Coleção Imigrantes: Falando de Histórias I

Falando de Hist贸rias I

© APHC Editorial – NM Conhecimento Revisão Cláudia Gomes Fonseca Projeto Gráfico Élio Chaves Desenhos

Dados Internacionais de Catalogação na Publicação (CIP) Chaves, Niltonci Batista Imigrantes – Immigranten. História da Imigração holandesa na região dos Campos Gerais, 1911-2011. Falando de Histórias I: Sociabilidades, Artes, Arquitetura, Mulheres, Religião, Cooperativismo / Niltonci Batista Chaves (Org.).

Ponta Grossa: Estúdio Texto / APHC Editorial / NMC - Núcleo de Mídia e Conhecimento, 2011.

Edição Trilingue: português/inglês/holandês Vários colaboradores.

1.Brasil – História.2.Campos Gerais(PR) – História.3.Holandeses-Brasil. 4.

Imigrantes Holandeses – Campos Gerais (PR) – História. I. Chaves,Niltonci Batista (Org.) .II. Título.

CDD-981.622

Depósito legal na Biblioteca Nacional ISBN: 978-85-64267-03-9

Projeto Imigrantes Realização Associação do Parque Histórico de Carambeí Curadoria Executiva NM Conhecimento Mind Promo Business Coordenação Editorial Fábio André Chedid Silvestre Niltonci Batista Chaves Desenvolvimento Acadêmico APHC Editorial – NM Conhecimento Organizador da série Imigrantes Niltonci Batista Chaves

Conselho Técnico Dick Carlos de Geus Franke Dijkstra Gaspar João de Geus Jeltje Antonia van der Meer de Boer Johan Elbertus Scheffer Tineke Voorsluys

Pesquisa e texto Andréa Mazurok Schactae Clarissa de Almeida Lima Joel Larocca Junior Luiz Alexandre Gonçalves Cunha Marco Aurélio Monteiro Pereira Maria José Dozza Subtil Marisete T. Hoffmann Horochovski Niltonci Batista Chaves Píer Luigi Larocca Rodrigo Rossi Horochovski Fotos Clarissa de Almeida Lima Élio Chaves Fábio André Chedid Luciano Tonon Auxiliares de Pesquisa Lucas Santiago Martins Milena Mayer Thiago Augusto Divardim de Oliveira Assessoria Técnica Elizabeth Johansen Adreane Willenborg Bianca Viviane Barão Luciana Cristina Pinto Tradução Claudia Bufferli (inglês) Tineke Voorsluys (holandês) Johan Elbertus Scheffer (holandês) Capa Élio Chaves Apoio Editorial

Sumário Apresentação........................................................................................................................................................9 Sociabilidades ....................................................................................................................................................15 Religiosidade .........................................................................................................................................................37 Muheres..................................................................................................................................................................59 Arquitetura .............................................................................................................................................................81 Arte e Cultura .......................................................................................................................................................111 Cooperativismo ....................................................................................................................................................127

Summary Presentation..........................................................................................................................................................148 Sociabilities..........................................................................................................................................................150 Religion................................................................................................................................................................158 Women .................................................................................................................................................................165 Architecture..........................................................................................................................................................172 Arts and Culture...................................................................................................................................................177 Cooperativism ......................................................................................................................................................181

Samenvatting Presentatie .......................................................................................................................................................190 Sociabiliteit ..........................................................................................................................................................192 Religie ..................................................................................................................................................................200 Vrouwen...............................................................................................................................................................208 Architectuur .........................................................................................................................................................216 Kunst en Cultuur ..................................................................................................................................................222 Coöperativisme ....................................................................................................................................................226

APRESENTAÇÃO

P

oucos temas na história do Brasil foram pesquisados e se produziram tantos estudos quanto sobre a imigração europeia em massa que se iniciou em meados do século XIX e se estendeu até, pelo menos, o começo da década de 1930.

No Paraná, estado que tem grande parte de sua população formada por descendentes de colonos europeus,

há uma longa tradição de trabalhos escritos com o objetivo de divulgar as contribuições produzidas por esses imigrantes para a formação populacional, cultural, social e econômica regional.

Em que pese o esforço de inúmeros historiadores em recuperar a trajetória dos diversos grupos étnicos que se estabeleceram em solo paranaense, parece inquestionável que, entre os textos mais conhecidos, estão aqueles que tratam dos alemães, dos poloneses e dos italianos.

A respeito da presença holandesa no Paraná, o que predomina são os escritos produzidos pela e para as próprias comunidades. A série IMIGRANTES, iniciada no ano de 2010, nasceu do desejo da própria comunidade holandesa de Carambeí em romper com tal tradição e popularizar a saga dos holandeses em solo brasileiro e, em especial, paranaense, a partir do olhar de historiadores, geógrafos, jornalistas, urbanistas etc.

O primeiro volume da série optou por uma abordagem linear-cronológica que recuperou os primórdios da presença holandesa no Brasil, registrando as lutas pelo controle do território colonial, a contribuição batava na formação da sociedade do nordeste açucareiro do século XVI, as ações culturais nassalinas, etc.; passou pela presença holandesa nas colônias imperiais vinculadas às políticas populacionais da Monarquia brasileira – com destaque para a colônia de Santa Leopoldina (ES) – e chegou até o estabelecimento dos núcleo coloniais holandeses no Brasil dos Novecentos, com especial destaque para Gonçalves Júnior, Carambeí, Castrolanda e Arapoti – no Paraná–, Não-meToque – no Rio Grande do Sul –, e Holambra I e II – em São Paulo.

10

A partir deste volume, a série IMIGRANTES centra o seu olhar sobre a centenária colônia de Carambeí, o maior núcleo holandês existente no Paraná. Nesse trabalho foram envolvidos inúmeros membros da comunidade, os quais, por meio de depoimentos orais e da cessão de documentos, fotos e objetos, contribuíram de forma direta para o resultado final da pesquisa.

Os textos a seguir têm como objetivo principal sistematizar um pouco da rica e centenária história vivida e produzida pelos primeiros colonos que se fixaram em Carambeí, em 1911, e por seus descendentes.

Este volume da série IMIGRANTES é composto por seis capítulos temáticos, escritos por pesquisadores com formações e experiências diferentes, o que explica eventuais variações no estilo dos textos, as quais foram mantidas em respeito aos seus autores.

Em “Viver em Carambeí: Aspectos da sociabilidade em uma colônia holandesa”, os sociólogos Rodrigo Rossi Horochovski e Marisete Hoffmann Horochovski (ambos professores da Universidade Federal do Paraná), analisam os laços identitários presentes na comunidade; tratam dos primeiros tempos na colônia; falam sobre a opção pelo cooperativismo; ressaltam o papel da escola, da família e da religião no fortalecimento dos laços comunitários; descrevem o ritmo cotidiano da vida em Carambeí; avaliam papéis masculinos e femininos na divisão do trabalho; visitam a culinária típica; mencionam o associativismo social e os esportes como exemplos de elemento de agregação, e, por fim, destacam a criação do Parque Histórico de Carambeí como espaço privilegiado para a reflexão sobre o passado e o futuro dessa comunidade holandesa.

No texto “Os pés no chão: Religião e religiosidade na imigração holandesa em Carambeí”, o historiador Marco Aurélio Monteiro Pereira (Departamento de História da Universidade Estadual de Ponta Grossa) trata a questão da fé cristã entre os colonos holandeses, destacando a religiosidade como uma das práticas fundamentais para a manutenção da unidade do grupo que colonizou inicialmente Gonçalves Junior e, depois, Carambeí. Vistas como responsáveis pelo fortalecimento da identidade coletiva dos holandeses nos Campos Gerais, as práticas religiosas são compreendidas pelo autor como o grande elo articulador da comunidade. Ao longo do texto, é historiado o processo de criação da Igreja Reformada em Carambeí e como se deu a chegada de seus primeiros pastores. Pereira explica ainda como essa instituição funcionou como polo para a promoção de práticas sociais, de lazer e esportivas, e fala de sua aproximação com as questões educacionais e de sua preocupação com a manutenção das tradições holandesas na comunidade.

A historiadora Andréa Mazurok Schactae assina o texto “Parteira, enfermeira, professora, esposa, mãe e... mulher! Identidade feminina e papéis femininos na comunidade holandesa de Carambeí”, em que aborda as questões de gênero ao longo da colonização de Carambeí: o papel feminino no conjunto social; os espaços e as funções ocupadas por homens e mulheres; as identidades femininas; os limites e as regras socialmente construídas; a

11

participação das mulheres na fundação da Cooperativa, na criação e na educação dos filhos; a saúde da mulher; os grupos femininos ligados à Igreja Reformada; etc. Apesar de destacar algumas personagens em especial, a autora preocupou-se em falar das mulheres em seu conjunto e de como elas se constituíram em figuras indispensáveis para o desenvolvimento de Carambeí no decorrer desse primeiro centenário da comunidade.

A arquitetura é o tema central do texto “Cem anos de presença holandesa em Carambeí: Marcas na arquitetura, urbanismo e paisagismo”, escrito em conjunto pelos urbanistas Joel Larocca Junior (Departamento de Engenharia da Universidade Estadual de Ponta Grossa), Píer Luigi Larocca e Clarissa de Almeida Lima. Mesmo privilegiando a análise sobre as influências arquitetônicas encontradas em Carambeí, o texto também se preocupa com as questões de fundo estético e urbanístico, trata do loteamento e da ocupação dos espaços vazios desde o início da colonização e aponta como esse conjunto de elementos contribuiu para a constituição de uma identidade local.

Além disso, os autores também abordam as questões da convivência entre o universo urbano e o rural, as técnicas de construção utilizadas pelos colonos, o emprego da madeira, os espaços domésticos e seus usos socioculturais; destacam a função dos jardins e canteiros na ornamentação de casas e ruas e, ainda, tratam do paisagismo urbano.

Em “Arte e cultura na colônia holandesa de Carambeí”, Maria José Subtil (Pesquisadora do Mestrado em Educação da Universidade Estadual de Ponta Grossa) faz um grande apanhado da produção artístico-cultural encontrada em Carambeí ao longo de seu primeiro centenário. Considerando as influências estéticas e culturais que atuaram nessa produção, Subtil recupera os conceitos de cultura e arte e evidencia a visão comunitária sobre tais questões. A autora destaca ainda símbolos, objetos, manifestações e espaços singulares a Carambeí e que possuem relevância artística e/ou cultural para essa comunidade holandesa. Nesse capítulo, a religiosidade é abordada a partir de seu prisma artístico, com destaque para os hinos e rituais sacros, e a Casa da Memória é apresentada como espaço criado com o fito de congregar objetos que expressam a cultura herdada e perpetuada pelo núcleo holandês de Carambeí.

Por fim, mas não menos importante, o geógrafo Luiz Alexandre Gonçalves Cunha (Departamento de Geociências da Universidade Estadual de Ponta Grossa) discute o cooperativismo em Carambeí. O autor inicia seu texto, denominado “Cooperar é preciso, viver também: a Batavo Cooperativa Agroindustrial e a sua obra nos Campos Gerais”, conceituando o que é uma cooperativa e qual é o papel dessa instituição no sentido de dinamizar a economia de uma comunidade específica, bem como diferencia os modelos de cooperativas encontrados no Brasil. Feito isso, Cunha situa a Batavo no contexto dos Campos Gerais, descreve as singularidades que estiveram presentes na origem do cooperativismo holandês de Carambeí e, por fim, destaca quais elementos são encontrados nesse associativismo para tornar essa Cooperativa diferenciada quando comparada a outras experiências do gênero no país.

Niltonci Batista Chaves Organizador da série Imigrantes Dick Carlos de Geus Presidente da APHC

Falando de Hist贸rias I

Sociabilidades

17

VIVER EM CARAMBEÍ­: ASPECTOS DA SOCIABILIDADE EM UMA COLÔNIA HOLANDESA

Rodrigo Rossi Horochovski1 2 Marisete T. Hoffmann Horochovski Avenida dos Pioneiros, Carambeí (década de 2010) Avenida dos Pioneiros, Carambeí (2010s) Avenida dos Pioneiros, Carambeí (jaren 2010) Autor: Clarissa de Almeida Lima Acervo: Larocca Associados

Q

uem atravessa os Campos Gerais do Paraná pela PR-151, saindo de Ponta Grossa em direção a Castro, em menos de meia hora de viagem encontra uma pequena cidade, com aproximadamente 20 mil habitantes. O viajante que chega a Carambeí pega o trevo de acesso, percorre a Avenida dos Pioneiros e depara-se com uma cidade moderna, de ruas pavimentadas, tranquilas, arborizadas e bem cuidadas.

Ao longo do trajeto, surgem várias indústrias, um comércio pujante e residências grandes e confortáveis. Se mantiver um olhar arguto, ainda se pode observar algo que humaniza o lugar, pouco frequente nas urbes brasileiras.

Por quase toda a extensão da referida avenida, uma ciclofaixa possibilita que ciclistas trafeguem com tranquilidade.

E eles são muitos nesta cidade.

Carambeí é um município recentemente fundado, no final do século XX. Sua emancipação oficial de Castro data do primeiro dia de 1997, embora na prática a comunidade já tivesse vida própria havia várias décadas. As construções, muitas das quais novas e reluzentes, podem dar testemunho de pouca idade, principalmente se nosso

18

Churrasco da família Los (década de 1930) Barbecue prepared by the Los family (1930s) Barbecue bij de familie Los (jaren 1930) Autor: não identificado – Acervo: Casa da Memória de Carambeí

viajante não for muito afeito à história da localidade. Pode ele ou ela não saber que toda essa paisagem que se descortina diante de seus olhos começou a ser transformada pelas mãos humanas há cem anos.

Parte da história centenária da cidade e de sua gente é contada a seguir, mesclando-se tal narrativa com o que acontece atualmente. O que se almeja é estabelecer liames entre passado e presente, com o propósito de compreender como os carambienses do século XXI constituem sua sociabilidade.

Definida pelo pensador russo, naturalizado francês, Georges Gurvitch como a capacidade humana de estabelecer vínculos, ou seja, formar grupos sociais, a sociabilidade constitui para o sociólogo alemão Georg Simmel a forma mais pura de associação. Aqueles que dela participam não têm objetivos formais declarados,

19

Time de voleibol (década de 1970) Volleyball team (1970s) Volleybalteam (jaren 1970) Autor: não identificado – Acervo: Casa da Memória de Carambeí

20

apenas a intenção consciente ou inconsciente de interagir na vida cotidiana, fazer parte de uma coletividade, essencial para a existência dos seres humanos.

A sociabilidade atua na construção e no fortalecimento dos laços identitários de uma comunidade. Por meio dela, indivíduos e grupos configuram-se mutuamente na medida em que, nas suas interações, estabelecem um sistema de expectativas recíprocas – sem que cada um deixe de ter sua própria personalidade, suas idiossincrasias.

Para isso, lançam mão de valores, crenças, ideários, práticas e hábitos das gerações que foram erigindo, em camadas sucessivas, seu ser e seu viver, no nosso caso, em Carambeí.

Apurar as características e como opera a sociabilidade desta comunidade nos conduz, então, a convocar memórias individuais, presente em relatos orais e documentais, que se atrelam à memória coletiva, formando uma teia de significados, conforme nos ensina o sociólogo francês Maurice Hawbachs. Vamos então contar um pouco de história, a partir de entrevistas concedidas por membros da comunidade e de consulta a material bibliográfico.3 No longínquo ano de 1911, algumas famílias de imigrantes holandeses chegaram à região, mais especificamente às cercanias do sítio denominado Monte Pilatus, distante cerca de 20 km de Castro, para estabelecer residência e desenvolver as atividades agropecuárias que lhes garantiria a sobrevivência e a construção de um futuro na nova terra. Como era de se esperar, aqueles holandeses procuraram transplantar para o Brasil os saberes que detinham, daí porque o leite seja um produto tão emblemático para a região.

Foi um começo difícil, trabalhoso, muitas vezes sofrido. O sucesso da empreitada, porém, parece ter compensado o esforço, pois aquelas famílias fazem-se presentes até os dias de hoje em vários dos sobrenomes carambienses, como De Geus, Harms, Los, Van Wilpe, Verschoor, Voorsluys, Vriesman, entre outros. O que motivara esta gente a fincar pés exatamente naquele ponto, tão distante de sua terra natal?

Antes de continuarmos, é necessário abrir um parêntese. O governo brasileiro de então tinha uma política declarada de incentivo à imigração europeia, chegando, inclusive, a pagar a viagem, permitir o transporte gratuito de grande quantidade de bagagem por membro de cada família, estimular o financiamento de propriedades, entre outros benefícios. O objetivo das autoridades, revelado em documentos e pronunciamentos de agentes políticos da época, era preencher os espaços considerados vazios – embora não o fossem, dada a presença de populações nativas nesses locais, como índios e caboclos – e sanar uma suposta escassez de mão de obra, notadamente após a abolição da escravatura.

Havia ainda o indisfarçado anseio de evitar que estratos demográficos não brancos sobressaíssem na população brasileira. As contagens populacionais demonstravam claramente esta tendência, que alarmava as elites brasileiras daqueles tempos de prevalência de uma sociologia pré-científica, eugênica e racialmente determinista.

21

Imigrantes europeus ou de qualquer outro continente não podem, contudo, ser responsabilizados pelos atos dos governos e vieram ao país com toda a legitimidade, impelidos pelas condições favoráveis que lhes eram oferecidas, tornando-se, com o tempo, tão brasileiros quanto os gentios que por aqui se encontravam. Acresça-se o fato de que, muitas vezes, em seus países viam-se sem perspectivas de futuro, sobretudo pelo carecimento de terras e recursos, além de frequentes crises militares e políticas.

O resultado dessa série de elementos históricos foi a massiva colonização europeia, principalmente no Brasil meridional, onde puderam encontrar terras de dimensões e preços generosos e um clima mais semelhante ao da Europa do que em outras regiões brasileiras. As duas guerras de que o Velho Continente foi palco principal na primeira metade do século XX também foram momentos de intensa imigração de europeus.

Carambeí não foi a primeira opção do grupo que a colonizaria para se estabelecer no Brasil – tampouco de colonização holandesa, a qual remonta ao século XVII. Inicialmente, pelo menos algumas das referidas famílias, com os Verschoor e os Vriesman, fixaram-se na colônia Gonçalves Júnior, localizada no município de Irati, também nos Campos Gerais. Lá não encontraram, entretanto, circunstâncias favoráveis que lhes permitissem realizar seu intento.

Além das dificuldades com o cultivo da terra, o grupo enfrentou porcos do mato e pragas de gafanhotos que destruíam as lavouras, doenças que ceifavam vidas, sendo mulheres e crianças as maiores vítimas. A esses fatores locais, somava-se o fato de alguns dos imigrantes que para lá acorreram não serem agricultores em seu país de origem – havia os que trabalhavam em ocupações tipicamente urbanas, como em docas, por exemplo – enfrentando dificuldades para se adaptar ao novo ofício.

O ânimo inicial do grupo era desistir da empreitada e retornar ao país de origem. Todavia, logo surgiu uma oportunidade de buscar melhores condições que as encontradas em seu pouso inicial no Brasil, e permanecer por aqui. A empresa Brazil Railway Company, proprietária de vastas extensões de terras próximas à ferrovia sob sua responsabilidade, passou a vender propriedades em condições bastante vantajosas. Conforme rezava o contrato, em seu primeiro item: A Brazil Railway Company […] coloca à disposição do colono se estabelecendo neste lugar, de imediato depois de sua chegada: um lote de terras, uma casa, uma canga de bois e também 3 vacas leiteras. No momento em que a Direção da Colônia de Carambehy definir a capacidade do colono na sustentação do gado, a “Companhia” aumentará o total das vacas leiteras até 9. A “Companhia” também fornecerá sementes e adubos para a primeira semeação nesta parte do terreno, satisfatoriamente preparado pelo colono na opinião da Direção.

22

Nota-se que a empresa ferroviária, ao menos em seus objetivos declarados, expressava intenções de atrair famílias e fixá-las, ou seja, de que seu projeto de colonização fosse bem-sucedido e não ficasse apenas no papel, como, de fato, não ficou. A aquisição dos lotes efetivava-se mediante o que, atualmente, se poderia denominar leasing, ou seja, o adquirente arrendava a terra por um prazo determinado, findo o qual quitava sua dívida e passava a ter sua propriedade definitiva. Tal prazo era bastante elástico no caso de Carambeí, especialmente quando se considera a estrutura básica de que dispunham os colonos para produzir e comercializar mercadorias.

O colono tinha dez anos para quitar sua dívida com a Companhia, que podia descontá-la no valor correspondente ate a metade da produção. Findo este período, se os débitos tivessem sido quitados, a propriedade do lote passava para o colono; se não, a Companhia poderia reescalonar a dívida, retendo parte da produção até a total liquidação.

O contrato previa ainda a obrigação de a Companhia comprar a produção pelo preço de mercado. Em suma, as condições eram bastante favoráveis, ainda que o colono, enquanto não se tornasse proprietário, ficasse preso à empresa para vender seus produtos e aceitar suas orientações técnicas.

Podemos mesmo especular se os contratos entre a Brazil Railway Company e os primeiros colonos de Carambeí teriam inspirado o modelo de integração entre os produtores e a futura cooperativa Batavo, existente até os dias de hoje e, em geral, vantajoso para as partes, como atesta seu sucesso. Por este modelo, os produtores se comprometem a vender produtos contratados, seguindo padrões mínimos de qualidade e a preços de mercado, para a cooperativa. Esta, por sua vez, fornece os insumos e a assistência de que os produtores necessitam a preços acessíveis, auxilia no financiamento da propriedade, concede empréstimos a juros baixos, distribui as sobras de capital entre os cooperados e assim por diante, mesmo porque os produtores são sócios da organização.

De todo modo, alguns dos colonos de Gonçalves Júnior aceitaram as condições acima e, ao se assentarem em Carambeí, constituíram o embrião do que seria uma das mais bem-sucedidas experiências de colonização europeia em terras brasileiras.

Após um início difícil, com os desafios inerentes a desbravar a terra virgem, somados a fatores conjunturais, como a Primeira Guerra Mundial e a Crise de 1929, a colônia se consolida. No caso da guerra, o governo holandês convocou para o alistamento alguns de seus patrícios que viviam em Carambeí. Já o crash da Bolsa de Nova Iorque gerou consequências econômicas para os produtores da comunidade, pois os preços dos produtos agropecuários levariam anos para recuperarem os patamares pré-crise. Paulatinamente, contudo, chegaram mais famílias, inclusive de outras nacionalidades, como alemães, por exemplo.

23

Um marco essencial desse processo de consolidação de Carambeí é, sem dúvida, a fundação de uma cooperativa, em 1925, que viria a ser a Cooperativa Batavo, ou simplesmente Batavo, marca com que é reconhecida nacionalmente. O embrião desta que seria uma das maiores do país em seu gênero foi a Sociedade Cooperativa Hollandeza de Lacticínios, provavelmente a primeira cooperativa de produção brasileira, formada antes mesmo de o país ter uma legislação sobre o tema – esta só viria a aparecer em 1932.

Já sob a sua marca registrada, a cooperativa vendia queijo e manteiga nas praças de Ponta Grossa, Curitiba e São Paulo, onde cidadãos de Carambeí mantinham contato com o consulado holandês, o que facilitava a entrada dos produtos no concorrido mercado paulistano. Aqui vale a pena abrir outro parêntese.

Desde o início da colônia, registra-se um constante intercâmbio com os Países Baixos e suas autoridades.

No livro Carambeí 75 anos, seu autor Hendrik Adrianus Kooy relata em diversas passagens a presença de funcionários da diplomacia neerlandesa e até mesmo de membros da família real. No fluxo contrário, até hoje cidadãos carambienses viajam a Holanda a trabalho, estudo, visitas a familiares, turismo. Retornaremos a este tema do intercâmbio adiante. Por hora, seguimos falando da cooperativa.

A iniciativa de fundar a organização é fruto da percepção dos colonos de que, trabalhando individualmente, eles teriam dificuldades em obter condições econômicas e técnicas favoráveis, tanto para a obtenção dos insumos de que necessitavam, quanto para a colocação das mercadorias no mercado consumidor. Mais do que isso, a cooperativa veio a contribuir para a mitigação de conflitos que se avolumavam em função da concorrência dos produtores entre si, principalmente quando havia excesso de produção de leite e os preços sofriam drástica redução.

Pode-se afirmar que ainda hoje a unidade da colônia é, com efeito, causa e consequência do sucesso do empreendimento e, sem trocadilhos, a cooperativa é central para a vida carambiense, representando, no espaço público, o nó principal das redes de sociabilidade na cidade.

Diante do que vimos até aqui, é possível depreender que a vida em Carambeí é plasmada tanto pela herança colonial dos imigrantes, fundamentalmente holandeses, quanto pela existência da cooperativa, à qual, direta ou indiretamente, todos estão ligados, profissional e afetivamente, quando não por laços familiais. Em outros termos, além de garantir a sobrevivência material, a cooperativa exerce uma força simbólica que fortalece o sentimento de pertencimento a um grupo que compartilha uma história, uma memória, construída coletivamente e que encontra eco em diferentes formas de associação.

A sociabilidade, perceptível nos diversos campos, como trabalho, religião, educação, família, lazer, entre outros, não só promove como reforça vínculos identitários. Teceremos, a seguir, alguns comentários acerca da construção da sociabilidade carambiense nesses diversos campos que conformam a estrutura social dos grupos,

24

Monumento em homenagem à telefonia em Carambeí (década de 1970) Memorial in homage to telephony (1970s) Gedenkteken telefoonverbinding in Carambeí (jaren 1970) Autor: não identificado Acervo: Casa da Memória de Carambeí

sem, contudo, adotar uma divisão rígida entre os temas. Não apenas porque essas dimensões da vida social e as instituições que as abrigam se entrelaçam e determinam-se mutuamente, não sendo uma mais importante que outra, mas também porque a abordagem de um determinado assunto pode inspirar a discussão de outros aspectos em meio à narrativa.

Começamos por aspectos relacionados à vida econômica e ao mundo do trabalho. Desde sua ocupação pelos imigrantes holandeses, no início dos anos 1910, Carambeí tem uma economia fortemente caracterizada pela

25

agropecuária, especialmente a produção de leite e derivados, dos quais os queijos e iogurtes são os carros-chefes.

Vale ressaltar, aqui, o papel ocupado pelo produto e as representações coletivas em torno dele na construção de uma espécie de imaginário da comunidade, de como esta se vê, sente, reproduz saberes tradicionais ligados à socialização dos indivíduos pela educação (familiar e escolar) e pelo trabalho. Outro produto importante é a carne suína, sendo famosos os embutidos Batavo.

Por muitas décadas, o setor primário predominou e quase todos os que chegavam a ele se dedicavam, sendo mais raros trabalhadores voltados a outros setores, como o comércio, por exemplo. Relatos dos primeiros anos dão conta de que, na colônia, faltavam mesmo serviços básicos. No entanto, o desenvolvimento da economia passou a demandar a presença de profissionais de outras áreas. Assim, a onda migratória que se desenrolou no pós Segunda Guerra Mundial atraiu pessoas como o senhor Rienk Jacobi, um de nossos informantes, mecânico de profissão que, na cidade, encontrou demanda para seu ofício, além de conhecer Emília, com quem se casaria, constituiria uma família e se fixaria definitivamente no novo país.

Atualmente, em face do dinamismo da economia local, sobretudo em função da existência da cooperativa, a produção é intensiva em tecnologia e há uma grande diversidade de ocupações, de modo que a cidade absorve mão de obra qualificada, de técnicos, engenheiros, administradores etc., em geral pessoas da própria cidade, capacitadas em escolas e universidades. Nesse sentido, Carambeí distingue-se da maior parte das cidades paranaenses de porte semelhante. Premiadas por uma economia pouco diversificada, tais cidades historicamente registram perda de população resultante da escassez de trabalho e renda, notadamente para os jovens que buscam uma inserção inicial no mundo do trabalho.

Pelo seu porte, Carambeí também apresenta algumas características típicas de cidade interiorana, como o bucolismo, a tranquilidade, um ritmo de vida mais lento que o das grandes cidades, além de uma paisagem em que a natureza se oferece mais presente, em função da vastidão dos espaços e da ausência dos paredões de edifícios que dominam as paisagens dos grandes centros urbanos. Possui, no entanto, especificidades relacionadas à presença da cooperativa, algumas das quais já mencionadas.

A Batavo conta com uma força de trabalho composta por milhares de pessoas, direta ou indiretamente empregadas nos vários setores que compõem a organização: na produção, que começa em centenas de propriedades com suas plantações e criações e envolve famílias inteiras, além de pessoal contratado para auxiliar; no beneficiamento e processamento industrial das matérias primas, em diversas plantas fabris; na complexa estrutura de gestão e comercialização de uma corporação gigantesca, cujo escopo abrange todo o Brasil e mesmo países estrangeiros.

26

Os impactos no mundo do trabalho não se encerram dentro dos limites internos da cooperativa. De uma forma ou de outra, praticamente toda a renda e os tributos gerados no município estão a ela relacionados, mesmo que de forma indireta. Pode-se pensar, a título de exemplo, nos negócios de todos os tamanhos cujos produtos e serviços têm como destino a própria cooperativa ou seus associados e empregados, desde a mercearia do bairro até lojas, confecções, oficinas mecânicas, firmas de construção, bancos, etc.

O papel desempenhado pela cooperativa não se resume, de forma alguma, ao trabalho e à economia. Vai além, em que pese a importância desses campos para a constituição dos grupos e de sua sociabilidade. As diversas unidades da cooperativa, e aqui podemos incluir desde as propriedades rurais até a associação de funcionários, são locais de encontro e troca, em que laços familiares são reproduzidos, laços afetivos e de amizade são criados, e se promove a integração de diferentes pessoas e culturas.

Todo esse dinamismo econômico e societário não impede, todavia, que jovens busquem ocupação em outros locais. Segundo declaração de um informante, a presença da Batavo, fundamental para a riqueza da cidade, por vezes dificulta inserção fora da cooperativa em função de sua centralidade na vida econômica do município, impelindo muitos jovens a procurar empregos em outras localidades. A facilidade de acesso a grandes centros, como Ponta Grossa e Curitiba, contribui para isso. Segundo o mesmo informante, às vezes acontece de jovens estudarem em outras cidades e não encontrarem ocupação quando formados, o que os leva a deixar Carambeí.

A cidade não vive, no entanto, a tendência de êxodo e declínio da população que acomete a maior parte dos pequenos municípios paranaenses. Ao contrário, a população vem crescendo rapidamente – aproximadamente 22% no período entre 2000 e 2010. Parte deste incremento talvez se deva à chegada de pessoas vindas de outras regiões, atraídas, justamente, pelo desenvolvimento e a qualidade de vida que a cidade oferece. Embora exerça pressão sobre a infraestrutura local, esse processo pode ser visto positivamente, pois representa mais um capítulo na trajetória desta ex-colônia europeia, muitas vezes tida como fechada, de recepção a outras etnias, costumes, visões de mundo e experiências no mundo do trabalho.

A chegada de novos grupos promove a abertura e a ampliação das redes de sociabilidade preexistentes. Não se perde o que se tem, mas são trazidos novos elementos, os quais promovem um dinamismo no meio social. Não é uma ação consciente. É resultante das novas formas de interação social. É nessa seara que se pode pensar o fato de os jovens buscarem elementos alternativos para seus modos de vida atuais. E o fazem não apenas por meio do trabalho, mas também (e principalmente) mediante a adoção de novos hábitos de lazer, novas formas de associação, enfim, coisas diferentes que atendam expectativas em constante modificação, num tempo histórico em que o ritmo da vida se acelera e as relações estão cada vez mais

27

deslocadas de seus contextos específicos. Pensemos na ampla difusão das novas tecnologias da comunicação e da informação, como a internet e suas redes sociais, que conectam as pessoas, notadamente de gerações mais recentes, a outras pessoas e lugares distantes, muitas vezes a milhares de quilômetros de onde se encontram. Sem negar sua história, os jovens buscam o novo. Nesse sentido, estão entre os principais responsáveis pela vinda de elementos novos para a vida de Carambeí, numa via de mão dupla.

Outro elemento a destacar, no que concerne ao mundo do trabalho e nas esferas da vida social em geral, é como homens e mulheres nelas se inserem. Relatos de pessoas mais velhas, que viveram as primeiras décadas da colônia, dão conta de que outrora se registrava uma divisão sexual do trabalho mais nítida.

Em regra, à divisão do trabalho correspondia uma determinada divisão do espaço pela qual o universo feminino era a casa (quando muito a roça e a Igreja), e o masculino esses locais e mais os espaços públicos. Tal cenário contrasta com um presente resultante de décadas de transformação pela qual as mulheres vão ocupando postos em praticamente todas as atividades, rurais e urbanas. Surgem daí novas formas de associação, com as mulheres “invadindo” territórios antes exclusivos do homem, numa reprodução, em Carambeí, do que acontece na sociedade em geral, em especial neste início de século XXI, em que o Brasil tem uma mulher na Presidência da República.

Passemos agora a enfocar alguns aspectos relacionados à religião, à moral e à educação. Os holandeses que colonizaram Carambeí eram protestantes, o que trouxe consequências as mais diversas para a vida da comunidade.

Na história da religiosidade local vários são os capítulos interessantes. Ao menos um merece uma descrição pormenorizada. Até meados dos anos 1920, apesar de em pequeno número, as famílias pertenciam a diferentes denominações evangélicas existentes na Holanda. Naquela época, não havia serviços religiosos em Carambeí e os líderes da comunidade, temerosos de sua desagregação, decidiram que era necessário optar por uma das denominações. Percebe-se, nessa atitude, uma preocupação com a manutenção da coesão social a partir da tradição e da solidificação do que é comum ao grupo. Talvez isso tenha sucedido em função do que acontecia em outras colônias de origem europeia que se multiplicavam no Brasil Meridional, muitas das quais malograram no que concerne a sua coesão devido ao prematuro rompimento com sua herança étnico-cultural.

Os chefes das famílias, invariavelmente homens, levaram a questão para suas casas e, em seguida, tomaram a decisão de que os membros da comunidade pertenceriam à Igreja Reformada da Holanda; desde então, esta tem sido a principal filiação religiosa da comunidade holandesa de Carambeí.

Trata-se de uma religião calvinista fundada na segunda metade do século XVI, na esteira da Reforma Protestante que varreu o norte da Europa no início da modernidade. No caso holandês, trata-se também da

28

Participação da comunidade de Carambeí no Zeskamp de Castrolanda (década de 2000) Carambeí taking part in Castrolanda's Zeskamp (2000s) Deelname van Carambeí aan de Zeskamp in Castrolanda (jaren 2000) Autor: não identificado – Acervo: Casa da Memória de Carambeí

29

afirmação da identidade nacional diante da dominação dos Habsburgos, em especial, do reino católico da Espanha, superada somente no século supracitado.

Voltando a Carambeí, ao longo dos anos construíram-se dois templos para congregação dos fiéis. O primeiro foi erguido no ano de 1930, originalmente em madeira. No ano de 1957 foi inaugurado um novo templo em alvenaria, localizado na Vila Nova Holanda, um “bairro brasileiro”, segundo o livro de Hendrik Kooy. Membros da comunidade informaram que esta segunda igreja conta com uma presença mais frequente de pessoas externas à comunidade holandesa, evidenciando que, ao longo dos anos, esta se abriu e se integrou aos demais grupos étnicos que compõem Carambeí, notadamente aqueles que estão no país há mais tempo.

A Igreja Reformada tem, em Carambeí, implicações profundas na conformação do tecido social local. Por décadas, representou elemento decisivo na socialização das novas gerações e, ainda hoje, constitui componente fundamental para a configuração da sociabilidade carambiense, fornecendo ao longo do tempo a base moral que sustentou os costumes da comunidade. Variados são os exemplos.

Até algumas décadas atrás, a cidade não contava com bailes, muito comuns em outras cidades interioranas, mesmo antes de toda a revolução dos costumes por que passou o Brasil na segunda metade do século passado, o que, entre outras coisas, reduziu as diferenças entre as grandes e as pequenas cidades. As reuniões, os folguedos, eram invariavelmente festas de família, de que participavam as diferentes gerações e com vigilância cerrada dos pais.

Pessoas que viveram nesta época, entrevistadas para esta pesquisa, explicaram que não se dançava, porque os corpos ficavam colados e isso tinha uma conotação pecaminosa, fruto dos rigorosos preceitos religiosos da Igreja Reformada. Para ilustrar, vale à pena transcrever registro presente em obra em homenagem aos 75 anos da cidade, comemorados em 1986: O estilo de vida foi completamente dominado pela interpretação religiosa. O repouso absoluto nos domingos era uma lei santa. Não tinha discussão sobre este princípio nesta época.

Se nossos antepassados tivessem a oportunidade em observar aos domingos os nossos passeios com carros, a nossa teleespectação, o nosso jogo de baralho (considerado como diabólico neste tempo), a nossa prática de esportes; não é difícil imaginar a dúvida deles sobre nossa atuação no “Dia do Senhor”. (p. 87)

Igreja desempenhou papel decisivo na educação formal de gerações de carambienses. Nos primeiros anos, o ensino era tarefa de um dos membros da comunidade ou de professores contratados especificamente para a tarefa, os quais ministravam aulas em construções originalmente erguidas para outros fins. A questão passou a ser uma preocupação essencial e uma escola foi, finalmente, fundada na década de 1930.

30

Atualmente, a Escola Evangélica é a principal instituição particular de ensino do município. Vale mencionar que sua existência propiciou a imigração tardia de Hendrik Sijpkes, professor holandês que chegou ao Brasil em 1958 e que, por muitos anos, foi responsável pela escola. A presença do Estado se fez sentir posteriormente, apenas em 1962, quando, no governo de Ney Braga, fundou-se uma escola pública na cidade, o Colégio Estadual Júlia Wanderley.

Destaca-se a contribuição da Igreja Luterana de Ponta Grossa, a cujos prelados a comunidade costumava recorrer antes de haver pastores próprios da Igreja Reformada para realizar os serviços religiosos ou, ainda, para a realização de estudos em seminários daquela confissão.

Ao longo do tempo mudanças ocorreram no tocante à vida religiosa. Por um lado, a presença crescente de grupos não advindos da Holanda trouxe para a cidade outras religiões, como a Igreja Católica, de presença marcante, tal como no restante do Brasil. Mas as alterações mais perceptíveis aconteceram nas últimas décadas.

Segundo relatos de habitantes mais antigos, a religião não tem mais o peso que detinha na constituição dos costumes e hábitos cotidianos. De acordo com eles, a presença de jovens nos cultos da Igreja Reformada vem declinando, sendo difícil atraí-los à religiosidade tradicional de seus antepassados.

Outro aspecto importante na sociabilidade de um grupo social é como este vive seu cotidiano e sua vida familiar. A rotina das pessoas da Carambeí atual pouco tem a ver com o dia a dia dos pioneiros. Primeiramente, há que se mencionar a gradativa trajetória de assimilação dessa colônia holandesa à língua e aos costumes brasileiros.

Como acontece em qualquer família brasileira, sobre as mesas carambienses o feijão com arroz é o cardápio mais corriqueiro. Nos fins de semana, é o churrasco que comparece, outro típico prato brasileiro. Isso não implica, contudo, a perda de hábitos alimentares tipicamente holandeses, afinal a “batatinha”, como afirmou o senhor Rienk, não pode faltar nas refeições.

No quesito culinária, aliás, aparece um dado particularmente curioso. Alguns dos imigrantes que chegaram a Carambeí viveram antes em outros locais de colonização holandesa, como a África do Sul e a Indonésia, por exemplo. Deste último país, veio o hábito que algumas famílias da cidade têm de comer diversos pratos indonesianos com arroz, que se disseminou por várias casas da região.

A combinação de hábitos alimentares provenientes da Holanda e de suas colônias em diferentes continentes com elementos da culinária tipicamente brasileira retrata como Carambeí representa um cadinho onde se misturam as culturas, em uma experiência de hibridação muito comum no Brasil, potencializada no Paraná. Hibridação que, por óbvio, não se restringe à alimentação. Isso se torna visível quando se tem a oportunidade de conversar com diversas pessoas da comunidade, de diferentes gerações.

31

Entre os mais velhos, tudo sabe à Holanda, mormente os nomes e o português carregado de sotaque e entremeado com a língua neerlandesa. Conforme a idade vai baixando, esses traços tornam-se menos perceptíveis.

Aquele acento dos mais velhos vai suavizando, até desaparecer por completo na fala dos mais jovens, assim como Hendriks, Rienks, Willeminas dão vez a nomes tipicamente brasileiros.

Vale à pena deter-se na questão da língua. O holandês, primeiramente, se não a única língua por muitos anos, vai caindo em desuso, pois a maioria das crianças não o aprende mais em suas casas. Se por um lado isso significa que o grupo está integrado à nacionalidade e à identidade brasileira, por outro há como que um distanciamento das origens, ainda que, após cem anos de colonização, seja frequente o intercâmbio entre organizações de Carambeí e da Holanda, principalmente nos campos empresarial, educacional e religioso.

O fato de o holandês ser a língua materna dos imigrantes e de seus filhos facilitou o intercâmbio entre os países. Atualmente, no entanto, com a maior integração à cultura brasileira e as mudanças operadas na língua falada no país europeu, há dificuldades de compreensão, pois, segundo os entrevistados, o holandês contemporâneo é diferente do praticado em Carambeí, típico do início do século XX. Em suma, o tempo incumbe-se de modificar as características da cidade.

