Stulecie domu tekstylnego w Gliwicach

skład: Roksana Kiewro, Wojciech Zieliński opracowanie graficzne i ilustracje: Wojciech Zieliński okładka inspirowana projektem Rafała Stefanowskiego

ZAPROSZENIE

tywy Postawienie en face awangardy modernistycznej i pokolenia xyz, może przypominać Godzillę wyłaniającą się przed kolejną japońską metropolią. Wówczas miasto, pomimo swych walorów, zostaje zredukowane do przeszkody na drodze gigantycznej jaszczurki Efekt może być jeden: destrukcja okraszona kiczowatymi wybuchami tak charakterystycznymi dla tej serii filmowej z lat 70. ubiegłego wieku. Również uczniowie odnieśli się z dystansem do przedstawionego planu, ponieważ według harmonogramu lekcji dopiero skończyliśmy omawiać sztukę gotyku. Oczywiste jest to, że technika i technologia średniowiecznej architektury nie dają adekwatnych narzędzi do estetycznej analizy Domu Tekstylnego Weichmanna.

Pomimo wymienionych wątpliwości podryfowaliśmy zainspirowani formą, proporcjami i ekspresją twórczości Ericha Mendelsohna

Efekt pracy uczniów nie ma nic w sobie z destrukcyjnej obojętności, a profesjonalizm opracowania w niczym nie przypomina wspomnianych fajerwerków

Kiedy pierwszy raz pomyślałem sobie o projekcie, którego rezultat trzymacie Państwo w rękach, miałem pewność, że musi się udać; przecież to budynek wybitnej jakości architektonicznej Jednak, kilka dni później, gdy rzuciłem uczniom wyzwanie realizacji zadania zwątpiłem w pomyślność mojej inicja-

Zapraszam Państwa na niezwykłą podróż, dla której pretekstem jest jubileusz stulecia oddania do użytku perły gliwickiego modernizmu - Domu Tekstylnego Weichmanna

dr Wojciech Zieliński

DOM TEKSTYLNY WEICHMANNA W GLIWICACH

Kinga Ficoń

Budynek gliwickiego Domu Tekstylnego Weichmanna został zaprojektowany przez architekta Ericha Mendelsohna i powstał w latach 1921-1922 przy prestiżowej ulicy ówczesnego Glewitz - Wilhelmstrasse. W tym miejscu należy zaznaczyć, że w pracach nad budynkiem istotną rolę odegrali także asystenci Mendelsohna, Artur Korn, a później Erich Karweik i przede wszystkim Richard Neutra. Natomiast, inicjatorem budowy i pierwszym właścicielem budynku był Erwin Weichmann - lokalny przedsiębiorca, kupiec oraz właściciel kilku sklepów z tekstyliami Dekadę po ukończeniu budynku cała rodzina Weichmannów wyemigrowała do Ameryki, a sklep przeszedł na własność Maxa Altgassena. W okresie powojennym w budynku mieściły się punkty usługowe i handlowe, współcześnie natomiast obiekt jest siedzibą banku

Omawiany budynek jest pod wieloma względami wyjątkowy. Jego powstanie było istotnym etapem w kształtowaniu się architektury domów towarowych Wrocławia, Stuttgartu czy Norymbergi; to zawiązek cech wyróżniających styl, który możemy nazwać mendelsohnowskim Obiekt wybudowany jest na planie nieregularnym, zbliżonym do wydłużonego prostokąta. Bryła budynku jest wyraźnie horyzontalna, o trzech kondygnacjach zwieńczonych płaskim dachem z charakterystycznym przesunięciem ponad partią przyziemia korpusu w kierunku wschodnim oraz akcentem wertykalnym w postaci jednopiętrowej nadbudówki od strony zachodniej. Na konstrukcję budynku składają się elementy żelbetowe i murowane z cegły Obiekt łączy w sobie cechy ekspresjonistyczne, funkcjonalistyczne, a także estetykę wypracowaną przez holenderską grupę De Stijl.

Właśnie w duchu funkcjonalizmu, Mendelsohn zaprojektował dla każdej kondygnacji inne okna, zgodnie z jej przeznaczeniem. Parter to rozległe witryny, pierwsze piętro ma horyzontalne, podłużne okna, natomiast na trzeciej kondygnacji pojawiają się charakterystyczne okna, w których górne skrzydło jest wysunięte przed lico dolnego

Wnętrza parteru i pierwszego piętra, pierwotnie pełniące funkcje pomieszczeń sklepowych, podzielone zostały rytmicznie rozstawionymi, prosto opracowanymi filarami wspierającymi strop oraz wydzielonymi w tylnej części biurami i klatką schodową. Ostatnie piętro ma małe okienka - tam znajdowały się mieszkania pracowników.

