura i budownictwo na Wystawie Przemysłowo-Rzemieślniczej w Gdyni i Targach Gdyńskich (1935–1937)”, [in:] Sołtysik
M.J. (ed.), Modernizm w Europie – modernizm
w Gdyni. Architektura przemysłowa, portowa
i miejska XX wieku, Gdynia Municipal Office, Department of Architecture at the Gdańsk University of Technology, Gdynia – Gdańsk 2022 (forthcoming).
Szwalbe N., ”Refleksje palestyńskie”, Palestyna i Bliski Wschód 1934, no. 6, pp. 202–204.
Tanikowski A. (ed.), Gdynia – Tel Awiw, exhib. cat., POLIN Museum of the History of Polish Jews, Warsaw 2019.
Tanikowski A., ”Na Wschodzie nie bez zmian.
Targi Lewantyńskie a modernizm telawiwski
i model nowego społeczeństwa”, [in:] Sołtysik
M.J. (ed.), Modernizm w Europie – modernizm
w Gdyni. Architektura przemysłowa, portowa
i miejska XX wieku, Gdynia Municipal Office, Department of Architecture at the Gdańsk
University of Technology, Gdynia – Gdańsk 2022 (forthcoming).
“Tel Aviv Has Already Known Exhibitions”, Ma’ariv, 21 August 1959.
Tel Aviv (documentary), 1939, dir. R. Gantkowski, http://repozytorium.fn.org.pl/?q=pl/node/8196, [last accessed: 9 October 2022].
Wystawa Polska na Targach Lewantyńskich 1934, „Palestyna i Bliski Wschód” 1934, nr 2 (luty), s. 66–69.
Uchowicz K., Architektura modernizmu. Katalog projektów i realizacji Bohdana Lacherta i Józefa
Szanajcy, Institute of Art, PAN, Warsaw 2017.
Wystawa Polska na Targach Lewantyńskich 1934, „Palestyna i Bliski Wschód” 1934, nr 6 (czerwiec), s. 194–197.
Yekkes A., A Lebanese pavilion...in Tel-Aviv, 21.03.2018, http://adrianyekkes.blogspot. com/2018/03/a-lebanese-pavilionin-tel-aviv.html, [dostęp: 9.10.2022].
Złoty medal i dyplom otrzymał z Tel Avivu arch. Lichtenstein, „Głos Poranny”, 24.06.1934, nr 171, s. 6.
(ŻAT), Minister handlu i przemysłu na wystawie palestyńskiej na Targach Międzynarodowych w Poznaniu, „Nowy Dziennik”, 1.05.1935, s. 9.
”Uroczyste Otwarcie Pawilonu Polskiego na Targach Lewantyńskich 1936 r. w Tel Awiwie”, Palestyna i Bliski Wschód 1936, no. 5 (May), p. 282.
”Wyjazd delegacji Izby na Targi”, Palestyna i Bliski Wschód 1934, no. 3 (March), p. 164.
”Wystawa Polska na Targach Lewantyńskich 1934”, Palestyna i Bliski Wschód 1934, no. 2 (February), pp. 66–69.
”Wystawa Polska na Targach Lewantyńskich 1934”, Palestyna i Bliski Wschód 1934, no. 6 (June), pp. 194–197.
Yekkes A., “A Lebanese pavilion... in Tel-Aviv”, 21 March 2018, http://adrianyekkes.blogspot.com/2018/03/ a-lebanese-pavilionin-tel-aviv.html, [last accessed: 9 October 2022].
”Złoty medal i dyplom otrzymał z Tel Avivu arch. Lichtenstein“, Głos Poranny, 24 June 1934, no. 171, p. 6.
(
ŻAT), ”Minister handlu i przemysłu na wystawie palestyńskiej na Targach Międzynarodowych w Poznaniu”, Nowy Dziennik, 1 May 1935, p. 9.
Orzeł i skrzydlaty wielbłąd. Polska na Targach Lewantyńskich w Tel Awiwie 1932–1936
Artur Tanikowski
Redaktor naukowy wydawnictwa Narodowego Instytutu Architektury i Urbanistyki Bolesław Stelmach
Redakcja i korekta tekstu polskiego
Tomasz Karpowicz
Projekt graficzny, skład I łamanie Marta Ignerska
Projekt zrealizowano we współpracy z Urzędem Konserwatorskim Miasta Tel Awiw-Jafa oraz z Instytutem Polskim w Tel Awiwie.
Adresaci podziękowań Or Aleksandrowicz, Sinai Aleksandrowicz, Nili Amit, Sigal Davidi, Irmina Gadowska, Hagay Hacohen, Jeremie Hoffmann, Elan Oren, Ewa Witkowska
Wydawca dołożył wszelkich starań, by skontaktować się z dysponentami praw autorskich do ilustracji zamieszczonych w książce. Osoby i instytucje, do których nie udało się nam dotrzeć, prosimy o kontakt z Narodowym Instytutem Architektury i Urbanistyki.
Druk i oprawa
Argraf
Papier
Munken Print Cream, 150g
Nakład
500 egz.
Copyright © Narodowy Instytut Architektury i Urbanistyki
Wydanie I
Warszawa 2022
ISBN 978-83-965401-5-7
The Eagle and the Flying Camel: Poland at the Levant Fair in Tel Aviv, 1932–1936 Artur Tanikowski
Science editor at the publishing department of the National Institute of Architecture and Urban Planning Bolesław Stelmach
English translation
Zofia Sochańska
Editing and English proofreading
Maciej Hamela
Graphic design, typesetting and layout
Marta Ignerska
The project was carried out in cooperation with the Conservation Office of the Tel Aviv-Yafo Municipality and the Polish Institute in Tel Aviv.
Acknowledgements
Or Aleksandrowicz, Sinai Aleksandrowicz, Nili Amit, Sigal Davidi, Irmina Gadowska, Hagay Hacohen, Jeremie Hoffmann, Elan Oren, Ewa Witkowska
The publisher has made every effort to contact the owners of copyrights to the illustrations in the book. Persons and institutions that we have not been able to reach, please contact the National Institute of Architecture and Urban Planning.
Printing Argraf
Printed on Munken Print Cream, 150g
Print run
500 copies
Copyright © National Institute of Architecture and Urban Planning
First edition
Warszawa 2022
ISBN 978-83-965401-5-7
Wydawca
Narodowy Instytut Architektury i Urbanistyki
ul. Foksal 4
00-366 Warszawa
Polska
www.niaiu.pl
Publisher
National Institute of Architecture and Urban Planning
ul. Foksal 4
00-366 Warszawa
Polska
www.niaiu.pl
Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego
Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, w ramach programu „Kultura inspirująca”
Ministry of Culture and Natonal Heritage
The project was co-financed by the Minister of Culture and National Heritage as part of the “Inspirational Culture” Program