Reunião preparatória para a Festa do Centenário da Imigração Holandesa em Carambeí (década de 2010) Meeting to prepare for the Commemoration for the Centenary of Dutch immigration to Carambeí (2010s) Vergadering over het Feest van de 100jarige Nederlandse Immigratie in Carambeí (jaren 2010) Autor: Fábio André Chedid Acervo: Casa da Memória de Carambeí

32

Festa do Pré-Centenário da Imigração Holandesa (década de 2000) Pre-Centenary Party of Dutch immigration (2000s) Feest voorafgaand aan Honderd Jaar Nederlandse Immigratie (jaren 2010) Autor: Fábio André Chedid Acervo: Casa da Memória de Carambeí

33

Populações do norte da Europa caracterizam-se por uma forte tradição associativa, resultante, em grande medida, daquilo que as ciências sociais denominam capital social. As comunidades que dele detêm parcelas significativas têm sua integração fortalecida por laços de sociabilidade, marcados pela confiança interpessoal.

Segundo alguns teóricos, como James Coleman e Robert Putnam, a presença de capital social acarreta resultados positivos para a organização política e econômica da comunidade, na medida em que esta prioriza soluções coletivas para seus problemas, em vez do “cada um por si”, presente em culturais excessivamente individualistas.

Algumas expressões associativas bem significativas trazidas para as colônias pelos imigrantes, verdadeiros marcadores da presença de capital social, são organizações como corais para a prática de canto, clubes beneficentes e sociais e as próprias cooperativas. Todas essas iniciativas proliferaram em locais de colonização europeia, e em Carambeí não foi diferente, porém com algumas peculiaridades. O canto coral, por exemplo, praticamente restringia-se à prática religiosa, em face do já referido rigor da Igreja Reformada, a qual tinha uma presença mais determinante nas primeiras décadas da colônia.

Como as pessoas, sobretudo os jovens, divertiam-se então? Segundo relato de membros da comunidade, diante da ausência (ao menos visível) de bailes, as opções de lazer se desenvolviam no interior das famílias e compunham-se de piqueniques e acampamentos, jogos de adivinhação, danças folclóricas e de um grupo de teatro, com peças, em regra comédias, encenadas em holandês. Isso explica, em parte, o fato de os casamentos serem realizados dentre famílias amigas-chegadas. Muitas dessas práticas ainda compõem as atividades lúdicas na cidade.

Assim como sucedia no mundo do trabalho, a divisão entre os gêneros fazia-se presente nos momentos de folga. A frequência a bares, por exemplo, restringia-se aos homens, como se depreende da descrição feita por Ko van Wilpe, de uma noitada de rapazes, a maior parte alemães, num armazém da cidade, em 1925: Quase todo sábado à noite um grupo de jovens da nossa idade se reúne na venda do Sr. Leonardo Los para tomar uma cerveja ou vinho, e comprar cigarros. Nós também jogávamos baralho, onde apostávamos cigarros ou alguns trocados. Mas felizmente (sic), exceto Dona Helena, esposa do Sr. Leonardo, não havia ali mais mulheres.

34

Hoje em dia essa dinâmica foi alterada. Até porque as próprias famílias não são mais fechadas como eram, permitindo a entrada de outros elementos. É que, com o passar dos anos, houve um afrouxamento da rígida moral religiosa e outras expressões lúdicas apareceram. Pouco a pouco, relatam moradores, a dança (não folclórica, mas a de baile) começou a fazer parte do lazer dos jovens carambienses, inicialmente de modo discreto, para, paulatinamente, ser aceita como divertimento saudável.

Os esportes, não muito bem vistos no começo, em particular quando praticado por mulheres, também vão se incorporando à rotina. É interessante que tal como aconteceu em outras dimensões da vida social de Carambeí, os alemães, principalmente os jovens, também contribuíram para essa transformação, pois foi deles a iniciativa de fundar uma associação de práticas esportivas na cidade, como a ginástica e o futebol. A dança, os esportes, combinados ao crescimento da população, demandaram a construção de espaços mais amplos de lazer. São fundados, então, clubes como o Clube Social de Carambeí e o Iate Clube.

Assim como acontece em grandes cidades, os clubes sociais de Carambeí vêm passando por uma crise. A presença do clube de funcionários da cooperativa inibe a atração de novos associados e as alternativas de lazer e consumo – como shopping centers e casas noturnas existentes em Ponta Grossa, cidade grande de acesso fácil – possibilitam aos mais jovens a busca de lazer naquele centro. O resultado são dificuldades para o Clube Social, que outrora teve muitos sócios e que hoje carece de participantes, segundo um de seus dirigentes, Gaspar de Geus. Para ele, a construção de equipamentos de lazer pelo poder público também afasta associados dos clubes sociais.

Ao longo dessas linhas tratamos de múltiplos aspectos relacionados à sociabilidade dos indivíduos e grupos que formam a comunidade de Carambeí. Entrelaçando passado e futuro, memórias individuais e memória coletiva, vimos como a herança cultural, os vínculos, as interações vão moldando esta comunidade e como ela se vê, pensa e sente nas diversas dimensões componentes na vida social. Vimos também como seus membros constroem, a partir disso, o que os faz ser quem eles são e a noção de pertencimento a esta coletividade que, embora diversa, formada que é por diferentes estratos étnicos e socioeconômicos, possui uma unidade que a distingue no mundo.

Já afirmamos que a sociabilidade constitui, em geral, ação espontânea, construída no dia a dia, nas interações. Ela pode, contudo, ser direcionada pelas ações conscientes dos atores sociais. É o que se vê nos esforços da comunidade carambiense para preservar, e ou mesmo resgatar, sua memória, presente em diversas iniciativas, como as publicações sobre diferentes aspectos da vida na cidade e, especialmente, o Parque Histórico de Carambeí.

35

O Parque já conta com um prédio histórico dotado de um importante acervo fotográfico, bibliográfico e memorabilia da colonização e, no momento, recebe melhorias que certamente deixarão nosso visitante, lá do começo deste capítulo, mais afeito à história da cidade, da região, de como sua gente viveu e vive. Entre as referidas melhorias, destacam-se construções que reproduzirão fidedignamente o cotidiano dos primeiros tempos da presença dos imigrantes, e permitirão, portanto, um mergulho no passado. Com isso, a comunidade mantém sua herança comum e reforça seus vínculos e sua identidade. Compreendendo o que foram e o que são, os carambienses preparam-se para construir seu futuro.

Graduado em Ciências Sociais e mestre em Sociologia pela Universidade Federal do Paraná. Doutor em Sociologia Política pela Universidade Federal de Santa Catarina. Professor da Universidade Federal do Paraná.

2 Graduada em Ciências Sociais, mestre e doutora em Sociologia pela Universidade Federal do Paraná. Professora da Universidade Federal do Paraná.

3 A principal fonte desta natureza foi o livro Carambeí 75 anos, autoria de Hendrik Adrianus Kooy, publicado em 1986.

1

Religiosidade

Religiosidade

39

OS PÉS NO CHÃO E OS OLHOS EM DEUS: RELIGIÃO E RELIGIOSIDADES NA IMIGRAÇÃO HOLANDESA EM CARAMBEÍ

Marco Aurélio Monteiro Pereira1

Igreja Evangélica Reformada (década de 1960) Reformed Evangelical Church (1960s) Evangelisch Gereformeerde Kerk (jaren 1960) Autor: não identificado Acervo: Casa da Memória de Carambeí

A vinda dos imigrantes holandeses para o Brasil, em 1908/1909, não foi destituída de dificuldades e problemas. Seu primeiro destino, a localidade de Gonçalves Júnior, no município de Irati, onde foram assentadas cerca de 200 famílias de imigrantes, não era um bom local para a colônia, com dificuldades naturais e de apoio e infraestrutura adequada para o desenvolvimento de atividades agrícolas.

Alojados precariamente, no meio da mata, sem apoio, os imigrantes abriram as clareiras para as primeiras roças com dificuldade extrema. As plantações, porém, foram devastadas por porcos do mato, ratos e gafanhotos, pragas desconhecidas, que não eram tão usuais nem tão intensas em sua Holanda natal.

Religiosidade

40 Sepultamento de Jacob Voorsluys (década de 1960) Jacob Voorsluys's funeral (1960s) Begrafenis van Jacob Voorsluys (jaren 1960) Autor: não identificado – Acervo: Casa da Memória de Carambeí

41

Hendrik Kooy resume esse tempo de forma coloquial, porém trágica: 2

Na Colônia de Gonçalves Júnior, em Irati, o colono Leonardo Verschoor saiu da casa, para dar uma olhada naquilo que podia ter escapado dos gafanhotos.

Será que sobrou algo da safra, que necessitamos tanto para poder viver? As crianças fizeram bastante barulho, batendo em latas vazias, gritando, mas parecia que, para cada gafanhoto que se afugentava, voltaram dez mil companheiros Não ficou nada não. A roça ficou sem um sinal sequer de verde. Tudo destruído outra vez, pois também da primeira safra não sobrara nada. Numa tempestade, acompanhada de saraiva, iniciou naquela vez o malogro completo da safra. Os porcos do mato, que invadiram as roças, acabaram o serviço.

Sem recursos, vacinas e remédios contra as novas e desconhecidas doenças que grassavam na colônia, e até com falta de alimentos, os primórdios da imigração holandesa em Gonçalves Júnior foram marcados por muitas dificuldades e por uma alta mortalidade de imigrantes.

Nessa situação difícil, quase desesperadora, algumas famílias souberam de um novo projeto de colonização, entre as cidades de Ponta Grossa e Castro, na região dos Campos Gerais do Paraná, promovido pela Brazil Railway Company, como local de suporte para o trabalho de construção da Estrada de Ferro São Paulo-Rio Grande.

Algumas famílias decidiram sair de Gonçalves Júnior, suas dificuldades, sofrimentos e dores, e ir em busca de um novo local para viver, trabalhar e criar seus filhos. Em 28 de março de 1911 partiram de Irati e rumaram a Carambeí, onde já residiam alguns imigrantes alemães; lá compraram lotes, casas e gado da Company, começando a sua nova vida.

A situação em Carambeí era muito melhor do que a existente em Gonçalves Júnior; os primeiros colonos divulgaram as boas notícias tanto a outros colonos no Brasil quanto a conhecidos e parentes na Holanda. Logo, chegaram novos imigrantes holandeses e a colônia foi, lenta e gradualmente, se consolidando.

Mas uma questão específica, além da distância de Ponta Grossa e de Castro e das dificuldades da vida cotidiana naquele, na época, longínquo rincão de Carambeí surgiu: a vida e a assistência espiritual aos membros da colônia.

O povo da colônia era um povo de fé. A maior parte deles de fé reformada, membros, na Holanda natal, de diferentes denominações eclesiásticas reformadas calvinistas. Assim, a preocupação com as coisas da fé, mais que natural, era imperativa.

Religiosidade

42 De maneira informal, aqueles que eram crentes, a maioria da colônia, começaram a se reunir nos domingos, nas próprias casas dos colonos para celebrar sua fé em cultos informais, pois não havia pastor na colônia; mais tarde, as celebrações religiosas passaram a ser realizadas em uma pequena casa de madeira cedida pela Company, onde, durante a semana, também funcionava a escola.

Um colono, quase sempre Leendert Verschoor, fazia a leitura de sermões escritos por pastores holandeses, enquanto outro, muitas vezes Jacob Voorsluys, cuidava do ensino da Bíblia e dos Catecismos, além de exercer as

Construção da Igreja Evangélica Reformada (década de 1930) Construction of the Reformed Evangelical Church (1930s) Bouw van de Evangelisch Gereformeerde Kerk (jaren 1930) Autor: não identificado Acervo: Casa da Memória de Carambeí

43

Igreja Evangélica Reformada (década de 1950) Reformed Evangelical Church (1950s) Evangelisch Gereformeerde Kerk (jaren 1950) Autor: não identificado Acervo: Casa da Memória de Carambeí

atividades de professor de tocar seu pequeno fabrico de queijos. O batismo das crianças era feito por pastores luteranos de Ponta Grossa e Castro.

Assim, a vivência religiosa, nos primórdios da colônia, seguiu em seu próprio ritmo. Porém, a própria fé reformada da maioria dos colonos colocava a necessidade cada vez maior de uma igreja própria para a comunidade. Esta necessidade era, ao mesmo tempo, espiritual e social. Num local na época ermo, os cultos e as reuniões de estudo da Bíblia eram momentos privilegiados para, além do crescimento espiritual, existir o contato e as atividades de sociabilidade entre os colonos.

A fé cristã reformada era o grande elo articulador da comunidade, o dossel sagrado do qual fala Peter Berger3. Não pertencer à comunidade de fé não era uma opção nessa época.

Dessa forma, a necessidade da articulação institucional de uma igreja local se impunha, e, em meados da década de 1920, a comunidade começou a construir contatos com igrejas reformadas na Argentina, EUA e Holanda.

O contato principal foi por meio de uma carta da liderança da colônia, escrita em 8 de janeiro de 1925, para o pastor reformado A. C. Sonneveld, que atendia as igrejas reformadas de imigrantes holandeses na Argentina ligadas às Igrejas Reformadas da Holanda (GKN – Gereformeerde Kerken Nederland). A resposta veio já no segundo semestre de 1925, e nela o pastor Sonneveld dizia que, apesar de sua boa vontade com a causa dos imigrantes de Carambeí, não possuía condições para resolver a questão pastoral da colônia.

Mas a carta despertou as lideranças eclesiásticas reformadas da Holanda e dos Estados Unidos para o problema da colônia, e, em consequência disso, iniciaram-se contatos frequentes entre Carambeí e as comissões para a América do Sul da Christian Reformed Church, dos Estados Unidos, as Igrejas Reformadas da Holanda e as Igrejas Reformadas da Argentina (IRA)4. Em 1930, a comunidade construiu seu primeiro templo, de madeira.

Em face disso, o Pastor B. Bruxvoort, das Igrejas Reformadas da Argentina de Tres Arroyos, veio, em 22 de agosto de 1933, a Carambeí para estudar, principalmente com a Associação para Promoção de Assuntos

Religiosidade

44

Eclesiásticos e Escolares com Fundamentação Reformada de Carambeí, a possibilidade de criação de uma igreja local, que seria filiada ao Presbitério de Buenos Aires.

A comunidade local, depois de reuniões e debates, aprovou a filiação e, em 14 de setembro de 1933, a igreja foi criada, com 31 membros professos. A base doutrinária, reformada, da nova igreja estava representada nos Três Formulários da Unidade: A Confissão Belga, O Catecismo de Heidelberg e Os Cânones de Dort.5 Os primeiros presbíteros da nova igreja foram Leendert de Geus e Leendert Verschoor, e Hendrik Harms foi instituído diácono.

Para encaminhar a questão pastoral, a Christian Reformed Church, dos Estados Unidos, que subsidiava o Presbitério de Buenos Aires, colocou à disposição da igreja de Carambeí o Pr. William Vincent Muller. O pastor foi aceito e a casa pastoral rapidamente construída. Mas quando o Pr. Muller chegou dos Estados Unidos com sua esposa, a casa pastoral ainda não estava concluída, e eles habitaram um tempo em uma pequena residência na colônia.

O pastor Muller organizou o funcionamento e as atividades da igreja e também foi pessoa importante na organização comercial e financeira da colônia e da cooperativa. Sua esposa, Dona Charlotte, era enfermeira e teve atuação importante na comunidade numa época de recursos médicos para Carambeí ainda precários e de difícil acesso aos moradores da colônia.

A igreja, então, consolidou seu papel fundamental na articulação e coesão da comunidade imigrante holandesa em Carambeí. Era o local de estudo da Bíblia e das letras, de oração e comunhão entre os membros, de celebrações de fé e encontros comunitários.

O Pastor Muller e sua esposa fundaram diversas associações. Dona Charlotte Muller fundou as associações de moças e senhoras e o Pastor Muller uma associação de jovens de ambos os sexos, que se reuniam a cada duas semanas. É também dessa época a criação da associação de homens.

Na parte esportiva, jovens holandeses se integraram no grupo de jovens alemães que praticavam handebol e ginástica. Alguns ficavam “um pouco surpresos, quando viam as meninas praticar esporte de calção. Alguns achavam isto imoral” 6. Os membros da comunidade e da igreja organizavam passeios e piqueniques como forma de lazer.

Nos chamados “segundo dia de festa” (Natal, Páscoa e Pentecostes) que foram mantidos como era costume na Holanda, todos os moradores da Colônia participavam de um piquenique. Os jovens iam a cavalo, a maioria dos mais velhos de carroça ou charrete. Um dos lugares preferidos para estes piqueniques era no terreno do pastor Muller, junto ao rio São João. 7

45

Era em torno da igreja que, direta ou indiretamente, se articulavam as sociabilidades públicas em Carambeí. Esportes, passeios, piqueniques, grupos de estudo bíblico e de leitura, todos passavam de alguma forma pela igreja. A comunidade possuía, enfim, sua instância articuladora, não apenas nas dinâmicas espirituais, mas também nas culturais, sociais e até econômicas.

Os postulados da doutrina social de Calvino, que fundamentam a prática social reformada, se manifestaram com o surgimento e o fortalecimento da Cooperativa, e com a ação social da comunidade de fé expressa na igreja.

Durante a Segunda Guerra Mundial, o pastor Muller necessitou retornar por um tempo aos Estados Unidos e a igreja retornou à prática de leitura de sermões por membros não ordenados.

Mas, curiosamente, a igreja se viu diante um problema inusitado: a proibição de uso de idiomas estrangeiros durante reuniões e cultos no Brasil, feita pelo governo de Getúlio Vargas. Mas, como a memória não deixa escapar, uma boa explicação e alguns queijos da Batavo possibilitaram a autorização para boa parte do culto continuar a ser em celebrada em idioma holandês. O culto se iniciava com a leitura, em português de forte sotaque, dos Dez Mandamentos, e a partir daí se desenvolvia em holandês. O “jeitinho brasileiro” havia chegado à colônia, e a igreja pôde continuar a edificar seus membros, com o auxílio do pastor Willem Veltkamp, que era capelão do exército holandês, até o retorno do pastor. O pastor Muller retornou em 1942 e permaneceu à frente da igreja de Carambeí por mais dez anos.

Durante a década de 1950 a colônia aumentou sua população com a chegada de novos imigrantes holandeses. Carambeí se torna mais próspera a cada ano. A igreja consolida cada vez mais sua posição na comunidade.

Pastor William Muller (década de 1960) Pastor William Muller (1960s) Dominee William Muller (jaren 1960) Autor: não identificado Acervo: Janetje Vriesman de Geus

Religiosidade

46

Foi também no início da década de 1950 que, com a chegada de colonos para a criação da colônia Castrolanda, no município de Castro, o pastor Muller passou a se dedicar cada vez mais à organização da igreja da nova colônia. A igreja foi fundada em 25 de outubro de 1952, e já nesse ano o pastor Muller assumiu o pastorado da nova igreja.

Para a igreja de Carambeí veio, da Holanda, onde era pastor da igreja reformada de 's Gravenzande, o reverendo Luitje Moesker, ligado às Igrejas Reformadas da Holanda (GKN), com sua esposa, dona Odete.

A vinda do reverendo Moesker marca, na prática, a consolidação na igreja na colônia. O pastor Muller era subsidiado, na maior parte de seus vencimentos, pela Christian Reformed Church, mas a comunidade da colônia teve, a partir da chegada do reverendo Moesker, que arcar integralmente com os vencimentos do seu pastor.

Isso, porém, deu à comunidade um pastor com muito mais tempo de dedicação à igreja. O Pr. Muller era homem ativo, que trabalhou na igreja, na cooperativa de Carambeí e na organização da cooperativa de Castrolanda e foi Cônsul Holandês no Estado do Paraná, dentre outras atividades. Com a vinda do reverendo Moesker para Carambeí e a permanência do pastor Muller em Castrolanda, o pastor de Carambeí veio com muito mais disponibilidade para o trabalho na igreja.

Assim, as associações e organizações internas da igreja se desenvolveram e consolidaram, e a igreja, definitivamente, a partir daí, se tornou o polo de aglutinação da vida religiosa, social, cultural e de lazer da colônia.

A presença do pastor Muller à frente da igreja de Castrolanda abriu um campo de fronteiras mais largas para o intercâmbio, tanto no campo religioso, quanto no social, entre Carambeí e sua irmã mais nova em Castro. Cultos e atividades religiosas, torneios de esporte, retiros e passeios em conjunto, ora em Carambeí, ora em Castrolanda, abriram os horizontes das sociabilidades entre as colônias, sob o dossel sagrado da igreja.

Na década de 1950, a articulação entre a igreja e a escola se consolidou com a eleição do reverendo Moesker para a presidência da diretoria da escola. Foi quando se trouxe, da Holanda, o professor Henri van Westering para lecionar em holandês na escola da colônia. Mais tarde o professor foi substituído por sua esposa e, assim, a prática do ensino em holandês com professores da Holanda natal se consolidou, até os dias de hoje, embora atualmente esteja mais focada no ensino do idioma.

Este é um detalhe bastante importante, pois a presença de um professor nativo e residente na Holanda até sua vinda para Carambeí proporciona uma ligação permanente dos imigrantes com a terra natal, não apenas entre os adultos, mas também na formação das crianças.

Com isso, as tradições holandesas em Carambeí não se congelaram, mas se definiram pelo seu dinamismo e transformação constante, pela retroalimentação permanente gerada pela construção, não apenas do idioma, mas da

47 Imagem aérea de Carambeí, com destaque para a Igreja Evangélica Reformada (década de 1960) Aerial view of Carambeí, highlighting the Reformed Evangelical Church (1960s) Luchtfoto van Carambeí met de Evangelisch Gereformeerde Kerk (jaren 1960) Autor: não identificado – Acervo: Casa da Memória de Carambeí

49

cultura holandesa contemporânea, por meio do professor que lecionasse no idioma natal, vindo da própria Holanda.

Esta postura, de construção de uma tradição e uma identidade dinâmica na relação com a Holanda também se efetivou no campo da igreja. Na medida do possível, a igreja manteve, ao longo do tempo, um pastor celebrasse os cultos, realizasse estudos e fizesse visitas aos membros sempre falando em holandês.

Isso propiciou, de forma análoga ao que aconteceu na escola, um contato dinâmico e permanente com a Holanda também no campo religioso, o que foi fundamental para a afirmação e consolidação da identidade reformada da igreja e de sua autonomia local, evitando o risco de diluição, quer pelo imobilismo, quer pela adaptação excessiva às práticas das igrejas brasileiras com as quais tinha contato, principalmente luteranos e presbiterianos.

Em 1957, a primeira igreja, de madeira, que havia sido construída em 1930, depois de uma ampla e intensa discussão entre a comunidade sobre o seu local de edificação, foi substituída pela atual, com instalações mais adequadas.

Em 1959, a colônia recebeu a visita de uma comissão das Igrejas Reformadas da Holanda (GKN), com vistas à implantação de um trabalho missionário em terras brasileiras.

Como fruto desse encontro veio para o Brasil, em 1959, o pastor Francisco Schalkwijk. O pastor ficou cerca de um ano em São Paulo, fazendo estudos preliminares sobre as potencialidades e possibilidades de implantação de um trabalho missionário das Igrejas Reformadas da Holanda (GKN) em terras brasileiras. Após isso retornou a Holanda para ultimar seus preparativos e, em maio de 1961, veio para Carambeí, onde iniciou seu trabalho, acompanhado de sua esposa, dona Margarida, e de seus três filhos pequenos.

Em Carambeí, o pastor Schalkwijk desenvolveu os trabalhos de Escola Dominical e cultos em português, além de dar aulas de catecismo, também em português. Trabalhou, também, com as sociedades de senhoras, homens, moças e moços voltadas para membros brasileiros da igreja. Eventualmente, quando a

Cemitério de Carambeí (década de 2010) Cemetery of Carambeí (2010s) Kerkhof van Carambeí (jaren 2010) Autor: Clarissa de Almeida Lima – Acervo: Larocca Associados

51

igreja se encontrava sem pastor holandês, o pastor Francisco ministrava os cultos e os sacramentos na língua natal, além de realizar casamentos e classes de preparação para a profissão de fé.

O trabalho missionário das Igrejas Reformadas da Holanda (GKN) foi de fundamental importância, inclusive para a consolidação de uma perspectiva missionária na igreja de Carambeí, que pôs a igreja numa perspectiva mais a ampla do que a de uma instituição de manutenção espiritual restrita à comunidade imigrante.

Como fruto desse trabalho, também ocorreu o início das relações da igreja de Carambeí com a Igreja Presbiteriana do Brasil (IPB), que seria, daqueles tempos até hoje, uma parceira privilegiada nos trabalhos missionários da igreja, além de ceder vários pastores, ao longo do tempo para as igrejas reformadas, que gradualmente estavam se expandindo.

No início da década de 1960, imigrantes holandeses se estabeleceram na região de Arapoti, a maioria de fé reformada, e em 14 de outubro de 1960 a igreja de Arapoti foi organizada, com 34 membros professos e 59 membros batizados. A igreja foi inicialmente atendida pelo pastor Muller e, em seguida, para lá foi o reverendo Moesker, ambos com passagem anterior por Carambeí.

Já anteriormente, em 1954, o pastor Muller, que atendia os “dispersos” imigrantes holandeses que residiam fora das colônias dos Campos Gerais , ajudou o formar o “Círculo Bíblico Holandês”, em São Paulo, que possuía, no seu início 16 adultos e 16 crianças. Mais tarde, esse grupo sentiu a necessidade de se organizar em igreja, e, em 27 de novembro de 1955, organizaram-se como a Igreja Protestante Holandesa.8 Mas logo depois, em 1957, depois de reuniões com as igrejas das colônias holandesas no Paraná, a igreja de São Paulo sentiu a necessidade de uma maior integração e de uma caminhada conjunta com as igrejas reformadas do Paraná. A união formal da Igreja Protestante Holandesa com as igrejas reformadas das colônias do Paraná se consolidou apenas em 1962, quando da criação da Igreja Evangélica Reformada.

O ano de 1962 marca o apogeu do processo de consolidação institucional das igrejas reformadas holandesas no Brasil. É nesse ano que as igrejas se desligam da Igreja Reformada Argentina (IRA). Foi um processo refletido, maduro e no tempo certo.

Pastor William Muller na recepção a autoridades holandesas (década de 1950) Pastor William Muller hosting Dutch authorities (1950s) Dominee William Muller bij de ontvangst van Nederlandse autoriteiten (jaren 1950) Autor: não identificado Acervo: Casa da Memória de Carambeí

Na 'Reunião Nacional', em 1958, as Igrejas Reformadas no Brasil já haviam decidido caminhar rumo à independência. Assim, no dia 18 de junho de 1962, foi realizada a 'Reunião Nacional' das Igrejas Reformadas, que tinha como tema: 'A formação de uma só denominação'. Para tal também convidaram a Igreja Protestante Holandesa de São Paulo e a Igreja Reformada Libertada de Monte Alegre. Nesta reunião decidiu-se pela independência e desvinculação da IRA.

Religiosidade

52 A igreja de São Paulo também se afiliou à nova denominação, cujo nome escolhido foi Igreja Evangélica 9 Reformada (IER).

A nova igreja, então, comunicou oficialmente sua formação às denominações com que possuía relações e, em 21 de janeiro de 1963, realizou sua primeira reunião de Sínodo, onde foi estabelecida a Constituição das IERs. Os principais pontos que definiram a feição denominacional da IER foram os seguintes: ·A IER é uma união de igrejas, que adota como única regra de fé e prática a Bíblia Sagrada; ·A IER adota confessionalmente os 'Credos Ecumênicos' (Credo Apostólico, Credo NicenoConstatinopolitano e Credo Atanasiano) e os chamados 'Três Formulários da Unidade' (Confissão Belga, Catecismo de Heidelberg e Cânones de Dort), como fiel exposição da Sagrada Escritura; · A IER tem por finalidade adorar a Deus, conforme Sua Palavra, propagar o Evangelho de Cristo, promover a educação cristã e obras de caridade e administrar seu patrimônio. (KOOL, 2007, p. 8).

Já em 1964 as IERs, em um comodato feito com a Igreja Presbiteriana do Brasil (IPB), assumem, por 50 anos, o Instituto Cristão de Castro e formam a Associação das Escolas Reunidas do Instituto Cristão (AERIC). O incansável pastor Muller assumiu o trabalho inicial de consolidação e articulação da AERIC. Com sua visão de assistência espiritual e comunitária aos imigrantes holandeses de Carambeí, Castrolanda, Arapoti e São Paulo já suficientemente consolidada, a IER passou a se preocupar de forma mais intensiva com sua ação missionária.

Para isso, passou, em Carambeí principalmente, a investir mais no trabalho entre os brasileiros, cuja quantidade de pessoas desejosas de se integrar à IER aumentava constantemente, fruto do trabalho da própria igreja e também da ação missionária em língua portuguesa do pastor Schalkwijk.

Em 1965, o Conselho da IER decidiu dividir-se em duas alas: uma mantendo o idioma holandês e outra de língua portuguesa, e foi deixado aos membros liberdade para se afiliar a ala que desejassem.

A ala de língua portuguesa foi chamada de Congregação Betel, e começou seus trabalhos com uma Escola Dominical. O primeiro culto no salão da congregação, na Vila Nova Holanda, foi 20 de março de 1968. Com o progresso do trabalho, foi natural a transformação da congregação em igreja, o que ocorreu em 21 de agosto de 1977, data também da filiação da nova igreja ao Sínodo das IERs. Na data de organização a IER da Vila Nova Holanda contava com 98 professos, e seu primeiro pastor foi o reverendo Acir Rickli, cedido pela Igreja Presbiteriana do Brasil (IPB). Em 1990 a igreja comunicou ao Sínodo ter alcançado sua autonomia financeira e em 2007 mudou seu nome para IER Nova Holanda.

Mas a década de 1970 também foi importante pela decisão do Sínodo das IER de autorizar o acesso de mulheres aos ofícios eclesiásticos de diaconia, presbiterado e pastorado, deixando às igrejas a livre opção de escolha quanto ao tema.

53 Esta atitude da IER marca um passo importante na organização eclesiástica e em sua integração à modernidade no campo religioso, indo por caminhos cada vez mais usuais na Holanda e na Europa, mas ainda bastante restritos no campo evangélico brasileiro, fortemente marcado pelo fundamentalismo teológico e eclesiástico.

Em 1975, a mudança de algumas famílias de Carambeí para a cidade de Tibagi possibilitou a formação de um trabalho missionário da IER naquela localidade. Nessa época, Tibagi não possuía nenhuma igreja evangélica,10 e o novo trabalho era atendido, em seus primórdios, pelos próprios pastores das IERs, ficando a responsabilidade dos cultos inicialmente a cargo de dois membros da nova congregação: Cornélio de Geus e Nicolaas Biersteker. A sede e o local de cultos da nova congregação foram inaugurados em 4 de março de 1979.

Em 1981, a IER de Carambeí indicou o pastor Simon Wolfert para pastorear a Congregação e enviou um pedido ao Sínodo das IERs para que concedesse autonomia ao trabalho de Tibagi. Dessa forma, a organização da IER de Tibagi como igreja filiada ao Sínodo das IERs aconteceu em 26 de fevereiro de 1982. É dessa época também o surgimento das primeiras vocações pastorais e de candidatos ao ministério da Palavra na IER. O primeiro seminarista da IER foi o pastor Auke van der Meer, formado em 1978 no Seminário Presbiteriano do Sul, em Campinas. Em 1979, lá também se formou o pastor Leonardo de Geus Los, que logo depois foi para a Holanda complementar seus estudos.

Durante a década de 1970, estabeleceu-se em Carambeí uma Igreja Católica Romana, para atender ao número cada vez maior de brasileiros, católicos que trabalhavam na Cooperativa em Carambeí. Em 1975, foi nomeado padre da Paróquia de Nossa Senhora da Conceição o missionário católico Theodorus Köpp, e a igreja desenvolveu-se e consolidou-se, sendo hoje bastante atuante na cidade.

Com a necessidade cada vez maior de cultos e estudos em português, as IERs foram, gradativamente, buscando soluções para esse problema. Assim, em 1986, a IER de Carambeí-Colônia empossou seu primeiro pastor brasileiro, o reverendo João V. de Lima. Isso foi necessário pelo próprio crescimento da igreja, que, na época, já contava com mais de 600 membros, entre batizados e professos e, dentre estes, uma parcela que não conhecia o idioma holandês.

Da mesma forma a IER de Castrolanda também instalou seu primeiro pastor brasileiro, o reverendo Donaldo Sonntag, em 1991. Nessa época, a IER de Castrolanda também já contava com mais de 600 membros, entre batizados e professos.

Em 1996, quando já contava com cerca 400 membros, a IER de Arapoti também instalou seu primeiro pastor brasileiro, o reverendo David N. Pereira.

Em 1998, foi publicado e adotado pelas IERs o Hinário das Igrejas Evangélicas Reformadas no Brasil, que definiu o conjunto de hinos das IERs e padronizou a musicalização dos hinos e salmos entoados nos cultos e

Religiosidade

54

Imagem de Carambeí, com destaque para torre da Igreja Evangélica Reformada (década de 2010) Carambeí, highlighting the Reformed Evangelical Church tower (2010s) Beeld van Carambeí met toren van de Evangelisch Gereformeerde Kerk (jaren 2010) Autor: Fábio André Chedid – Acervo: Casa da Memória de Carambeí

reuniões pelas congregações das diversas comunidades da IER. O hinário possui, também, as Confissões da IER e as formas litúrgicas para utilização em cultos e ocasiões especiais.

O processo de expansão da IER continuou nos últimos anos do século XX. Em 1995, foi iniciado um trabalho missionário na cidade de Gerais de Balsas, no Maranhão, principalmente para atender famílias de Carambeí que se mudaram para aquela localidade para trabalhar no agronegócio. A IER de Gerais de Balsas foi fundada em 23 de setembro de 1996 e seu primeiro pastor foi o reverendo Saulo Vieira.

Em 1995, o Sínodo das IER aprovou a criação de um trabalho missionário em Curitiba, capital do Paraná, em parceria com as Igrejas Cristãs Reformadas da Holanda (CGKN). O trabalho ficou inicialmente a cargo do pastor Auke van der Meer, e atendia a filhos de holandeses das colônias que estudavam em Curitiba e alguns membros das IERs que lá trabalhavam. Depois de várias dificuldades o trabalho foi instalado numa edificação no bairro do Portão, e, em 8 de março de 1998, foi instalada a Comunidade de Curitiba, ligada principalmente à IER de Castrolanda. Três 11 anos depois, a Comunidade passou a se chamar Congregação Sinodal IER Curitiba.

Já nos anos 2000, com o apoio e ajuda da IER de Arapoti, começou um trabalho missionário na cidade paulista de Itararé. A congregação foi formada em 11 de outubro de 2001, com os trabalhos dirigidos pelo pastor de Arapoti, reverendo Gerson Iurk. Em 2005, o pastor Allison Schröpfer da Silva assumiu os trabalhos na Congregação e em 11

55

de junho de 2006 a Congregação inaugurou seu templo. Em 10 de dezembro desse mesmo ano, a Congregação transformou-se na IER de Itararé, com 24 membros professos e 16 batizados. Mas a IER de Itararé, mesmo igreja, ainda por estar em fase de consolidação, possui uma ligação especial com a IER de Arapoti.

Hoje, além dos trabalhos, congregações e igrejas, a IER de Carambeí-Colônia mantém uma congregação no bairro San Martin, em Ponta Grossa, conduzida pelo evangelista Ezequiel de Carvalho.

Este painel histórico, por sucinto e esquemático que seja, permite que se perceba a importância capital da igreja na vida da comunidade das colônias holandesas e, principalmente, de Carambeí.

Além da dimensão histórica e institucional acima posta, é fundamental a construção de espaços sociais e culturais de religiosidades, aqui pensadas como práticas pessoais e/ou coletivas de vivências religiosas, que constroem e definem espaços identitários pessoais e coletivos numa dada comunidade.

A fé reformada permeia todos os aspectos da vida da comunidade imigrante holandesa em Carambeí, em maior ou menor grau, mas sempre presente no cotidiano das pessoas, das famílias e da sociedade.

As práticas devocionais domésticas, privadas, se complementam com práticas devocionais públicas, como, por exemplo, o hábito, recentemente reintroduzido, de se abrir as reuniões de diretoria da Cooperativa com oração. Os espaços e formas de convivência revelam de maneira clara a influência da fé reformada na conduta, no trajar, na linguagem e na atitude diante da vida e do trabalho dos membros da comunidade imigrante em Carambeí.

Igreja Evangélica Reformada (década de 1950) Reformed Evangelical Church (1950s) Evangelisch Gereformeerde Kerk (jaren 1950) Autor: não identificado – Acervo: Casa da Memória de Carambeí

Religiosidade

56

É evidente que a ampliação da complexidade de formação da população da cidade, o distanciamento cronológico das origens holandesas, e a própria lógica globalizante de consumo presente na sociedade contemporânea tendem a relativizar esses hábitos e condutas. Mas, de qualquer forma, eles ainda estão presentes na vida de Carambeí, numa excelente tradução do conceito de “dossel sagrado” de Peter Berger12, como a cobertura que protege e determina os fundamentos das práticas e vivências na comunidade.

A sacralização do cotidiano e do trabalho como frutos da bênção, graça, misericórdia e soberania de Deus, definidores da fé reformada calvinista, saltam aos olhos de um observador não pertencente à comunidade e revelam permanências importantes da, talvez, mais importante dimensão da fé cristã, a sua dimensão holística, que permeia o ser espiritual, mas também o ser familiar, o ser social, o ser político, o ser laboral, enfim, a totalidade do ser do crente, sacralizando a vida e suas relações como um todo.

Isto pode ser constatado de maneira cristalina, no chamado “Salmo dos Pioneiros de Carambeí” (Sl. 68:10 no Hinário), colado na contracapa do Hinário da IER (1998): Louvado seja o nosso Deus que dia a dia ampara os teus com muitos benefícios.

Deus é a nossa salvação de geração a geração nos guia com firmeza.

Tu, Deus, excelso, nos porás a tua eterna santa paz, nele vivamos para sempre.

Louvai o Deus Libertador, Ele é o nosso Redentor, que livra-nos da morte.

Aqui a expressão de fé não é litúrgica ou mística ou transcendental. Ela é vivencial, integral, holística. A relação posta com Deus vai além da dimensão espiritual e se articula nas vivências cotidianas, compreendidas como espaços e momentos de exercício da absoluta e efetiva soberania e salvação de Deus.

Mesmo que a igreja seja fundamental para as dimensões religiosas, culturais e econômicas no vivido dos imigrantes holandeses, é a fé reformada que a igreja professa que forma o dossel sagrado que define, articula, representa e identifica o que de mais particular e próprio se configura na Réplica da Igreja Evangélica Reformada – Parque Histórico de Carambeí (década de 2010) Replica of the Reformed Evangelical Church - Historic Park of Carambeí (2010s) Replica van de Evangelisch Gereformeerde Kerk _ Parque Histórico van Carambeí (jaren 2010) Autor: Fábio André Chedid – Acervo: Casa da Memória de Carambeí

57

imigração holandesa em Carambeí: a consciência profunda, talvez inconsciente em alguns, mas sempre presente, da soberania, misericórdia e graça de Deus na vida da comunidade.

E é isso, para encerrar, que traz as vivências de religião e religiosidades em Carambeí a uma dimensão 13 muito próxima da comunidade de fé neotestamentária, conforme descrita nos Atos dos Apostólos 2:42-47.

Eles se dedicavam ao ensino dos apóstolos e à comunhão, ao partir do pão e às orações. Todos estavam cheios de temor e maravilhas e sinais eram feitos pelos apóstolos. Os que criam permaneciam unidos e tinham tudo em comum. Vendendo suas propriedades e bens, distribuíam a cada um conforme a sua necessidade. Todos os dias, continuavam a reunir-se no pátio do templo.Partiam o pão em suas casas, e juntos participavam das refeições, com alegria e sinceridade de coração, louvando a Deus e tendo a simpatia de todo povo. E o Senhor lhes acrescentava diariamente os que iam sendo salvos.

REFERÊNCIAS

BERGER, P. O Dossel Sagrado; elementos para uma teoria sociológica da religião. São Paulo: Paulus, 1985.

BÍBLIA SAGRADA : Nova versão internacional. São Paulo: Sociedade Bíblica Internacional, 2009.

IGREJA Evangélica Reformada. Hinário das Igrejas Evangélicas Reformadas no Brasil. [s.l.] : IER, 1998.

KOOL, NOTAS Professor do Departamento de História da UEPG. Pastor da Igreja Presbiteriana do Brasil.

KOOL, 1986, p. 8.

3 BERGER, P. O Dossel Sagrado; elementos para uma teoria sociológica da religião. São Paulo: Paulus, 1985.

4 2007, p. 5.

5 Posteriormente, os Cânones de Dort foram retirados das referências confessionais da IER. 6 KOOY, 1986. Op. cit., p. 112.