Elewacje od strony ulicy Zwycięstwa i Alei Przyjaźni mają charakter równorzędny, zaakcentowany umieszczonym w cofniętym narożu wejściem głównym do sklepu Obie artykułowane są mocno wysuniętymi, trójdzielnymi gzymsami, z cofniętą partią przyziemia, podzieloną rytmicznie rozmieszczonymi filarami i witrynami okiennymi, horyzontalnym pasem okien wydzielonych gzymsami ponad nimi oraz ciągiem okien holenderskich na tle gładkich płaszczyzn na najwyższej kondygnacji

ROBERT KRAFFT

Sabina Tkacz

Jednym ze współpracowników Mendelsohna był

Robert Krafft, architekt z Berlina, który zajmował się wystrojem wnętrz. Zainteresował Weichmanna swoim projektem teatralnej kawiarni ówczesnego Theater Victoria, znajdującego się nieopodal Domu Tekstylnego

W 1923 roku został zrealizowany projekt Kraffta, który dotyczył części mieszkalnej Domu Tekstylnego, przeznaczonej dla jego pracowników Wnętrza charakteryzowało odejście od ówczesnego klucza estetyczno-formalnego, co finalnie sprawiało wrażenie niespójności: kubistyczne, funkcjonalistyczne meble, orientalne tkaniny dywanowe i monochromatyczne ściany Ten pozorny dysonans nie był zjawiskiem odoso-bnionym - równie awangardowe zestawienia były realizowane w Europie (np. dzieła Miesa van der Rohe w Berlinie).

ERICH MENDELSOHN

Roksana Kiewro

Erich Mendelsohn był wybitnym niemieckim architektem pochodzenia żydowskiego. Urodził się 21 marca 1887 roku w Olsztynie, leżącym ówcześnie w Prusach Wschodnich, a zmarł 15 września 1953 roku w San Francisco Był przedstawicielem modernizmu w architekturze. Jego projekty zawierały elementy funkcjonalistyczne, ekspresjonistyczne, a także charakterystyczne dla stylu streamline moderne

Pierwszą realizacją Mendelsohna był Dom Oczyszczeń “Bet Tahara” w jego rodzinnym mieście. Zbudowany w 1913 roku jednopiętrowy obiekt został przykryty dachem czteropołaciowym Fasada charakteryzowała się delikatnymi podziałami wyznaczonymi przez subtelne lizeny i płyciny. Specyficzne było również rozmieszczenie otworów okien-

nych - zgrupowanych w taki sposób, że przypominały średniowieczne triforia Wnętrze zdominowała środkowa sala, w której odbywały się uroczystości pożegnalne - wyróżniała ją pseudokopuła w formie ściętej piramidy, której podniebienie było zdobione wielobarwnymi kasetonami

Ekspresjonizm w architekturze Ekspresjonizm to jeden z nurtów w architekturze pierwszej połowy XX wieku. Szczególnie intensywnie rozwijał się on w Niemczech, Holandii oraz Europie Środkowej Twórcy ekspresjonizmu postrzegali architekturę jako dziedzinę sztuki, dlatego kładli nacisk na nowatorską i niezwykłą formę, oddziaływanie na emocje, a także chęć nadania bryle symbolicznego znaczenia

Dla wielu projektantów inspiracją była natura, naśladowali więc przyrodę nieożywioną, skały, krystaliczne struktury, górskie jaskinie. Inspirację czerpali również z architektury gotyckiej oraz egzotycznej

Najważniejszymi architektami ekspresjonizmu lat 20. XX wieku, oprócz Mendelsohna, byli: Max Berg, Hugo Häring, Hans Poelzig, Hans Scharoun, Rudolf Steiner oraz Bruno Taut Przykładami architektury reprezentującymi styl ekspresjonizmu są między innymi: Wieża Górnośląska w Poznaniu, zbudowana w 1911 roku (zniszczona w 1945 roku); kościół pw. św Rocha w Białymstoku, ukończony w 1944 roku; Hala Stulecia we Wrocławiu wzniesiona w latach 1911-1913; Goetheanum w Dornach (Szwajcaria) wybudowany w latach 1925-1928.