7 Id. ibid., p. 117-118 8 KOOL, 2007, p. 8.

9 Id. ibid.

10 Id. ibid., p. 9.

11 Id. ibid., p. 11.

12 BERGER, P. Op. cit.

13 BÍBLIA SAGRADA : Nova versão internacional. São Paulo: Sociedade Bíblica Internacional, 2009. p.1256-1257.

1

2

Mulheres

Mulheres

61

PARTEIRA, ENFERMEIRA, PROFESSORA, ESPOSA, MÃE E... MULHER! IDENTIDADE FEMININA E PAPÉIS FEMININOS NA COMUNIDADE HOLANDESA DE CARAMBEÍ, SÉCULO XX

Andréa Mazurok Schactae1

Wilhelmina Valenton e sua filha Rosa (década de 1950) Wilhelmina Valenton and her daughter Rosa (1950s) Holandês Wilhelmina Valenton en haar dochter Rosa (jaren 1950)

W

Autor: Jan Valenton – Acervo: Casa da Memória de Carambeí

ilhelmina, Charlotte, Helena, Cornelia, Maria e tantas outras, esposas e mães, filhas, algumas enfermeiras, outras trabalhadoras domésticas, todas donas de casa, todas mulheres da comunidade Holandesa de Carambeí.

Essas mulheres, algumas imigrantes e outras descentes de imigrantes, juntamente com seus pais ou esposos e filhos, ajudaram a construir a história da pequena e encantadora cidade localizada nos Campos Gerais, que atualmente é conhecida por suas características peculiares socioculturais e pela paisagem que lembra, no estilo das casas e nos costumes e hábitos do seu povo, a colonização europeia. Tal história, aliás, inicia-se na década de 1910, quando “chegaram as três primeiras famílias holandesas”2 à antiga fazenda Sinhara, então pertencente a Brazil Railway Company, que havia adquirido as terras visando nela estabelecer colonos europeus. Eram, sem dúvida, homens e mulheres cujas vidas seriam transformadas pela experiência da imigração, pelo contato com o outro, o brasileiro, e mais ainda, pela busca da realização de um sonho: um futuro melhor.

Mulheres

62

Luisa Degger e Hildegard Engels, em Arapoti (década de 1960) Luisa Degger and Hildegard Engels in Arapoti (1960s) Holandês Luisa Degger en Hildegard Engels, in Arapoti (jaren 1960) Autor: Geraldo Degger – Acervo: Casa da Memória de Carambeí

Não obstante, lançar luz sobre as vivências e experiências de mulheres imigrantes e de suas descendentes, que foram construtoras de Carambehy, é, portanto, o interesse principal deste trabalho. Nas fotos, em textos e nas lembranças observam-se as mulheres e os espaços do feminino.

As fotos mostram rostos de mulheres que construíram um diferente significado para o feminino em Carambeí. Lançar olhares sobre essas imagens de mulheres da comunidade é importante para identificar os espaços do feminino na

Primeiro Encontro de senhoras cristãs das Igrejas de Carambeí e Castrolanda (década de 1950) First meeting of Christian ladies from the churches of Carambeí and Castrolanda (1950s) Holandês De eerste Christenvrouwendag van de kerken van Carambeí en Castrolanda (jaren 1950) Autor: não identificado – Acervo: Casa da Memória de Carambeí

comunidade. Nos anos 30, elas – jovens, crianças e adultas – estavam presentes nas Comemorações dos 25 anos de 3 Carambeí. Na mesma década elas participavam do Grupo Folclórico Holandês, vestidas com seus trajes típicos – 4 confeccionados pelas costureiras da comunidade. Com seus chapéus e vestidos, belas e sorridentes, alunas do Instituto Cristão pousaram para foto. O grupo de jovens estava reunido para mais um passeio promovido pela 5 instituição. Nos anos 60, elas encantavam a comunidade reunida no Clube Batavo, ao atuarem nas apresentações 6 teatrais. Essas imagens são exemplos de alguns lugares, entre tantos outros, ocupados pelas mulheres.

Mulheres

64

Dowtje de Geus na Cooperativa Batavo (década de 1950) Dowtje de Geus from Cooperativa Batavo (1950s) Dowtje de Geus in de Cooperativa Batavo (jaren 1950) Autor: não identificado Acervo: Dick de Geus

HOMENS E MULHERES: CONSTRUTORES DA COMUNIDADE Olhar para a comunidade de imigrantes de Carambeí é olhar para as vidas de homens e mulheres que constituíram identidades masculinas e femininas ao longo do tempo, à medida que construíam e reconstruíam os espaços sociais, familiares, políticos e econômicos que, nos dias atuais, caracterizam o seu grupo social.

Convém salientar que se tratou de uma construção feita por homens e mulheres, sim, pois todo o processo de construção identitária é feita de modo relacional e situacional, como bem aponta Denys Cuche, que, ao dialogar com Frederik Barth, afirma:

65

Deve-se tentar entender o fenômeno da identidade através da ordem das relações entre os grupos sociais. Para ele, para definir a identidade de um grupo, o importante não é inventariar seus traços distintivos, mas localizar aqueles que são utilizados pelos membros do grupo para afirmar e manter uma distinção cultural. Uma cultura particular não produz por si só uma identidade diferenciada: esta identidade resulta unicamente das interações entre os grupos e os procedimentos de diferenciação que eles utilizam em suas relações.7

Ora, certamente não é necessário nos alongarmos na discussão, bastando observarmos o ícone que identifica a Cooperativa Batavo: a representação da figura do homem e da mulher, lado a lado, de mãos dadas, em trajes típicos, para se perceber que o trabalho na comunidade era feito em conjunto, por meio da união de forças.

Assim, faz-se importante evidenciar que os desdobramentos na história da comunidade, as mudanças e permanências, seu progresso e crescimento pertenceram e pertencem a homens e mulheres, posto que, consciente ou inconscientemente, declarada ou irrefletidamente, muitas vezes apenas aos primeiros couberam as aclamações.

Com efeito, as mulheres imigrantes de Carambeí estavam presentes em todos os espaços, desde a atividade econômica comumente considerada a principal na comunidade, ou seja, as tarefas ligadas ao campo e à ordenha, até as atividades socioculturais, como as festas de casamento, reuniões familiares, cultos dominicais.

Mais ainda, elas, as mulheres, estavam presentes na Cooperativa Batavo, um espaço visto como tipicamente masculino. Aliás, olhando com mais atenção, observa-se claramente que, no âmbito da Cooperativa, sempre existiu espaço para o feminino, não apenas no que se refere às questões simbólicas que envolvem a ideia da 'cooperativa' como uma entidade que acolhe e une os cooperados, tal como uma 'mãe', mas também, e 8 principalmente, das tarefas práticas que envolveram as mulheres desde o início das atividades da Batavo, em 1925.

Ao fim e ao cabo, as mulheres ocuparam lugares como trabalhadoras, como cooperadas, ou ainda como esposas e filhas dos associados.

Ao longo do século XX, as reuniões dos membros da entidade também contavam com a participação feminina. As mulheres ocupavam o seu papel ao lado dos esposos ou até mesmo como cooperadas, tendo em vista que, com o falecimento do associado, a viúva e em alguns casos a filha assumia o seu lugar.

Mulheres

66

Assim, encontramos rostos e corpos femininos nas fotografias guardadas na Casa da Memória e nos acervos particulares que registram as mulheres atuando como secretárias ou operárias, dividindo o espaço com 9 homens e constituindo espaços femininos. No que tange às atividades nos escritórios da cooperativa, estes representam o espaço feminino desde o início do século XX. As imagens e as recordações indicam que a realidade vivenciada pelas mulheres de Carambeí estava próxima da realidade da maioria das imigrantes e brasileiras do Brasil do início do século XX, as quais dividiam seu tempo entre atividades domésticas, os trabalhos fora de casa e os eventos sociais. Portanto, a vida no campo, a cultura, a economia e outras variáveis formaram os múltiplos espaços femininos que marcam as experiências das mulheres que viveram em Carambeí.

A participação feminina ocorria também nos eventos festivos promovidos pela Batavo, entre os quais o Encontro de Esposas, que surgiu no ano de 1993 e, desde então, tem sido realizado anualmente. A este propósito, deve-se evidenciar que no 5º Encontro de Esposas, promovido em 1997 no salão de festas do Clube Social de Carambeí, estiveram presentes 512 mulheres. O evento contou com uma palestra de Helena Albuquerque, associada que, após a morte do marido, passou a administrar a propriedade da família. Helena tornou-se membro da 10 Cooperativa, Coordenadora da Emater, Vice-Prefeita e Secretária de Agricultura do Município de Castro.

Outro evento feminino é o Encontro de Mulheres Cooperadas, cujo início ocorreu em 1992 e que reúne as 11 associadas, esposas e filhas de associados para palestras e atividades recreativas.

AS MULHERES: FEMININOS E IDENTIDADE Os espaços ocupados pelas mulheres na Cooperativa estão, sem dúvida, vinculados às mudanças socioculturais e econômicas que caracterizaram as relações sociais ao longo do século XX, bem como às especificidades nacionais e locais.

Com efeito, no decorrer do século passado, foram muitas e profundas as transformações nas políticas vinculadas aos direitos das mulheres em países ocidentais.

No Brasil, ao longo do século XX, ocorreram mudanças na legislação que vieram a influenciar a vida de mulheres, homens e crianças. Entre as alterações no direito feminino, a década de 1930 foi marcante. A aprovação de leis que regulamentaram o trabalho feminino, a igualdade de salário entre os sexos, a obrigatoriedade de creches 12 nos estabelecimentos com mais de 30 mulheres e, finalmente, a conquista do direito ao voto, no ano de 1934, confirmam a importância dessa década para as experiências das mulheres brasileiras, imigrantes e descendentes de imigrantes que construíram o Brasil ao longo do século XX.

67

Charlotte Muller e o grupo do clube das jovens ao lado da Igreja Evangélica Reformada (década de 1940) Charlotte Muller and the young people's club next to the Reformed Evangelical Church (1940s) Holandês Charlotte Muller en de meisjesvereniging naast de Evangelisch Gereformeerde Kerk (jaren 1940) Autor: não identificado – Acervo: Casa da Memória de Carambeí

Na década de 1960, a conquista feminina no campo do direito foi dada pelo Estatuto Civil da Mulher 13 Casada, que legitimou as mulheres como “colaboradoras do marido na sociedade conjugal.” Finalmente, no final do século XX, com a promulgação da Constituição Brasileira do ano de 1988, foi afirmada a igualdade de “direitos 14 civis das mulheres aos dos homens, tanto na vida pública como na privada”.

Inserida nesse contexto, a Região Sul do país igualmente assistiu as rupturas dos lugares pertencentes às mulheres, muito embora apresente uma série de peculiaridades quanto a costumes e hábitos culturais, dadas as

Mulheres

68

características implantadas pela colonização europeia. A esse respeito, em suas pesquisas sobre as imagens das mulheres sulistas, Joana Pedro afirma que, nessa região, encontram-se “diferentes perfis femininos nos diversos 15 períodos históricos: mulheres oriundas de etnias e classes sociais várias”. Tome-se, por exemplo, as mulheres de Curitiba no começo do século XX: “[...] a diferença expressa na pluralidade étnica exposta na arquitetura [...] no colorido da população e nas diferenças socioeconômicas”. Essa diferença está apagada pela construção e sobreposição da imagem romantizada da mulher ideal, boa esposa, excelente mãe, dócil e serena.

Mas ainda, segundo a historiadora, entre as mulheres de carne e osso existe a diversidade. Em outras palavras, entre elas existem mães, donas de casa, operárias, donas de propriedades, comerciantes, parteiras, 16 professoras, estudantes e tantas outras identidades femininas assumidas ao longo de suas vidas. Mas essas mulheres não assumem apenas uma dessas identidades; percebe-se, de fato, que muitas carregam ao longo de suas vidas várias identidades sociais, no mais das vezes não antagônicas, posto que resultam de seus papéis sociais. São mães, são esposas, mas também são mães e operárias, são esposas e professoras, são mães e parteiras e enfermeiras.

São mulheres.

Cabe lembrar que, na historiografia brasileira, existem alguns ruídos sobre os femininos no campo e nas primeiras cooperativas. Entre as pesquisas que deram voz às mulheres das áreas rurais está a da historiadora Maria 17 Aparecida Moraes Silva, segundo a qual o papel das mulheres imigrantes nas propriedades rurais foi fundamental para o sustento da família.

A indústria doméstica tinha um peso importante na produção para o consumo da família colona: preparo de carnes de vaca e de porco, gordura, doces, conservas [...]. A fabricação de sabão, costura de roupas para toda a família, confecção de colchões e cobertores [...] queijo, manteiga, além das tarefas relativas ao beneficiamento de arroz e café nos pilões, eram outras obrigações das mulheres.18

Regressando à Comunidade de Carambeí, percebe-se que o mesmo processo de construção de identidade ocorreu com as mulheres imigrantes holandesas e as descendentes dos imigrantes holandeses. Certamente, entre elas o primeiro passo na construção da identidade deu-se perante a necessidade de definir a sua nacionalidade; logo, a sua bagagem cultural. Assim, é possível desvelar que essas mulheres, antes de mais nada, construíram a imagem de si mesmas perante a percepção de quem eram – imigrantes, filhas de imigrantes, filhas de holandeses, esposas de imigrantes, portanto detentoras de traços culturais e de hábitos e costumes singulares, trazidos pelo seu grupo do local de origem. Falavam uma língua diferente. Tinham outros gostos musicais, culinários e artísticos. Outro padrão de beleza.

69

Adiante, o processo de construção da identidade social levou essas mulheres a perceberem-se como membros de um grupo social e de trabalho, eram imigrantes holandesas, eram filhas de imigrantes e eram trabalhadoras. Embora ao se questionar sobre os espaços femininos na comunidade de Carambeí a primeira resposta seja o espaço tradicional de dona de casa, quando se pergunta sobre os lugares pelos quais as mulheres circulavam e as atividades que desenvolveram, revela-se que elas também eram trabalhadoras rurais. Muitas vezes o eram desde criança. Muitas ainda são.

Cite-se o caso de Wilhelmina Reugenbrink Verschoor, que em 1911 deixou a comunidade Gonçalves Junior, na região de Irati, e juntamente com seu marido transferiu-se para a Colônia de Carambeí. Mina não se identificava como pioneira, mas provavelmente como mulher holandesa, como mãe, esposa e tia. Uma mulher que assumiu os cuidados das três filhas do casal, e de um filho e cinco filhas do seu cunhado, mesmo assim não descuidando do trabalho na chácara, pois era prática comum entre os imigrantes de Gonçalves Junior que as mulheres e crianças cuidassem da terra enquanto os homens trabalhavam na abertura de estradas. Essa prática objetivava diminuir as condições de penúria das famílias.

Cabe evidenciar que as condições difíceis em que viviam – a pobreza, o clima e as doenças – acabaram ceifando a vida de muitas mulheres da comunidade, fato que torna Wilhelmina Reugenbrink Verschoor também uma das que sobreviveram às duras condições de vida dos primeiros anos. Infelizmente, muitas outras não tiveram 19 a mesma sorte: segundo relatos, estão enterradas no “Cemitério das Senhoras”, em Gonçalves Junior.

Há que se dizer que o dia a dia das mulheres imigrantes em Carambeí também foi marcado por dificuldades.

Além das atividades domésticas que envolviam o cuidado da casa, como lavar roupas, cozinhar e limpar, e o cuidado com as crianças, elas trabalhavam na roça e na ordenha das vacas. Assim, na década de 1910, quando se iniciou a fabricação de queijos, as mulheres trabalhavam na ordenha e na fábrica.

Ademais, segundo informações fornecidas pelas filhas de imigrantes Jeltje van der Meer de Boer e por Anneke Slob de Geus, entre 1913 e 1916, as filhas de Aart Jan de Geus ajudavam na fabricação e na venda do queijo.

As jovens Jannetje e Pleuntje eram responsáveis pelo transporte e a venda do produto na cidade da Castro. Naquele tempo, as carroças e os cavalos eram os únicos meios de transporte disponíveis. Como boas amazonas que eram, as moças realizavam o transporte a cavalo e, para sua segurança, o pai lhes cedia uma espingarda. As necessidades que se apresentavam naquele contexto possibilitavam às duas mulheres apropriarem-se de atividades – a fabricação e o comércio de queijos – e símbolos historicamente pertencentes ao domínio masculino – a arma e o cavalo.

Mulheres

70

Em uma das poucas imagens da década de 1930 (uma fotografia da família de Jacob Voorsluys) identificam-se duas mulheres, dois homens e um menino em frente à primeira fábrica de queijo. Uma delas usava avental, o que aponta para o cuidado com a higiene na produção. 20 Certamente, no início do século XX, as condições em que viviam homens, mulheres, idosos e crianças em Carambeí e em outras regiões rurais do Sul do Brasil tornaram essas práticas, culturalmente construídas como masculinas, constituintes das experiências femininas de trabalhadoras rurais do Sul. Assim, as especificidades do contexto orientam a construção de diferentes identidades para homens e mulheres trabalhadores rurais, bem como a constituição de diferentes perfis femininos e masculinos.

Com a criação da Cooperativa, as atividades de transporte e venda da produção voltaram a se constituir como atividades masculinas, ao passo que a ordenha consistia trabalho realizado por homens e mulheres. Por sua vez, a limpeza dos recipientes destinados à armazenagem do leite para o transporte, bem como da lavagem dos equipamentos da ordenha mecânica na década de 1950, constituíram-se atividade tipicamente feminina. Para além das atividades ligadas ao campo e ao lar, as mulheres descendentes de imigrantes exerciam funções de enfermeira, professora, parteira e comerciante.

Nas duas primeiras décadas do século XX, além das tarefas do lar, de mãe e esposa, Wilhelmina Reugenbrink Verschoor assumiu as funções de cuidar dos doentes e de parteira. Durante anos, ela e a filha Wilhelmina Verschoor Los foram responsáveis pelo nascimento de várias crianças na comunidade, e como tal, não raro tiveram de sair de suas camas quentes, em noites de inverno rigoroso, para caminharem na escuridão e no frio, a fim de atender a gestantes em processo de parto. Dessa forma, naqueles anos difíceis e com poucos recursos financeiros e de transporte, a comunidade contou com a dedicação de Wilhelmina Reugenbrink Verschoor que, além de dedicar-se a todas as atividades domésticas, prestou atenção e cuidado a homens e mulheres.

Já na década seguinte a parteira que atendia às mulheres da comunidade era Helena de Geus. A família de Helena viveu por pouco tempo em Carambeí, pois seu pai, além do trabalho no campo, também se dedicava ao comércio. Então, ele decidiu ir com a família para a cidade de Ponta Grossa para trabalhar como comerciante.

Helena comprou uma moto para facilitar o seu deslocamento da antiga cidade para a colônia, onde continuou a prestar atendimento às parturientes. A moto também possibilitava visitas frequentes às amigas de Carambeí. Dona de um estilo moderno, Helena tinha o hábito de levar as moças para passear, costumava usar calças largas e, algumas vezes, usava camisa com gravata. Vale lembrar que, naquela época, o vestido, a saia e o avental eram vestimentas identificadoras da mulher e do feminino.

71

Wilhelmina Verschoor, parteira na colônia de Carambeí (década de 1940) Wilhelmina Verschoor, midwife from Carambeí colony (1940s) Holandês Wilhelmina Verschoor, vroedvrouw in de kolonie Carambeí (jaren 1940) Autor: não identificado Acervo: Casa da Memória de Carambeí

A identificação de mulher moderna também pertencia a Tia Nicia, como se referem as mulheres que com ela conviveram. Tal identificação está vinculada ao fato de Nicia ter vivido nos Estados Unidos e, sobremaneira, ao estilo de suas roupas, afinal, ela também apresentava o costume de usar calças largas e gostava muito de cavalgar. Embora o cavalo tenha sido um dos poucos meios de transporte nas primeiras décadas do século XX, montar é histórica e culturalmente uma atividade masculina. Talvez Nicia não se identificasse como moderna, mas sob o olhar das outras mulheres, foi percebida como tal.

Na década de 1950, chegou uma nova parteira, a holandesa Cornélia Kurk. Com uma formação norteada pelo saber médico que circulava na Europa do final do século XIX e início do XX, ela impulsionou mudanças no cuidado com a mulher gestante e com os bebês, durante a gestação e após o nascimento. Foi uma parteira considerada “moderna”. Ela iniciou o pré-natal. Em um dos cômodos da casa, montou um consultório, onde periodicamente as gestantes recebiam atendimento. Nas consultas, além de verificar a pressão e examinar a barriga, a parteira orientava sobre noções de higiene, pois a vida no campo trazia riscos para os indefesos bebês. A sujeira da roça e principalmente o esterco das vacas levaram algumas crianças à morte. Para acabar com tais incidentes, Cornélia orientava as mães a ferverem as roupas dos bebês e passarem-nas a ferro, pois as fraldas eram de tecido e necessitavam serem bem higienizadas, sobretudo durante os primeiros dias de vida do bebê, quando o umbigo ainda estava cicatrizando.

Sempre pensando e trabalhando pela saúde e bem estar das mulheres da comunidade, Cornélia organizou a Associação Cruz Verde, cujos serviços foram prestados às famílias associadas até a década de 1980. Os objetivos dessa organização feminina eram: prestar assistência às mães durante dez dias depois do parto e auxiliar as senhoras doentes, que estavam impossibilitadas de realizar as atividades domésticas. A fim de arrecadar fundos para pagar os serviços das enfermeiras, babás e domésticas, a Associação Cruz Verde contava com uma contribuição mensal.

Mulheres

72

Helena de Geus, parteira na colônia de Carambeí (década de 1930) Helena de Geus, midwife fom Carambeí colony (1930s) Holandês Helena de Geus, vroedvrouw in de kolonie Carambeí (jaren 1930) Autor: não identificado – Acervo: Casa da Memória de Carambeí

(Inserir foto de Helena de Geus – casa da memória)

73

É importante destacar que a prática de assistência às mulheres no decorrer de dez dias após o parto, que norteou o regulamento da Associação, está vinculada a uma tradição da Comunidade, que orienta sobre o tempo necessário para o repouso no pós-parto. Assim, guiadas pela sabedoria das pioneiras, que ainda hoje orienta a vivência da maternidade das mulheres que vivem na comunidade, admite-se que nos primeiros dias a mulher deve permanecer na cama; a partir do quinto dia ela está liberada para realizar as refeições com a família; e no décimo dia a mulher retorna para suas atividades de costume. Essas orientações para a dieta pós-parto também constituíram diferenças na vivência da feminilidade entre as mulheres da comunidade de Carambeí e as outras mulheres. No caso das mulheres descendentes de poloneses, por exemplo, o resguardo é de 40 dias, com orientações específicas sobre o cuidado com a alimentação e as atividades.

A preocupação com as mulheres no pós-parto também é percebida em ações da Cooperativa Batavo, que destinava valores do orçamento anual para a contratação de enfermeiras para auxiliarem as mães nos primeiros dias pós-parto. Na década de 1960, essa prática foi questionada por um dos cooperados, que se posicionou contra a destinação de parte do orçamento para subsidiar a “assistência doméstica”, isto é, para a contratação da enfermeira que assistia às mulheres dos associados. Esta posição, contudo, foi desconsiderada pelos demais associados, que dela riram e acabaram por aprovar o orçamento.

Voltando para a trajetória da parteira Cornélia Kurk em Carambeí, é necessário destacar que ela permaneceu na comunidade até os anos 60, quando regressou para a Holanda. Ao longo dos anos que permaneceu na comunidade, muitas mulheres tiveram filhos com a sua ajuda. Com tranquilidade e dedicação, muitas vezes Cornélia permaneceu noites inteiras ao lado de mulheres gestantes, aguardando o nascimento dos novos brasileirinhos e brasileirinhas descendentes de imigrantes holandeses.

Com a chegada do médico obstetra, que morava em Ponta Grossa e prestava atendimento para as gestantes de Carambeí, as mulheres começaram a ter seus filhos nas maternidades da cidade vizinha. Outra vez o discurso médico vem a alterar os costumes locais. Essa mudança era percebida como perda para a gestante, segundo algumas mulheres, pois acreditavam que, no hospital, o cuidado era diferente do dedicado pela parteira Cornélia. Mulheres que tiveram o parto assistido por Cornélia, mas tiveram, nas gestações seguintes, atendimento por médicos, lembram saudosas do cuidado e da atenção que receberam da parteira. Segundo elas, o atendimento dos médicos era diferente, em face das novas práticas que surgiram. A opção pela cesariana ao parto normal foi uma das mudanças percebidas pelas mães da primeira metade do século XX, ao observarem que as mães do final do século concebiam a cesariana como a prática mais normal.

Mulheres

74

Charlotte Muller (década de 1960) Charlotte Muller (1960s) Charlotte Muller (jaren 1960) Autor: não identificado Acervo: Casa da Memória de Carambeí

Ao longo de duas décadas, Cornélia Kurk atendeu a gestantes e doentes num consultório montado em um quarto de sua casa. Antes dela, o trabalho de enfermeira foi desempenhado pela esposa do Pastor Muller, Charlotte.

O casal chegou a Carambeí em 1935, e ela, além de desempenhar outras funções, tornou-se a primeira enfermeira.

Com sua charrete, realizava visitas periódicas às famílias da comunidade. Preocupada com o bem estar das famílias, prestava orientações de higiene e ensinava como cuidar da saúde de mulheres, crianças e homens. Muitas vezes, Charlotte levou os doentes à casa do pastor para prestar os cuidados necessários até que a enfermidade fosse sanada. Assim, com toda dedicação, atravessou muitas noites frias de inverno cuidando de enfermos.

75

Portanto, nas primeiras décadas da comunidade holandesa em Carambeí, o cuidado de doentes e gestantes constituiu-se em uma atividade feminina. Outra atividade feminina foi o trabalho doméstico, a que se dedicavam as jovens solteiras, na busca de melhores condições de vida. Na década de 1930, para auxiliar nos afazeres domésticos, Charlotte Muller contava com a ajuda da jovem Maria Harms. Outras senhoras da comunidade também eram auxiliadas pelo trabalho doméstico das jovens, as quais muitas vezes recebiam, como forma de pagamento, uma vaca e, dessa forma, no momento de se casarem já possuíam bens.

O trabalho feminino doméstico remunerado, seja em moeda ou em espécie, foi comum desde os primeiros anos da comunidade. Vale lembrar que algumas jovens trabalharam como domésticas em Ponta Grossa e Castro, pois as condições econômicas eram difíceis.

Ainda no que se refere a Maria, mesmo sem saber, a jovem estava sendo observada pelo casal Muller. Além de desempenhar muito bem todas as atividades domésticas, ela demonstrava ser inteligente, o que despertou a atenção do casal, que decidiu encaminha-lá para fazer um curso em São Paulo. Após a conclusão, Maria Harms trabalhou em Goiás, em uma escola mantida por uma missão norte-americana. No ano de 1944 retornou a Carambeí e tornou-se professora das séries iniciais.

Outra mulher preocupada com o conhecimento na comunidade foi Wilhelmina Reugenbrink Verschoor, que organizou a primeira Biblioteca de Carambeí ainda nos primeiros decênios do século XX. Preocupados com a comunidade, ela e seu esposo solicitaram livros a uma instituição cultural holandesa. Com a chegada dos primeiros livros, Wilhelmina iniciou a organização da biblioteca em sua casa, tendo por cuidado a seleção dos livros que poderiam ser lidos, haja vista que alguns possuíam informações contrárias às prescrições cristãs, sendo então guardados em separado. Já na década de 1940, os livros foram levados para a casa da professora Geralda Harms, irmã de Maria, e, mais tarde, transferidos para o Clube Social, onde permanecem até os dias atuais.

Entre os muitos beneficiados pelo conhecimento dos livros da Biblioteca construída pela “Tia Mina” está a Associação de Mulheres Cristãs, organização feminina idealizada e organizada pela Charlotte Muller.

No ano de 1935, com a instituição do grupo de moças Esther, foi criada a primeira organização feminina da comunidade, a Associação de Moças Cristãs. No ano de 1944, surgiu a Associação de Mulheres Cristãs, com a criação do grupo Dorcas, que reunia as senhoras da comunidade. Esse novo grupo deu origem às tradicionais organizações femininas de Carambeí − Associações de Mulheres Cristãs. A primeira reunião ocorreu na casa do Pastor, em cujo local abrigaram-se, por décadas, os encontros das moças e senhoras. Com o objetivo de aprofundar os conhecimentos cristãos das mulheres na primeira parte da reunião, eram realizados estudos bíblicos, prática que permanece até os dias atuais. Na segunda parte da reunião a Senhora Charlotte organizou grupos de trabalhos manuais – bordados, crochê, costura e outras técnicas de trabalhos manuais que foram incluídas ao longo do tempo.

Mulheres

76

Enquanto as mulheres realizavam os trabalhos, a senhora Charlotte lia alguma obra literária (romance, contos ou poesias). Ao longo do século XX, essa parte da reunião foi sofrendo adaptações, todas vinculadas às mudanças das necessidades das mulheres da comunidade e aos diferentes femininos que se constituem com as transformações das realidades. Atualmente, na segunda parte da reunião as mulheres realizam-se atividades recreativas, dentre as quais jogos e quebra-cabeças. Há anos os trabalhos manuais deixaram de ser uma atividade dentro das reuniões da organização.

Na década de 1950, Odete Moesker criou outros dois grupos femininos vinculados à Igreja Reformada. Um foi o grupo de meninas adolescentes, denominado Mirjam, cujas reuniões seguiam o horário de costume, à tarde. O outro foi o grupo da Associação de Mulheres, Ora et Labora, que também reunia mulheres casadas, com encontros noturnos. Esse foi uma reivindicação de mulheres que estavam impedidas de participar das reuniões diurnas do Dorcas devido as atividades domésticas (limpeza da casa, preparo da comida, cuidado com os filhos etc.) e o trabalho da propriedade.

No ano de 1995, Hilla Stanke, esposa do pastor Geraldo Stanke, criou um novo grupo de senhoras, denominado Clara Luz. O que motivou a constituição do grupo foi a língua falada nas reuniões, pois o grupo optou por adotar como idioma das suas reuniões o português. Os demais grupos continuaram com o idioma tradicional, o holandês.

Na busca de adaptar a tradição para mantê-la, os grupos de moças (Ester) e de adolescentes (Mirjam) foram substituídos por um grupo que reúne jovens e adolescentes, moços e moças, o qual permanece em atividade nos dias atuais. Da mesma forma, os grupos de senhoras continuam se reunindo e mantendo uma tradição iniciada na década de 1930. Para organizar as reuniões, cada grupo possui uma diretoria, que é eleita entre as participantes do grupo e permanece na função por dois anos.

No início da década de 1950, o Pastor Muller e sua esposa Charlotte deixaram a Comunidade, mas antes de partirem a Senhora Charlotte criou um evento que se tornou tradicional dentro da Comunidade. Em 1953, a Associação de Senhoras criou o “Dia das Mulheres Cristãs”,22 que foi comemorado com uma reunião da qual participaram as mulheres da colônia de Castrolanda, criada no ano de 1951. O dia de festividades foi uma organização com atividades muito parecidas com as realizadas durante as reuniões de mulheres, complementadas por um delicioso almoço e por atividades recreativas. Também ficou estabelecido que, a cada ano, uma das comunidades se constituiria em sede da reunião festiva.

Na década de 1960, as mulheres da comunidade de imigrantes holandeses de Arapoti – fundada na década de 1960 – também se juntaram às comemorações. Ao longo da segunda metade do século XX, todos os anos, no mês

77

de outubro, as mulheres das comunidades de descendentes holandeses reúnem-se para a festa do Dia das Mulheres Cristãs. Assim, mais uma tradição criada pela comunidade é mantida.

Assim, os encontros de mulheres promoveram laços de amizades que aproximaram famílias e comunidades. Os vínculos entre as mulheres aproximaram moças e rapazes das três comunidades. Namoros, festas de casamento, novas experiências...

O casal Muller deixou muita saudade... Após sua partida, no ano de 1952, chegou à comunidade o Pastor Moesker e sua esposa, Odete Moesker, para assumirem a Igreja Reformada. O casal propiciou que a comunidade vivenciasse outras experiências e as mulheres ganharam mais uma organização feminina.

Odete Moesker convidou as mulheres a criarem os Grupos Evangelizadores. Esse lugar feminino dentro da Igreja tinha como uma das finalidades levar a palavra de Deus para as mulheres que viviam nos arredores de Carambeí. Esse era o objetivo do primeiro momento das reuniões, quando eram realizadas leituras e reflexões da Bíblia. Na segunda parte ocorriam palestras sobre higiene e aulas sobre atividades domésticas – lavar roupas, limpar a casa, arrumar a cama, arrumar a mesa etc. Os trabalhos manuais também faziam parte das atividades das reuniões das Evangelizadoras.

Com essas práticas evangelizadoras as mulheres das comunidades de imigrantes conheceram outras mulheres, tiveram contato com outras realidades e, assim, alteraram as realidades de inúmeras mulheres.

Anos mais tarde, no final da década de 1960, mais uma organização feminina surgiu no Brasil. Em um contexto mundial marcado pelas lutas feministas e pela crescente participação das mulheres em diversos espaços da sociedade, surgiu em Carambeí a Associação de Mulheres Ruralistas Wilhelmina. Inicialmente, a organização objetivava trazer informações para as mulheres da Igreja sobre saúde da mulher, beleza, educação dos filhos e outros assuntos de interesse das participantes, como cursos de culinária e artesanato.

A novidade se espalhou e muitas mulheres que não pertenciam à Igreja começaram a frequentar as reuniões.

A cada encontro um especialista era convidado a falar. O crescente debate na mídia sobre mulher e feminino impulsionava as mulheres a terem mais conhecimentos sobre seu corpo e suas funções na sociedade. A Associação manteve suas atividades ao longo desses 40 anos e as reuniões continuam sendo realizadas mensalmente, no período da noite.

As associações organizadas pelas mulheres rurais é um fato marcante na história do Brasil na década de 1970. Na sua maioria eram de matriz religiosa, porém também havia organizações laicas. O debate que existiu dentro dessas organizações femininas, independente da matriz, teve como foco central temas de ensino e saúde,

Mulheres

78

conforme os estudos de Paola Cappellin Giulani, e contava com o apoio de profissionais das áreas de interesse – 23 educação, saúde e assistência social.

Olhando para o passado da Comunidade de Carambeí, vê-se que as mulheres também construíram a comunidade. Sempre foram ativas e responsáveis pelas mais diversas atividades. No decorrer do século, foram assumindo diferentes lugares e realizando inúmeros trabalhos que modificam continuamente os espaços femininos e as identificações femininas dentro da comunidade, vinculados às singulares locais, às transformações na cidadania feminina e aos espaços conquistados pelas mulheres na sociedade Ocidental.

As mulheres de carne, osso e sentimentos assumiram várias identidades e papéis femininos ao longo de suas vidas, que alteram suas percepções do feminino. Muitas das identificações que constituem as mulheres e os femininos em Carambeí, assim como em todo o país, estão vinculadas a atividades e papéis historicamente constituídos como femininos – enfermeira, parteira, professora, esposa, tia, filha, datilógrafa, secretária, costureira, doméstica. Porém, a senhora Maria Voorsluys foi uma mulher que, no início do século XX, além de ser mãe, esposa, tia, também foi comerciante, atividade considerada majoritariamente masculina.

Na sua casa e do seu esposo, o Senhor Jacob, ela vendia fios, botões, roupas e principalmente tecidos.

Naquela época, muitas roupas confeccionadas por costureiras da comunidade, contratadas para esse trabalho, ou mesmo pelas mulheres da casa – mães, filhas e avós – foram feitas com sacas de algodão em que vinham embalados a farinha e o açúcar. As mulheres lavavam bem essas sacas e com elas fabricavam vestidos e outras roupas para as mulheres – meninas, moças e senhoras – e camisa e bermuda para os homens – meninos, moços e senhores. Para as roupas de dias de festa e de domingo, entretanto, preferiam-se os tecidos da Tia Maria e as vendas ocorriam no quarto do casal, pois na casa não havia espaço para se instalar uma loja.

A compra dos tecidos era realizada principalmente pelas mulheres, as quais ficavam ansiosas aguardando a Senhora Maria ir até Ponta Grossa para buscar as últimas novidades. A cama do casal servia para a comerciante abrir as várias fazendas, a fim de que as clientes escolhessem o que mais lhes agradava. Muito da beleza dos vestidos das moças e senhoras da Comunidade de Carambeí, nas primeiras décadas do século XX, foi proporcionada pelo bom gosto da dona de casa, a comerciante Maria Voorsluys.

Finalmente, é relevante registrar que a casa, a roça, a ordenha, a igreja, as associações, o comércio, a cooperativa e a escola são, portanto, espaços construtores da identidade feminina de Carambeí.

79 REFERÊNCIAS BATAVO. Batavinho. Carambeí, ano 12, n. 150, outubro, 2004.

BATAVO. Jornal Batavo. Carambeí, 04 de junho de 1981.

BATAVO. Revista Batavo. Carambeí, ano V, n. 71, 1997.

BOER, J.; DE GEUS, A. Entrevistas. Jeltje van der Meer de Boer; Anneke Slob de Geus. Carambeí, 05 de novembro de 2010.

BRAH, Avtar. Diferença, diversidade, diferenciação. Cadernos Pagu, n. 26, p. 329-376, 2006. Disponível em: www.scielo.br/scielo.php.

CHAVES, N. B. (Org.) Imigrantes – Immigranten. História da imigração holandesa na região dos Campos Gerais, 1911-2011. Perspectivas da imigração holandesa no Brasil: quatro século de patrimônio. Ponta Grossa: Todapalavra, 2010.

CUCHE, D. A noção de cultura nas Ciências Sociais. Bauru: EDUSC, 1999.

KOOY, Hendrik Adrianus. Carambeí 75 anos (1911-1986). Castro: Gráfica Kugler, 1986.

PINSKY, J.; PINSKY, C. B. (Orgs.) História da cidadania. São Paulo: Contexto, 2003.

PRIORE, M. D. História das Mulheres: as vozes do silêncio. In: FREITAS, M. C. de. Historiografia brasileira em perspectiva. São Paulo: Contexto, 1998, p. 217-235.

PRIORE, M. D. (Org.). História das Mulheres no Brasil. São Paulo: Contexto, 2008.

SANTARCANGELO, M. C. V. A situação da mulher. São Paulo: Soma, 1980.

SCOTT, J. Gênero: uma categoria útil de análise histórica. Educação e Realidade, n. 20, v. 2, p. 71-99, 1995.

NOTAS 1

2

3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23

Mestre em História pela Universidade Federal do Paraná; professor-colaborador do Departamento de História da Universidade Estadual de Ponta Grossa entre os anos de 2006-2009; doutoranda em História pela Universidade Federal do Paraná.

CHAVES, N. B. (Org.) Imigrantes – Immigranten. História da imigração holandesa na região dos Campos Gerais, 1911-2011. Perspectivas da imigração holandesa no Brasil: quatro séculos de patrimônio. Ponta Grossa: Todapalavra, 2010. p. 89.

Id. ibid., p. 106-109, 111.

Id. ibid., p. 15.

Id. ibid., p. 124.

Id. ibid., p. 137.

CUCHE, D. A noção de cultura nas Ciências Sociais. Bauru: EDUSC, 1999. p. 182.

Cabe lembrar que a cooperativa passou a ser chamada de Batavo em 1928, três anos depois da fundação da Cooperativa Hollandesa de Laticínios.

CHAVES, N. B. (Org.). Op. cit., p. 122.

BATAVO. Revista Batavo. Carambeí, ano V, n. 71, 1997.

BATAVO. Batavinho. Carambeí, ano 12, n. 150, outubro, 2004.

SANTARCANGELO, M. C. V. A situação da mulher. São Paulo: Soma, 1980.

MORAES, M. L. Q. Cidadania no feminino. In: PINSKY, J.; PINSKY, C. B. (Orgs.). História da cidadania. São Paulo: Contexto, 2003. p. 503.

Id. ibid., p. 504.

PEDRO, J. M. Mulheres do Sul. In: PRIORI, M. D. (Org.). História das Mulheres no Brasil. São Paulo: Contexto, 2008. p. 278.

Id. ibid., p. 318.

SILVA, M. A. M. De colona a bóia-fria. In: PRIORI, M. D. (Org.). Op. cit., p. 554-577.

Id. ibid., p. 556.

KOOY, H. A. Carambeí 75 anos (1911-1986). Castro: Gráfica Kugler, 1986. p. 7-9.

CHAVES, N. B. (Org.). Op. cit., p. 94.

BATAVO. Jornal Batavo. Carambeí, 04 de junho de 1981.

KOOY, H. A. Op. cit., p. 168.

GIULANI, P. C. Os movimentos de trabalhadoras e a sociedade brasileira. In: PRIORI, M. D. (Org.). Op. cit., p. 640-667.

Arquitetura

Arquitetura

83

CEM ANOS DE PRESENÇA HOLANDESA EM CARAMBEÍ: MARCAS NA ARQUITETURA, URBANISMO E PAISAGISMO

Joel Larocca Junior1 2 Píer Luigi Larocca 3 Clarissa de Almeida Lima

Segunda casa de Dymphnus Vermeulen (década de 2010) Dymphnus Vermeulen's second house (decade of 2010) Holandês Tweede huis van Dymphnus Vermeulen (jaren 2010) Autor: Clarissa de Almeida Lima – Acervo: Larocca Associados

J

á são vencidos os primeiros cem anos de presença holandesa entre os imigrantes que fizeram do Paraná o Brasil Diferente, lócus de permanências e de reinterpretações culturais resultantes do encontro de tradições trazidas na bagagem com a realidade local. Quatro gerações, desde os pioneiros de 1911, foram deixando marcas na paisagem, pontuando os campos de Carambeí com edificações habitacionais, utilitárias ou institucionais. Todas elas carregam um caráter próprio, que guarda algo da arquitetura popular rural neerlandesa – integrante do ramo francônio da arquitetura vernacular centro-europeia –, temperando-a com o uso de materiais típicos de um estado madeireiro como o Paraná e, sobretudo, submetendo-a a um tratamento espacial adaptado aos amplos espaços dos Campos Gerais. A vastidão do Novo Mundo deve ter causado surpresa aos primeiros imigrantes, acostumados à exiguidade do espaço vital europeu (e na Europa os Países Baixos são

Arquitetura

84

conhecidos por uma densidade ainda mais exacerbada), dando origem a formas novas de apropriar-se do espaço, já não europeias, mas também não nacionais: diferentemente brasileiras, como convém ao Paraná.

O contraste entre a ocupação concentrada europeia e a dispersão das estepes sul-brasileiras surgiu já na maneira empregada para repartir o território da Fazenda Carambehy (forma que depois foi repetida em Pilatus, Areião, Mangabeira, Santa Cruz, etc). Organizaram-se os sítios ao longo das estradas - até hoje chamadas de linhas, quase sinônimos de colônias – e não em aldeias, como era comum na maior parte da Europa.

A disposição que foi adotada pelos agrimensores da Brazil Railway Company já estava sendo empregada pelos técnicos do governo provincial (depois estadual) desde os primórdios da colonização oficial, pois aos detentores do poder local não havia o menor interesse em promover concentrações humanas, mormente de estrangeiros. Apenas alguns poucos colonos imigrantes conseguiram manter-se reunidos em aldeias, como os alemães do Volga na década de 1870 e os alemães do Danúbio na década de 1950; afinal, eram re-imigrantes provindos de territórios hostis. Para os pioneiros holandeses de Carambeí, que já haviam passado três anos em Gonçalves Junior, colônia oficial toda organizada em linhas (com somente uma vila central de pequeno porte, para abastecimento e celebrações religiosas), o assentamento ao longo do espigão, seguindo a estrada hoje denominada Avenida dos Pioneiros, não pareceu estranho, ficando até mesmo adequado ao espírito individualista característico dos protestantes de tradição calvinista.

A ocupação humana dispersa, em que cabe a cada família um lote de generosas dimensões, dá forma a uma utopia ambientada nas estepes americanas, canadenses, australianas e argentinas, territórios aparentados com os Campos Gerais centro-paranaenses. Frank Lloyd Wright, expoente da arquitetura americana e sempre um enfant terrible, louvou-a como sendo a forma espacial própria para cultivar a individualidade e a independência de espírito que acreditava serem os valores maiores legados pelos pais-da-pátria americanos. Denominou-a Broad Acre City, uma não-cidade em que cabia a cada família um lote de pelo menos um acre (4.047m²) e uma habitação cercada de jardins.4 O modelo mais próximo da utopia wrightiana é o subúrbio americano, com sua generosa distribuição de espaço e estrita dependência do automóvel.

A ocupação adotada em Carambeí, talvez pela própria necessidade de permanecer a família junto à sua criação de animais, fez com que durante um período de cinquenta anos não houvesse cidade nem vila: as próprias instituições foram dispostas ao longo da estrada, sem sequer a sombra da centralidade da vila ou da cidade iberoamericana. Somente nos anos cinquenta, com o loteamento Nova Holanda e aproveitamento da localização privilegiada, foi povoada a região próxima da estrada Ponta Grossa-Castro, criando-se o embrião da cidade que hoje chega a 15 mil moradores. 5

85

Até as décadas finais do século XX, ficou nítida em Carambeí uma dicotomia entre a cidade e a colônia, respectivamente local de moradia de operários e de cooperados, faces complementares do crescimento econômico que se espraiou mundialmente nos trinta anos a partir do fim da Segunda Guerra. É que, a partir dos anos setenta, os leiteiros-queijeiros da colônia holandesa, cada vez mais eficientes na sua atividade, acrescentaram aos seus interesses a agricultura e a avicultura, dando origem ao conjunto industrial implantado ao longo da Avenida dos Pioneiros, hoje seguramente uma das maiores concentrações da indústria alimentar do Paraná. A fábrica de laticínios da Cooperativa Central, um portento em 1954, quando foi inaugurada, torna-se pequena comparada às instalações atuais, ademais sempre animadas pelo corre-corre dos caminhões trazendo e levando mercadorias, e dos ônibus levando e trazendo funcionários, dos quais 2 mil vêm de Castro ou de Ponta Grossa diariamente, por não terem espaço para morar na própria cidade de Carambeí.

Enquanto na cidade disputam-se pequenos espaços cada vez mais caros, quase que estritamente para se morar (uma vez que o setor de comércio e de serviços, tipicamente urbano é, até hoje, incipiente em função da proximidade das cidades vizinhas), ao longo da Avenida dos Pioneiros espraia-se uma ocupação de baixa densidade, evolução da forma de apropriação tradicional do espaço, em que cabe à casa principal uma posição frontal, com visibilidade sobre a estrada, enquanto os galpões utilitários ficam mais resguardados dentro do lote.

São, por isso, muito comuns as estreitas ruas transversais à estrada, algumas delas servindo também a novas casas que vão se implantando nas propriedades, para parentes ou mesmo para funcionários. Ao mesmo tempo, os privilegiados terrenos que se estendem ao longo do espigão vão sendo retalhados em novos lotes, isolados ou em condomínio, para o qual vão sendo atraídos novos carambeienses de classe média e alta, para ali construir suas amplas casas, quase sempre calcadas em modelos suburbanos americanos, cercadas de generosos jardins. A Broad Acre City se mantém já não mais dicotômica, mas, sim, complementar à cidade.

A dedicação ao duro trabalho externo, com o gado ou com a lavoura, marcou a vida do pioneiro carambeiense e deixou no espaço seus sinais. Os galpões utilitários sempre foram construídos muito próximos das casas, sendo costumeiro na Europa estarem, gado e seres humanos, debaixo do mesmo teto; conta-se que as famílias mais pobres mantinham o gado morando junto, até como meio de se manterem aquecidos. O clima benevolente do subtrópico brasileiro, nesse particular, tornou desnecessária essa proximidade (o estábulo anexo à casa de Jacob Voorsluys, por exemplo, foi demolido) e contribuiu, desse modo, para uma espécie de melhoria de status entre os colonos. Afastados das casas (mas não muito), os galpões emolduram a paisagem, contribuindo, com seus telhados esparramados e suas tacaniças esconsas, para dar personalidade ao conjunto edificado. A técnica construtiva empregada nessas construções utilitárias era bagagem cultural trazida pelos carpinteiros, holandeses e

Arquitetura

86 Estábulo da Chácara Frísia (década de 2010) Stables at Frisia Ranch (decade of 2010) Holandês Stallen op de boerderij Frísia (jaren 2010) Autor: Clarissa de Almeida Lima – Acervo: Larocca Associados

87

Estábulo da Chácara Schmidt (década de 2010) Stables at Schmidt Ranch (decade of 2010) Holandês Stallen op de boerderij Schmidt (jaren 2010) Autor: Clarissa de Almeida Lima – Acervo: Larocca Associados

Estábulo da Chácara Nolte (década de 2010) Stables at Nolte Ranch (decade of 2010) Holandês Stallen op de boerderij Nolte (jaren 2010) Autor: Clarissa de Almeida Lima – Acervo: Larocca Associados

alemães; a madeira era utilizada nas intrincadas estruturas de sustentação do telhado, sendo as paredes de alvenaria também rebocadas e caiadas, denunciando a absorção, da parte dos imigrantes neerlandeses, dessa tradição construtiva iberoamericana.

Este conjunto de absorção da cultura da nova pátria e manutenção do legado cultural do país de origem também se mostra na arquitetura residencial. Se a casa carambeiense atual tem parentesco com a do subúrbio americano, isso se dá em função da semelhança de programa (atualmente quase que padronizado em escala mundial), mas em especial na forma de tirar partido do espaço amplo. A maneira como isso ocorre em Carambeí, no entanto, guarda um sabor holandês que se revela na generosidade das esquadrias, trazendo a luminosidade tão desejada nas latitudes europeias para o interior da casa, filtrada pelo verde denso dos jardins e vasos de interior, e a funcionalidade e o intenso uso do espaço interno, ornado com pequenas sutilezas reveladoras da origem cultural de seus proprietários.

Há, porém, também outras características das casas pioneiras, nem sempre mantidas nas moradias atuais, que

Arquitetura

88

revelam o caráter neerlandês de seus moradores, com alguma influência de um razoável número de construtores de origem alemã integrados à comunidade desde os primeiros anos, principalmente carpinteiros. Isso se deve ao fato de que a construção em madeira é estranha aos holandeses.

Dentro da tradição da arquitetura vernacular do Baixo Reno, as construções são sempre de tijolos, sem reboco, tirando partido da aparência da alvenaria.6 A madeira comparecia esporadicamente em algum painel de oitão, guardando-se esse material – quase nobre na Europa desmatada desde a Idade Média – para as estruturas de telhado e as esquadrias pintadas em cores sóbrias. Uma vez mais, a imigração ao Paraná trouxe surpresas aos holandeses: no subtrópico brasileiro, só se construía em alvenaria nas cidades, e ainda assim, somente para as famílias abastadas. O povo morava em casas de madeira, e foram pequenas casas de madeira, com telhado de tabuinhas lascadas, que abrigaram os primeiros imigrantes nos difíceis anos de Gonçalves Junior, e mesmo depois, quando as casas em Carambeí eram entregues prontas pela Brazil Railway Company como parte do contrato de venda de terras.7 As casinhas fornecidas pela companhia, em 1911, eram também de madeira, com quatro cômodos organizados simetricamente. Já as primeiras casas de autoria dos colonos, conquanto fossem também de madeira e tivessem telhado de material tão modesto quanto as primitivas, ostentavam uma “assinatura” centro-europeia representada pelo telhado em tacaniça quebrada8, que os carpinteiros paranaenses de origem alemã tanto se empenharam em disseminar. A mesma geometria comparece nos telhados dos galpões que foram construídos nas décadas seguintes, como se pode verificar nas fotografias antigas.

As casas mais antigas que ainda remanescem em Carambeí no centenário da colônia são datadas da década de trinta e são de alvenaria. É de se supor, pelo uso de material mais durável e mais nobre, que sejam fruto de um momento de relativa prosperidade dessas famílias, apesar de ter havido alguma dificuldade financeira entre os granjeiros por falta de compradores de seu leite e de seu queijo, durante a Primeira Guerra Mundial e também por ocasião da crise de 1929. As casas de 1934 em diante, provavelmente substitutas das casas pioneiras de material não-durável, retomam a tradição holandesa de construir em alvenaria, embora inexplicavelmente tenha havido abandono do tijolo aparente. Um segundo grupo representativo é formado por casas de madeira datadas dos anos quarenta ou início dos cinquenta, logo após a Segunda Grande Guerra. Pesou, sobre esse segundo grupo de moradias, a tradição da construção paranaense de araucária, que as faz aparentadas às moradias das demais colônias étnicas do Paraná, com as mesmas tábuas na vertical e o telhado alto com quartos no sótão, embora sempre esteja presente o toque neerlandês típico das suas amplas janelas, do uso diferenciado da varanda e dos espaços internos da casa.

89

Casa de Rodolfo Schmidt (década de 2010) Rodolfo Schmidt's house (decade of 2010) Holandês Huis van Rodolfo Schmidt (jaren 2010) Autor: Clarissa de Almeida Lima – Acervo: Larocca Associados

Arquitetura

90 Casa de Leendert de Geus (década de 2010) Leendert de Geus's house (decade of 2010) Holandês Huis van Leendert de Geus (jaren 2010) Autor: Clarissa de Almeida Lima – Acervo: Larocca Associados

Na tentativa de avançar na compreensão da arquitetura residencial carambeiense, foram documentadas treze casas – seis da década de trinta e sete da década de cinquenta –, as quais foram visitadas, medidas, fotografadas e, em especial, tiveram algo de sua história revivida através de entrevista com seus moradores. No primeiro grupo, incluem-se a casa de Daniel Los, originalmente em madeira, de 1927, e a primeira casa de Dymphnus Vermeulen, da década de 1930, ambas com paredes externas substituídas por alvenaria; a casa de Leendert de Geus, de 1934, e a casa de Jacob Voorsluys, de 1937, cuja ligação direta com o estábulo foi rompida em uma reforma posterior; e a casa de Hendrik Harms, um pouco mais erudita que as demais. Do grupo das casas de alvenaria dos anos trinta, constou ainda a casa de Jan Los, cuja tipologia não segue a das demais casas, com nítida 9 influência luso-brasileira. Há ainda uma casa na estrada para Krakatoa, em alvenaria, com ampliações e novo telhado de madeira que a desconfigurou.

91

Primeira casa de Dymphnus Vermeulen (década de 2010) Dymphnus Vermeulen's first house (decade of 2010) Holandês Eerste huis van Dymphnus Vermeulen (jaren 2010)

Casa de Daniel Los Filho (década de 2010) Daniel Los Filhos' house (decade of 2010) Holandês Huis van Daniel Los Filho (jaren 2010)

Autor: Clarissa de Almeida Lima – Acervo: Larocca Associados

Autor: Clarissa de Almeida Lima – Acervo: Larocca Associados

Casa de Jacob Voorsluys (década de 2010) Jacob Voorsluys house (decade of 2010) Holandês Huis van Jacob Voorsluys (jaren 2010)

Casa de Jan Los (década de 2010) Jan Los's house (decade of 2010) Holandês Huis van Jan Los (jaren 2010)

Autor: Clarissa de Almeida Lima – Acervo: Larocca Associados

Autor: Clarissa de Almeida Lima – Acervo: Larocca Associados

Das casas da década de cinquenta que ainda estão em uso na colônia, a maior parte é de madeira, e mesmo aquelas que têm envoltória em alvenaria devem-na a alguma intervenção posterior. Os carpinteiros-construtores eram frequentemente de origem alemã, com destaque para Walter Gehrmann, cuja própria casa, de 1955, faz parte do conjunto visitado, atualmente servindo de moradia à sua neta. Outras casas com idade de sessenta anos, que ainda persistem e que foram visitadas, são: casa de Daniel Los Filho, de 1951; casa de Ari de Geus e casa de Jacob de

93

Casa de Hendrik Harms (década de 2010) Hendrik Harms's house (decade of 2010) Holandês Huis van Hendrik Harms (jaren 2010) Autor: Clarissa de Almeida Lima – Acervo: Larocca Associados

Geus, também da década de 1950; casa de Rodolfo Schmidt, casa de Vriesman e a segunda casa de Dymphnus Vermeulen, todas as três na Avenida dos Pioneiros, além da casa de Geraldo Degger, na estrada para Krakatoa.

No conjunto de obras visitadas é perceptível haver um padrão construtivo mais elaborado nas casas dos anos trinta, que ostentam também uma arquitetura mais requintada, com exceção da segunda casa de Dymphnus Vermeulen. Essas casas pertenciam aos colonos de maiores recursos; as casas de madeira daquela época, que teriam idade próxima dos oitenta anos, não permaneceram.

A segunda casa de Vermeulen, construída nos anos 1950, possui porte e padrão construtivo e formal, características que fazem par às casas de alvenaria da cidade da década de 1930, com o diferencial de haver sido construída posteriormente quase que inteiramente em madeira, à exceção do piso e guarda-corpo das varandas em alvenaria, o que a tornam única. Apesar da requintada solução formal, o programa básico se assemelha às demais casas.

Dos anos cinquenta em diante, os moradores mais afluentes foram, aos poucos, adotando a arquitetura moderna, sem raízes étnicas tão preponderantes, baseadas em um modelo propagado a partir dos Estados Unidos que foi tornado universal pelo crescimento econômico pós-guerra. O próprio edifício fabril da Cooperativa Central, de 1954, tornou-se icônico em relação a uma arquitetura que é funcional, mesmo sem enterrar a tradição: seus telhados já denunciam ter havido uma atitude tolerante com o vernáculo, estranha aos estritos dogmas do modernismo ortodoxo. Diversas casas de alvenaria dos anos cinquenta e sessenta seguiram o mesmo padrão empregado na instalação industrial, e com o passar do tempo, firmou-se essa tendência, talvez maneirista, de assumir a modernidade sem romper com o passado.

Além de Carambeí, essa atitude é nítida também em Arapoti e Castrolanda, onde os holando-brasileiros cultivaram essa linha arquitetônica, que resultou em obras de expressão tardo-moderna. Como exemplos carambeienses, podem-se enumerar os pavilhões anexos à Igreja Reformada, a Escola Evangélica e o Lar de Idosos. A revalorização das edificações com arquitetura mais enraizada no vernáculo é, em Carambeí e também no resto do planeta, uma decorrência do esgotamento do modernismo, que coincide com o final dos Trinta Anos Dourados, em 1970-80. O pós-modernismo forneceu o substrato para validar a arquitetura do Clube Social, com seu impressionante telhado, e trouxe uma nova luz às construções utilitárias antigas, uma das quais, com sua empena esconsa de grande presença, foi reciclada para abrigar a Casa da Memória.

A casa é o ambiente da família e por esta é intensamente usada. O programa arquitetônico subjacente às casas de moradia – tanto as de alvenaria dos anos trinta quanto as de madeira dos anos cinquenta − revela a

Arquitetura

94

Segunda casa de Dymphnus Vermeulen (década de 2010) Dymphnus Vermeulen's second house (decade of 2010) Holandês Tweede huis van Dymphnus Vermeulen (jaren 2010) Autor: Clarissa de Almeida Lima – Acervo: Larocca Associados

Casa de Ari de Geus (década de 2010) Ari de Geus's house (decade of 2010) Holandês Huis van Ari de Geus (jaren 2010) Autor: Clarissa de Almeida Lima – Acervo: Larocca Associados

Casa de Geraldo Degger (década de 2010) Geraldo Degger's house (decade of 2010) Holandês Huis van Geraldo Degger (jaren 2010)

Casa de Daniel Los (década de 2010) Daniel Los's house (decade of 2010) Holandês Huis van Daniel Los (jaren 2010)

Autor: Clarissa de Almeida Lima – Acervo: Larocca Associados

Autor: Clarissa de Almeida Lima – Acervo: Larocca Associados

95

existência de famílias numerosas: eram diversos os quartos, sendo um no térreo para o casal e, quando possível, mais um segundo para atender as crianças que ficavam doentes, pois sempre havia alguém com sarampo. Os demais dormitórios ficavam no sótão, às vezes repartindo espaço com o estendal de roupa, rememorando a Holanda de sótãos ventilados e exíguos pátios externos. Para chegar ao piso superior, que era estruturado em madeira mesmo nas casas de tijolos, o acesso era feito por uma escada, também de madeira, de caprichada carpintaria, colocada em posição central na casa, num cômodo confinado, que, em geral, além da distribuição do espaço, abrigava a máquina de costura, tarefa a que se dedicavam as mulheres da colônia. Em alguns casos esse ambiente configurava um hall com saída para a varanda frontal, esta, aliás, muito pouco usada, já que a porta frontal servia mais para funções cerimoniais (como também a sala “de visitas” contígua, utilizada em festas familiares como o Natal ou o aniversário da dona da casa).

Na tradição da colônia, a socialização se dá mais na igreja e muito pouco nas casas, o que explica o pouco uso da porta principal, denotado pela inexistência de um caminho externo que conduza a ela, na maior parte das construções.

Usualmente há uma segunda entrada na casa, com acesso direto à sala de refeições, usada pelos parentes e vizinhos mais próximos. Já os membros da família, que haviam trabalhado na lavoura ou na criação e tinham a necessidade de se higienizar antes de adentrar a casa, dispunham de uma terceira entrada, normalmente protegida por uma varanda de fundos, para a qual se voltava a porta do banheiro. Esse é um costume presente também em casas de colônias de outras etnias, por conta de serem majoritariamente rurais. A ligação entre a casa, à frente, e as atividades rurais, nos fundos, com ou sem varanda, era – e é até hoje – denominada “porta da lavanderia”, mesmo quando não há lavanderia alguma no local.

A varanda, nas casas carambeienses, se distingue das encontradas nas outras casas paranaenses, pelo uso marcado pelo tão conhecido pragmatismo neerlandês. Ao contrário do comum, em que desempenha o papel de transição entre o espaço público e o privado, e de ligação entre o acesso nobre e o cotidiano, aqui a varanda permanece como ente funcional, que protege as entradas das intempéries; além disso, serve de mirante ao jardim na entrada da frente e de abrigo aos instrumentos da lida no campo no balcão dos fundos.

A cozinha é reduzida, mesmo nas casas dos anos cinquenta, que já poderiam ter absorvido algum sabor local, em especial as influências dos ítalo, eslavo e germano-paranaenses10, para os quais a cozinha é o centro da casa. No padrão neerlandês, marcado pela funcionalidade, a cozinha é espaço de trabalho, um adendo da sala de jantar, que funciona também como sala de convívio, sendo algumas delas guarnecidas inclusive de sofás – um equivalente do Stube da casa alemã, sala de convivência distinta da cozinha e da sala formal, onde sempre se encontra alguma forma de aquecimento.11

Arquitetura

96

Segunda casa de Dymphnus Vermeulen (década de 2010) Dymphnus Vermeulen's second house (decade of 2010) Holandês Tweede huis van Dymphnus Vermeulen (jaren 2010) Autor: Clarissa de Almeida Lima – Acervo: Larocca Associados

10

Em Carambeí são raras, nas casas antigas, as lareiras; em compensação, as salamandras são relativamente comuns. Essa característica poderia ser decorrente do uso da madeira como principal material de construção, mas também ocorre nas casas de alvenaria vistoriadas (a acolhedora sala com lareira da casa de Daniel Los, de 1927, decorre de uma reforma relativamente recente). O elemento marcante da arquitetura residencial holando-paranaense, a abundância de janelas, encontra na sala de convivência a oportunidade de exibir suas virtudes: abrindo-se em duas ou mais direções, as amplas aberturas trazem para o interior da casa não somente a luz, tão necessária na Europa setentrional, mas também a paisagem, apanágio do novo habitat na América, sobretudo nos Campos Gerais.

A paisagem vislumbrada a partir da casa está, na maioria das vezes, emoldurada por uma grande quantidade de móveis, pequenos adornos, plantas de interior e flores. Assim como na terra ancestral, o espaço é denso, congestionado, mas sempre muito 12 organizado e limpo , tarefa que em geral competia à dona de casa, assim com a manufatura das roupas, o preparo das refeições, a lida com a horta, o pomar e o jardim. Desde 1911, sempre foram muito raras as empregadas domésticas e nenhuma das casas vistoriadas têm dependências para serviçais.

A dura rotina de trabalho para construir a vida em uma terra distante deixava aos pioneiros pouco tempo para cultivar as amenidades do espaço, mas Casa de Leoni Gold Vriesman (década de 2010) Leoni Gold Vriesman's house (decade of 2010) Holandês Huis van Leoni Gold Vriesman (jaren 2010) Autor: Clarissa de Almeida Lima – Acervo: Larocca Associados

Arquitetura

98

Casa de Jacob de Geus (década de 2010) Jacob de Geus's house (decade of 2010) Holandês Huis van Jacob de Geus (jaren 2010) Autor: Clarissa de Almeida Lima – Acervo: Larocca Associados

ainda assim, eles preservaram a herança de cultivar o belo, seja no interior das casas ou em seus jardins. Nos relatos dos moradores mais antigos, vão surgindo árvores frutíferas (algumas centenárias que ainda resistem nos quintais) e os canteiros, rigidamente delimitados e densos com a variedade de espécies, que forneciam à dona de casa flores para os vasos no peitoril da janela e roubavam da horta espaço e atenção.

Se o espírito holandês, forjado na doutrina calvinista, exprime seu amor pelo trabalho, pela simplicidade e humildade na arquitetura sóbria e em seus hábitos contidos, na organização do jardim abre-se a poesia da variedade, compondo paletas de cores diversas em massas de volumes intrincados, com espécies das mais diversas texturas.

Embora o senso comum identifique a imagem de canteiros plenos de tulipas como marcas de um jardim holandês, a atmosfera densa e o uso intenso do espaço, geralmente exíguo, são características ainda mais fortes que a exuberante cor das bulbosas. E foram essas características que os imigrantes trouxeram para Carambeí, para recriar em terras paranaenses o conforto do espaço aberto controlado da Holanda, ainda que as áreas sejam amplas e

99

Casa de Walter Gehrmann (década de 2010) Walter Gehrmann's house (decade of 2010) Holandês Huis van Walter Gehrmann (jaren 2010) Autor: Clarissa de Almeida Lima – Acervo: Larocca Associados

as plantas não sejam as mesmas. O jardim holandês é uma continuidade do interior da casa, reflexo de como enxergam o mundo, congestionado e rico, onde a ordem é estabelecida no trabalho diário e incessante.

Os jardins das primeiras casas, presentes logo após a instalação nas novas terras, seguem de forma mais fiel a tradição do jardim holandês. O espaço, assim como na Holanda, também é exíguo, já que, em geral, se resume a uma pequena extensão cercada ao redor da casa, que é compartilhada com a horta, a salvo do pastoreio do gado. O jardim evidencia o acesso nobre à casa, reservado às visitas, e o separa do espaço de trabalho do dia a dia. Os canteiros, nesse momento, seguem uma rígida organização de quadrados delimitados por caminhos cobertos de pedriscos que se prestam não apenas ao acesso, mas como cordão que ordena o espaço e possibilita a manutenção.

Há compostos de diversas espécies floríferas, que abastecem os vasos que ornamentam o interior das casas. Por vezes, esses canteiros também são delimitados por espécies topiadas, compondo uma cerca-viva ou por bordaduras

Arquitetura

100

de gramíneas. Os tapetes de grama são evitados pela dificuldade de manutenção, já que esse espaço é vedado aos animais, reiterando o gosto pela organização e limpeza. Assim, além de belo, o espaço é funcional.

O jardim, tradicionalmente, é composto de forma a criar uma transição entre o mundo externo e o interior, mas planejado cuidadosamente para não vedar a entrada de luz, ser belo e atrair para si os olhares, garantindo a privacidade da casa. Na tradição neerlandesa, o jardim é um espaço mais contemplativo do que de fruição, como uma aquarela, e sua exuberância decorre do esforço e dedicação do jardineiro.

Sótão da casa Daniel Los Filho (década de 2010) Attic in Dniel Los Filhos's house (decade of 2010) Holandês Zolder in het huis van Daniel Los Filho (jaren 2010) Autor: Clarissa de Almeida Lima – Acervo: Larocca Associados

101

As massas vegetais são densamente compostas, com plantas de diversas cores que alternam as matizes ao longo do ano, mesclando-se plantas perenes e anuais, dispostas de forma não linear, entrecortadas por caminhos que permitam não apenas usufruir o espaço, mas que possibilitem a manutenção. Com o espaço geralmente demarcado por densos muros verdes, que dão privacidade e fechamento, delimita-se o alcance visual, muito amplo na terra natal. Mesmo com a grande quantidade de informação, prevalece um sentido de ordem, de intervenção humana sobre a natureza, que o distingue do jardim de estilo inglês.

Arquitetura

102 Interior da casa Daniel Los Filho (década de 2010) Inside Daniel Los Filho's house (decade of 2010) Holandês Interieur van het huis van Daniel Los Filho (jaren 2010) Autor: Clarissa de Almeida Lima – Acervo: Larocca Associados

Interior da casa Jacob de Geus (década de 2010) Inside Jacob de Geus's house (decade of 2010) Holandês Interieur van het huis van Jacob de Geus (jaren 2010) Autor: Clarissa de Almeida Lima – Acervo: Larocca Associados

Jardim de Hilly Greidanus (década de 2010) Hilly Greidanus's garden (decade of 2010) Holandês Tuin van Hilly Greidanus) (jaren 2010) Autor: Clarissa de Almeida Lima – Acervo: Larocca Associados

Arquitetura

104 Jardim de Arina Aardoom (década de 2010) Arina Aardoom's garden (decade of 2010) Holandês Tuin van Arina Aardoom (jaren 2010) Autor: Clarissa de Almeida Lima – Acervo: Larocca Associados

Como a Holanda é muito plana, os jardins costumam ter intrincados sistemas de drenagem, que resultam em 13 lagos e fontes plácidas. Para diminuir a monotonia da paisagem plana, usam-se os panos verticais e, por vezes, constroem-se desníveis falsos. Como resultado do trabalho, a exuberância do jardim não ofende ao calvinismo. À exceção do uso da água, elemento mais escasso na porção dos Campos Gerais onde se assentaram casas, as demais características foram reproduzidas nos pequenos jardins da colônia.

Aos poucos, esses pequenos jardins foram se ampliando e conquistando espaço antes destinado à criação, que foi sendo afastada da moradia, transpondo os pequenos cercados ao redor da casa, tanto nas casas antigas como nas novas.

105

Os jardins das casas mais novas mantiveram as características básicas, mas espraiaram-se no grande terreno, incorporando extensas áreas gramadas, características do Jardim Inglês e dos subúrbios americanos. Com a área maior, foi necessário se trabalhar com diversos níveis, não se restringindo ao plano da casa, criando-se uma forma nova de compor a paisagem, cujo fundo é a imensidão do campo. O plano vertical verde, tão usado na Holanda para quebrar a monotonia do espaço, é usado também para criar áreas protegidas do sol intenso e do forte vento. Espécies nativas e exóticas tropicais são mescladas a plantas de origem (e aparência) europeia, valorizadas pelos proprietários em função do esforço para aclimatação e pela exclusividade de seu repertório. A luminosidade junto à casa ainda é mantida e, assim, permanece certa aura ancestral à casa nova.

Ao completar cem anos, Carambeí vê uma interessante mescla de um legado arquitetônico e paisagístico trazido pelos pioneiros, a miscigenação com a cultura paranaense ditada pela diferente oferta de materiais, técnicas e condicionantes climáticas, e uma homogeneização cultural que devassa todo o planeta, misto de imposição de valores universais e valorização de peculiaridades locais.

Jardim de Wilhelmina de Geus (década de 2010) Wilhelmina de Geus's garden (decade of 2010) Holandês Tuin van Wilhelmina de Geus (jaren 2010) Autor: Clarissa de Almeida Lima Acervo: Larocca Associados

Jardim de Johanna Gehrmann (década de 2010) Johanna Gehrmann's garden (decade of 2010) Holandês Tuin van Johanna Gehrmann (jaren 2010) Autor: Clarissa de Almeida Lima – Acervo: Larocca Associados

107 REFERÊNCIAS BATISTA, F. B. A Tecnologia Construtiva em Madeira na Região de Curitiba: da casa tradicional a contemporânea. Dissertação (Mestrado) - Universidade Federal de Santa Catarina, UFSC, Florianópolis, 2007. Disponível em: <www.lambrequim.net>. Acesso em 13/11/2010.

CULTURE OF THE NETHERLANDS. In: Countries and their cultures. Disponível em: <http://www.everyculture.com/Ma-Ni/The-Netherlands.html>. Acesso em: 11/11/2010.

IBGE. Resultados preliminares do Censo 2010. Disponível em: <www.ibge.gov.br.>. Acesso em: 13/11/2010.

IMAGUIRE JR., K. A Casa de Araucaria: Arquitetura paranista. Tese - Curitiba, Universidade Federal do Paraná, 1993.

KOOY, H.A. Carambeí 75 anos, 1911-1986. Paraná: Kugler Artes Gráficas, 1986.

LAROCCA JR.; J. LAROCCA, P.L.; LIMA, C.A. Casa Eslavo-Paranaense: Arquitetura dos colonos Eslavos dos Sul do Paraná. Ponta Grossa: Larocca Associados, 2008.

LEMOS, C.A.C. História da Casa Brasileira. São Paulo: Contexto, 1989.

MUNFORD, L. A Cidade na História: suas origens, suas transformações, suas perspectivas. Belo Horizonte: Itatiaia, 1964.

OLDENBURGER-EBBERS, C. Introduction to Dutch gardens and garden architecture.

Disponível em: <http://library.wur.nl/speccol/intro.html>. Acesso em: 11/11/2010.

WEIMER, G. Arquitetura Popular da Imigração Alemã. Porto Alegre: Editora UFRGS, 2005.

NOTAS Engenheiro civil formado pela Universidade Federal do Paraná, especialista em Engenharia de Segurança e em Engenharia Civil e mestre em Economia Industrial pela Universidade Federal de Santa Catarina. É professor da Universidade Estadual de Ponta Grossa.

2 Arquiteto e urbanista formado pela Universidade Federal do Paraná.

3 Arquiteta e urbanista formada pela Universidade Federal do Paraná.

4 MUNFORD, L. A Cidade na História: suas origens, suas transformações, suas perspectivas. Belo Horizonte: Itatiaia, 1964.

5 IBGE. Resultados preliminares do Censo 2010. Disponível em: <www.ibge.gov.br.>. Acesso em: 13/11/2010.

6 WEIMER, G. Arquitetura Popular da Imigração Alemã. Porto Alegre: Editora UFRGS, 2005.

7 KOOY, H.A. Carambeí 75 anos, 1911-1986. Paraná: Kugler Artes Gráficas, 1986.

8 Krüppelwalmdach para os alemães; kreupelen schilddak para os holandeses, o telhado em empena esconsa é uma marca centro-europeia típica, sendo encontrado, ainda, na Dinamarca, na Suíça e, em pequena proporção, na Europa Central, nas regiões onde houve imigração alemã. De tão recorrente em Curitiba, é descrito como um dos tipos básicos da arquitetura em aracucária, sob o termo “Casa de chanfro”. (IMAGUIRE JR., K. A Casa de Araucaria: Arquitetura paranista. Tese - Curitiba, Universidade Federal do Paraná, 1993; BATISTA, F. B. A Tecnologia Construtiva em Madeira na Região de Curitiba: da casa tradicional a contemporânea. Dissertação (Mestrado) - Universidade Federal de Santa Catarina, UFSC, Florianópolis, 2007. Disponível em: <www.lambrequim.net>.

Acesso em 13/11/2010.)

9 De acordo com o depoimento do atual morador da casa, filho mais novo do primeiro proprietário, o pedreiro-construtor, mesmo sendo holandês de nascimento, recebeu como encomenda uma casa que lembrasse as fazendas brasileiras nas quais Jan Los havia trabalhado. O resultado foi uma casa sem sótão, com uma cozinha centralizada de grande tamanho, guarnecida por um fogão de lenha, três características que não são encontradas nas demais moradias, exceção essa que reafirma a regra. É possível notar clara semelhança entre a casa e a “Casa Paulista”, descrita por LEMOS, C.A.C. História da Casa Brasileira. São Paulo: Contexto, 1989.

10 IMAGUIRE JR., K. Op. cit.; BATISTA, F. B. Op. cit. LAROCCA JR.; J. LAROCCA, P.L.; LIMA, C.A. Casa Eslavo-Paranaense: Arquitetura dos colonos Eslavos dos Sul do Paraná. Ponta Grossa: Larocca Associados, 2008.

11 WEIMER, G. Op. cit.

12 CULTURE OF THE NETHERLANDS. In: Countries and their cultures. Disponível em: <http://www.everyculture.com/Ma-Ni/The-Netherlands.html>. Acesso em: 11/11/2010.

13 Devido à falta de desníveis e de pressão é mais comum, na Holanda o uso da água é sob forma de espelhos e lagos, com uso restrito de jatos, em especial nos jardins mais antigos. OLDENBURGEREBBERS, C. Introduction to Dutch gardens and garden architecture. Disponível em: <http://library.wur.nl/speccol/intro.html>. Acesso em: 11/11/2010.

1

Arquitetura

108

antiga fazenda carambehy antiga fazenda pilatus

no mapa está faltando o texto vazado (tipo mapa antigo) no bege (antiga fazenda carambehy), no marrom (antiga fazenda pilatus) e no cinza, na parte de baixo (antiga fazenda areião), que se relaciona com o texto de urbanismo. se possível, notei só agora, marcar "saída paea ponta grossa" na parte sul da flexa e "saída para castro" na parte norte da flexa, para ficar compatível com o "saída para catanduvas". a diagramação está 10

antiga fazenda areião

109 01

CASA JACOB DE GEUS

02

CASA WALTER GEHRMANN

03

CASA DANIEL LOS FILHO

04

CASA ARI DE GEUS

05

CASA GERALDO DEGGER

06

SEGUNDA CASA DIMPHRUS VERMEULLEN

07

CASA RODOLFO SCHMIDT

08

CASA LEONI GOLD VRIESMANN

RESIDÊNCIAS ANOS 30 01

CASA HENDRIK HARMS

02

CASA JACOB VOORLUYS

03

CASA LEENDERT DE GEUS

04

CASA JAN LOS

05

CASA DANIEL LOS

06

PRIMEIRA CASA DIMPHRUS VERMEULLEN

ESTÁBULOS 01

ESTÁBULO HOLTE

02

ESTÁBULO SCHIMDT

03

CASA DA MEMÓRIA

04

ESTÁBULO LOS

INSTITUCIONAL 01

CLUBE SOCIAL DE CARAMBEÍ

02

SEDE DA ANTIGA COOPERATIVA CENTRAL

03

ASILO

04

IGREJA REFORMADA

Cartograma da área urbana e suburbana de Carambeí com a localização dos imóveis inventariados (década de 2010) Chart of urban and suburban area of Carambeí where the houses listed can be seen (decade of 2010) Holandês Kaart van de gemeente Carambeí waarop bovenvermelde huizen zijn aangegeven (jaren 2010) Fonte: Plano Diretor Municipal de Carambeí – Acervo: Larocca Associados

Arte e Cultura

Arte e Cultura

113

ARTE E CULTURA NA COLÔNIA HOLANDESA DE CARAMBEÍ

1

Maria José Dozza Subtil

Réplica de moinho holandês em Carambeí (década de 2010) Replica of a Dutch windmill in Carambeí (2010s) Holandês Replica van Nederlandse molen in Carambeí (jaren 2010) Autor: Clarissa de Almeida Lima – Acervo: Larocca Associados

A

A colônia holandesa de Carambeí, que completa 100 anos, acentua em todos os espaços – interior das casas, jardins, ateliês e museus − a cultura, a arte e a tradição que motivaram os pioneiros vindos da Holanda a criar um novo lugar para morar e cultivar. No entanto, o mesmo esforço de permanência da cultura de origem é empregado no sentido de enfrentar os desafios da produção de novos símbolos e outras práticas, tendo em vista principalmente os jovens, que são herdeiros da cultura holandesa, mas que convivem com a contemporaneidade brasileira. A dialética da conservação e da mudança se explicita por meio da 2 proposição de que a escola da comunidade, além de manter estudos da língua holandesa para os alunos descendentes e o enfoque religioso, deve também atualizar os conhecimentos, a cultura e a arte, através de práticas culturais, musicalização, formação de grupos de música, dança e folclore diversos.

Arte e Cultura

114

Réplicas de moinhos holandeses em Carambeí (década de 2010) Replicas of Dutch windmills in Carambeí (2010s) Holandês Replica's van Nederlandse molens in Carambeí (jaren 2010) Autor: Clarissa de Almeida Lima – Acervo: Larocca Associados

Para Williams,3 em todos os primeiros usos, cultura era um substantivo que se referia a um processo: o cuidado com algo, basicamente as colheitas ou com os animais. “A partir do século 16 o cuidado com o desenvolvimento natural ampliou-se para incluir o processo de desenvolvimento humano”. No sentido moderno, cultura é o “processo social geral” definido como estágio de desenvolvimento. Assim, temos o sentido original – do cultivo da terra – para o sentido derivado − o cultivo das mentes e o desenvolvimento civilizatório.

Em Saviani4 também encontramos a relação entre os termos colonização e cultura (colo, cultum, coler), pela aproximação de significados.

Colo significava, para os romanos, eu moro, e ocupo a terra, eu cultivo o campo. Tal como

115

Williams, Saviani afirma que Cultum aplica-se tanto ao cultivo da terra quanto ao trabalho de formação humana. Outros significados para esse termo são: cultivar, morar, cuidar de, querer bem a, proteger, realizar, 5 honrar, venerar.

Os significados "primitivo, cultivo da terra e derivado, esforço civilizatório", somados à tradição e à memória, parecem adequar-se em medida certa à cultura herdada e praticada na colônia, que agrega e mantém coesa a comunidade. A história e origem da colonização, estreitamente ligadas à terra e aos afazeres do cultivo e da criação, revelam-se nos símbolos da entrada do Parque Histórico de Carambeí.6 Nas esculturas, evidencia-se o sentido gregário, comunitário e de afirmação de uma cultura frente às demais (como a alemã, italiana e a brasileira). Segundo Escultura de Ladislau Chary Filho Chary Filhos's sculpture uma moradora, elas representam a “razão de ser da Ladislau Holandês Beeldhouwwerk van Ladislau Chary Filho colônia”. Os símbolos possuem um significado forte para Autor: Clarissa de Almeida Lima – Acervo: Larocca Associados os moradores: “nós criamos os nossos símbolos, cultivamos a nossa tradição”.

Essa manifestação aparece contrapondo-se à ideia corrente que alia os holandeses às imagens dos tamancos, da tulipa e dos bonequinhos caracterizados com vestes e touca. Consideram que o moinho é mais significativo porque remete a uma cultura própria da região de onde vieram os pioneiros. Assim, na cultura da colônia os moinhos são ícones fortes, “porque nós viemos da região dos moinhos na Holanda”.