DAWNY DOM HANDLOWY KAMELEON WCZEŚNIEJ PETERSDORFF WE WROCŁAWIU

Zbudowany na planie zbliżonym do kwadratu, podpiwniczony, sześciopiętrowy (dwie ostatnie kondygnacje cofnięto względem lica o 1,75 m), kryty płaskim dachem Posiada trzy klatki schodowe, dwie windy osobowe i dwie towarowe Stalowy szkielet budynku został pokryty betonem. Budynek ma dwie różne elewacje w stylu ekspresjonistycznym Od ul Szewskiej jest dłuższa, o podziałach horyzontalnych (płyciny ujęte w mosiężne gzymsy, licowane herceńskim trawertynem i pasy okien o mosiężnej ślusarce) oraz z zaokrąglonym, wysuniętym wykuszem, pełni rolę reprezentacyjnej fasady Elewacja od ul Oławskiej ma regularnie rozmieszczone rzędy prostokątnych okien Parter całego budynku jest całkowicie przeszklony i cofnięty oraz wydzielony wydatnym gzymsem. Pierwotny, modernistyczny wystrój wnętrz powstał według projektu Heinricha Tischlera

Julia Goryczka

Dom handlowy Kamelon wzniesiony został w latach 1927-1928, według projektu Ericha Mendelsona Budynek powstała na miejscu kamienicy czynszowej z wykorzystaniem starszego domu handlowo-produkcyjnego. Awangardowa koncepcja Mendelsohna, wykorzystująca nowoczesną konstrukcję, miała istotne znaczenie w rozwoju architektury domów towarowych

W 1945 roku budynek został uszkodzony, a najbardziej ucierpiały okładziny elewacji oraz wnętrza. Na początku lat 60. dom handlowy poddano renowacji Dokonano wówczas istotnych zmian konstrukcji dachu (odwrócono spadki, usunięto jego częściowe przeszklenie) Od 1992 roku prowadzono modernizację i adaptację wnętrz (m.in. wymieniono wciąż działające windy na nowe). W 2007 roku obiekt przebudowano i wyremontowano według projektu biura KMA Kabarowski Misiura Architekci, dokonując wielu zmian sprzecznych z pierwotnym projektem, co widoczne było zwłaszcza we wnętrzach.

WIEŻA EINSTEINA OBSERWA TORIUM ASTRONO MICZNE W POCZDAMIE

ne okna oraz brak kątów prostych nawiązywały do przyrządów optycznych Niestety z powodu braku funduszy budowę rozpoczęto dopiero w 1921 roku, a oficjalną działalność obserwatorium rozpoczęło trzy lata później. Trudność w zebraniu wystarczających środków do realizacji projektu wpłynęła również na rodzaj i jakość materiałów, materiałów, z których wykonano obiekt Zamiast betonu użyto cegły, a całość pokryto sztukaterią. Oczywiście miało to negatywny wpływ na trwałość obserwatorium; już pięć lat po powstaniu budynek poddano pierwszemu remontowi, gdyż w jego wnętrzu panowała destrukcyjna wilgoć

Oliwia Zazulak

Wieża Einsteina to obserwatorium astrofizyczne znajdujące się w Parku Naukowym w Poczdamie, zbudowane według koncepcji Ericha Mendelsohna. Architektowi, podczas prac projektowych, przyświecała idea zilustrowania teorii fizycznych Alberta Einsteina, poprzez budowlaną interpretację dynamicznej wymiany masy i energii.

Projekt wieży był gotowy już w 1917 roku, Mendelsohn pierwszy szkic wykonał będąc na froncie I wojny światowej. W tym prostym rysunku można było odczytać liniowy rytm, a głębokie wnęki, zakrzywio-

Obserwatorium zostało usytuowane na szczycie poczdamskiego Telegrafenberg. Jego zadaniem było stworzenie powłoki dla aparatury i obiektywu słonecznego, którego średnica wynosiła 60 cm Kopuła obserwacyjna zwieńcza trzykondygnacyjną wieżę. Na parterze (nieznacznie rozciągniętym w poziomie) mieściły się pracownie, w części podziemnej znajdowało się laboratorium

Wspomnieć należy konstruktora astronomicznego oprzyrządowania, Erwina Finlay-Freundlicha, który był przyjacielem Mendelsohna. Skonstruowane urządzenie miało za zadanie weryfikację tezy Einsteina z teorii względności, w oparciu o obserwacje związane z przesunięciem widma promieniowania elektromagnetyczngo ku czerwieni, wywołanym przez pole grawitacyjne Słońca.