Segundo Kooy7, as pessoas de Carambeí vinham mais do sul da Holanda. No entanto, apesar da concentração no sul, os moinhos foram construídos em todo o país, dada a sua característica geológica.

Para entender a arte e a cultura da comunidade objetivadas nos museus, jardins, ateliês, casas, eventos e práticas, faz-se necessário ancorar esses conceitos em algumas reflexões teóricas. Os seres humanos estabelecem relações utilitárias e estéticas com a natureza e com os objetos. A primeira tem a Entalhe em madeira de Martin Sijpkes Wood carving by Martin Sijpkes Holandês Houtsnijwerk van Martin Sijpkes Acervo: Martin Sijpkes

Arte e Cultura

116

ver com a função e o uso, e a segunda vai além ao considerar a forma, a beleza e os significados que o objeto pode comunicar. Assim, os materiais de uso cotidiano expressam escolhas e gosto pelas linhas, cores, formas e podem também agregar valores históricos e tradicionais.

Também é necessário esclarecer a diferença entre fazer com arte – objetos bem feitos, bem acabados, com forma e função adequadas; e arte − um fazer artístico que supõe uma ação específica e intencional dos homens cuja função se esgota em si mesma, sem atribuição prática.8 São as obras de arte, como pinturas, esculturas, músicas, peças teatrais etc. Arte, por essência, não é imitação; é a criação que expressa as forças essenciais do homem, mediante a qual ele produz objetos que falam dele e por ele com validade que transcende tempos e espaços.9 Na colônia holandesa de Carambeí há outros elementos que explicam a cultura e a arte próprias do grupo: a tradição e a religiosidade. Para Williams10, tradição é sinônimo de transmissão ou transferência de conhecimentos a outrém. Quanto às tradições específicas, como é o caso aqui relatado, diz o autor que, por vezes, ... são necessárias somente duas gerações para tornar algo tradicional: é natural que assim seja, pois se trata do sentido de tradição como processo ativo. Contudo, a palavra tende a deslocar-se em direção a antigo, e cerimônia, obediência e respeito.

Há uma preocupação de se preservar a tradição e a Casa da Memória é a prova disso, porque "cada vez mais vai se perdendo a origem e os costumes", ao passo que também surge a ideia de aculturação: "manter um pouco de tradição, mas há necessidade de adaptação principalmente por causa dos jovens".

Por sua vez, a religião é o elemento agregador, que desde os primeiros tempos fortalece e dá sentido à vida da comunidade. Evidencia-se uma estreita relação entre arte, cultura e religiosidade, especialmente no que se refere à música, como apresentado adiante.

CASA DA MEMÓRIA Situada no Parque Histórico de Carambeí, a Casa da Memória apresenta a visão estética e histórica do grupo que a idealizou, a fim de que as gerações futuras mantenham vivos os significados construídos coletivamente no novo país e também o passado relativo à pátria de origem. Os objetos originariamente com função prática utilitária que estão expostos são representativos de várias épocas, e agora, no Museu, ao assumir estatuto estético, foram alçados à categoria de memória cultural de um povo. A atribuição de valor e significado aos objetos relacionados à agricultura, à terra e a uma “cultura de interior” da casa presentes no museu reforçam essa ideia.

117

Ressaltem-se os aquecedores e as lareiras como objetos úteis em sua função prática, mas portadores de formas diferenciadas, carregados de gosto estético e que estão presentes não somente no Museu, mas também nas casas, como foi ressaltado pelos próprios moradores: "Não é casa de holandês se não tiver lareira!". Observando-se objetos, equipamentos, fotografias e a reprodução de ambientes e cenas típicas dos primeiros tempos da colonização que constituem a Casa da Memória, remetemo-nos de imediato às obras dos pintores setecentistas holandeses. Sabe-se que cultivam uma estética de interior, descrevendo minuciosamente objetos e cenas familiares.

Réplica do interior de uma casa holandesa Replica of the inside of a Dutch house Holandês Replica van het interieur van een Nederlandse woning Acervo: Parque Histórico de Carambeí

Arte e Cultura

118

O termo pintura de interior designa [...] especificamente as obras que representam cenas do cotidiano doméstico e aquelas ocorridas em espaços interiores: salas, quartos, cozinhas etc. Ainda que seja possível localizar registros de ambientes interiores em diversas tradições e épocas, a expressão faz referência sobretudo à pintura da Holanda protestante do século XVII, onde se desenvolve um estilo sóbrio e realista, comprometido com a descrição de cenas rotineiras, de situações da vida diária, de homens realizando seus ofícios, de mulheres no interior das casas e de festas comunitárias. As imagens se particularizam pela riqueza de detalhes, pela precisão e apuro técnico.11

Observa-se também no interior da Casa da Memória a ênfase no espaço topológico e social, com a reprodução fiel das casas e estabelecimentos que marcaram o início e a institucionalização da colônia. Nessa representação, ocupam lugar importante os objetos com função decorativa, característicos dos holandeses: as tapeçarias como toalhas, e as cortinas rendadas (em meia janela). Os quadros nas paredes dessas casas apresentam as seguintes temáticas: retratos, paisagens com pinheiros, casas, natureza, mar, interior bucólico. Os objetos religiosos e as representações ligadas às práticas devocionais são privilegiados na comunidade e também estão presentes no interior do Museu.

Reprodução da obra “Guarda Noturna”, de Rembrandt, feita por Jacoba de Geus Bosch Copy of the painting “Night guard” by Rembrandt, done by Jacoba de Geus Bosch Holandês Reproductie van “De Nachtwacht”, van Rembrandt, gemaakt door Jacoba de Geus Bosch Acervo: Jacoba de Geus Bosch

119

Entalhe em madeira de Hendrik Harms Wood carving by Hendrik Harms HolandĂŞs Houtsnijwerk van Hendrik Harms Autor: Luciano Tonon Acervo: Johannes van der Meer

Arte e Cultura

120

AS MANIFESTAÇÕES ARTÍSTICAS NA COMUNIDADE Algumas questões foram debatidas com os moradores para que fossem aprofundadas as considerações sobre a temática em pauta: arte e cultura na colônia holandesa de Carambeí. Entre elas, destacam-se: o que é próprio da cultura holandesa? O que foi adaptado e aculturado? Quais são os objetos e as práticas que se constituem em memória cultural? Qual é o significado do artístico, do tradicional e do religioso?

Basicamente, pretendia-se investigar a representatividade, ao cabo de cem anos, da cultura, dos costumes e da arte holandesa, constituidora do modo de ser dos primeiros colonos, e, ainda, quais os sentidos construídos, através dos tempos e da contemporaneamente, que simbolizam a permanência e a mudança. Nessa perspectiva, afirma-se a importância de aliar a tradição com o contemporâneo. Segundo os moradores, é necessária a aculturação porque, para os pioneiros, foi muito difícil lidar com o desejo dos pais de manter a língua e os costumes e as necessidades da comunidade que se instituía.

Serão elencadas algumas práticas e espaços de arte e cultura que respondem, embora parcialmente, às questões acima levantadas e que foram privilegiadas pelos envolvidos.

Soleira e janela enfeitada na casa de Jacoba de Geus Bosch Decorated windowsill in Jacoba de Geus Bosch's house Holandês Versierde vensterbank en raam in het huis van Jacoba de Geus Bosch Autor: Élio Chaves

121

Cerâmica holandesa da região de Gouda (residência de Tônia Sijpkes) Dutch ceramic from the region of Gouda (Tônia Sijpkes's house) Holandês Nederlands aardewerk uit de streek van Gouda (woning Tônia Sijpkes) Autor: Élio Chaves

AS CASAS COMO ESPAÇOS DE PRESERVAÇÃO DA CULTURA HOLANDESA Segundo Kooy12, na década de 70 houve a substituição das casas de madeira dos anos 30 por casas de material, mais confortáveis e com variedade de equipamentos domésticos, devido à prosperidade vivida pela colônia. Isso se evidencia nos arranjos decorativos das casas, dos móveis de madeira, do refinamento dos objetos comprados em antiquários e trazidos da Holanda, das fotos, dos quadros e detalhes.

A arquitetura foi adaptada, abrasileirando-se, embora seja possível captar os elementos culturais holandeses nos detalhes externos e internos.

Como dito, a cultura de interior é visível na forma como as casas são decoradas e organizadas em sua dimensão de representação cultural. É característico o peitoril – uma espécie de bancada abaixo e acima das janelas, como suporte para fotos e objetos tradicionais e com significação familiar. A porcelana azul13 tipicamente holandesa, produzida em Delft, está presente nos jarros, pratos e objetos diversos. Há uma característica particular que são os ditados holandeses gravados em pratos para a parede. As cortinas de renda, os panôs de parede e as tapeçarias nas mesas também configuram objetos com acento cultural tradicional da Holanda.

A arte manual em madeira possui como principais representantes Arthur Harms e seu pai Hendrik Gerrit Harms. O primeiro iniciou essa prática em marcenaria, enfeitando móveis com entalhes, o que incentivou seu pai a também trabalhar com madeira. Na visão dos moradores, "ambos tinham um verdadeiro dom e fizeram trabalhos muito artísticos e com perfeito acabamento".

Cerâmica holandesa da região de Delft (residência de Tônia Sijpkes) Dutch ceramic from the region of Delft (Tônia Sijpkes's house) Holandês Nederlands aardewerk uit de streek van Delft (woning Tônia Sijpkes) Autor: Élio Chaves

Arte e Cultura

122 A MÚSICA Constituído por violões e flautas, o grupo instrumental e vocal Violões Sonatas possui caráter sacro, com repertório clássico. Trata-se de um coral tradicional que apresenta hinário religioso. Conforme descrição de sua regente: O Grupo de Violões Sonata nasceu há 22 anos, fundado pela professora que ministrava aulas de violão e investiu no coral de caráter religioso. As músicas são sacras, não de estilo gospel. O repertório é o hinário clássico. Alguns hinos são cantados em holandês. Eles se apresentam em igrejas, lar de idosos e na comunidade.

É mencionado também o Coral Excelsior, de caráter religioso, fundado no ano de 1935 pelo pastor William Muller, que ainda hoje se apresenta nos cultos e eventos como Cantatas de Natal, na Páscoa e outros eventos.

Inicialmente, a esposa do pastor, Charlotte, acompanhava o coral com o harmônio (de pedalar). Na sequência, a sra.

14 Maatje J. Boot dirigia o coral e a sra. Anna M. van Westering fazia o acompanhamento com um órgão da igreja. O regente atual é Tobias Katsman e o organista Egbert van Westering.

Evidencia-se nessas manifestações certa permanência da cultura holandesa musical ligada à religião, embora muitos hinos derivem da orientação da Igreja no Brasil. Os relatos dão conta de que são privilegiados o canto e a música, e não a dança ou os movimentos que acompanham em muitos casos a música gospel − em diferentes credos religiosos −, atualmente grande sucesso midiático.

15 Segundo Kooy , nos casamentos, “geralmente a colônia organizava um lindo programa constituído de declamações músicas e teatrinhos [...] dançar era considerado diabólico e não era permitido”. Isso se reflete na manifestação de uma moradora, ao afirmar: "a dança não foi para frente... embora existam bailes hoje, no nosso tempo não se podia dançar; além da religião ser severa, havia um controle dos pais sobre as filhas. Eram restritos [os encontros]".

Na década de 70, para substituir os bailes com “luzes piscando”, promovidos pelos jovens em espaços 16 17 improvisados, foi criado o ELIM , um clube ao lado da igreja para a promoção de atividades variadas. Observa-se o cuidado não somente com a preservação dos valores tradicionais, como também com a prevenção da invasão de comportamentos considerados inadequados aos jovens. Os relatos revelam que, diferentemente de outras etnias, incentivadoras da criação de grupos de dança folclórica típica dos países de origem, a colônia holandesa não levou essa atividade para frente, embora a escola da comunidade possua projeto para isso. Essa ênfase na música sacra, inclusive na escola, é emblemática, pelo fato de que desde o princípio “a Igreja era o centro absoluto da comunidade 18 e indicativa do padrão de vida na colônia".

123 O TEATRO "O teatro é tradicional na colônia", diz uma das moradoras, o que é corroborado pelas informações e relatos.

Se arte é representação da realidade, o teatro é arte também na medida em que permite uma recriação dessa realidade. A ideia de representar personagens com a caracterização de tipos, como índios, colonos italianos, alemães, a rainha etc. se fez presente nas comemorações da colônia desde o seu início.

Essa atividade artística desempenha papel importante no reforço e na afirmação dos valores morais, dos costumes e do cotidiano, evidenciados nas temáticas das peças e também o sentido de aculturação e adaptação que essas caracterizações e representações evocam.

Apresentação teatral no Clube Batavo (década de 1960) Theatrical presentation at the Clube Batavo (1960s) Toneelvoorstelling in de Clube Batavo (jaren 1960) Autor: não identificado – Acervo: Janetje Vriesman de Geus

Arte e Cultura

124

Na manifestação citada a seguir, há explicações sobre o Grupo de Teatro Amador: O costume de apresentar peças de teatro em holandês, em Carambeí, vem de muitos anos. Desde os anos 50. Nos últimos anos, porém, fica cada vez mais difícil achar atores jovens que falem o holandês e, inclusive, o público míngua ano a ano e se limita aos mais velhos da comunidade.

Então, duas pessoas empenharam-se em manter esta tradição: Peter Bosch, que começou a traduzir peças antigas do holandês para o português, em 2005, e Albert Kuipers. Essas peças, escritas nos anos 50 e 60, já haviam perdido seus direitos autorais e, segundo o que eles afirmaram, são de domínio público. Peter, além de traduzir o texto, também o adapta ao humor atual e brasileiro, geralmente cortando partes para que a peça flua melhor e não ultrapasse as horas. As peças antigas holandesas não raramente passam de 2 horas e meia, até 3 horas. Albert Kuipers é o grande incentivador e se encarrega da direção. Ele alicia, escolhe os atores e dirige os ensaios. Peter está produzindo uma peça que relata a história da colônia desde Gonçalves Junior até anos 70, para as comemorações do Centenário.

Todo ano é ensaiada uma peça, que é apresentada na comunidade e em outros municípios, composta por atores que se revezam conforme as características dos personagens. Há retorno positivo da sociedade, que aprecia e prestigia as apresentações, segundo os relatos, embora na citação anterior evidenciem-se as dificuldades decorrentes das mudanças impostas pelo tempo, não somente em relação aos atores, como em relação à plateia.

Algumas peças apresentadas são: - Daqui a doze dias perto da meia noite − Over twaalf dagen tegen middernacht (Gerhard Mielen, 1948).

- Os irmãos Kaluf – De gebroeders Kalkoen (Gerhard Mielen, 1950).

- O encanador – De Loodgieter (Hans van Wyngaarden, 1955).

As peças são representativas do teatro tradicional europeu. O Clube Social de Carambeí possui instalações e recursos adequados às apresentações teatrais.

125

REFERÊNCIAS KOOY, H. A. 75 anos de Carambeí - 1911-1986. Castro: Kugler Artes Gráficas, 1986, p. 174.

PAREYSON, L. Os problemas da estética. São Paulo: Martins Fontes, 1984.

SAVIANI, D. História das idéias pedagógicas no Brasil. 2.ed. Campinas: Autores Associados, 2008.

VÀZQUES, A. S. As idéias estéticas de Marx. 2. ed. Rio de Janeiro: Paz e Terra, 1978.

WILLIAMS, R. Palavras-chave: um vocabulário de cultura e sociedade. São Paulo: Boitempo Editorial, 2007. p. 118-119.

NOTAS 1

2

3 4 5 6

7 8 9 10 11 12 13

14 15 16 17

18

Licenciada em Educação Musical pela Faculdade de Artes do Paraná, mestre em Educação pela Universidade Estadual de Ponta Grossa e doutora em Engenharia de Produção-Mídia e conhecimento pela Universidade Federal de Santa Catarina. Pesquisadora Sênior do Mestrado em Educação da UEPG. Escola Evangélica administrada por uma comissão da igreja, conta com 350 alunos entre holandeses e brasileiros da Educação Infantil até a 8a série.

Humanista, confessional, apregoando os valores religiosos embasados na Bíblia, a orientação para toda a escola é da Fé Reformada.

WILLIAMS, R. Palavras-chave: um vocabulário de cultura e sociedade. São Paulo: Boitempo Editorial, 2007. p. 118-119.

SAVIANI, D. História das idéias pedagógicas no Brasil. 2.ed. Campinas: Autores Associados, 2008.

TORRINHA, 1945, p.163, apud SAVIANI, D. Op. cit., p.26.

Segundo uma moradora, o arado, além da simbologia, também possui estrutura plástica e visual porque, quando virado, pode ser transformado em navio.

KOOY, H. A. 75 anos de Carambeí - 1911-1986. Castro: Kugler Artes Gráficas, 1986, p. 174.

PAREYSON, L. Os problemas da estética. São Paulo: Martins Fontes, 1984.

VÀZQUES, A. S. As idéias estéticas de Marx. 2. ed. Rio de Janeiro: Paz e Terra, 1978.

WILLIAMS, R. Op. cit., p.400, grifos do autor.

Disponível em: <http://www.itaucultural.org.br/aplicexternas/enciclopedia_ic/index.cfm?fuseaction=termos_texto&cd_verbete=3743>.

KOOY, H. A. Op. cit., p. 267-268.

A porcelana azul original produzida em Delft, na Holanda, é valorizada e apreciada por ser uma marca cultural com técnica e temáticas tipicamente holandesas. Na entrada do Parque há uma loja que dispõe para venda aos visitantes esse artesanato.

A sra. Boot elaborava as partituras do hinário à mão, em estêncil.

KOOY, H. A. Op. cit., p. 165.

O significado bíblico de ELIM é oásis com 70 palmeiras.

Atualmente, o ELIM é um espaço de uso coletivo onde são realizadas as reuniões de jovens, adolescentes e grupos diversos, como o Grupo de Idosos Jong van Hart, a Associação de Sras. Wilhelmina, Conselho de Igreja, aulas de catecismo e confraternização. (KOOY, H. A. Op. cit., p. 251).

KOOY, H. A. Op. cit., p. 133.

Cooperativismo

Cooperativa

129

Luiz Alexandre Gonçalves Cunha

1

Trabalhadores na fábrica de queijo (década de 1950) Workers at the cheese factory (1950s) Holandês Arbeiders in de kaasfabriek (jaren 1950)

A

Autor: não identificado – Acervo: Dick de Geus

trajetória histórica da Batavo Cooperativa Agroindustrial de Carambeí já foi abordada em diversas obras, em especial no livro Pioneiros do futuro: 85 anos da Batavo Cooperativa

Agroindustrial . Dessa forma, propor um novo texto sobre esta história reveste-se de um desafio: como escrever sobre a Batavo sem repetir a abordagem histórica já realizada? Nesses termos, a inspiração é mais geográfica, centrada nos conceitos de região e território. Além disso, buscou-se resgatar também outra temática muito abordada na contemporaneidade, que gira em torno da questão do desenvolvimento econômico, em geral, e do desenvolvimento regional, em particular.

Uma cooperativa é um empreendimento econômico e social que nasce e evolui fortemente relacionada a uma região na qual está inserida. Dessa forma, carrega também uma possibilidade que lhe é intrínseca de melhoria das condições de vida de seus associados e, destarte, da dinamização econômica e social da sua região de abrangência.

2

Cooperativa

130

Portanto, duas perspectivas amplas foram priorizadas. A primeira relaciona-se às perspectivas surgidas com as novas concepções de desenvolvimento rural.3 Acredita-se que a recente concepção de desenvolvimento rural, que sustenta importantes políticas públicas atuais no Brasil, como as dos Territórios Rurais e Territórios da Cidadania, promovidas pelo Ministério do Desenvolvimento Agrário - MDA, é compatível com o valor que um empreendimento cooperativista bem sucedido pode apresentar para uma região.

Quando um grupo de pessoas se reúne para formar uma cooperativa, além de acreditar nas suas próprias capacidades individuais, os cooperados acreditam de forma especial também nas possibilidades oferecidas pela região na qual se inserem os seus empreendimentos individuais, os quais dão sustentação ao empreendimento coletivo que se materializa na cooperativa.

Os pioneiros da Batavo buscaram, em grande parte, transformar o potencial que identificaram no espaço rural no qual estavam instalados, em possibilidades de ganhos econômicos que sustentassem seus projetos de vida. Porquanto, este tipo de empreendimento guarda essa relação direta com a região na qual se insere, tornando-a um território não apenas econômico, mas antes de tudo um território de vida. Quando os colonos fizeram a opção de lutar pela organização e consolidação de uma cooperativa, estavam também fazendo a escolha definitiva por uma região.

Um pressuposto básico das novas abordagens de desenvolvimento rural é justamente a busca em dinamizar as potencialidades locais e regionais das frações do espaço geográfico nas quais as pessoas constroem suas vidas, de acordo com a perspectiva de desenvolvimento territorial.4 Com isso,

Funcionários da Cooperativa Central de Laticínios (década de 1960) Employees at the Cooperativa Central de Laticínios (1960s) Holandês Personeel van de Cooperativa Central de Laticínios (jaren 1960) Autor: não identificado – Acervo: Casa da Memória de Carambeí

Cooperativa

132

busca-se superar a visão contida nas concepções tradicionais de desenvolvimento de que os espaços rurais são meros espaços produtivos que devem servir aos grandes (macro) interesses da economia, mesmo que isto resulte em graves problemas sociais e ambientais no campo.

A segunda perspectiva que se busca contemplar desdobra-se da primeira e se relaciona ao forte caráter territorializado de um empreendimento cooperativista.5 A cooperativa reúne pessoas que, na sua maioria, têm uma relação de vizinhança ou de proximidade, que é própria dos territórios.6 Numa cooperativa agropecuária estas pessoas aplicam o seu trabalho sobre a terra que possuem e que se enraíza no território no qual se constrói a vida de seus associados. A riqueza econômica que sustenta uma cooperativa encontra-se baseada ou territorializada numa região.

A BATAVO COOPERATIVA AGROINDUSTRIAL E SEU TERRITÓRIO REGIONAL Abordar a Batavo Cooperativa Agroindustrial significa resgatar a região na qual ela se insere. Em primeiro lugar, o território que vem sendo construído nesses últimos 100 anos, principalmente pelos batavos e seus descendentes, faz parte do que alguns definem, já há algum tempo, como uma das três grandes regiões do Estado do Paraná.7 Trata-se do Paraná Tradicional, que toma toda a parte leste do Estado e se estende pelos planaltos do centro-sul. Esta região forma, com as outras regiões norte e sudoeste, as três grandes regiões do Paraná, que são os resultados de três processos histórico-geográficos com características bastante distintas. O primeiro processo corresponde ao avanço do colonizador luso-brasileiro que partiu de São Vicente, no litoral paulista, e também do litoral paranaense, mais precisamente das primeiras vilas localizadas na baixada litorânea. Um segundo processo originou-se no Estado de São Paulo e tomou as terras paranaenses a partir do nordeste do Paraná, região conhecida hoje como Norte Velho ou Pioneiro. Por último, o processo que se construiu a partir da imigração de gaúchos e catarinenses, que partiram, respectivamente, do noroeste e oeste dos seus estados e entraram em território paranaense a partir do sudoeste, fixando-se nessa região do Paraná. Como afirmou Westphalen, “cada uma dessas três ondas criou o seu próprio tipo de economia, formou um tipo de sociedade e fundou as próprias cidades”.8 O Paraná Tradicional, por sua vez, também apresenta uma diversidade: há a baixada litorânea, mas existem também os planaltos do interior. Uma boa parte desta região é formada por terras do Segundo Planalto do Paraná, planalto no qual se destacam os campos naturais que se estendem como um largo caminho dos limites do sul ao limites do norte do Estado. A maior parte das áreas destes campos naturais forma a região batizada de Campos Gerais.

133

Segunda fábrica de queijo (década de 1950) Second cheese factory (1950s) Tweede kaasfabriek (jaren 1950) Autor: não identificado – Acervo: Dick de Geus

No entanto, as paisagens dos Campos Gerais não são formadas apenas pelos campos. Waibel, geógrafo alemão que visitou a colônia dos holandeses de Carambeí na década de 1940, destacou que a vegetação que domina a Região Sul do Brasil divide-se em duas estruturas principais: “as densas matas sempre verdes que, excluindo as araucárias, são compostas de árvores tropicais latifoliadas, e campos limpos que fisicamente se assemelham às 9 estepes das zonas temperadas”. Dominando as “densas matas sempre verdes”, aparecem com grande destaque as Araucárias (araucaria augustifolia), popularmente conhecidas como “pinheiro do Paraná”.

Os campos são ornamentados por linhas de matas, com as características já descritas, que acompanham as margens dos rios, como florestas galerias ou matas ciliares. Nos Campos Gerais, a mata de araucárias envolve os campos, formando um conjunto que resultou numa paisagem, cuja beleza levou Saint-Hilaire a classificá-la como o “paraíso terrestre do Brasil”. Mas o mais importante é que o contraste natural levou à formação de uma estrutura agrária na qual esta dualidade física original resulta numa dualidade societal. A descrição que Waibel propõe sobre esta estrutura foi exposta de forma esclarecedora, ao afirmar que: Nas áreas que eram outrora florestais, encontramos hoje em dia uma população de pequenos agricultores brancos, que fundamentalmente com suas esposas e filhos têm lavrado a terra estabelecendo lares de tipo europeu. Nos campos vizinhos vive o fazendeiro, de origem luso-brasileira, que cria bovinos e cavalos em grandes propriedades e tem como empregados negros e mulatos, descendentes de antigos escravos. Com freqüência, conservam um modo de vida quase medieval, de tipo feudal e aristocrático; consideram o colono laborioso como inferior, e são arrogantes e presunçosos nos seus contatos com ele.10

De certa forma, a colonização holandesa iniciada em 1911, nos campos de Carambeí, foi uma quebra bem sucedida deste padrão dual, quando um pequeno grupo de holandeses instalou-se na Fazenda Carambeí, uma

Cooperativa

134

grande propriedade adquirida pela Brasil Railway Company, que a colonizou com os imigrantes, o que correspondeu ao acesso às terras planas dos campos dominados pelas grandes propriedades campeiras.

UMA EXPERIÊNCIA COOPERATIVISTA NOS CAMPOS GERAIS A história da criação da Batavo Cooperativa Agroindustrial é bem conhecida. Em 1925, um pequeno grupo de pioneiros cria a Sociedade Cooperativa Hollandeza de Laticínios. A primeira reorganização aconteceu em 1941, quando a cooperativa é oficializada, atendendo a necessidade de uma nova legislação. Nos anos entre 1925 e 1941, o ideal dos pioneiros resistiu às turbulências relacionadas ao período entre duas guerras mundiais, e, em especial, à famosa e devastadora crise de 1929, que foi um marco divisório no capitalismo mundial, com reflexos também significativos na economia brasileira.

O que será que movia aqueles pioneiros que optaram pela organização cooperativa?

Sabe-se que as cooperativas, conforme o modelo que surgiu no século XIX, nasceram no contexto de um capitalismo que se mostrava, desde o início, bastante contraditório, pois significava para alguns a possibilidade de ganhos econômicos e financeiros antes nunca observados, mas para a maior parte dos trabalhadores correspondia à entrada num novo modelo de exploração do trabalho que resultava num empobrecimento crescente. Dessa forma, grupos de trabalhadores resolveram se reunir e formar cooperativas, buscando, a partir de uma organização coletiva, tentar superar as hostilidades que o novo sistema econômico e social apresentava em número significativo.

No caso dos holandeses de Carambeí, as hostilidades não eram resultados apenas de uma dinâmica global do capitalismo que se tornava um sistema cada vez mais instável, mas havia também as dificuldades específicas à vida daquele pequeno grupo de pioneiros. Em primeiro lugar, as dificuldades ligadas à natureza, como os solos poucos férteis dos campos naturais dos planaltos mais elevados do Paraná. Na década de 1940, Waibel destacou este problema, afirmando que “os solos dos Campos Gerais no Estado do Paraná são lixiviados, arenosos e ácidos, pobres em elementos nutritivos e matéria orgânica”.11 Nestes campos, de forma relativamente comum, “os solos de campo são menos férteis do que os solos de mata, muito em contraste com a situação que se verifica na zona temperada”.12 Assim, as dificuldades dos solos dos Campos Gerais já eram conhecidas cientificamente de longa data.

Instalação de energia elétrica durante a construção da terceira fábrica de queijo (década de 1950) Electric fittings during the construction of the third cheese factory (1950s) Holandês Installatie van de elektriciteit gedurende de bouw van de derde kaasfabriek (jaren 1950) Autor: não identificado – Acervo: Dick de Geus

135

Construção da terceira fábrica de queijo (década de 1950) Construction of the third cheese factory (1950s) Holandês Bouw van de derde kaasfabriek (jaren 1950) Autor: não identificado – Acervo: Dick de Geus

Cooperativa

136

Um segundo aspecto limitador dos empreendimentos colonizadores também foi destacado por Waibel, ao comparar a colonização europeia no Sul do Brasil que ocorreu nos três estados desta região. No Paraná, nos Primeiro e Segundo Planaltos instalaram-se colônias pequenas, isoladas e separadas por obstáculos naturais e humanos, que resultou na ausência de “uma colonização compacta e em grande escala, nem uma acumulação de riqueza comparável a certas colônias alemães e italianas nos outros dois estados”.13 Estas dificuldades estavam postas para os que iniciaram a Batavo, pois se instalaram na região de campos desde 1911. Estes óbices tiveram um papel importante em manter a colônia em dificuldades significativas pelo menos nos vinte primeiros anos da colonização. No entanto, quando Waibel visitou Carambeí, na segunda metade da década de 1940, a impressão que ficou foi de prosperidade, porque ele concluiu que “de todas as colônias menores que eu vi até agora no Brasil, Carambeí é a mais adiantada e mais próspera. E está situada em plena terra de campo limpo!” 14 A admiração que ele expressa com o ponto de exclamação relaciona-se ao fato de que ele acabara de conhecer as colônias dos alemães do Volga, formadas por cerca de mil famílias, que foram instaladas no final da década de 1870 em campos limpos dos municípios de Ponta Grossa, Palmeira e Lapa. Este importante

Terceira fábrica de queijo (década de 1960) Third cheese factory (1950s) Holandês Derde kaasfabriek (jaren 1960) Autor: não identificado – Acervo: Dick de Geus

137

empreendimento colonizador resultou num grande fracasso inicial, que levou perto de 50% dos imigrantes a abandonarem o Paraná e o Brasil e emigrarem para a Argentina e os Estados Unidos, ou mesmo voltarem para Europa.

Comparando estas colônias de alemães com a colônia de Carambeí, Waibel destacou uma questão técnica muito importante relacionada aos sistemas agrícolas, para explicar o sucesso dos colonos de Carambeí, que lhe causou surpresa: “ver casas modernas de tijolos, bonitas e limpas, como se vêem nos subúrbios das cidades, e 15 estábulos sólidos para animais, mais bem construídos e conservados que as casas de muitos colonos da mata”. A descrição de Waibel estende-se para toda a paisagem construída pelos colonos de Carambeí: Em torno das hortas de verduras, estendem-se campos arados e pastos cultivados que alimentam um gado gordo, preto e branco, enquanto as encostas de ambos os lados da elevação estão revestidas seja por vegetação de campo natural, seja por grandes manchas de matas de eucaliptos e acácias. Os moinhos de vento girando ao impulso de uma brisa constante; os cavalos pesados atrelados a carroças de quatro rodas; o grande número de bicicletas, e o povo louro, saudável e forte... Tudo é tão diferente daquilo que estamos acostumados a ver no Brasil. Aqui se tem de fato a impressão de estar na Holanda ou no Middle West dos Estados Unidos.16

Naquele contexto, Waibel explicava que, em Carambeí, o uso do solo já começara pelo sistema agrícola mais intensivo e adiantado, no qual havia uma combinação de culturas com a pecuária, ao contrário do que teria acontecido com a grande maioria de colônias europeias do Sul do Brasil, localizadas nos campos, mas de forma muito mais comum nas matas. Nestas colônias, o agricultor de origem europeia se acaboclou, assumindo o sistema de rotação de terra primitiva, que era praticado pelos índios e caboclos, conhecido popularmente como coivara ou sistema de roça. Em Carambeí, cada agricultor tinha, em média, conforme informação de Waibel, 20 vacas, e a colônia contava com mil cabeças de gado. Além disso, havia de 50 a 60 famílias, sendo 90% de origem holandesa.

Waibel informava ainda que “os colonos são organizados em cooperativa agrícola e vendem os seus produtos 17 (manteiga) para Ponta Grossa e Curitiba”.

A importância que Waibel concedeu ao sistema agrícola adotado pelos holandeses na consolidação da obra colonizadora é inegável, mas não se pode desprezar a importância da opção pela organização cooperativa que foi feita a partir de 1925. Ao se buscar conhecer melhor o processo histórico e geográfico da Batavo, percebe-se que renovar o espírito cooperativo diante das crises foi o caminho que se buscou seguir nos momentos mais problemáticos. Nesses termos, dez anos após a criação da cooperativa, nos anos difíceis que se seguiram à crise de 1929, mesmo um homem preparado em termos espirituais e intelectuais, como o pastor William Muller, que assumiu a presidência da Cooperativa em 1935, mostrou-se pessimista e tentou se demitir do seu cargo.

Cooperativa

138

Mas os associados não aceitaram e muito menos desistiram, e decidiram intensificar e fortalecer os laços cooperativos, revalorizando e rearfimando a proposta de organização coletiva. Como resultado desta opção, no final da década de 1930 a situação apresentava-se bem melhor e o pastor Muller podia então ser substituído no cargo de presidente da cooperativa. Nesse momento, ficou claro que “a Cooperativa conseguiu paulatinamente superar a 18 primeira grande crise de sua história”.

Waibel conheceu Carambeí alguns anos depois que a obra colonizadora começou a deslanchar, atingindo o desenvolvimento econômico e social que ele destacou. Não por acaso esse processo positivo é paralelo à dinamização da cooperativa como empreendimento industrial e comercial bem sucedido. Podem-se destacar como elementos decisivos neste processo dinâmico a introdução de animais de qualidade produtiva superior, a criação de uma bebida achocolatada que depois se transformou em “Chocomilk”, a construção de importantes unidades produtivas, a implantação do método de inseminação artificial e a adoção do plantio direto, tudo isto acontecendo em quatro décadas, a partir dos anos de 1940.

O círculo virtuoso que se iniciou no final da década de 1930 prosseguiu sem nenhum grande tropeço até a segunda metade da década de 1990, quando um ajuste nacional econômico e institucional de caráter neoliberal, que visava de forma direta ao controle inflacionário, atingiu de maneira especial o setor agroalimentar, favorecendo a expansão das multinacionais do setor, em detrimento dos segmentos nacionais, que sofreram com a política de valorização do real, com os juros reais mais elevados do mundo na época, com o congelamento, na prática, dos preços dos alimentos, enquanto as tarifas públicas e os insumos produtivos aumentavam muito acima da inflação.

Dessa forma, os empreendimentos genuinamente nacionais apresentaram dificuldades e, no segmento agroalimentar, iniciou-se um importante processo de desnacionalização. Nesse contexto, em 1997, a Cooperativa Central de Laticínios do Paraná, formada pelas Cooperativas Batavo, Castrolanda e Arapoti, decidiu vender 51% dos ativos para a Parmalat Brasil S.A. Indústria de Alimentos, o que resultou na criação da Indústria de Alimentos Batávia S.A. Hoje, a estrutura industrial e a marca Batavo pertencem a BRF Brasil Foods, empresa que reúne outros dois gigantes: Sadia e Perdigão. Esta última empresa começou a adquirir da Parmalat o patrimônio que antes pertencia a Batavo. Esse processo só se completou em 2007.

Um aspecto importante a ser destacado em relação a esse episódio é que o interesse de grandes multinacionais e de grandes empresas nacionais de porte internacional pelo que se construiu num pequeno município do Paraná, como Carambeí, só comprova a grandeza da obra que a Batavo Cooperativa Agroindustrial ofereceu não apenas à região, mas ao próprio país. O empreendimento que hoje está sob controle de uma das maiores empresas do mundo no segmento agroalimentar é a maior prova da concretização do sonho que começou em 1925 e que permanece até os dias atuais.

139

O que impressiona e reforça o sucesso do empreendimento iniciado há nove décadas é o tamanho e a importância da obra que permaneceu e se materializa na atual Batavo Cooperativa Agroindustrial, mesmo após este evento que reduziu a estrutura da cooperativa. Os dados dos últimos três anos da Batavo atestam o fato, conforme divulgado no Relatório Anual e Balanço Geral-2009. Não obstante a crise no segundo semestre de 2008 nos EUA e que no ano de 2009 atingiu também o Brasil, a Batavo ampliou o seu faturamento de forma significativa, atingindo, em 2009, R$ 771 milhões, enquanto em 2007, ele foi de R$ 590 milhões. Além disso, o quadro social manteve-se estável no período, apresentando mesmo um pequeno crescimento, pois em 2007 eram 510 associados, e este número se elevou para 522 em 2009.

Da mesma forma, observa-se uma ampliação do quadro funcional, que atingiu 378 empregados em 2009, enquanto em 2007 o número não ultrapassava 354 funcionários. Os dados são eloquentes ao demonstrarem que a Batavo continua mostrando a força do empreendimento cooperativo que os pioneiros de 1925 iniciaram em Carambeí.

Mas qual é a marca que dá, de forma efetiva, a singularidade da Batavo Cooperativa Agroindustrial no contexto do cooperativismo agropecuário no Brasil, em geral, e no Paraná, em particular? As pistas para encontrar os elementos fundamentais que podem indicar a resposta à questão foram expostas nos eventos que envolveram os representantes da comunidade atual da colônia holandesa de Carambeí, tudo regado a café com leite e deliciosas tortas típicas servidas na Casa da Memória da colônia. Destacaram-se na tarefa os senhores Franke Dijkstra e Gaspar João de Geus. O sr. Franke dirigiu a cooperativa durante vários anos, enquanto o sr. Gaspar é o atual VicePresidente.

O DIFERENCIAL DA BATAVO Um primeiro aspecto que se pode destacar é a abertura que a cooperativa demonstrou em toda sua trajetória para incorporar inovações tecnológicas e organizacionais. Relacionada a este aspecto está a preocupação com a pesquisa, que é, sem dúvida, uma marca da Batavo, destacada pelo sr. Franke ao fazer referência à criação da Fundação ABC, em 1984, que reúne as cooperativas de Arapoti, Batavo e Castrolanda. Nas palavras do sr. Franke Dijkstra, a Fundação foi criada para “comprovar cientificamente o que a experiência já havia indicado”, demonstrando que os cooperados e a instituição à qual estão associados sempre trabalharam numa linha de buscar, pela pesquisa ou pela experiência assistemática, localizar as demandas da cooperativa e de seus associados, abrindo

Cooperativa

140

Unidade de produção da Batavo em Ponta Grossa (década de 2000) Production unit at Batavo in Ponta Grossa (decade of 2000) Productie eenheid van Batavo in Ponta Grossa (jaren 2000) Autor: Luciano Tonon – Acervo: Batavo Cooperativa Agroindustrial

141

caminho para as inovações que permitem atender às necessidades dos processos produtivos, administrativos e de todas as demais instâncias da vida comunitária para as quais o cooperativismo procurou dar alternativas, como a educação, a cultura, o lazer, a participação comunitária e o bem-estar social.

Diante do quadro amplo que se abriu, busca-se abordar alguns pontos priorizados neste espaço. Em primeiro lugar, a questão da inovação tecnológica e organizacional. A destacada inovação produtiva e comercial que chama atenção foi o lançamento, em 1951, de uma bebida achocolatada denominada Choba, cujo nome estava relacionado às palavras chocolate e batavo. Em pouco tempo, transformou-se em sucesso de vendas e, alguns anos após, passou a se chamar Chocomilk.

Embora a industrialização do leite achocolatado já fosse utilizada na Holanda, o lançamento no Brasil significou uma inovação mercadológica que permitiu o direcionamento da pesquisa e dos processos técnicos voltados para ampliar o prazo de validade de bebidas de origem láctea, agregando valor a um produto fundamental da cooperativa, o leite, o que permitiu ampliar as possibilidades de consumo e a diversificação produtiva de toda essa linha. Parece pouco destacar este singelo produto, mas quando se visualiza o mercado atual de bebidas lácteas e se depara com uma diversidade imensa de bebidas achocolatadas ainda sendo lançadas por grandes empresas e cooperativas, tem-se, de fato, a dimensão da importância do que se fez no distante ano de 1951 e que ainda é imitado até hoje.

Mas o aprofundamento da vocação da Batavo para relacionar tecnologia e produção ainda estava por vir e “não é exagero dizer que a Batavo e seus associados viveram uma verdadeira revolução tecnológica nas décadas de 1970 e 1980”.19 O que marcou esse processo foi uma inovação que começou a ser empregada nos EUA e que, a partir de 1976, passou a ser utilizada pelo sr. Franke Dijkstra nas suas plantações em Carambeí: o plantio direto. A inovação surgiu como uma opção fundamental para as dificuldades que os métodos da revolução verde encontraram nos Campos Gerais, assim como em outras regiões do Brasil, com o agravamento da erosão dos solos, a proliferação das ervas daninhas e, ainda, o que realmente era novo no Paraná: a compactação do solo, provocada pelo uso de pesadas máquinas agrícolas.

A situação tornou-se tão grave no Paraná que foi lançado, em 1989, o Programa Paraná Rural, voltado especialmente para atacar os problemas ambientais que se relacionavam à modernização da agricultura. Este Programa durou até 1997 e foi financiado pelo Banco Mundial.20 Hoje, o plantio direto é uma técnica de uso generalizado pelo Brasil e não há dúvida de que a Batavo exerceu um papel decisivo nesse processo, pois trabalhou no sentido de expandir sua adoção entre seus associados. Assim, acabou transformando-se “em um núcleo irradiador dessa técnica e também como pólo pioneiro em pesquisas para viabilizar a adoção do plantio direto em fazendas brasileiras”.21

Cooperativa

142

Um segundo ponto importante pode ser localizado no que foi exposto ainda pelo sr. Franke, ao afirmar que é “fundamental abordar a pesquisa regionalmente”. Essa afirmação relaciona-se diretamente a um aspecto que já foi enfatizado, que é o caráter de empreendimento absolutamente territorializado que têm as cooperativas, no sentido que Storper destaca, ao definir como territorializada uma atividade ou empreendimento, “quando sua efetivação econômica depende da localização (dependência do lugar) e 22 quando tal localização é específica de um lugar”.

Na verdade, não existe nenhuma lei ou norma que obrigue as cooperativas a aceitarem somente associados de sua área direta de influência, havendo apenas um tipo de acordo tácito que promove uma espécie de regionalização entre as cooperativas agropecuárias, algo que não é respeitado por todas as cooperativas, que disputam associados mesmo em regiões distantes da sua área de influência direta. No caso da Batavo, tal postura não existe e o número de associados de municípios mais afastados é muito reduzido, e a entrada de produtores destes municípios dependeu exclusivamente da adesão voluntária dos associados.

Assim, o vínculo local é uma das marcas da Batavo também no que se refere ao seu quadro associativo.

Nestes termos, o que ressalta o Sr. Franke é que a pesquisa promovida pela Cooperativa, através da Fundação ABC, deve considerar as características que são específicas à fração do espaço geográfico na qual estão inseridos os empreendimentos individuais dos associados que se reuniram na Cooperativa. Os solos, o clima, o relevo, os ventos, as águas e tudo mais que caracteriza a região, inclusive o contexto socioterritorial, devem ser levados em conta no sentido de se conhecer profundamente a realidade concreta na qual se insere a Cooperativa, para que as soluções inovadoras possam estar de acordo com a realidade.

O outro lado da moeda, na qual o valor corresponde ao apego ao território de vida que se construiu ao longo dos últimos 100 anos e ao largo dos Campos Gerais, é o vínculo com a comunidade em geral e, de forma mais direta, com a preservada pelos cooperados. Esse aspecto também é destacado pelo sr. Franke ao lembrar que “o cooperado deve se sentir em casa”. O sr. Gaspar também ressalta que a Cooperativa deve “trabalhar de acordo com a vontade dos produtores” e que os associados devem se sentir como “donos mesmo da Cooperativa”. Ora, nas megacooperativas, que tomaram um rumo meramente negocial, essa preocupação torna-se cada vez mais tênue, algo que, já há algum tempo, tem sido objeto de estudos.

Neste sentido, a Batavo mostra-se apegada a alguns dos princípios do cooperativismo que, no âmbito da Aliança Cooperativa Internacional, foram atualizados em 1995, entre os quais há vários que contemplam a preocupação exposta pelos representantes da cooperativa: adesão voluntária; gestão democrática e livre; 24 interesse pela comunidade. Portanto, o cooperativismo deve estimular “o exercício pleno da cidadania, ou 25 seja, a participação crescente da população nas decisões políticas, como também nas sócio-econômicas”.

23

143

No cooperativismo, como em família, o exemplo deve vir de casa, e a prática da democracia interna deve levar as cooperativas a exercerem um papel muito importante que a Batavo demonstra estar perseguindo, como entidade democrática, que é “a tarefa de convencer a população do valor da democracia e da sua participação na 26 vida da sociedade”.

O interesse pela comunidade, preservado pela Batavo, permitiu uma contribuição imensa ao desenvolvimento local. O caráter territorializado do empreendimento cooperativo, que se mantém fiel aos princípios cooperativistas, tem como corolário a possibilidade de criar uma atmosfera propícia às inovações e ao empreendedorismo, que resulta em um círculo virtuoso de desenvolvimento. É evidente que não é possível fazer milagre num país tão desigual como o Brasil, no qual os níveis educacionais e os padrões de cidadania e justiça social ainda deixam muito a desejar, não obstante os avanços observados. Nestes termos, o cooperativismo carece de maior apoio institucional e Lauschner expõe uma lição que serve aos governos, de defesa do cooperativismo, mas que não é estranha à prática da Batavo, ao contemplar na sua atuação não apenas a iniciativa econômica, mas também as ações educacionais, culturais e outras de caráter social: Já que nosso objetivo é construir um sistema econômico-social que mais se aproxima da promoção de cada região, de cada homem e de cada grupo humano em particular, base do bem-estar social e de uma autêntica democracia política, há necessidade de favorecer um sistema econômico que promova mais a distribuição regional e pessoal do valor agregado regional. Em termos concretos, há necessidade de estimular sistemas econômicos que possibilitam a participação dos agricultores e pessoas da região de todas as decisões econômicas importantes que são geradas dentro do complexo rural regional e há necessidade que o fruto da gestão econômica regional seja distribuído na região e para o maior número de pessoas.27

Quem mais poderia fazer isto de forma absolutamente natural do que as cooperativas? E é a elas que Lauschner efetivamente se refere. Refletindo sobre o que foi exposto, será que há alguma dúvida de que a Batavo fez aquilo tudo defendido nesta última citação durante o tempo todo de sua existência e por todo espaço geográfico de sua influência? Não obstante as contribuições que as grandes empresas que hoje administram o patrimônio econômico construído pela Cooperativa também dão ao desenvolvimento regional, é inegável que a mesma riqueza gerida por uma cooperativa resulta na internalização muito mais ampla dos resultados econômicos no tecido econômico regional, promovendo uma descentralização efetiva da riqueza.

Diante disso, não há dúvidas de que o cooperativismo foi fundamental para que o grupo de associados, que se mantiveram apegados a esse ideal durante quase 100 anos, pudesse superar as hostilidades próprias de um sistema econômico e social tão instável como o capitalismo, mas também aquelas dificuldades ligadas à cultura política e econômica próprias do Brasil e, por último, as adversidades relacionadas ao ambiente físico no qual se materializavam os esforços produtivos de seus associados.

Cooperativa

144

As cooperativas agropecuárias correspondem a uma estrutura econômica intermediária que tem um papel fundamental para amenizar os riscos aos quais estão expostos os produtores individuais num mercado altamente oligopolizado, como o é o segmento agroalimentar, há muitas décadas. Sem as cooperativas, os produtores tornam-se presas fáceis dos mercados. Além do mais, as cooperativas são um caminho fundamental para agregar valor à produção agropecuária, gerando mais renda aos produtores.

Nos anos todos da sua história e no espaço todo de sua geografia, a Batavo nunca deixou de exercer este papel, tornando-se decisiva para o sucesso da obra colonizadora construída em Carambeí. Porquanto, justifica-se plenamente a analogia que se faz da Cooperativa com a imagem que se tem da “mãe”. A Batavo realmente funcionou como uma mãe, que cuidou com bastante atenção e dedicação de seus filhos, para que pudessem dar o exemplo que Carambeí e sua Cooperativa dão a todos que se interessam pelas obras positivas construídas pelos seres humanos de boa vontade.

REFERÊNCIAS ABRAMOVAY, R. Desafios para o desenvolvimento das regiões rurais. Nova Economia, Belo Horizonte, v. 14, n. 3, p. 35-70, set./dez. 2004.

ARAÚJO, S. Eles: a cooperativa; um estudo sobre a ideologia de participação. Curitiba: Projeto, 1982. 215p.

BÜTTENBENDER, P. O cooperativismo e o desenvolvimento regional: estudo sobre as contribuições das cooperativas e das associações no desenvolvimento da região da Grande Santa Rosa. Perspectiva Econômica, São Leopoldo, UNISINOS, v. 29, n. 86, p. 99-142, jul./set. 1994 (Série Cooperativismo, n. 36).

CHAVES, N.; DITZEL, C.; SILVA, J. (Orgs.). Pioneiros do futuro: 85 anos da batavo Cooperativa Agroindustrial. Ponta Grossa: Todapalavra, 2010.

CUNHA, L. Desenvolvimento rural e desenvolvimento territorial: o caso do Paraná Tradicional. Tese (Doutorado) − UFRRJ/CPDA, Seropédica, 2003. ______. Do desenvolvimento setorial ao desenvolvimento territorial. Redes, Santa Cruz do Sul, v. 11, n.2, p. 261-282, maio/ago. 2006.

ILHA, P. A cooperativa como elemento de capital social da comunidade. Revista da FAE, Curitiba, FAE, v. 11, n. 2, p. 25-34, jul./dez. 2008.

LAUSCHNER, R. O cooperativismo como sistema econômico-social integrado. Executivo, Porto Alegre, FDRH-SCP, ano 2, n. 10, p. 4-7, jul./set. 1976.

MACHADO, B. Esboço de uma sinopse da história regional do Paraná. Curitiba: Instituto Histórico, Geográfico e Etnográfico do Paraná, 1951.

REIS, J. Uma epistemologia do território. Estudos; Sociedade e Agricultura, Rio de Janeiro, UFFRJ/CPDA, v.13, n.1, p. 51-73, jun. 2005.

STORPER, M. Territorialização numa economia global: possibilidades de desenvolvimento tecnológico, comercial e regional em economias subdesenvolvidas. In: LAVINAS, L.; CARLEIAL, L.; NABUCO, M. (Orgs.). Integração, região e regionalismo. Rio de Janeiro: Bertrand Brasil, 1994.

WAIBEL, L. Princípios da colonização européia do sul do Brasil. In: Capítulos de Geografia Tropical e do Brasil. 2. ed. Rio de Janeiro: IBGE, 1979. p. 225-277.

WESTPHALEN, C. Nota prévia ao estudo da ocupação do Paraná moderno. Boletim do Departamento de História, Curitiba, UFPR, n. 7, p. 1-52, 1968.

145

NOTAS Licenciado e bacharel em Geografia pela Universidade do Rio de Janeiro, mestre em História Econômica do Brasil pela Universidade Federal do Paraná e doutor em Ciências Sociais, Desenvolvimento, Agricultura e Sociedade pela Universidade Rural do Rio de Janeiro. Professor do Departamento de Geociências e dos mestrados de Ciências Sociais e Aplicadas e Geografia Econômica na Universidade Estadual de Ponta Grossa.

2 CHAVES, N.; DITZEL, C.; SILVA, J. Pioneiros do futuro: 85 anos da batavo Cooperativa Agroindustrial. Ponta Grossa: Todapalavra, 2010.

3 ABRAMOVAY, R. Desafios para o desenvolvimento das regiões rurais. Nova Economia, Belo Horizonte, v. 14, n. 3, p. 35-70, set./dez. 2004.

4 CUNHA, L. Do desenvolvimento setorial ao desenvolvimento territorial. Redes. Santa Cruz do Sul, v. 11, n.2, p. 261-282, maio/ago. 2006.

5 STORPER, M. Territorialização numa economia global: possibilidades de desenvolvimento tecnológico, comercial e regional em economias subdesenvolvidas. In: LAVINAS, L.; CARLEIAL, L.; NABUCO, M. (Orgs.). Integração, região e regionalismo. Rio de Janeiro: Bertrand Brasil, 1994.

6 REIS, J. Uma epistemologia do território. Estudos; Sociedade e Agricultura. Rio de Janeiro: UFFRJ/CPDA, v.13, n.1, p. 51-73, junho 2005.

7 MACHADO, B. Esboço de uma sinopse da historia regional do Paraná. Curitiba: Instituto Histórico, Geográfico e Etnográfico do Paraná, 1951.

8 WESTPHALEN, C. Nota prévia ao estudo da ocupação do Paraná moderno. Boletim do Departamento de História, Curitiba, UFPR, n. 7, p. 1-52, 1968. p. 7-8.

9 WAIBEL, L. Princípios da colonização européia do sul do Brasil. In: Capítulos de Geografia Tropical e do Brasil. 2 ed. Rio de Janeiro: IBGE, 1979. p.

228.

10 Id. ibid., p. 230-231.

11 Id. ibid., p. 230.

12 Id. ibid., p. 230.

13 Id. ibid., p. 241.

14 Id. ibid., p. 263.

15 Id. ibid., p. 263.

16 Id. ibid., p. 263-264.

17 Id. ibid., p. 264-267.

18 CHAVES, N.; DITZEL, C.; SILVA, J. Op. cit.

19 Id. Ibid.

20 CUNHA, L. Op. cit.

21 CHAVES, N.; DITZEL, C.; SILVA, J. Op. cit.

22 STORPER, M. Op. cit., p.15.

23 ARAÚJO, S. Eles: a cooperativa; um estudo sobre a ideologia de participação. Curitiba: Projeto, 1982. 215p.

24 ILHA, P. A cooperativa como elemento de capital social da comunidade. Revista da FAE, Curitiba, FAE, v. 11, n. 2, p. 25-34, jul./dez. 2008.

25 BÜTTENBENDER, P. O cooperativismo e o desenvolvimento regional: estudo sobre as contribuições das cooperativas e das associações no desenvolvimento da região da Grande Santa Rosa. Perspectiva Econômica. São Leopoldo: UNISINOS, v. 29, n. 86, p. 99-142, jul./set. 1994 (Série Cooperativismo, n. 36, p. 106).

26 Id. ibid., p.106.

27 LAUSCHNER, R. O cooperativismo como sistema econômico-social integrado. Executivo, Porto Alegre, FDRH-SCP, ano 2, n. 10, p. 4-7, jul./set.

1976, p. 5.

1

148

In the history of Brazil few topics have been researched so widely and have produced so many studies as the European immigration en masse which began halway through the 19th century and which lasted until at least the early 1930s.

In Paraná, the state in which the majority of its population is made up of descendants of European settlers, there is a long tradition of writings which tell of the contribution left by these immigrants regarding population, culture, social aspects and regional economy.

Many historians have worked in recovering the path taken by the different ethnic groups which established themselves in the state of Paraná. However, it is without doubt that, among the better known texts, there are those which talk about the Germans, Polish and Italians.

With regards to the Dutch in Paraná, what predominates are texts produced by and for the communities themselves. The series IMMIGRANTES, begun in 2010, was due to the initiative that the Dutch community in Carambeí had of breaking with this tradition and making the Dutch saga on Brazilian soil become popular especially in Paraná, through the eyes of historians, geographers, journalists, urbanists, etc.

The first volume of this series opted for a linear and chronological approach from the beginnings of the Dutch in Brazil by registering the struggle for the control of colonial territory, the Dutch contribution in forming the society of Dutch cane-planters in the northeast in the 16th century, the cultural actions under Maurice de Nassau, etc. There is the Dutch presence in the Imperial colonies connected with policies on population done by the Brazilian Monarchy, highlighting the Santa Leopoldina colony in Espírito Santo. It ends with establishing Dutch colonial nuclei in Brazil in the 1900s with special emphasis on Gonçalves Júnior, Carambeí, Castrolanda and Arapoti – in Paraná–, Não-meToque – in Rio Grande do Sul –, and Holambra I and II – in São Paulo.

Starting with this volume, the series IMIGRANTES looks more specifically on the one hundred-year-old colony of Carambeí, the biggest Dutch concentration in Paraná. For this work, innumerable members of the community were involved who, through oral testimonials and related documents, photos and objects, contributed directly towards the final result of the research.

The following texts aim at systematizing a part of the rich, centennial history lived by the first settlers who established themselves in Carambeí in 1911, and by their descendents.

This volume of the series IMIGRANTES comprises six chapters, each focusing on a specific theme and written by researchers with different qualifications and experiences. This explains why, in some cases, there may be variations in style, something which was kept in respect for its authors.

In the chapter entitled: “Living in Carambeí: Forms of Sociabilities in a Dutch colony”, the sociologists Rodrigo Rossi Horochovski and Marisete Hoffmann Horochovski (both are professors at the Federal University of Paraná) analyze the identity ties which are present in the community; deal with the first periods in the colony; talk about the option taken for cooperativism; point out the role of the school, family and religion in strengthening community ties; describe the daily rhythm of life in Carambeí; evaluate male and female roles in the allocation of work; examine typical cooking; mention social associations and sports as examples of the existing element of aggregation; and finally, highlight the Historic Park of Carambeí as a privileged area where one can reflect on the past and the future of this Dutch community.

In the text “With Both Feet on the Ground and Eyes on God: Religion and Religiousness in the Dutch immigration in Carambeí”, the historian Marco Aurélio Monteiro Pereira (History Department from the State University of Ponta Grossa) treats the issue of Christian faith among the Dutch colonists, highlighting religiousness as one of the most important practices for maintaining the unity of the group which initially colonized Gonçalves Júnior and later moved to Carambeí. Considered to be responsible for strengthening the Dutch collective identity in the

149

Campos Gerais, religious practices are seen by the author as the great articulating bond of the community. In the text, the author describes process involved in the creation of the Reformed Church in Carambeí and how its first pastors arrived. Pereira explains how this institution acts as a center for promoting social, leisure and sports activities, and explores educational issues as well as maintaining Dutch traditions in the community.

The historian Andréa Mazurok Schactae signs the text “Midwife, nurse, teacher, wife, mother and … woman! Female identity and women's role in the Dutch community in Carambeí in the 20th century”. The author approaches the issue of gender throughout the colonization of Carambeí: women's role in a social context; the spaces and functions occupied by both men and women; female identities; the limits of socially constructed rules; the participation of women in the foundation of the Cooperativa and in raising and educating children; women's health; female roles in the Reformed Church; etc. Although some women stand out in a special way, the author is careful to talk about women as a whole and how they became indispensable figures for the development of Carambeí during these first one hundred years of the community.

Architecture is the main theme in the text “One Hundred Years of Dutch Presence in Carambeí: Impacts on Architecture, Urbanism and Landscape”, written in unison by the urbanists Joel Larocca Junior (Department of Engineering at the State University of Ponta Grossa) and Píer Luigi Larocca and Clarissa de Almeida Lima. While giving more emphasis to the analysis on architectural influences found in Carambeí, the text is also concerned with aesthetic and urban issues such as the division into lots and occupying empty areas from the beginning of the colonization.

All of this is pointed out as a set of elements that contributed towards the constitution of a local identity. In addition, the authors also approach issues such as living between an urban and rural area, construction techniques used by the colonists, the use of wood, domestic spaces and their social and cultural use; they also highlight the use of gardens and flowerbeds in decorating the houses and streets and mention urban landscaping.

In “Art and Cultura in the Dutch Colony of Carambeí”, Maria José Subtil (Researcher for MA in Teaching at the State University of Ponta Grossa) summarizes the artistic and cultural production of Carambeí during its one hundred years. Taking into account the aesthetic and cultural influences, Subtil shows the concepts of culture and art and shows the community view of such issues. The author points out symbols, objects, manifestations and unique spaces in Carambeí which hold artistic and/or cultural relevance for this Dutch community. In this chapter, religiousness is approached from an artistic perspective, highlighting hymns and sacred rites. The Memorial House is presented as an area where objects are collected to express the culture that was inherited and perpetuated by the Dutch nucleus of Carambeí.

Last but not least, the geographer Luiz Alexandre Gonçalves Cunha (Departament of Geosciences at the State University of Ponta Grossa) discusses cooperativism in Carambeí. The author's text, “To cooperate is necessary and also to live: the Batavo Cooperativa and its work in the Campos Gerais”, begins by explaining what a cooperative is and its role in the sense of giving dynamics to the economy of a specific community as well as showing the differences between various cooperatives in Brazil. Cunha situates Batavo in the Campos Gerais, describes the singularities which were present at the start of Dutch ccoperativism in Carambeí and lastly, highlights the elements which are found in this associativism and which makes this Cooperativa different when compared to other examples of the same kind in the rest of the country.

Niltonci Batista Chaves Coordinator of the series Imigrantes

Dick Carlos de Geus President of the Historic Park of Carambeí

150 Rodrigo Rossi Horochovski1

PAGE 20

F

or anyone who crosses the Campos Gerais along the PT-151 highway, leaving Ponta Grossa towards Castro, in less than half an hour finds a small town of approximately 20 thousand inhabitants. The traveler who arrives in Carambeí turns into the main street, Avenida dos Pioneiros, and finds a calm, modern town of asphalted streets lined with trees and carefully kept.

Along the way, several industries appear plus a thriving commerce and large and comfortable homes. If the visitor has a keen eye, something can be observed, generally lacking in other Brazilian towns but which makes this particular town more human.

Along most of the length of this avenue, there is a cycling path that allows cyclists to ride unimpeded. And there are many in this town.

Carambeí is a recently founded municipality at the end of the 20th century. Its official emancipation from Castro was on the 1st January 1997, although in effect this community had been living its own independent life for several decades. The buildings, many of which are new and shining show that Carambeí is in fact a much younger town than it actually is, especially if our visitor does not know much about the history of this town. He or she may not be aware that all this landscape that unfolds before their eyes began to be changed by human hands one hundred years ago.

Part of this century-old history and its people is told in the following pages mixed with what happens nowadays. What one envisages is to form links between the past and the present, the purpose of which is to understand how the people of Carambeí of the 21st century constitute their sociabilities.

The Russian scholar Georges Gurvitch, a nationalized Frenchman, defined sociability as the human capacity of establishing bonds when forming social groups. For the German sociologist Gerog Simmel, it was the purest form of association.

Those who take part in it do not have clearly defined formal aims, only a conscious or unconscious intention of interacting in daily life, being part of a collectivity which is essential to the existence of human beings.

Sociability acts in the construction and strengthening of identity ties within a community. Through this, individual people or groups mutually organize themselves insofar as they establish a

PAGE 20

PAGE 18

PAGE 17

Marisete T. Hoffmann Horochovski2

system of mutual expectations in their intentions – as long as each one does not lose their own personality, their own idiosyncrasies. To attain this, they resort to values, beliefs, ideas, practices and habits from the generations which they set up in successive layers, their being and living, in our case, in Carambeí.

To investigate the characteristics and how the conviviality of this society works leads us, therefore, to summon individual memories which present themselves in oral and documented accounts, coupled with the collective memory which forms a web of meanings, as Maurice Hawbachs, the French sociologist, teaches us. We will then tell a little of the history from the interviews given by members of the community and from bibliographical research.3 In the distant year of 1911, some families of Dutch immigrants came to the region, more specifically to the area called Monte Pilatus, about 20 kilometers from Castro, to set up home and develop farming which would guarantee their living and build a future in a new land. As was to be expected, the Dutch tried to transplant in Brazil the knowledge that they had brought with them, and this is the reason why milk is such a typical product in the area.

It was a difficult begining - very often the immigrants had to undergo considerable suffering. The success of the enterprise seems to have compensated for all the effort because the families give each other presents until today in several of the surnames known in Carambeí - De Geus, Harms, Los, Van Wilpe, Verschoor, Voorsluys, Vriesman, among others. What led these people to root so firmly in that place, so far from their homeland?

Before continuing, some explanation must be given. The Brazilian government at that time had declared a policy that incentivated European immigration. It even reached the point of paying for the journey, allowing free transport for a large quantity of luggage per each member of the family, and stimulating the financing of properties, among other benefits. The authorities (all this was revealed in documents and speeches coming from politicians at that time) aimed at filling in the spaces that were considered empty. This was not the case given the presence of natives living in these regions such as indios and caboclos – and in so doing, remedied a supposed lack of hand labor, especially after the abolition of slavery.

There was also the undisguised desire to avoid non-whites becoming a majority among the Brazilian population. The census clearly showed this tendency which alarmed the Brazilian elite of that time in which prevailed a pre-scientific, eugenic and racially determinist sociology.

European immigrants from any other continent cannot, however, be held responsible for the acts of governments and came to the country legitimately, impelled by the favorable conditions that were offered them. In time, they became just as Brazilian as the local inhabitants. Added to this was the fact that there were no perspectives of a future in their homeland, especially due to the lack of land and resources, besides frequent military and political crises.

The result of these historic events was a massive European colonization, principally in southern Brazil, where the immigrants were able to find good-sized land at generous prices and a climate which resembled that of Europe, more than in other parts of Brazil.

The two wars that the Old Continent endured at the beginning of the 20th century were also a moment of intense immigration of Europeans.

Carambeí was not the first choice for the group which would later settle it – neither was it the choice for the Dutch colonization of Brazil, which goes back to the 17th century.

Initially, some of the above-mentioned families, such as the Verschoor and the Vriesman, settled in the Gonçalves Júnior colony in Irati municipality and also in the Campos Gerais region.

However, they did not find favorable conditions to achieve their goals.

Besides the difficulties with land cultivation, the group faced hogs and locusts which destroyed their plantations, diseases which killed people, the majority being women.. Added to these local factors was the fact that some of the immigrants had not been farmers back in their homeland. For example, some worked in typically urban jobs such as in the docks and so found great difficulties in adapting to the new work.

The group's initial intention was to give up and return to their native country. However, an opportunity soon arose where they would find better conditions than those where they were that led them to remain in Brazil. The Brazil Railway Company, the owner of vast lands near the railways it owned began to sell some of this land for reasonable prices. As was in the contract, the first item read:

Immediately upon his arrival in the area, the Brazil Railway Company […] puts at the disposal of the settler who is establishing himself: a plot of land, a house, a bull's yoke and three dairy cows. When the Board of the Colony of Carambei will be able to define the ability of the settler to keep the cattle, the “Company” will also supply seeds and fertilizers for the first seeding in this part of the terrain, if satisfactorily prepared by the settler, in the Board's opinion.

PAGE 22

PAGE 21

151

It is clear that the railway company, at least when declaring its aims, intended to attract families and settle them. In other words, the intention was that the colonizing project should be successful and that it was not simply plans put down on paper, which is what actually did not happen. The acquisition of land occurred through what today would be called leasing, i.e., the buyer would rent the land for a fixed period of time at the end of which the debt would be paid and the land would belong to him. This fixed time was quite flexible in Carambeí, especially when one takes into account the basic infrastructure that the settlers had to use to produce and sell their goods.

The settler had ten years to pay off his debt with the Company which could discount the corresponding value up to half of the production. At the end of this period, if the debts had been paid off, the settler would become the owner of the plot of land.

Otherwise, the Company would reschedule the debt, keeping part of the production until the debt had been totally settled.

The contract stated that the Company had to buy the produce at market value. In all, conditions were quite reasonable, even if the settler, while still not becoming owner of his land, was tied to the company to be able to sell his produce and accept the commercial conditions.

One can speculate if the contracts between the Brazil Railway Company and the first settlers in Carambeí would have inspired the model of integration between the producers and the future Batavo cooperative which exists until today and is beneficial to both sides as one can see from its success. Following this model, the farmers compromised themselves to sell contracted products for the cooperative with the minimum quality standards required and at market prices. The cooperative, on the other hand, supplies farming inputs and the assistance needed at accessible prices. It helps in financing property, loans money at low interest rates, distributes surplus capital among the members and so on. All this occurs

because the farmers are partners of the organization.

Some of the colonizers of Gonçalves Júnior accepted the conditions above and, once establishing themselves in Carambeí, constituted the embryo of what would be one of the most successful experiences of European colonization in Brazil.

After a difficult beginning, with all the challenges inherent in preparing the virgin land for plantation, added to circumstantial factors such as World War I and the 1929 Wall Street Crash, the colony became consolidated. In the case of the war, the Dutch government drafted some of its male citizens who lived in Carambeí. The Wall Street Crash had economic consequences for the farmers of the community for the prices of farming products would take years to reach pre-crash levels. Gradually, however, more families arrived, even those of other nationalities such as Germans.

An essential mark of this consolidating process in Carambeí was, without doubt, the founding of the cooperative in 1925 which became the Cooperativa Batavo, or simply Batavo, the nationally renowned trademark. The embryo of what would be one of the biggest in the country was the Sociedade Cooperativa Hollandeza de Lacticínios, probably the first Brazilian cooperative.

It was created before the country had a legislation about this – and this would only appear in 1932.

Using its registered trademark, the cooperative sold cheese and butter in Ponta Grossa, Curitiba and São Paulo. In São Paulo, citizens of Carambeí kept contact with the Dutch consulate and this facilitated the entry of products in the competitive market of São Paulo. On this note, it is worth opening a parenthesis.

Since the beginning of the colony, a constant exchange between the Netherlands and its authorities in other countries have always existed. In the book Carambeí 75 anos, the author Hendrik Adrianus Kooy writes about several situations in the presence of employees of the Dutch diplomacy and even members of the Dutch Royal Family. Until today, citizens of Carambeí travel to Holland for work, to study, to visit relatives, and for tourism. We will come back to tourism later. For the time being, we will continue writing about the cooperative.

The initiative of founding the organization is a result of the understanding that the colonizers had that by working individually, they would have difficulties in achieving favorable economic and technical conditions to obtain farming inputs which they needed as

PAGE 25

PAGE 23

152

well as placing their products in the consumer market. But more than this, the cooperative contributed to the mitigation of conflicts that increased due to the competition among producers, especially when there was an excess production of milk which resulted in their prices being drastically reduced.

One can state, without a shadow of a doubt, that the colony is the cause and consequence of the success of the enterprise. The cooperative is central to the life of Carambeí, representing in a public space, the unifying bond of social networks in the town.

From what has been seen here, one can understand that life in Carambeí is molded by the colonial heritage of the immigrants, basically Dutch, as well as the existence of the cooperative with which, directly or indirectly everyone is connected, be it professionally, affectionately, or by family ties. In other words, in addition to guaranteeing material survival, the cooperative exerts a symbolic force that strengthens the feeling of belonging to a group which shares a history, a memory, built in unison and which echoes in different forms of associations.

Sociability, perceptible in different fields such as work, religion, education, family, leisure among others, not only promotes but strengthens bonds of identity. We will weave some comments on the construction of sociability in Carambeí in the different fields that make up the social structure of the groups without, however, adopting a rigid division among the themes. It is not only because these dimensions of social life and the institutions that shelter them are tied and mutually determine each other, none being more important than the other, but also because the approach to a specific topic may inspire discussion on other aspects within this narrative.

We will begin with aspects related to economic life and the world of work. In the early 1910s since the Dutch immigrants occupied it, Carambeí has an economy which is strongly characterized by farming and cattle, especially the production of milk and its derivatives such as cheese, yoghurts, these being the flagship products. It is worth noting here the role that the product has and the collective representations around it in the construction of an idea of the community, of how it sees itself, feels, and reproduces original knowledge connected with people's socialization through education (family and school) and through work. Another important product is pork, Batavo being famous for its cold cuts.

For many decades, the primary sector was the one in

PAGE 26

153

which most people worked as very few people worked in other areas such as sales. Reports from the first years show that basic services were lacking in the colony. Nevertheless, the way in which the economy developed began to demand professionals from other areas. Therefore, the migration wave which resulted from postWorld War II attracted people such as Rienck Jacobi, who provided us with invaluable information. He was a mechanic who found work in his sector in the town. He also met and married Emília, set up a family and settled firmly in this country.

Nowadays, due to the dynamism of the local economy, especially due to the cooperative, there is intense use of technology and there is a great diversity of occupations. In this way, the town absorbs qualified hand labor, in general people from the town itself, with school and university qualifications. In this sense, Carambeí distinguishes itself from most of the other towns and cities of the same size in Paraná. Historically rewarded with an economy of little diversity, such towns lose their inhabitants as a result from the lack of jobs and salaries, especially the younger population who are looking to immerse themselves in the world of work.

The size of Carambeí presents some typical characteristics of an interior town such as the bucolic environment, its tranquility, a slower pace of living, besides the landscape which is much more present due to the vastness of space and lack of buildings and walls close to one another such as those found in urban centers. It has, however, buildings which belong to the cooperative, some of which have already been mentioned.

Batavo has a work force made up of thousands of people, directly or indirectly employed in the various sectors which make up the organization: in production, which begins in hundreds of properties with their plantations and livestock production which involve entire families, as well as employees hired to help; industrial processing of raw materials in several manufacturing plants; in the complex management structure and sales of a gigantic corporation whose scope comprises the whole of Brazil and foreign countries.

The impacts of the world of work are not limited within the cooperative. In one way or another, practically all the profit and taxes generated in the municipality are related to it, even if indirectly. As an example, all sorts of transactions, big or small, are destined for the cooperative itself or its members, from the neighborhood grocery store to shops, clothing stores, garages,

building companies, banks, etc.

The work done by the cooperative is in no way summed up simply by work and economy. It goes beyond this - not that work and economy are not important in constituting groups and their sociabilities. The various units of the cooperative, from the rural properties to the employees associations, are places where they meet and all sorts of exchanges happen. Family bonds are reinforced, affective ties and friendships are created, and the integration of different people and cultures is promoted.

All this economic and social dynamism does not impede young people to look for jobs in other places. According to a statement given by an insider, the presence of Batavo, paramount for the wealth of the town, sometimes does make it difficult for someone to find a job outside the cooperative. This is due to the fact that the cooperative is so central to the economic life of the municipality, pushing many young people to look for jobs in other places. The ease of access with bigger centers such as Ponta Grossa and Curitiba, contributes towards this. According to this same information, on some occasions young people go and study in other cities and once they attain their degree, they do not find a job and because of this leave Carambeí.

Nevertheless, there is no tendency in the town of an exodus or decline in the population, as is the case of most of the small towns in Paraná. On the contrary, the population of Carambeí is rapidly increasing – approximately 22% between 2000 and 2010.

Part of this rise may be due to the arrival of people from other regions, attracted by the development and standard of living which the town offers. Although this may put pressure on the local infrastructure, this process can be seen positively as it represents another chapter in the path of this European ex-colony, often seen as closed to other races, customs, world views and experience in the world of work.

The arrival of new groups promoted the opening and spreading of pre-existing social networks. Nothing was lost, but new elements were added which promoted a new dynamism in the social circle. It is not a conscious action; it is a result of new ways of social interactions.

It is in this context that one can think of young people looking for alternatives to their ways of life. This does not happen simply due to work, but also (and principally) with other forms of leisure and associations. In other words, different things cater for

expectations which are in constant change, in a historic time when the pace of life is fast and relationships are more and more removed from their specific contexts. We can think of new communication and information technologies being widespread, such as the Internet and its social networks. These connect people, especially from more recent generations, to others in distant places, sometimes thousands of kilometers from one another. Without ignoring their history, these young people search for what is new. In this sense, they are most responsible for the arrival of new elements to Carambeí, on a two-way route.

Another element to be highlighted concerning the world of work and social life in general is the way in which men and women take part in it. Reports of older people who lived in the colony during its first decades, tell that work was more clearly divided between the sexes.

Generally speaking, work was divided into areas. The house belonged to women while men were engaged in the plantations, church and public places. Such a scenery contrasts with the present time which is the result of decades of changes whereby women have been occupying posts in practically all rural and urban activities. From there, new associations have sprung up with women “invading” areas that before were exclusively all-male. One can associate these changes in Carambeí with what happens in society in general, and especially at the beginning of the 21st century in which Brazil has its first woman president.

Let us move onto aspects connected with religion, morals and education. The Dutch who colonized Carambeí were Protestants and this brought diverse consequences to life in the community.

In the history of local religiousness there are various interesting chapters. At least one of them is worth a detailed account. Until the mid-1920s, even though small in number, the families belonged to different evangelical denominations that existed in Holland. At that time, there were no services in Carambeí and the leaders of the community, fearing a scattering of people, decided to opt for one of these denominations. It is worth noting the concern for maintaining social cohesion which was based on tradition and the solid roots common to the group. Perhaps this happened due to what had been observed in other colonies of European origin which were multiplying in southern Brazil, many of which were unsuccessful in their cohesion due to a premature

PAGE 29

154

breakaway from their ethnic-cultural heritage.

The heads of families, invariably men, took this matter to their homes and following this, decided that the members of the community would belong to the Reformed Church of Holland; since then, this has been the main religious affiliation of the Dutch community in Carambeí.

It is a Calvinist religion that was founded in the second half of the 16th century in the wake of the Protestant Reformation which swept across northern Europe at the beginning of the Modern Era. In the case of Holland, it also had to do with an affirmation of national identity in view of the Hapsburg domination, especially from the Catholic reign of Spain, overcome in the same century.

Coming back to Carambeí, with the passing of the years, two temples were built for the congregation. The first one was built in 1930, originally of wood. In 1957, a new temple was inaugurated in brick, situated in Vila Nova Holanda, a “Brazilian neighborhood”, according to Hendrik Koos's book. Members of the community reported that this second church is visited more frequently by people outside the Dutch community. This shows that throughout the years, this church became more integrated with other ethnic groups which are a part of Carambeí, notably those who have been in the country for longer.

The Reformed Church has deep implications in Carambeí, in the weaving of the social fabric. For decades it represented a decisive element in the way new generations socialized and is a fundamental component up to this day for the configuration of sociabilities in the society of Carambeí. It has supplied, through time, the moral base which hs supported the customs of the community. There are several examples of this.

Until several decades ago parties or balls. This was very common in other interior towns, even before all the changes in customs which Brazil went through in the second half of the last century and which, among other things, reduced the differences between big and small towns. Reunions and merriment were invariably family parties in which the different generations participated, the younger ones being closely watched by their parents. People who lived during this time, and who were interviewed for this research, explained that one could not dance due to the close proximity of bodies, which had sinful connotations, a result of the strict precepts of the Reformed church. To illustrate this, it is worth registering a passage found in a book in homage to

155

the 75 years of the town, celebrated in 1986:

The church had a decisive role in formal education for generations of people living in Carambeí. In the first years, teaching was the task for one of the members of the community or specially hired teachers who gave their classes in buildings that were originally built for other purposes. This matter became an essential concern and a school was finally founded in the 1930s.

Nowadays the Evangelical School is the main private teaching institution of the municipality. It is worth mentioning that its existence propitiated the late immigration of Hendrik Sijpkes, a Dutch teacher who arrived in Brazil in 1958 and was responsible for the school for many years. Only in 1962 did the State become actively involved when a state school, the Colégio Estadual Júlia Wanderley, was founded in Nei Braga's government.

The contribution of the Ponta Grossa Lutheran Church stands out. The community at Carambeí used to resort to its prelates before the Reformed Church had its own pastors to hold services, or have Bible studies.

Over time, changes occurred related to religious life. On the one hand, the growing presence of groups which had not come from Holland brought the Catholic Church that was very important as in the rest of Brazil. But the greatest changes have occurred in the last decades.

According to reports of the older inhabitants, religion nowadays does not have the same importance it had when constituting customs and daily habits. According to them, the presence of younger people in the services of the Reformed Church has been declining and it is difficult to attract them to the traditional religiousness of their forefathers.

As in any Brazilian family, one finds rice and beans as the most common food on the meal-tables of the families in Carambeí.

On weekends, it is the typical Brazilian barbecue that appears most frequently. However, this does not mean that typical Dutch food is

PAGE 31

PAGE 30

The way of life was completely determined by religious interpretation. Sunday rest was a sacred law.

Nobody discussed this principle at that time.

If our ancestors had had the opportunity of seeing our rides in cars on Sundays, watching television, games of cards, (considered diabolical at the time), sports practices, it is not difficult to imagine their doubts with our attitudes on the “Lord's Day”. (p.87)

missing from meals – the “small potato” is ever present at mealtimes.

On the topic of gastronomy, there is a particularly curious fact. Some of the immigrants who arrived in Carambeí had lived in other Dutch colonies such as South Africa and Indonesia. From this last country came the habit that some families ate several Indonesian dishes with rice, a habit which spread throughout many houses in the region.

The combination of food habits coming from Holland and its colonies in different continents with typical elements of Brazilian cooking shows how Carambeí represents a portion of how cultures can mix in a hybrid way, which is very common in Brazil, especially in Paraná.

This characteristic was obviously not restricted only to cooking; it becomes visible when one has the opportunity of speaking to several people of the community of different generations.

Among the elderly, everything has a flavor of Holland, mainly names and Portuguese spoken with a heavy Dutch accent interspersed with Dutch vocabulary. As age decreases, these traits become less perceptible. The accent of the elderly becomes softer until it disappears completely in the spoken language of the younger generations in the same way that Hendriks, Riencks, Willeminas has given way to typically Brazilian names.

It is worth taking a moment to think about the issue of the language. Firstly, Dutch, being the only language for many years, is now falling into disuse because most children do not learn it any longer in their homes. If, on the one hand, this means that the group is integrated with Brazilian nationality and identity, on the other it shows a larger distance growing between here and its origins even if, after one hundred years of colonization, there is a frequent exchange between the organization of Carambeí and Holland, principally in the business, educational and religious areas.

The fact that Dutch is the immigrants' mother tongue and that of their children facilitated the exchange between the two countries. Currently however, with a greater integration with Brazilian culture and changes that have come about to the spoken language in Holland, there are difficulties in comprehension. This is because, according to some of the people interviewed, contemporary Dutch is different from the one spoken in Carambeí, typical from the beginning of the 20th century. In short, time takes on the responsibility of changing the town's characteristics.

According to some theorists, such as James Coleman and Robert Putnam, the presence of social capital causes positive results for the political and economic organization of the community, in so far as it prioritizes collective solutions for its problems instead of having the attitude of “every man for himself”, typical of highly individualistic cultures.