Pomimo wyjątkowości budynku, jego wartości estetycznej i znaczenia dla historii architektury, losy

obserwatorium poczdamskiego nie były pomyślne. Jak już zostało wcześniej wspomniane, słaba jakość użytych materiałów i niedoskonałości technologiczne sprawiły, że obiekt wymagał remontu tuż po oddaniu go do użytku Ponadto, podczas II wojny światowej budowla zostało poważnie uszkodzona. Dopiero w latach 1997–1999, z okazji 75. rocznicy powstania wieży, została przeprowadzona jej gruntowna renowacja

MOSSEHAUS W BERLINIE

Bruno Galant

Budynek znajduje się w Berlinie przy ul Schützenstrasse w dzielnicy Mitte Jest szczególną realizacją w dorobku Ericha Mendelsohna ze względu na to, że jest przebudową i adaptacją istniejącego obiektu.

W latach 1900-1903 wzniesiono neobarokowy gmach z detalami w stylu art nouveau, który zaprojektowano w biurze Richarda Wolffensteina i Wilhelma Cremera. Była to siedziba gazety Berliner Tageblatt Niestety, budowla została uszkodzona podczas I wojny światowej, a jej odbudowę zlecono właśnie Mendelsohnowi Znany z dotychczasowych realizacji architekt, postanowił całkowicie zerwać z zastaną estetyką obiektu. Wprowadził nowe materiały - ceramikę i stal, podkreślił poziome podziały, a dominantą stał się obły narożnik nawiązujący do konwencji streamline moderne. Strefę wejściową, która mieści się we wspomnianym narożniku, osłania mocno wyrzucony gzyms, powyżej znajdują się szerokie rzędy okien Całość sprawia wrażenie aerodynamiczności i rozciąga budynek horyzontalnie

CENTRUM MEDYCZNE HADASSAH W JEROZOLIMIE

Marta Żelichowska

Instytucja odpowiedzialna za budowę szpitala została założona w 1912 roku przez Henriettę Szold. Hadassah to amerykańska kobieca organizacja syjonistyczna, która za swój cel stawia poprawę stanu opieki medycznej w Jerozolimie Działania zrzeszenia obejmują wszystkich ludzi bez względu na rasę, religię czy pochodzenie etniczne.

Pierwsze szkice budynków Szpitala Uniwersyteckiego Hadassah w Jerozolimie powstały tuż po emigracji Mendelsohna do Palestyny w 1934 roku, gdzie rok później założył swoje biuro projektowe. Rysunki wyrażają wiarę architekta w organiczną jedność pomiędzy rysunkiem a budynkiem oraz między budynkiem a miejscem Koncepcja zakładała wykorzystanie plastycznych możliwości żelbetu.

chitekci Ukończony obiekt posiadał wiele energooszczędnych i ekologicznych rozwiązań, daleko wyprzedzających ówczesne metody Zespół budynków, obejmujący szkołę pielęgniarską, instytut badawczy oraz szpital stoi na Górze Skopus, z widokiem na starożytną, otoczoną murami Jerozolimę i góry Moabu

W ciągu następnych pięciu lat powstał kompleks, przy którym pracowali izraelscy i amerykańscy ar-

DOM WEIZMANNA W REHOVOT

Karolina Garleja

Współpraca Ericha Mendelsohna i Chaima Weizmanna rozpoczęła się już w 1934 roku, kiedy architekt przybył do Jerozolimy Dwa lata później powstał prywatny dom małżeństwa Weizmannów –naukowców i przywódców ruchu syjonistycznego.

Dom położony jest na szczycie wzgórza z widokiem na przybrzeżną równinę nad Morzem Śródziemnym Projekt budynku wpisywał się w ogólną koncepcję Mendelsohna o związku architektury z otoczeniem; dlatego dom miał przypominać statek na morzu, z ogrodami zaprojektowanymi tak, by przypominały fale

Starając się zachować dziedzictwo pierwszego prezydenta Izraela, rodzina Weizmannów przekazała majątek państwu Dom był wielokrotnie odnawiany, po raz pierwszy w 1978 roku, dzięki finansowaniu przez Fundację Clore - wówczas został otwarty dla publiczności jako muzeum. W 1999 roku budynek poddano kolejnej renowacji, której celem było przywrócenie stanu z okresu, gdy mieszkali w

Bryła budowli jest symetryczna względem osi pionowej; natomiast konstrukcja oraz proporcje wyrażają pragmatyzm i funkcjonalizm. Centralnym elementem jest cylindryczna klatka schodowa, wokół której zorganizowany jest cały dom – jest ona wyraźnym akcentem całej kompozycji, ale jej nie dominuje; dziedziniec jest zamknięty i tworzy atrium; frontowa elewacja otwiera się na przestrzeń i zaciera granicę pomiędzy wnętrzem a zewnętrzem (kontekstem domu)