Some significant associative initiatives brought to the colony by the immigrants, which are the real marks of social capital, are organizations such as choirs, charity organizations and social clubs as well as the cooperatives themselves. All these initiatives proliferated in places of European colonization and Carambeí was no different, albeit some differences. The choir, for example, was practically restricted to religious practice, due to the rigors of the Reformed Church which had a more determining presence in the first decades of the colony.

How then did people, especially the younger ones, enjoy themselves? According to a description of some members of the community, leisure options occurred within families due to the absence (at least visible) of balls. They were composed of picnics and camping, guessing games, folk dancing and a theater group which performed plays, generally comedies, performed in Dutch.

This partly explains the fact that weddings were held between families of very close friends. Many of these practices are still a part of entertainment in the town.

In the same way that happened in the world of work, the division of sexes was present in moments of free time. Frequenting bars was restricted to men, as one can see by the description given

by Ko van Wilpe of a night out with young men, mainly German, in a storehouse in town, in 1925.

Almost every Saturday night, a group of young men of our age met at the store belonging to Mr Leonardo Los to have a beer or wine and buy cigarettes. We also played cards, or bet cigarettes or some small change. But fortunately (sic), there were no other women there except for Mrs Helena, Mr Leonardo's wife.

Today this dynamic has changed because families are no longer as closed as before allowing other elements to enter. With time, there has been flexibility in the strict religious morals giving rise to other entertainment. Little by little, the inhabitants describe, dancing (not folk, bus social dancing) began to be part of leisure

PAGE 34

PAGE 33

156

activities of young men and women of Carambeí, initially quite discreetly but gradually becoming accepted as a healthy way of entertainment.

Sports, not approved of at the beginning, especially when involving women, also were incorporated into the routine. It is interesting to note that just as what happened in other dimensions of social life in Carambeí, the Germans, especially the younger ones, also contributed to this change, as it was their initiative to establish a sports association with gymnastics and football. Dancing and sports, combined with the rise in population demanded the building of larger spaces for leisure activities. Therefore, the Social Club of Carambeí was founded as well as the Yacht Club.

As also happens in big cities, the social clubs in Carambeí are going through a crisis. The presence of the club of employees of the cooperative inhibits other members to join and alternative ways of leisure and spending – such as shopping centers and nightclubs in Ponta Grossa, a bigger city and easily accessible – allow the younger generations to find leisure activities in that urban center.

The result is difficulties for the Social Club, which once had many members and now is fairly empty, according to one of its directors, Gaspar de Geus. For him, the fact that political authorities build areas with equipment for amusement also deters members from social clubs.

This article has dealt with multiple aspects related to the conviviality of individuals and groups which form the community of Carambeí. Interweaving past and future, individual memories and collective ones, we can see how cultural heritage, bonds, interactions mold this community and how it sees itself, thinks and feels in the several dimensions which make up social life. We have also seen how its members build from this, what makes them be what they are and the idea of belonging to this collectivity which, although different and formed by different ethnic and socioeconomic strata, has a unity which distinguishes it in the world.

We have already stated that sociability constitutes in general, spontaneous action, which is built on interactions on a daily basis. It can, however, be directed by conscious actions of social actors. This can be seen by the efforts of the community of Carambeí to preserve or revive its memory which is present in several initiatives such as publications about different aspects of life in the town and especially in the Historic Park of Carambeí.

The Park already has an historic building with a vast

157

library of memorabilia from the time of colonization and is presently being improved, something that will certainly leave our visitor, from the beginning of this chapter, more familiar with the history of the town, the region, how its people lived and live. Among the improvements mentioned, some buildings will stand out for being a faithful reproduction of the daily life lived in the first years of the immigrants and will allow a plunge into the past. With this, the community keeps its common heritage and reinforces its bonds and its identity. Understanding what they were and are, the people of Carambeí prepare themselves to build their future.

Holds a degree in Social Sciences and an MA in Sociology from the Federal University of Paraná. Has a PhD in Political Sociology from the Federal University of Santa Catarina.

Professor at the Federal University of Paraná.

2 Graduated in Social Sciences, holds an MA and Phd in Sociology from the Federal University of Paraná. Professor at the Federal University of Paraná.

1

158

WITH BOTH FEET ON THE GROUND AND EYES ON GOD: RELIGION AND RELIGIOUSNESS IN THE DUTCH IMMIGRATION IN CARAMBEÍ

T

In the Gonçalves Júnior colony in Irati, the settler named Leonardo Verschoor left his house to have a look at what had escaped the locusts.

Is there anything left from the harvest, so necessary for us to survive? The children have made so much noise beating on empty cans and shouting, but it seemed that for every locust that was killed, another 20 thousand locusts appeared.

There is nothing left. Not even a bit of green remains from the plantation. Everything is destroyed once more for nothing was left from the first harvest. The complete loss started during a hailstorm. The hogs invaded the plantations and finished it all off.

No resources, vaccines, or medicines against new and unknown diseases which spread throughout the colony as well as food scarcity, all marked the beginning of many difficulties faced by the Dutch immigration in Gonçalves Júnior as well as a high mortality rate among the immigrants.

In this difficult and almost desperate situation, some families heard of a new colonization project, between the cities of Ponta Grossa and Castro in the region of the Campos Gerais of Paraná, promoted by the Brazil Railway Company. This colony

PAGE 42

he arrival of the Dutch immigrants in Brazil in 1908 and 1909 did not pass without difficulties and problems. About 200 families were settled in Gonçalves Júnior in the municipality of Irati. However, it was not a good place for the colony, with natural difficulties related to resources and an inadequate infrastructure for the development of farming.

The immigrants were lodged precariously in the middle of the forest with no infrastructure; they opened up clearings for the first plantations with extreme difficulty. The plantations, however, were destroyed by hogs, rats and locusts, and other unknown pests more intense and devastating than in their native Holland.

Hendrik Kooy (1986, p. 8) summarizes this period in an informal though tragic way:

PAGE 43

PAGE 41

PAGE 39

Marco Aurélio Monteiro Pereira1

served as support for the construction of the railway between São Paulo and Rio Grande.

Some families decided to leave the difficulties, suffering and pain of Gonçalves Júnior in search for a new place in which to live, work and raise their children. On 28th March 1911, they left Irati for Carambeí, where some German immigrants were already living. There they bought plots of land, houses and cattle from the Company and began their new life.

The situation in Carambeí was much better than that of Gonçalves Júnior. The first settlers spread the good news to other settlers in Brazil and to acquaintances and relatives in Holland.

Soon, new Dutch immigrants came to the colony which, slowly and gradually, began to consolidate itself.

However, there was a specific matter to deal with, besides the distance from Ponta Grossa and Castro as well as the difficulties faced in daily life in that distant nook: life and spiritual assistance for the members of the colony.

The people belonging to the colony were very devout.

Most of them came from a reformed faith and back in their native Holland belonged to different reformed Calvinist churches. With that in mind faith was natural and paramount.

Those who were believers, which applied to most of the colony, began to meet informally on Sundays in their own houses to celebrate their faith in informal worship as there was no pastor in the colony. Later, religious services were held in a small wooden house provided by the Company. This house was also used as a school during the week.

A settler, Leendert Verschoor, would generally read the sermons written by Dutch pastors. Another, usually Jacob Voorsluys, was responsible for the teachings of the Bible and catechism, in addition to being a teacher while running his small cheese factory. Children's baptisms were conducted by Lutheran pastors from Ponta Grossa and Castro.

In this way, religious life followed its own rhythm in the first period of the colony. Nevertheless, the settlers' reformed faith

began showing a growing need for their own church. This need was both spiritual and social. In a lonely place, the services and meetings for the study of the Bible were privileged moments for it was another opportunity, besides spiritual growth, for contact and social activities among the settlers.

The reformed Christian faith was the great bond within the community, the sacred baldachin noted by Peter Berger (1985). The option of not belonging to some sort of faith did not exist at this time.

Therefore, the need for a local religious institution became necessary and in the mid-1920s, the community began to make contact with reformed churches in Argentina, USA and Holland.

The main contact was through a letter written on 8th January 1925 by the leader of the colony and addressed to the Reformed Pastor A. C. Sonneveld. He assisted the Dutch immigrant Reformed churches in Argentina who were connected with the Reformed Churches of Holland (GKN – Gereformeerde Kerken Nederland). A reply arrived in the second half of 1925 in which Pastor Sonneveld said that, besides his willingness to help with the cause of the immigrants in Carambeí, he had no way of solving the pastoral problems of the colony.

However, the letter motivated the Reformed Ecclesiastical leaders in the United States regarding the problems of the colony, and as a result, frequent contact began between Carambeí and the commissions for the Reformed Church of South America, the United States, Holland and Argentina (IRA) (KOOL, 2007, p. 5). In 1930, the community built its first wooden church.

For this, Pastor B. Bruxvoort arrived on 22nd August 1933, from the Argentinian reformed churches of Tres Arroyos, to study the possibility of creating a local church which would be affiliated with the Buenos Aires Presbytery. This he did together with the Associação para Promoção de Assuntos Eclesiásticos e Escolares com Fundamentação Reformada de Carambeí.

Following meetings and debates, the local community approved the affiliation and on 14th September 1933, the church was established with 31 professed members. The reformed doctrinal basis of the new church was represented in the Três Formulários da Unidade: A Confissão Belga, O Catecismo de Heidelberg e Os Cânones de Dort. The first Presbyterians of the new church were Leendert de Geus and Leendert Verschoor while

Hendrik Harms was appointed deacon.

To direct pastoral issues, the Christian Reformed Church from the United States which subsidized the Buenos Aires presbytery, provided Carambeí with Pastor William Vincent Muller. The Pastor was accepted and a pastoral house was quickly built. But when Pastor Muller arrived from the United States with his wife, the pastoral house had not been finished yet so they lived for a time in a small dwelling in the colony.

Pastor Muller organized the functioning of the church's activities and was also important in the commercial and financial organization of the colony and cooperative. His wife, Charlotte, was a nurse, and was important in the community at a time when medical resources for Carambeí were scarce and difficult to obtain.

It was then that the church consolidated its fundamental role in its articulation and cohesion with the Dutch community of Carambeí. It was the place for Bible studies and arts, prayer and communion among its members, services and community meetings.

Pastor Muller and his wife founded several associations.

Mrs. Charlotte Muller founded young girls and ladies' associations and Pastor Muller did the same with an association of young people of both sexes. The establishment of a men's association also dates from this time.

With regard to sports, the young Dutch joined a group of young Germans where they played handball and gymnastics. Some were “a little surprised when they saw young girls practicing sports in shorts. Some thought this to be immoral” (KOOY, 1986, p. 112).

The members of the community and the church organized walks and picnics as a form of leisure.

In the so-called “second Day of rejoicing” (Christmas, Easter and Pentecost), the tradition was kept the same as back in Holland. All the people of the colony took part in a picnic. The youths rode on horseback while most of the older people rode in carriages or carts. One of the favorite places was the land belonging to Pastor Muller, near the São João River. (KOOY, 1986, p. 117-118).

PAGE 45

PAGE 44

159

This all happened around the church, be it directly or indirectly. Social life in Carambeí, sports, walks, picnics, Bible study groups or reading groups all passed through the church in some way. At last the community had a central matrix, not only for its spiritual dynamics, but also for cultural, social and even

economic issues.

The principles of Calvin's social doctrine, which were the basis for reformed social practice, manifested themselves in the growth and strength of the Cooperativa and within the community's social work expressed in faith and in the church.

During the Second World War, Pastor Muller had to go back to the United States for a while and the church went back to the custom of having the sermons read by non-professed members. But the church was faced with an unusual problem: the prohibition of holding services in foreign languages in Brazil, set down by the government of Getúlio Vargas. But with the exchange of some Batavo cheeses and a reasonable explanation, most of the services were allowed to continue being held in Dutch. The service began with the reading of the Ten Commandments, said with a strong Portuguese accent. From then on it was all done in Dutch. The “Brazilian knack of achieving things” had reached the colony and the church was able to continue edifying its members with the help of Pastor Willem Veltkamp, who was the Dutch army's chaplain until the return of Pastor Muller. He came back in 1942 and led the church in Carambeí for another ten years.

During the 1950s, the colony's population increased with the arrival of new Dutch immigrants. Carambeí became more prosperous each year and the church consolidated its position more and more in the community.

With the arrival of new immigrants in the early 1950s to settle in the Castrolanda colony in the municipality of Castro, Pastor Muller began to dedicate himself even more to the organization of the church in the new colony. The church was founded on 25th October 1952, and in the same year, Pastor Muller assumed his post at the new church.

The church at Carambeí welcomed Luitje Moesker and his wife Odete from Holland. He was pastor of the Reformed church's Gravenzande, connected with the Reformed churches of Holland (GKN).

The arrival of Reverend Moesker in practice marked the consolidation of the churches in the colony. Pastor Muller's wages were subsidized for the most part by the Christian Reformed Church, but the community had to support his whole salary once Reverend Moesker arrived.

However, his presence provided the community with a pastor with a lot more time dedicated to the church. Pastor Muller

PAGE 49

PAGE 46

160

was an active man who worked in the church, in the cooperative at Carambeí and in the organization of the cooperative at Castrolanda as well as being Dutch Consul for the state of Paraná, among other things. With Pastor Moesker's arrival in Carambeí and with Pastor Muller staying on in Castrolanda, the pastor of Carambeí arrived with an increased willingness to work for the church.

The internal associations and organizations of the church developed and consolidated themselves. From that point, the church definitely became the united centre for a religious, social, cultural and recreational life in the colony.

The presence of Pastor Muller leading the church in Castrolanda enabled more exchange of activities in the religious and social fields between Carambeí and the younger town of Castro.

Services and religious activities, sports tournaments, religious retreats and group walks, sometimes in Carambeí and other times in Castrolanda, opened up the horizons of social life between the two colonies under the sacred baldachim of the church.

In the 1950s, communication between church and school was consolidated with the election of Pastor Moesker as the president of the school board of directors. This was when a teacher, Henri van Westering, was brought from Holland to teach Dutch at the colony school; he was later replaced by his wife. Teaching Dutch with teachers from Holland took root and remains so to this day, although currently, there is more emphasis than ever before on teaching the language.

This is quite an important detail because the presence of a native teacher living in Holland and coming to Carambeí set a permanent link between the immigrants with their native mother land not only among adults but also among children as they grew up.

With this development, the traditions in Carambeí did not become stagnant. They defined themselves through their dynamism and constant transformation, through permanent feedback generated by teaching not only the language, but also contemporary Dutch culture, all this through a Dutch language teacher coming straight from Holland.

This desire of developing a tradition and dynamic identity with Holland also happened in the church. As far as possible throughout the years, the church had a pastor to conduct the services, hold Bible studies and visit the parishioners speaking in Dutch.

This is similar to what happened in school, namely, a

dynamic and permanent contact with Holland also in the religious field, which was fundamental for the affirmation and consolidation of the identity of the Reformed church and its local autonomy. The risk of dilution was avoided be it from stagnancy, excessive adaptation to the practices of Brazilian churches with which it had contact, especially Lutherans and Presbyterians.

In 1957, the first church made of wood, which had been built in 1930 after long discussions in the community over where it should be built, was replaced by the current one with more suitable installations. In 1959, the colony was visited by a commission for the Reformed churches of Holland (GKN) aimed at implanting missionary work in Brazil.

In 1959, Pastor Schalkwijk came to Brazil for this meeting to make preliminary studies of the potential and possibilities of implanting missionary work of the Reformed churches of Holland (GKN) in Brazil. Afterwards, he returned to Holland to finish his preparations and in May 1961, came to Carambeí where he began his work, accompanied by his wife, Margarida and their three small children.

In Carambeí, Pastor Schalkwijk dealt with the work of Sunday School and services in Portuguese besides giving catechism in Portuguese. He also worked with societies of ladies, men, young girls and boys for Brazilian members of the church. Eventually, when the church had no Dutch pastor, Pastor Francisco gave the services and sacraments in Portuguese besides conducting weddings and classes to prepare those for a life of faith.

The missionary work of the Reformed churches of Holland (GKN) was of paramount importance, especially for the consolidation of a missionary perspective in the church at Carambeí, which gave the church a wider scope rather than a spiritual institution restricted to the immigrant community.

As a result of this work, a relationship began to grow between the church in Carambeí and the Presbyterian Church of Brazil (IPB), This continued to the present day with missionary work lending pastors in a joint venture for all Reformed churches which were gradually expanding.

At the beginning of the 1960s, most Dutch immigrants that had settled in the region of Arapoti belonged to the reformed faith. On 14th October 1960, the church in Arapoti was organized with 34 professed members and 59 baptized members. The church was initially attended by Pastor Muller and later by Reverend

Moesker who had both spent some time in Carambeí.

In 1954, Pastor Muller, who assisted the spread of Dutch immigrants beyond the colonies of the Campos Gerais, helped to form the “Círculo Bíblico Holandês” in São Paulo which had 16 adults and 16 children at the outset. Later, this group felt the need to meet in a church and on 27th November 1955, they organized the Dutch Protestant Church (KOOL, 2007, p. 8).

However, soon after in 1957, following meetings with the churches of the Dutch colonies in Paraná, the church of São Paulo felt the need for a greater integration and closer participation with the Reformed churches of Paraná. The formal union of the Dutch Protestant Church with the Reformed churches of the colonies of Paraná was consolidated in 1962 when the Reformed Evangelical Church was created.

The year of 1962 marks the most important moment of the process which institutionally consolidated the Dutch Reformed churches in Brazil. It is in this year that the churches separated from the Argentinian Reformed church (IRA). The process had matured and been deeply analyzed and occurred at the right moment.

At the 'National Reunion' in 1958, the Brazilian Reformed churches had already decided to become independent. And so on the 18th June 1962, the 'National Meeting' of the Reformed churches was held with the slogan: 'The formation of one name'. For this the Dutch Protestant church in São Paulo was invited as well as the Freed Reformed church of Monte Alegre. In this meeting, the separation from the IRA and for independence was decided.

PAGE 52

PAGE 51

161

The church of São Paulo also became affiliated to the new name which was 'Evangelical Reformed Church' (IER). (KOOL, 2007, p. 8).

The new church then officially communicated its formation and its denominations, and on 21st January 1963, held its first synod where the Constitution of the IERs was established.

The main points which defined the denomination of the IER were the following: ·The IER is a union of churches, which adopts the practice of the Holy Bible as the only religious scripture; ·The IER confessionally adopts the 'Ecumenical Creeds' (Apostolic Creed, the Nicean-Contstantinopolitan Creed and Atanasian Creed) and the so-called 'Three Forms of Unity' (Belgian

Confession, Heidelberg Catechism and the Dort Canon), all this as a faithful expression of the Holy Word; ·The IER worships God above all other things, according to His Word, and aims at spreading the Gospel of Christ, promoting Christian education and charity work and manage its heritage (KOOL, 2007, p. 8).

In 1964, the IERs, the Presbyterian Church of Brazil (IPB), took over the 50-year old Christian Institution of Castro and formed the Associação das Escolas Reunidas do Instituto Cristão (AERIC). Pastor Muller, never tiring, took on the initial work of consolidating and articulating the AERIC. With the consolidation of a spiritual and communitarian vision of assistance that Pastor Muller had related to the Dutch immigrants of Carambeí, Castrolanda, Arapoti and São Paulo, the IER began to concern itself with a more intensive way of doing its missionary work.

In view of this, Pastor Muller began to invest more time in working with the Brazilians living mainly in Carambeí where there were more and more people wishing to join the IER. This was due to the work of the church itself and also to the missionary work carried out by Pastor Schalkwijk done in Portuguese.

In 1965, the IER Council decided to split in two. One kept the Dutch language and the other, Portuguese. Freedom was given to the members to decide which they wished to join.

The Portuguese-speaking side was named the Betel Congregation and began its work with a Sunday School. The first service in the congregational hall in Vila Nova Holanda, was on 20th March 1968. As worked progressed, it was only natural that the congregation turned into a church which occurred on 21st August 1977, a date which marked the affiliation of the new church to the synod of the IERs. On the day when the IER of Vila Nova Holanda was organized, there were 98 professed and its first pastor was the Reverend Acir Rickli, kindly relinquished by the Presbyterian Church of Brazil (IPB). In 1990, the church informed the synod that it had reached financial autonomy and in 2007 changed its name to IER New Holland.

However the decade of 1970 was also important due to the decision taken by the IERs to permit women's access to the deaconship's ecclesiastical work, presbytery and pastoral, allowing

PAGE 53

162

the churches to decide freely on the matter.

This attitude on the part of the IER marks an important step in the ecclesiastical organization, integrating modernity with the religious world, something that was already common in Holland and Europe but still rather restricted in the Brazilian religious field, strongly marked by a theological and ecclesiastical fundamentalism.

In 1975, some families moved from Carambeí to the town of Tibagi thereby enabling the missionary work of the IER in that town. At that time, Tibagi did not have an evangelical church (KOOL, 2007, p. 9), so this new work was initially assisted by the pastors of the IERs, while two members of the new congregation were responsible for the services: Cornélio de Geus and Nicolaas Biersteker. The head church and place for the services of the new congregation were inaugurated on 4th March 1979.

In 1981, the Carambeí IER appointed Pastor Simon Wolfert to lead the congregation and sent a request to the IERs synod to concede autonomy for the work in Tibagi. And so, the organization of Tibagi IER as a church affiliated to the IERs synod occurred on 26th February 1982.

It was round about this time that the first pastoral vocations appeared as well as candidates for the ministry of the Word at the IER. The first IER seminarist was Pastor Auk van der Meer, who graduated in 1978 from the Southern Presbyterian Seminary, in Campinas. In 1979, Pastor Leonardo de Geus Los also graduated and soon afterwards went to Holland to finish his studies.

During the 1970s, a Roman Catholic church was established in Carambeí to cater for the growing numbers of Brazilians and Catholics who worked at the Cooperativa in Carambeí. In 1975, the missionary Father Theodorus Köpp became the priest at the Paróquia de Nossa Senhora da Conceição and the church grew and established itself, having becoming quite influential in the town nowadays.

With an ever-growing need of services and studies in Portuguese, the IERs gradually found solutions to this problem. In 1986, the IER of Carambeí appointed its first Brazilian pastor, the Reverend João V. de Lima. This was necessary due to the expansion of the church which, at the time, already had 600 baptized and professed members quite a number of whom did not know Dutch.

In the same way, the Castrolanda IER also appointed its first Brazilian pastor, the Reverend Donaldo Sonntag in 1991. At

this time, the Castrolanda IER had already more than 600 members, baptized or professed.

In 1996, when the Arapoti IER had 400 members, Reverend David N. Pereira was appointed the first Brazilian pastor.

In 1998, a hymn book was published and adopted by the IERs of the Reformed Evangelical churches in Brazil. It defined the collection of hymns used by the IERs and standardized the music of hymns and psalms sung by the congregations in services and meetings of the various communities of the IER. The hymn book also has the IER Confessions and liturgical forms to be used in services and special occasions.

The IER expanded during the last years of the 20th century. In 1995, missionary work began in the town of Gerais de Balsas in the state of Maranhão. The aim was to assist the families which had left Carambeí to work in farming. The Gerais de Balsas IER was founded on 23rd September 1996 and its first pastor was the Reverend Saulo Vieira.

In 1995, the IER Synod approved the creation of a missionary work in Curitiba, the capital city of Paraná, together with the Christian Reformed Churches of Holland (CGKN). Pastor Auke van der Meer was initially responsible for this, and he assisted the children of the Dutch living in the colonies and who studied in Curitiba. He also assisted some members of the IERs who worked there. After some difficulty, a place was found in a building in a neighborhood called Portão and on 8th March 1998, the Curitiba Community was inaugurated mainly connected with the Castrolanda IER. Three years later, the Community changed its name to the IER Synodal Congregation of Curitiba. (KOOL, 2007, p. 11) During the decade of 2000, with the help and support of the Arapoti IER, missionary work began in the town of Itararé in the state of São Paulo. The congregation was formed on 11th October 2001, and work was undertaken by the pastor of Arapoti, the Reverend Gerson Iurk. In 2005, Pastor Allison Schröpfer da Silva took over the work of the congregation and on 11th June 2006, the congregation opened its place of worship. On 10th December of this same year, the congregation became the IER of Itararé, having 24 professed members and 16 baptized members. But the Itararé IER, even the church, still in its phase of consolidation, has a special Bond with the Arapoti IER. Today, besides being responsible for work, congregations

PAGE 56

PAGE 54

163

and churches, the IER of Carambeí Colony has a congregation in the district of San Martin in Ponta Grossa led by the evangelist Ezequiel de Carvalho.

This historic overview, even though succinct and schematic, enables us to see the paramount importance of the church in the life of the community of Dutch colonies,especially that of Carambeí.

Besides the historic and institutional dimension described here, it is fundamental to build social and cultural spaces of worship as personal and/or collective activities of religious experiences where people can define their personal and collective identities in a certain community.

Reformed faith permeates all aspects of the Dutch immigrant community of Carambeí to a greater or lesser degree, but is always present in the daily lives of people, families and society.

Domestic devotional and private practices became complete with public devotional ones such as the habit of opening a board of directors' meeting at the Cooperativa, with a prayer, a habit which has been recently re-introduced. The places and ways of living together clearly reveal the influence of the Reformed faith in behavior, clothing, language used and the attitude towards life and work by the members of the immigrant community of Carambeí It is evident that with a population increase and the town becoming more complex, the more people became more distant from their Dutch origins. The globalizing consumer logic existing in society tends to put habits and behavior into perspective. In any case, they are still present in the life of Carambeí, as explained in an excellent translation of the concept of the “sacred baldachim” by Peter BERGER (1985), as a covering shroud which protects and determines the basis of the practices and way of life of the community.

The sacralization of daily life and work, as a result of God's blessing, grace, compassion and sovereignty which define the Reformed Calvinist faith, are clear to an outsider and reveal important habits of the even more important dimension of Christian faith. Its holistic dimension permeates not only the spiritual being, but also the family, the social aspect and the working one – in other words, the totality of the believer, sanctifying life and relationships as a whole.

This can be seen clearly in the so-called “Psalm of the Carambeí Pioneers” (Sl. 68:10 in the hymn book), on the inside

164

cover of the IER hymn book (1998):

PAGE 57

Praise be to God who daily supports your family with His grace God is our salvation and guides us on from generation to generation with strength.

God most high can place us in your eternal peace, in which we live forever more.

Praise God the Liberator. He is our Redemptor, freeing us from death.

Here the expression of faith is not liturgical, nor is it mystical or transcendental. It is something that can only be lived through, whole and holistic. The relationship with God goes beyond the spiritual dimension and can be seen in daily conversation, understood as spaces and moments of absolute and effective exercise of God's sovereignty and salvation.

Even if the church is fundamental for religious, cultural and economic dimensions lived by the Dutch immigrants, it is the Reformed faith that the church professes which forms the sacred baldachim that defines, articulates, represents and identifies what is most particular and unique in the configuration of the Dutch immigration in CarambeĂ­: the deep awareness, perhaps unconscious in some, but always present, of God's sovereignty, compassion and Grace in the life of the community.

To close, it is this which brings religious experiences and religiousness in Carambei to a dimension which is very close to the community of faith of the New Testament as described in the Acts of the Apostles 2:42-47 (Bible NVI, 2009, p.1256-1257).

They devoted themselves to the apostles' teaching and to fellowship, to the breaking of bread and to prayer. Everyone was filled with awe at the many wonders and signs performed by the apostles. All the believers were together and had everything in common. They sold property and possessions to give to anyone who had need. Every day they continued to meet together in the temple courts. They broke bread in their homes and ate together with glad and sincere hearts, praising God and enjoying the favor of all the people. And the Lord added to their number daily those who were being saved.

Professor in the History Department at UEPG. Pastor of the Presbyterian Church of Brazil.

1

165

PAGE 64

W

ilhelmina, Charlotte, Helena, Cornelia, Maria and so many other women - wives, mothers, daughters, sometimes nurses, and others such as servants - all belonged to the Carambeí Dutch community.

These women, either immigrants or descendants of immigrants, together with their fathers, husbands and sons, helped to establish the colony, building the history of this small and delightful, enchanting town of the Campos Gerais region. Currently known for its particular social and cultural characteristics and for the landscape, style of houses, customs and habits of its people, it was a reminder of its European colonization. In fact, this story begins in the 1910s when the first Dutch families arrived at the Sinhara farm, which then belonged to the Brazil Railway Company.

This Company had bought the land for the European settlers to establish their colonies. Without doubt, they were men and women whose lives one day would be transformed by the experience of immigration, by making contact with the “others”, the Brazilians, but most importantly by fulfilling a greater dream: building a better future.

Nevertheless, shedding light over the experiences of immigrant women and their descendants, who built Carambeí is, therefore, the main purpose of this work. In the photos, texts and memories, it is possible to observe the women and their activities.

The photographs show faces and figures of the women who contributed to a different meaning of the female identity in Carambeí. Looking at the pictures of women belonging to the community is important to identify their duties in the community. In the 30s, youths, children and adults took part in Carambeí's 25th Anniversary celebrations. In the same decade they took part in the Dutch Folk Group, wearing their typical dress made by the dressmakers of the community. Wearing their traditional headwear and dresses, beautiful and smiling, the students of the Christian Institute posed for the photograph. The group of young people had assembled for a walk organized by the institution. In the 60s, they delighted the community gathered at the Clube Batavo with their theatrical representations. These pictures are examples of some of the functions, among many, discharged by the women of the community.

MEN AND WOMEN: BUILDERS OF A COMMUNITY When one observes the immigrant community of Carambeí, it is like looking at the lives of men and women who, with the passing of time, constituted male and female identities insofar that they built social, family, political and economic responsibilities which nowadays are so characteristic of their social group.

It is worth noting that it was something built by men and women as every process related to the formation of an identity based on relationships and situations, as Denys Cuche notes in a dialogue with Frederik Barth: One must try to understand the phenomenon of cultural identity looking at how relationships were organized between social groups. In Barth's opinion, to be able to define the identity of a group, it is important not to list its distinctive traits, but to find those that are used by the members of the group to affirm and keep a cultural difference. A particular culture does not produce a different identity on its own: this identity results only from the interactions between groups and the proceedings which differentiate them in their relationships.

It is not necessary to expand this discussion, but simply observe the icon that identifies the Batavo – representing a man and a woman, side by side, holding hands and wearing traditional clothes – to notice that the work in the cooperative was done in unison by means of joining forces.

Therefore it is important to highlight that as the history of the community unfolded, the changes and permanence, its progress and growth were and still due to men and women even though, consciously or unconsciously, declared or not, very often its merits went to the former.

Without doubt, the immigrant women of Carambeí were present everywhere, from the economic activities considered to be the mainstay of the colony; in other words, tasks connected with fieldwork and milling, to socio-cultural activities such as weddings, family gatherings, and Sunday services.

To be fair, these women were present in the Cooperativa Batavo, a typically male area. Upon closer observation, one can clearly see that in the Cooperativa, women had always taken part in

PAGE 65

PAGE 62

PAGE 61

Andréa Mazurok Schactae1

WOMEN: THE FEMALE AND HER IDENTITY

PAGE 67

activities, not only in symbolic ways related to the concept of the 'cooperative' such as an institution that welcomes the “cooperativists” and brings them together, such as mothers, but also, and above all, the practical tasks which involved these women from the beginning of the Batavo activities in 1925. The bottom line is that women occupied places such as workers, cooperativists, wives and daughters of members.

Throughout the 20th century, meetings between members of the enterprise also counted on women's participation. These women played their role by accompanying their husbands, or as cooperativists. Once a member passed away, the widow, and in some cases the daughters, took over the part left by the deceased.

This is why one finds women's faces in the photographs kept in the Memorial House and in private archives. They register these women working as secretaries or workers, dividing their space with men and creating a space for women. With regards to office work at the Cooperative, this was mainly a woman's job since the beginning of the 20th century. The pictures and memories show that the lives experienced by the women of Carambeí were similar to that of most other immigrants as well as other Brazilian women at the beginning of the 20th century. They divided their time between household chores, work outside the home and social events.

Therefore, country life, culture, economy and other activities created space for several women's activities and marked the life of women who lived in Carambeí.

Women also participated in festive events promoted by Batavo, among which was the Annual Wives' meeting that has been held since 1993 in the big hall of the Carambeí Social Club. At the 5th Annual Wives' meeting in 1997, there were 512 women present.

During the event, there was a lecture given Helena Albuquerque, a member who, after her husband's death, began to manage the family property. Helena became a member of the Cooperative, Coordinator of Emater, Vice-Mayor and Secretary for agriculture in the Castro Municipality.

Another women's event that began in 1992 is the Meeting of Cooperative Women in which members, members' wives and daughters gathered to take part in lectures and leisure activities.

PAGE 68

PAGE 66

166

The roles of women at the Cooperative are, without doubt, linked to social, cultural and economic changes which characterized social relationships throughout the 20th century as well as national and local specifics.

In fact, throughout the last century, there were many profound changes in politics related to women's rights in western countries.

In Brazil, throughout the 20th century, there were many legislative changes which affected the lives of women, men and children. Some of these had a direct effect on women's rights, and the 1930s was an important period for this. Laws were passed which regulated women's work, equal salary among men and women, and the obligation of having day-care nurseries in establishments which accounted for more than 30 women and, finally, the right to vote which was achieved in 1934. All of this confirms the importance of this decade for Brazilian women, immigrants and descendants of immigrants who helped grow Brazil throughout the 20th century.

In the 1960s, women's legal achievements in Law came with the Civil Statute of Married Women which legitimized women as “the husbands' collaborators in matrimonial society.” Finally, at the end of the 20th century, with the promulgation of the Brazilian Constitution in 1988, the equality of “civil rights between men and women in public and private life” was declared.

In this context, the southern region of Brazil also witnessed changes in women's roles, notwithstanding certain characteristics inherent in European colonization. In this respect, in her research on pictures of women belonging to the southern region of Brazil, Joana Pedro states that, in this area there are, “different female profiles throughout the various historical periods: women coming from different ethnic and social classes”. As an example, in her research on the women of Curitiba at the beginning of the 20th century: “… the difference expressed in the ethnic diversity which can be seen in architecture … the various skin colors of the population and social and economical aspects”. These differences are clouded by the result of the creation and overlapping of the romanticized image of the ideal woman: good wife, excellent mother, docile and serene.

Furthermore, according to the historian, there is a diversity among real women. In other words, what exists is the existing identity of mothers, housewives, workers, property

167

owners, salespersons, midwives, teachers, students and many other female identities that have been adopted along the way during their lives. However, these women do not simply adopt one of these roles; many assume several social roles throughout their lives., More often than not, these roles are in opposition due to the social roles they play. They are mothers, wives, but also mothers and workers, wives and teachers, mothers and midwives and nurses.

They are women.

It is worth noting that in Brazilian historiography, some unrest exists about women working in the fields as was the case in the days of the first cooperatives. Early research on women in rural areas finds Maria Aparecida Moraes Silva stating that the role of immigrant women in colonies was paramount for the upkeep of the family.

With regards to the community at Carambeí, one notices that the same process which resulted in an identity occurred with the immigrant Dutch women as well as their descendants. Without doubt, the first step towards creating an identity began with the need to define their nationality and this had everything to do with their cultural baggage. Therefore it is possible to reveal that women, first and foremost, created an image of themselves from the perception of who they were – immigrants and their daughters, daughters of Dutch people, wives of immigrants. Therefore, they held cultural traits and habits and particular customs brought by their group from their place of origin. They spoke a different language, had different musical tastes and other standards of beauty.

Later, this process of building a cultural identity led these women to realize they were members of a social group, a working group, that they were Dutch immigrants and daughters and that they were workers. Although, when one questions these women's roles in the Carambeí community, the first answer is that of the traditional housewife. When one asks about the places they visited and the activities they were involved in, one finds out that they were rural workers from early childhood, while many still are.

PAGE 70

PAGE 69

The domestic industry was important in the production for consumption by the families of settlers: preparing beef and pork, fat, sweets, preserved food … The production of soap, making clothes for the whole family, making mattresses and blankets … cheese, butter, besides the work related to the milling of rice and coffee in pestles; all of this was part of the many chores women had.

There is the case of Wilhelmina Reugenbrink Verschoor who, in 1911 left the Gonçalves Junior community in the region of Irati and, together with her husband, moved to Carambeí colony.

Mina did not think of herself as a pioneer but most probably as a Dutch woman, as a mother, wife and aunt who assumed the task of looking after her three daughters together with her brother-in-law's son and five daughters. In addition, she looked after the smallholding because it was common among the immigrants of Gonçalves Junior that women and children looked after the land while the men worked on building roads. All of this work helped to diminish the poor state in which families found themselves.

It is important to note that the difficult conditions in which they lived – poverty, the climate and illnesses – took away the lives of many women in the community. Wilhelmina Reugenbrink Verschoor was one of those who survived all the hardships of the first years. Unfortunately, many others were not quite so fortunate; according to reports, they are buried in the “Cemitério das Senhoras” in Gonçalves Junior.

The daily lives of these immigrant women were marked by difficulties. Apart from domestic chores which involved looking after the house such as doing the laundry, cooking and cleaning, and looking after the children, they also tilled the fields and milked the cows. So in the 1910s, when cheese production began, women worked in milling and in the factory.

In addition, according to information given by the daughters of the immigrants Jeltje van der Meer de Boer and Anneke Slob de Geus, between 1913 and 1916, the daughters of Aart Jan de Geus helped in producing and selling cheese. The young girls Jannetje and Pleuntje were responsible for the transport and selling the product in the town of Castro. At that time, carts and horses were the only means of transport. Being good riders, the girls took the product on horseback and, to ensure their safety, their father gave them a rifle. In this context, such needs allowed the two women to have two activities - producing and selling cheese as well as carrying a rifle and riding on horseback, symbols which historically belonged to men.

In one of the rare pictures of the 1930s (a photograph belonging the Jacob Voorsluys family) one can see two women, two men and a boy in front of the first cheese factory. One of the women wore an apron, an indication of the care taken with hygiene during production.

PAGE 71

Certainly, at the beginning of the 20th century, the conditions in which men, women, the elderly and children lived in Carambeí and in other rural areas in the south of Brazil, changed the behavior typically seen as belonging to men, into experiences lived by women as well, being rural workers in the south. Therefore, this situation shows the emergence of different identities for rural working men and women, as well as constituting different male and female profiles.

With the building of the Cooperative, the work of selling and production went back to being a male activity although milking was something done by both men and women. Cleaning the containers for the storing of milk for transportation, as well as washing the equipment used for mechanical milking in the 1950s, was typically done by women. Besides working in the field and the home, the women who descended from immigrants held the jobs of nurses, teachers, midwives and salespersons.

In the first two decades of the 20th century, besides being a housewife, mother and wife, Wilhelmina Reugenbrink Verschoor also took on the task of looking after the sick and being a midwife.

For years, Wilhelmina and her daughter Wilhelmina Verschoor Los were responsible for the birth of a number of babies in the community. As such, it was not uncommon that they had to leave their warm beds during cold winter nights to walk in the dark and in the cold to assist in a delivery. In this way, during those difficult years and being short of financial resources and transport, the community was able to count on the dedication of Wilhelmina Reugenbrink Verschoor who, besides dedicating herself to all the domestic tasks, looked after men and women.

In the following decade, the midwife was Helena de Geus.

Helena's family lived for a short time in Carambeí because her father, besides working in the fields, also worked with sales. He then decided to move to Ponta Grossa and work with commerce.

Helena bought a motorbike to move more easily from the old town to the colony where she continued to work helping in delivering babies. The motorbike also enabled her to make frequent visits to her friends in Carambeí. She was a modern woman and used to take her friends out for rides, wear loose trousers and sometimes a shirt and a tie. It is worth remembering that at that time, the dress and apron were the common attire for women and the female identity.

The identification of modern women could also be seen in Tia Nicia, as she was known by the other women who lived with her.

PAGE 73

PAGE 22

168

This is due to the fact that Nicia had lived in the United States and also used to wear loose trousers as well as enjoy riding. Although the horse had been one of the few means of transport in the first decades of the 20th century, riding was historically and culturally a man's activity. Perhaps Nicia did not think of herself as modern but others saw her as such.

In the 1950s, a new midwife, a Dutch woman by the name of Cornélia Kurk, came to Carambeí. Having had a medical education, which was timely in Europe at the end of the 19th century and beginning of the 20th, she introduced changes in the way babies and pregnant women were looked after during pregnancy and after birth. She was considered a “modern” midwife, one who initiated gestation care. She set up a clinic in one of the rooms in her house and provided basic hygiene care orientation for pregnant women to be periodically examined. In her visits, besides taking women's blood pressure and examining the belly, she provided basic principles of hygiene because life out in the country was a risk to new-born babies. The dirt and principally cow dung killed some babies. To put an end to all this, Cornelia taught mothers to boil babies' clothes and iron them because the nappies were made of material and had to be well-cleaned, especially during the first days after birth, when the belly-button was still healing.

Cornélia was always focused on the welfare and health of the women in the community and for this she set up the Associação Cruz Verde that served community families until the 1980s. The aims of this women's organization were to help mothers up to ten days after giving birth, and help sick ladies, incapable of continuing doing domestic work. In order to gather funds to pay for nurses, baby-sitters and household help, the Associação Cruz Verde relied on a monthly contribution.

It is important to highlight that helping women up to the tenth day following delivery, which was the basis of the Associação, is linked to a tradition of the community which advises on the time needed for post-delivery rest. Guided by the knowledge and practice of pioneer women, who continue helping with maternity matters in the community till today, it is understood that women must stay in bed during the first days after giving birth; from the fifth day on they are allowed to have their meals with their families; and on the tenth day, women can go back to their normal routine.