BIBLIOGRAFIA

Jodliński L., "Dom Tekstylny Weichmanna, Seidenhaus Weichmanna – przywrócony z niepamięci", w: "Gliwice znane i nieznane", Zabytki Gliwickich Dni Dziedzictwa Kulturowego, red. L. Jodliński, Muzeum w Gliwicach, Gliwice 2020.

archirama muratorplus pl/encyklopediaarchitektury/ekspresjonizm,62 573html, 3101 2022r architectu.pl/artykuly/the-einstein-tower, 01.02.2022 r. berlin.de/sehenswuerdigkeiten/3561038-3558930mossehaus html, 1304 2022r bityl pl/4FNbV, 3101 2022r bityl.pl/5zCbA, 28.01.2022r. cudaswiata.pl/europa/niemcy/wieza-einst, 01.02.2022r.

cudaswiatawordpresscom/2008/05/15/wiezaeinsteina/, 0102 2022r duhoctrungquoc.vn/wiki/pl/ Dom Handlowy Kameleon, 14.04.2022r. gliwice.wyborcza.pl/gliwice/7,95519,15199770,tendom-tekstylny-odzwierciedlal-ducha-nowychczasowhtml, 3101 2022r gliwiczanie.pl/Reportaz/Seidenhaus/ seidenhaus.htm, 28.01.2022r.

hadassah.org.il/en/about/ www.hadassah.org.il/en/ hadassahzionistorganization/,0402 2022r jodlowaniepl/tag/robert-krafftt/, 3101 2022r Liżewska I , "Bet Tahara Dom Mendelsohna w Olsztynie - pierwsze architektoniczne dzieło Ericha Mendelsohna", w: https://www.gdynia.pl/, 1404 2022r momaorg/collection/works/180, 1304 2022r plwikipediaorg/wiki/ Bazylika_św._Rocha_w_Białymstoku, 2.02.2022r. pl.wikipedia.org/wiki/ Dom przedpogrzebowy w Olsztynie, 202 2022r plwikipediaorg/wiki/Dom tekstylny Weichmanna, 2801 2022r pl.wikipedia.org/wiki/Ekspresjonizm_(architektura), 31.01.2022r. plwikipediaorg/wiki/ Erich Mendelsohnenwikipediaorg/wiki/ Hadassah Medical Center, 0402 2022r pl.wikipedia.org/wiki/ Hala Stulecia we Wroc%C5%82awiu, 1.02.2022r. pl.wikipedia.org/wiki/Mossehaus, 31.01.2022r. architectuulcom/architecture/mossehaus, 1304 2022r pl.wikipedia.org/wiki/ Wie%C5%BCa G%C3%B3rno%C5%9Bl%C4%85s ka w Poznaniu, 1.02.2022r. travel sygiccom/pl/poi/wieza-einsteina-poi:9034, 0102 2022r

tropter.com/pl/niemcy/poczdam/wieza-einsteina, 01.02.2022r. zabytek.pl/pl/obiekty/gliwice-dom-tekstylnyweichmanna, 2801 2022r

DYNA MIKA

zMODERNizuj się

Wybrani twórcy, oczarowani modernistyczną bryłą Domu Tekstylnego, podjęli się zadania artystycznej reinterpretacji gliwickiego dzieła Ericha Mendelsohna.

LEGO ARCHITEC TURE SEIDEN HAUS WEICH MANN

Jerzy Księżyk

NIE NISZCZ TEGO ZABYTKU

Justyna Zielińska

Fotografka w bardzo specyficzny sposób ujęła temat jubileuszu Domu Tekstylnego W swojej krótkiej serii sfotografowała zniszczony papierowy model Domu Tekstylnego Weichmanna. Tytuł "Nie niszcz tego zabytku" ma odbiorcę uwrażliwić na zagadnienie zabytku w ogóle.

A SKLEJ SE

Wojciech Zieliński

Projekt składa się z trzech etapów Pierwszy - zbudowanie papierowego modelu na podstawie archiwalnych zdjęć Drugi to wykonanie serii zdjęć konfrontujących model z Domem Tekstylnym. Natomiast trzeci to udostępnienie modelu w internecie i zaproszenie innych do sfotografowania papierowej miniatury w nieoczywistym kontekście

SIMSY TXL HAUSE 1.0

Karolina Garleja

Budynek Domu Tekstylnego zainspirował Karolinę Garleję do stworzenia wirtualnego modelu w jednej z najpopularniejszych gier komputerowych

SEIDEN HAUS MINECRAFT

Waldemar Wnuk

Świat gry Minecraft daje nieograniczone możliwości kreacji. Więc dlaczego nie zbudować w nim Domu Tekstylnego?