This post-delivery care orientation also constituted differences between the women in Carambeí and women living in other places.

PAGE 74

In the case of women of Polish descent, for example, they are taught to refrain from normal routine for up to 40 days following specific care guidance on meals and activities.

All of this concern for women in post-delivery can also be noted by the fact that the Cooperativa Batavo donated parts of its yearly budget towards hiring nurses to help mothers in their first post-delivery days. In the 1960s, one of the cooperativists who had some doubts about this practice and was against subsidizing “domestic assistance” hired a nurse who looked after the members' wives. This position, however, was not taken into account by the other members, who laughed at it and ended up by approving the budget.

Going back to Cornélia Kurk in Carambeí, she stayed in Carambeí until the 60s when she returned to Holland. Throughout her years in the community, many women had children with her aid.

With calm and dedication, very often Cornélia spent whole nights beside pregnant women about to give birth to new Brazilian babies who descended from Dutch immigrants.

With the arrival of an obstetrician who lived in Ponta Grossa and attended the pregnant women in Carambeí, women began to have their babies in the neighboring town. Once again one sees how a medical discourse can change local customs. This change was felt as a loss for the expecting mothers, according to some women, for they believed that in a hospital, the attention given was different to that provided by Cornélia. Many women who had their delivery assisted by Cornélia and later babies with medical assistance have fond memories of the special attention and care they received from this midwife. According to them, the medical assistance was different with the new techniques that appeared.

Being able to opt for a caesarian instead of normal delivery was one of the changes felt by these mothers in the first half of the 20th century when they noted that mothers saw the caesarian as normal practice by the end of the century.

Throughout two decades, Cornélia Kurk assisted pregnant women and the sick in her consulting room set up in one of the rooms in her house. Before her, the role of nurse had been carried out by Pastor Muller's wife, Charlotte. The couple had arrived in Carambeí in 1935 and Charlotte, besides having other functions, become the first nurse of the community. Periodically she would visit the families in the community riding in her horse-drawn cart.

Always concerned with the families' welfare, she gave advice on

PAGE 75

169

hygiene and women's welfare as well as children and men. Quite often, Charlotte would take the sick to the pastor's home and looked after them until they had recovered. Dedicating herself like this, she spent many cold, winter nights looking after the sick.

Therefore, in the first two decades of the Dutch community in Carambeí, it was the women's job to look after the sick and pregnant women. Another job was domestic work to which the young and single women dedicated themselves looking for better standards of living. In the 1930s, to help in housework, Charlotte Muller was aided by Maria Harms. Other ladies of the community also counted on the domestic help of these young girls who often received a cow as payment for their work. This enabled them to have a dowry when marrying.

Paid domestic work, be it in money or other goods, was common practice from the first years of the community. Some young girls worked in houses in Ponta Grossa and Castro since financial conditions were difficult.

Going back to Maria, she was being watched by the Muller couple although she was unaware of it at the time. Besides being very good at housework, she was intelligent and this called the couple's attention who decided to send her to São Paulo on a course. On completion, Maria Harms worked in Goiás, in a school run by a North American mission. In 1944, she came back to Carambeí and became a first grade teacher.

Another woman concerned with the community's welfare was Wilhelmina Reugenbrink Verschoor who set up the first library in Carambeí in the first decades of the community. Together with her husband, she requested books from a Dutch cultural institution.

Once the first books had arrived, Wilhelmina began organizing the library in her own house, making a careful selection of the books to be read for some held information that went against the Christian doctrine; such books were hidden. In the 1940s, the books were taken to the house of the teacher Geralda Harms, Maria's sister, who later transferred them to the Clube Social where they remain until today.

Among the ones who greatly benefitted from the knowledge acquired from the books in the library organized by “Tia Mina” was the Associação de Mulheres Cristãs, a women's association idealized and organized by Charlotte Muller.

In 1935, with the creation of the Young Ladies' group, Esther, the first women's organization of the community was

formed, the Associação de Moças Cristãs. In 1944, the Associação de Mulheres Cristãs was created with the Dorcas group. This group assembled the ladies of the community and started the traditional women's organizations of Carambeí - Associações de Mulheres Cristãs. The first meeting took place in the pastor's house where these meetings were held for decades.. The aim was to have religious studies in the first half of the meetings, by studying the Bible, a custom which continues till today. In the second half of the meeting, Mrs. Charlotte organized handicraft work – embroidery, crochet, sewing and other manual crafts which were included with the passing of time.

While the women did their handwork, Mrs. Charlotte would read some classical literary books – novels, short stories or poems. Throughout the 20th century, this part of the meetings slowly changed, all linked to the need for change that the women of the community felt by the changes that real life brought. Currently, in the second half of these meetings, women have leisure activities such as working on puzzles. It has been years since handwork stopped being an activity during these meetings.

In the 1950s, Odete Moesker created two other women's groups linked to the Reformed Church. One was a group of teenage girls called Mirjam with meetings in the afternoons. The other was a group belonging to the Associação de Mulheres, called Ora et Labora, which held nightly meetings for married women. This was a way out for the women who could not take part in the daily Dorcas meetings due to household tasks (cleaning the house, preparing meals, looking after the children, etc.) and work on the property.

In 1995, Hilla Stanke, Pastor Geraldo Stanke's wife, formed a new ladies' group called Clara Luz. The language spoken at the meetings was Portuguese while the other groups continued speaking their language of origin, i.e., Dutch.

In trying to adapt traditional ways in order to keep them, the 'Young Girls' group (Ester) and teenagers (Mirjam) were replaced by a group of youths and teenagers, boys and girls which continues up to this day, in the same way of the ladies group and thus keeping a tradition which began way back in 1930. Each group has a board of directors to organize the meetings and is elected by the participants every two years.

In the early 1950s, Pastor Muller and his wife Charlotte left the community, but before doing so, Charlotte began an event which became traditional within the community. In 1953, the

PAGE 77

PAGE 22

170

Associação de Senhoras celebrated the “Dia das Mulheres Cristãs”, with a reunion of the women from the Castrolanda colony – set up in 1951. This day of festivities had many activities similar to the ones that happened in the women's meetings, complimented by a delicious lunch and leisure activities. It was also established that each year one of the communities would be responsible for hosting this festive reunion.

In the 1960s, the women belonging to the Dutch community of immigrants in Arapoti – founded in 1960 – also joined in the festivities. Throughout the second half of the 20th century, every year in October, women from communities descending from the Dutch get together for the commemoration of the Dia das Mulheres Cristãs. In this way, another tradition is created and maintained.

In this way, these women's meetings promoted friendships and enabled families and communities to get closer. This established a strong bond between women, young girls and boys from the three communities which resulted in couples dating, weddings being held, new experiences being lived.

Many have missed the Muller couple… After their departure in 1952, Pastor Moesker with his wife, Odete Moesker, took over the Reformed Church. The couple provided the community with new experiences while women set up a new female women's organization.

Odete Moesker invited women to set up Evangelist Groups. The aim of this female activity within the church was to spread the word of God to the women living in the surrounding areas of Carambeí. There were Bible readings and reflections in the first part of these meetings; in the second part, lectures were given on hygiene and classes on household activities – laundry, cleaning, making beds, setting the table, etc. Handcraft was also part of these evangelist meetings.

These evangelizing activities made women from other communities get to know each other. They became exposed to other realities and in so doing changed the realities of so many women.

Years later, in the late 1960s, another women's organization appeared in Brazil. The world context was rife with feminists fighting for their rights and for the growing participation of women in several areas of society. In Carambeí, the Associação de Mulheres Ruralistas Wilhelmina was founded. Initially, the aim of this organization was to bring information to women of the

PAGE 78

171

church about health, beauty, children's education and other matters such as cooking and handicraft.

The news spread and many women who did not belong to the church began to frequent these reunions. At each meeting a specialist was invited to give a lecture. The growing debates in the media about women and femininity made women want to know more about their bodies and their functions in society. The Associação has kept its activities throughout these 40 years and meetings continue to be held monthly at night.

The associations organized by rural women is a significant milestone in the history of Brazil in the 1970s. Its essence was religious but there were also lay organizations. The debates within these organizations, independent of their essence, had education and health as its central theme, according to studies done by Paola Cappellin Giulani, and had the help of professionals in each area - education, health and social work.

Looking back on Carambeí's past, one can see that women also built the community. They were always active and responsible for the most diverse activities. Throughout the century, women assumed different positions and held numerous jobs which continued to change their roles and identities within the community linked to local customs, changes in female citizenship and to the positions achieved by the western woman.

Women made of flesh and bones and feelings took on various identities and roles throughout their lives and this changed their perception of the female identity.

Many of the aspects identified which constitute women in Carambeí, as in the rest of the country, are linked to activities and roles which historically belong to women – nurses, midwives, teachers, wives, aunts, daughters, 1

Has a Masters degree from the The Federal University of Paraná; Collaborating Professor of the History Department at the State university of Ponta Grossa from 20062009; doctoral student in History from the Federal university of Paraná.

typists, secretaries, seamstresses, house servants. However, at the beginning of the 20th century, Maria Voorsluys was someone who besides being a mother, wife and aunt, was also a salesperson, an activity considered to be predominantly for men.

In her house, together with her husband, Jacob, they sold thread, buttons, clothes and mainly material cloth. At that time, many clothes were made by dressmakers of the community, hired for this job, or even by the women of the house – mothers, daughters and grandmothers – made from cotton sacks which had contained flour and sugar. The women washed these sacks very carefully and used them to make clothes for women – young girls, teenagers and ladies – and shirts and bermudas for the men – young boys, teenagers and men. As for Sunday clothes and festivities, however, the material used came from “Tia” Maria where the sales occurred in the bedroom of the couple as there was no room to establish a store.

It was women who bought the material from Maria, and they waited anxiously as she would go to Ponta Grossa and fetch the latest trends. The couple's bed was used for displaying the fabrics so that the customers could choose what appealed to them most. Much of the beauty of the clothes worn by young girls and ladies in the community of Carambeí, in the first decades of the 20th century, was due to the fine taste of Maria Voorsluys.

Finally, it is relevant to register that the house, the fields, the mill, the church, the associations, commerce, the cooperative and school are, therefore, key elements for building the feminine identity of Carambeí.

172

ONE HUNDRED YEARS OF DUTCH PRESENCE IN CARAMBEÍ: IMPACTS ON ARCHITECTURE, URBANISM AND LANDSCAPE Joel Larocca Junior1 Píer Luigi Larocca2

O

ne hundred years have already passed during which the Dutch presence among the immigrants of Paraná made a Different Brazil, a place of permanent and cultural re-interpretations as a result of traditions brought over and mixed with local reality. Since the first pioneers back in 1911, four generations have left their mark on the landscape of the Campos Gerais, dotting the fields of Carambeí with buildings for living, working or institutional life. All of them have a unique characteristic, which carries something of the Dutch rural architecture – part of the Franconian branch of central European vernacular architecture - moderating it with the use of materials from a heavily wooded state such as Paraná but, above all, ensuring spatial treatment adapted to the ample spaces found in the Campos Gerais. The vastness of the New World must have surprised the first immigrants, used to the small European living space (in Europe and in the Netherlands they are known for an even greater density) resulting in new ways of taking over the land, now no longer European, but also not yet national: differently Brazilian, as is common in Paraná.

The contrast between the concentrated way of occupying land in Europe and the vastness of the southern Brazilian wooded hinterland began in the way the land of the Fazenda Carambehy was divided (a process that was repeated in Pilatus, Areião, Mangabeira, Santa Cruz, etc). The ranches were organized along the roads – still called lines, almost synonymous with colonies – and not in settlements, as was common in most of Europe.

The layout adopted by the Brazil Railway surveyors was being used by the technicians of the provincial government (which later became the state government) since the beginnings of the official colonization. This was due to the fact that those who held power had not the slightest interest in setting up groups of dwellings for people, even less being foreigners. Only a few immigrant settlers were able to keep united together in small settlements, like the Germans from the Volga in the 1870s and the Germans from the Danube in the 1950s; after all, they were re-immigrating from hostile lands. For the Dutch pioneers from Carambeí, who had already spent three years in Gonçalves Júnior, an official colony organized in lines (having only a small central village which

PAGE 85

PAGE 83

PAGE 83

Clarissa de Almeida Lima3

provided supplies and for religious services), the settling along the main track, today called Avenida dos Pioneiros, did not seem strange. In fact, it was sufficient for the individual characteristic of the Protestants of Calvinist tradition.

The way of occupying land in a spread manner, in which each family receives a plot of land of generous dimensions, gives form to a utopia found in the American, Canadian, Australian and Argentinean hinterlands. These territories are similar to the Campos Gerais in central Paraná. Frank Lloyd Wright, an exponent of American architecture and always an enfant terrible, praised it for its unique space where one could cultivate individuality and independence of spirit, which he believed to be the greatest legacy values left by the American fathers of a nation. He called it Broad Acre City, a non-city in which each family lived on a plot of land of at least an acre (4.047m²) having a house surrounded by gardens.

The model which is closest to this wrightarian utopia is the American suburb with its generous distribution of space and its strict dependence of the car.

The kind of land occupation adopted in Carambeí, perhaps due to the need for the family to live next to its animals, resulted in there being no town or village for about 50 years. The institutions themselves were laid out along the road without a hint of having a center in the village or of an Iberian-American town. In the 50s, with the division of Vila Nova Holanda into lots and making good use of the privileged location, the region near the Ponta Grossa-Castro road was populated creating an embryo of a town which today has 15 thousand inhabitants.

Until the last decades of the 20th century, a clear dichotomy was very apparent in Carambeí: town and colony, respectively the living place of workers and cooperativists, complementary facets of an economic growth which spread worldwide in the thirty years following the Second World War. From the 70s onwards, the cheese manufacturers and milk producers from the Dutch colony became increasingly more efficient in their business. They added farming and poultry production, giving rise to the industrial establishment set up along the Avenida dos Pioneiros, today one of the biggest conglomerations of Paraná's food industry. The dairy factory of the

PAGE 88

Cooperativa Central, a marvel in 1954 when it was inaugurated, pales when compared with the current facilities filled with the rush of trucks bringing and taking goods and buses which daily bring and take home employees of which 2 thousand come from Castro or Ponta Grossa as there is not enough room to live in the town of Carambeí.

In the town, there is a dispute over small places that are always more expensive and almost always for living due to the fact that commerce and services, something typically urban are until today, incipient because of close proximity with nearby towns.

Along the Avenida dos Pioneiros where occupations spread, there is less crowding and the evolution of the way in which the form of traditional appropriation of land where the house has a more frontal disposition looking over the street, while the barns are kept back within the plot of land.

Therefore, cross streets from the main road are very common, some even functioning as areas for new housing, which are always being built on properties. These houses are for relatives or employees. At the same time, the privileged plots of land spread along the main street are cut up into new lots, either isolated individual lots or into condominiums and which attract people from Carambeí's middle to upper spheres to build their spacious houses, almost always based on American suburban houses. The Broad Acre City is no longer a dichotomy but complements the town.

The pioneers from Carambeí worked hard outdoors in the fields and with cattle. This left signs in the area. The barns were always built very close to the homes, as back in Europe, it was normal that men and cattle lived practically under the same roof. It is said that the poorer families lived together with their cattle as a means of keeping warm. In this respect, the more pleasant subtropical Brazilian climate made it unnecessary to maintain this proximity (as an example, the stables next to the home of Jacob Voorsluys, were pulled down), and this favored a sort of improved status among the settlers. These barns, a little distant from the homes, serve as a frame to the landscape and contribute up to a certain extent, with their wide and over-hanging roofs to give more personality to the constructions. The building techniques used in these functional constructions was the cultural baggage brought by the Dutch and German carpenters: the wood was used in intricate supporting structures for the roof, while the plastered brick walls were whitewashed. This showed how a number of immigrants had

PAGE 87

173

absorbed this Iberian-American building tradition.

This ensemble, where the culture of the new nation and the keeping of the cultural legacy of the country of origin came together, can also be seen in residential architecture. If the current housing in Carambeí is similar to that of an American suburb, this is because of the similarity in planning (nowadays its standardization occurs on a worldwide scale), but mainly in the way of best using ample spaces. The way this occurs in Carambeí, however, keeps a Dutch taste which reveals itself in the generosity of the casing, allowing light, much desired in European latitudes, into the houses.

Such light is filtered by the dense green from the gardens and indoor vases, together with the functionality and intense use of indoor space, decorated by small subtleties which reveal the cultural origin of its owners.

There are, however, other characteristics belonging to the pioneers' houses. These characteristics are not always kept in current homes, but they reveal the Dutch personality of its residents together with some influence from a reasonable number of builders of German origin who joined the community from its beginnings, especially carpenters. This is because houses made of wood are foreign to the Dutch.

In the vernacular tradition of the Netherlands, buildings are always made of bricks, with no plaster, and allow this to be seen.

Wood would appear sporadically in some lateral walls of buildings, keeping this material – considered noble in Europe which had suffered deforestation since the Middle Ages – for the roof structures and casings painted in sober colors. Once again, the immigration to Paraná surprised the Dutch: in the Brazilian subtropics, brick houses were only to be found in towns and cities and even so, belonging to rich families. The common folk lived in small wooden houses which had roofs made out of board chips, the kind of houses that sheltered the immigrants during the difficult years in Gonçalves Júnior, and even later when the houses in Carambeí were handed over by the Brazil Railway Company ready to be lived in as part of the contract related to the selling of lands.

The small houses supplied by the company, in 1911, were also made of wood and had four rooms symmetrically organized. The first houses actually built by the colonizers, even though made of wood and having roofs made of such modest material as the primitive houses, exhibited a Central-European “signature” represented by the broken sloping roofs, which the carpenters of German origin

PAGE 90

tried hard to disseminate. The same geometry is found in the roofs of barns built in the following decades, as can be seen in old photographs.

The older houses still existent in Carambeí date from the 1930s and are made of brick. One is led to suppose that due to the use of such material, they were probably built during a relatively prosperous period for these families. Some farmers experienced financial difficulty due to the lack of buyers of their milk and cheese during the First World War as well as the 1929 crisis. The houses built from 1934 onwards, probably substituted the pioneer houses made of non-durable material, resumed the Dutch tradition of brickbuilding, although inexplicably the use of apparent brick was abandoned. A second representative group is formed by wooden houses dating from the late 40s and early 50s shortly after the Second World War. This second group of houses followed the Paraná tradition of using wood from the Araucária pine tree for building and similar to other houses of other ethnic groups in the state. The wooden boards are set vertically and the high roofs allow for rooms in the attic. Nevertheless, the typical Dutch touch is present with its ample windows, the different use of the verandas and the indoor uses of the houses.

In an attempt to understand residential architecture in Carambeí, thirteen houses were documented, six dating from the 1930s, and seven from the 1950s. Visits were conducted and the houses were measured and photographed; in particular,some of their history was revived through an interview with their owners. In the first group, Daniel Los's House, originally made of wood, from 1927, and Dymphnus Vermeulen's First House, from the 1930s, both had their outer walls substituted by brick walls; Leendert de Geus's House from 1934 and Jacob Voorsluys's House from 1937.

This last one had its direct connection with the stables cut in a following reform, and Hendrik Harms's House, was a bit more advanced than the others. Of the group of brick houses from the 1930s, there was Jan Los's House which does not follow the same kind of style as the other houses but is clearly influenced by the Luso-Brazilian style. On the road to Krakatoa, there is still another house made of brick having been widened, and a new wooden roof which marred its appearance.

Of the houses from the 1950s that are still being used, most of them are made of wood, and those that are covered on the outside with bricks owe this to some later intervention. The

PAGE 93

174

carpenter-builders were frequently of German origin. Walter Gehrmann was someone who stood out and whose own house, built in 1955, is part of the set of houses which were visited and where his granddaughter now lives. Other sixty-year-old houses which still exist and were also visited are: Daniel Los Filho's House, 1951; Ari de Geus's House and Jacob de Geus's House, also from the 1950s; Rodolfo Schmidt's House, Vriesman's House and Dymphnus Vermeulen's Second House. All three are on the Avenida dos Pioneiros, besides Geraldo Degger's House that is on the road to Krakatoa.

Of all these houses visited, one notices a more elaborate standard of building in the houses belonging to the 1930s which also display a more refined architecture with the exception of Dymphnus Vermeulen's Second House. These houses belonged to the wealthier settlers; the wooden houses of that time, which would be about 80 years old, no longer exist.

The Second Vermeullem House, built in the 1950s, has a formal standard of construction, characteristics which are the same as the brick houses in the town during the 1930s. The difference is that it was built later almost entirely of wood, apart from the pavement and the surrounding porches being made of brick, something which makes it unique. Apart from the refined formal solution, the basic plan is similar to that of the other houses.

From the 50s onwards, the more affluent dwellers slowly began to adopt a modern style of architecture devoid of such strong ethnic roots and based on a model that sprang from the United States and which became universal due to the economic post-war growth.

The textile building of the Cooperativa Central, dating from 1954, became iconic with respect to a kind of architecture which is functional without leaving tradition behind: its roofs follow tradition, leaving aside the strict dogmas of orthodox modernism.

Several brick houses from the 50s and 60s followed this same pattern used in industrial installations. After some time, this tendency took root, perhaps in a manneristic way of adopting modernity without breaking with the past.

Besides Carambeí, this attitude is also clear in Arapoti and Castrolanda, where the Dutch-Brazilians cultivated this architectural style that resulted in a work of late-modern expression.

As examples from Carambeí, one can mention the pavilions attached to the Reformed church, the Evangelical School and the Old People's Home. The increase in value of the more traditional

PAGE 95

buildings, in Carambeí as in the rest of the world, is a result of the death of modernism which coincides with the Golden Thirties in the 1970s-80s. Most modernism supplied a substrate to validate the Social Club with its impressive roof, and brought new light on the old utilitarian buildings, one of which, with its staggered gable that was used again to shelter the Memorial House.

The house is the family's environment and is intensely used by its members. The architectural project of the houses – be it the brick ones or the wooden ones belonging to the 1950s – reveals that large families lived there: there were several rooms, one on the ground floor for the couple and, when possible, a second one used for sick children as there was always someone with measles. The rest of the bedrooms were in the attic where sometimes washing lines were spread. This was a reminder of Holland with ventilated attics and small outdoor patios. To reach the top floor, which was made of wood even in the brick houses, there were stairs, ornamented by good carpentry, and placed in a central position of the house in a confined room where the sewing machine was usually kept and which was a task done by the women of the colony. In some cases, this place was also used as an entrance hall with an exit to the front porch, rarely used. The front porch served mostly for ceremonies as well as an adjacent living room used on family occasions such as Christmas or on the birthdays of the mistress of the house.

In the traditional ways of the colony, socializing happens mostly in church rather than in homes. This explains why the front door was rarely used, also due to the fact that there was no path leading up to it in most houses.

Usually there is a second entrance to the house, with direct access for the members of the family who had been working in the fields or with cattle and had to clean up before entering the house.

They had a third entrance, normally protected by a back porch, where there was the door to the bathroom. This custom is also present in houses belonging to colonies of other races due to the fact that they are mainly rural. The connection with the house, through the front, and rural activities, in the back, with or without a porch was – and continues to this day – called “the laundry door”, even when there is no laundry as such in the place.

In houses in Carambeí, the porch is different from other houses in Paraná due to the well-known Dutch pragmatism. Usually porches play a role of transition between public spaces and private,

PAGE 97

175

and a connection between the noble access and the daily one. Here in Carambei, the porch remains as a functional entity, offering protection from storms, as a belvedere to the garden in the front of the house and as a shelter for the equipment used in the fields at the back of the house.

The kitchen is small, even in the houses from the 1950s which could have absorbed some local color, especially the Italian one, the Slavic and German from Paraná. For them, the kitchen is the center of the house. In the Dutch pattern, marked by functionality, the kitchen is a place of work, an addition to the dining room which also serves as a living room, some even having sofas – an equivalent of the Stube of the German house, where the living room is separated from the kitchen and the formal living room where one always finds heating.

In the old houses of Carambeí, it is rare to find a fireplace; to compensate for this, the salamander shields are relatively common. This characteristic could be due to the use of wood as the main material for building, but it also appears in the brick houses that were visited (the cozy sitting room with a fireplace in Daniel Los's House, from 1927, is due to a recent reform). The outstanding element of residential Dutch-Paranaense is the large number of windows. In the sitting room, one can notice their virtues: they open out in one or more directions, the ample openings allowing not only light into the house, so necessary in northern Europe, but also the landscape, a privilege of the new habitat in America and especially in the Campos Gerais.

The landscape seen from the house is mostly framed by a lot of furniture, small decorations, indoor plants and flowers. Like native Holland, the room is dense and overcrowded but always very organized and clean, a task which was generally left up to the mistress of the house, as was the making of clothes, preparing meals, working in the vegetable patch, the orchard and the garden.

Since 1911, house maids were rare and none of the houses visited have an annex for the servants.

The tough routine to build a life in a distant land left little time for amenities that the space in the house allowed, but even so, they preserved their custom of cultivating what was beautiful, be it indoors or in their gardens. In the accounts of the older inhabitants, there were fruit trees (some are centenarian and are still there in their gardens) and flower beds, clearly marked out and full of a variety of species. These supplied the lady of the house with flowers

PAGE 101

PAGE 100

PAGE 104

to put in vases that were left on the windowsills and took away the attention and space people gave to the vegetable patch.

If the Dutch spirit, forged by the Calvinistic doctrine, expresses its love for work, for simplicity and humbleness in the sober architecture and reserved habits, it is in the garden that one sees poetry in the wide variety of colors, as though they were pallets of different colors with intricate substances and volumes, varying species of flowers of the most diverse textures.

Common sense would suggest that a hallmark of Dutch gardens were the flower beds filled with tulips, and even more so the fact that back in Holland space was scarce and therefore densely used. These were the characteristics that the immigrants brought to Carambeí to recreate in the lands of Paraná the comfort propitiated by ample spaces but maintaining its limits as in Holland, even if the areas here are wide and the plants are not the same. The Dutch garden is a continuity of the inside of the house, a reflection of how they see the world, overcrowded and rich, where order is established by daily and incessant work.

The gardens of the first houses were also small, since they were a small extension surrounding the house, shared by the patch, protected from the cattle. The garden denotes the more noble access to the house, kept only for visitors, and is separate from the daily working space. The flower beds follow a rigid pattern of squares marked out by small stones give a feeling of order and allow for spaces for flowers as well as enabling maintenance. There are diverse types of flowers which are picked to be put in vases decorating the inside of the houses. These flower beds are sometimes marked out by topiaries, forming a hedge or by grassy borders. Lawns are avoided due to the difficulty with maintenance, while this space is prohibited for the animals, which again shows the penchant for organization and cleanliness. All in all, besides being agreeable to the eye, this space is also functional.

Traditionally, the garden is made to serve as a transition between the outdoors and the indoors. It is also carefully planned so as not to stop light coming in, keeping its beauty by making people admire it and guaranteeing the privacy of the house. In Dutch tradition, the garden is a more contemplative area rather than a place to be used, just as a watercolor painting, and its exuberance is due to the gardener's effort and dedication.

The plants are arranged close to one another, of different colors which change their hues throughout the year, mixing

PAGE 105

PAGE 99

PAGE 98

176

perennial with deciduous trees, arranged in a non-linear form and interspersed by paths which allow one to not only to enjoy the space, but help in its maintenance. With this space generally demarcated by dense green walls that give privacy and isolation, the view becomes limited, something that was ample in the country of origin. Even with so much visual information, a sense of order prevails, of human intervention over Nature, and differentiates this kind of garden from the English garden.

Since Holland is a very flat country, the gardens usually have intricate drainage systems which result in ponds and fonts. To diminish the monotony of this flat landscape, vertical backdrops are used and sometimes different levels are made. As a result of this work, the exuberance of the gardens does not offend the Calvinistic precepts. The exception to this is the use of water, an element that is scarcer in the portion of the Campos Gerais where the houses were built, while the other characteristics were reproduced in the small gardens of the colony.

Gradually, these small gardens expanded and took over what were former areas for cattle. The cattle were then moved away from the house, going beyond the small fences around the house, both in the old houses as in the new.

The gardens of the newer houses kept their basic characteristics but spread throughout the expanse of terrain, incorporating large grassy areas, characteristics of the English gardens and of the American suburbs. With this larger area, it became necessary to work on several levels, going beyond the level of the house, creating a new way of composing the landscape, the background of which is the immensity of the fields. The green windbreaker, so common in Holland to break the monotony of the flat space, is also used as a protection for the intense sun and strong winds. Native species and exotic tropical plants are intermixed with plants that are of European origin and appearance, so valued by the owners due to the effort of acclimatization and for their exclusiveness. The light inside the house is still kept and in this way a certain ancestral aura remains in the more modern house.

Reaching its centenary, Carambeí witnesses an interesting combination of an architectural and landscapist legacy brought by the pioneers. It is a miscegenation with the culture of Paraná that was dictated by the availability of different materials, techniques and climatic conditions and a cultural homogeneity which has permeated the whole planet, a result of the mixture, the imposition

Has a Masters degree from the The Federal University of Paraná; Collaborating Professor of the History Department at the State university of Ponta Grossa from 2006-2009; doctoral student in History from the Federal university of Paraná.

Architect and urbanist graduated from the Federal University of Paraná.

3 Architect and urbanist graduated from the Federal University of Paraná.

1

2

ART AND CULTURE IN THE DUTCH COLONY OF CARAMBEÍ

PAGE 115

T

he Dutch colony of Carambeí, which is now 100 years old, displays culture, art and tradition everywhere – indoors, gardens, ateliês and museums –and which motivated the pioneers arriving from Holland to create a new place in which to live and look after. However, the same effort in keeping the original culture is used in the sense of facing challenges in producing new symbols and other practices, especially with a view towards the younger who inherit Dutch culture but who live in the modern Brazilian world of today. The dialectics of conservation and change are explained by means of a proposition that the community school, which, besides keeping the Dutch language alive by providing classes for the students, descendants of the immigrants, and the religious focus, must also update knowledge, culture and art through cultural practices, music, formation of music groups, dance and diverse folk activities.

For Williams in all its first uses, culture was a noun which referred to a process: the concern with something, basically harvest or animals. He continues: “From the 16th century, the concern with natural development spread to include the process of human development”. In the modern sense, culture is a “general social process” defined as a stage in development. In this way, we have the original sense – the cultivation of land - in the derived sense – the cultivation of minds and development of civilization.

In Saviani, we also find that the terms colonization and culture relate to one another (colo, cultum, coler) by the approximation of meanings. Colo, for the Romans, meant I live, I occupy the land, I plant the fields. In the same way as Williams, Saviani states that Cultum applies to cultivating land as well as the work involved in human formation. Other meanings for this term are: cultivate, live, look after, wish someone well, protect, accomplish, honor, and venerate.

The meanings “primitive, cultivate land and derivates, civilization effort”, added to tradition and memory, seem to correctly reflect the culture inherited and practiced in the colony which aggregates and keeps the colony cohesive. The history of the colony's origin is closely linked to the land that had everything to do with plantation and livestock and can be seen in the symbols at the entrance of the Historic Park of Carambeí.

PAGE 116

PAGE 114

PAGE 113

Maria José Dozza Subtil1 In these sculptures, one can see the gregarious, communitarian sense as well as the affirmation of a culture with other ones (such as the Germans, Italians and Brazilians).

According to a resident of Carambeí, they represent the “reason for the existence of the colony”. The symbols have a strong meaning for the population: “we create our symbols, we cultivate our tradition”.

This manifestation comes in opposition to the widespread idea which associates the Dutch with clogs, tulips and dolls dressed in traditional clothes and caps. They believe that the windmill is more important because it goes back to the place from where the immigrants came. Because of this, windmills are strong icons in the colony's culture “because we came from the region of the windmills in Holland”.

According to Kooy, the people of Carambeí came from southern Holland. Nevertheless, although there is a greater concentration of windmills in the south of Holland, one finds them all over the country due to its geographical characteristics.

To be able to better understand the art and culture of the community displayed in the museums, gardens, ateliês, houses, events and activities, it is necessary to base these concepts on some theoretical ideas. Human beings establish utilitarian and aesthetic relationships with nature and objects. The first one has to do with function and use; the second goes beyond this when considering form, beauty and the meanings that the object may pass to the onlooker. In this way, materials of daily use express choices and taste for lines, colors, forms and can also aggregate historic and traditional values.

It is also necessary to clarify the difference between to make with art – well-made objects, well-finished, having adequate form and function; and art – an artistic way of making art which presupposes men's specific and intentional action whose function is its end, without any practical attribution. These are works of art such as paintings, sculptures, music, plays, etc. The essence of art is not to imitate; it is the creation which expresses the essential forces of man with which he produces objects which speak of him with a validity that transcends time and space.

In the Dutch colony of Carambeí, there are other elements which explain culture and art specific to this group: tradition and religiousness. For Williams, tradition is a synonym of transmission

177

or transfer of knowledge to someone else. With regards to specific traditions, as is the case here, the author states that, in some cases, ... only two generations are necessary to make something become traditional: this is only natural because it has to do with tradition being an active process. However, the word has a tendency towards old, ceremony, obedience and respect.

PAGE 118

178

There is a concern with preserving tradition and the Memorial House is proof of this because “as time goes by the origins and customs are lost”, while at the same time, there is the idea of acculturation: “… maintain some tradition, but there is the need for adaptation mainly because of the younger people”.

On the other hand, religion is the aggregating element that strengthens and has given meaning to life in the community since the beginning. The close relationship between art, culture and religiousness is clear, especially with regards to music, as will be presented later.

Inside the Memorial House, one can see how emphasis was put on the distribution of topological and social space, faithfully reproducing the houses and establishments that marked the beginning of the institutionalization of the colony. In this representation, an important place is taken by objects which served as decoration, characteristic of the Dutch people: tapestries such as towels, and embroidered curtains (half a window long). The paintings on the walls of these houses show the following themes: portraits, landscapes with pine trees, houses, nature, the sea, and inland bucolic scenery. Religious objects and representations connected to devotional activities have a privileged place in the community and are also on exhibition in the museum.

PAGE 117

PAGE 120

MEMORIAL HOUSE Situated in the Historic Park of Carambeí, the Memorial House presents an aesthetic and historic view of the group which idealized it, so that future generations may keep alive the meanings which were built collectively in the new country as well as the past related to the country of origin. The objects that originally had a practical and utilitarian function and which are exposed there represent several periods. Now, looking at an aesthetic position in the museum, these objects were raised to the category of the cultural memory of a people. This idea is reinforced when attributing value and meaning to objects related to farming, land and a “culture of the interior” of the house all of which are present in the museum.

Heaters and fireplaces must be highlighted as useful objects in their practical functions, but also for having different forms, carrying aesthetic taste and which can be found not only in the museum but also in the homes, as the residents themselves attest: “It cannot be considered a Dutch house if it does not have a fireplace!” Observing the objects, equipment, photographs and the reproduction of rooms and typical scenes from the early times of the colonization and which can be found in the Memorial House, they immediately remind us of works of art by Dutch painters from the 1700s. One knows that they cultivate an indoor aesthetics, giving thorough descriptions of objects and family scenes.

The term indoor painting means ... specifically the works of art which represent scenes of daily domestic life and those occurring in indoor spaces: sitting rooms, bedrooms, kitchens, etc. Even if it is possible to find records of indoor settings in different traditions and periods, there is a major reference to the paintings of Protestant Holland from the 17th century where a sober and realist style predominates, compromised with the description of routine scenes, situations of daily life, men at their work, women inside homes and community festivities. The images are most striking in the richness of details, precision and technical skil

ARTISTIC MANIFESTATIONS IN THE COMMUNITY Some matters were debated with the residents to deepen what was being discussed: art and culture in the Dutch colony of Carambeí. Among them, one can highlight: what is typical of Dutch culture? What was adapted and what was changed due to acculturation? What are the objects and practices which constitute a cultural memory? What is the meaning of artistic, traditional and religious?

Basically, the intention was to investigate the representation at the end of one hundred years of Dutch culture, customs and art which showed the way of being of the first settlers. In addition, which meanings were built with the passing of time and with modern times, and which symbolize permanence and change.

With this perspective, one can stress the importance of joining tradition with modernity. According to the inhabitants, acculturation is necessary because it was very difficult for the pioneers to deal with the parents' wishes of keeping a language and customs together with the needs of the community that was being born.

179

not gospel. The repertoire consists of classic hymns. Some hymns are sung in Dutch. The band performs in churches, old folks homes and in the community.

The Excelsior Choir is also mentioned being also religious. It was founded in 1935 by Pastor William Muller and still performs today in services and events such as Christmas Cantatas, Easter and other events. Initially, the pastor's wife, Charlotte, accompanied the choir with a pedal operated harmonium.

Following that, Mrs Maatje J. Boot conducted the choir and Mrs Anna M. van Westering accompanied with a church organ. The current conductor and organ player is Egbert van Westering.

In these celebrations, one can see a certain permanence of Dutch musical culture connected with religion, although many hymns derive from the church orientation in Brazil. According to accounts, singing and music are in the forefront, not dancing or the movements which often accompany gospel music – in different religious creeds -, currently a great success in the media.

According to Kooy, at weddings “the colony generally organized a beautiful program made up of speeches, songs and sketches ... dancing was considered diabolical and was not allowed”. This is repeated by a resident when she states that: “dancing did not succeed… although there are balls today, one could not dance in our time; besides religion being severe, fathers controlled their daughters. They were restricted the reunions”.

In the 70s, to substitute balls with “flashing lights” organized by the young people in improvised places, the ELIM was reformed, a club next to the church used for all sorts of activities. In the account of the author, care was taken to preserve traditional values as well as prevent the invasion of behavior considered inadequate for young people. The accounts reveal that, different from other races which motivated the creation of folk dance groups to keep their traditional dances, the Dutch colony did not go ahead with this activity, although the community school has a project for this. The emphasis on holy music, including in school, is emblematic due to the fact that from the beginning “the church was the absolute center of the community and reflected the standard of living of the colony”.

THE HOME: USED FOR THE PRESERVATION OF DUTCH CULTURE According to Kooy, in the 1970s the wooden houses were replaced by more comfortable brick ones including a variety of domestic equipment due to the prosperity that the colony was experiencing. This can be seen by the ornaments in the homes, in the wooden furniture, in the refinement of the objects bought in antique shops in Holland, in the photographs, the paintings and details.

The architecture was adapted becoming more Brazilian although one can still capture Dutch cultural elements in external and internal details.

As has already been mentioned, the culture of the indoors is visible in the way the houses are decorated and organized in their dimension of a cultural representation. A window sill is characteristic – a kind of shelf below and above the windows which is used for photos and traditional objects with some sort of family significance. Blue porcelain that is typically Dutch and produced in Delft is present in jars, plates and diverse objects. There is a particular characteristic which is the Dutch sayings engraved on plates lining the wall. The embroidered curtains and the panels made of fabric and tapestries on the tables are also a sign of objects with a traditional cultural accent from Holland.

Wooden handwork has, as its main representatives, Arthur Harms and his father Hendrik Gerrit Harms. The former began this practice in his joinery, decorating furniture with his carvings, and this motivated his father to work with wood as well. According to the inhabitants, “both had a real gift and did a lot of artistic work with a perfect finishing touch”.

MUSIC The instrumental and vocal band Violões Sonatas comprising guitars and flutes, has a classic repertoire of sacred character. It is a traditional choir which presents religious hymns.

According to its conductor: The band Violões de Sonata began 22 years ago, was founded by the teacher who gave guitar lessons and decided to invest in a religious choir. The songs are sacred,

PAGE 123

PAGE 122

PAGE 121

Some practices and spaces for art and culture will be listed in this article and hopefully will answer, even though partially, the questions posed above and which were privileged by the people involved.

THE THEATER “The theater is traditional in the colony”, says one of the inhabitants and is corroborated by information and accounts. If art

PAGE 124

180

is the representation of reality, theater is also art in so far that it allows the recreation of this reality.

The idea of representing characters which personify certain types such as Indians, Italian settlers, Germans, the Queen, etc., has been present in the celebrations of the colony since its beginning.

This artistic activity plays an important role in reinforcing moral values of customs and daily life, as can be seen by the themes of the plays and also in the acculturation and adaptation that these personifications and representations evoke.

In the manifestation below, there are explanations about the Amateur Theater Group: Presenting theater plays in Dutch in Carambeí has been a custom for many years since the 50s. In recent years, however, it has become increasingly difficult to find young actors who speak Dutch; the public diminishes year after year and is limited to the older people of the colony.

Therefore two people set about maintaining this tradition: Peter Bosch, who began to translate old plays from Dutch to Portuguese in 2005 and Albert Kuipers. These plays, written in the 50s and 60s, had already lost their copyrights, and according to the two men, are of public domain. Peter, apart from translating the text, also adapted it to the current Brazilian sense of humor, generally cutting parts out so that the play flows more smoothly and is not too

1

Degree in Music Teaching from the Faculty of Arts of Paraná. Masters degree in Teaching from the State University of Ponta Grossa. PhD in Production of Media and Knowledge from the Federal University of Santa Catarina. Senior researcher for MA in Teaching at UEPG.

long. The old Dutch plays are often more than 2 hours long, sometimes 2 and a half hours to three hours. Peter is producing a play which tells the history of the colony since Gonçalves Júnior until the 70s, as part of the celebrations of the centenary.

Every year, a play is rehearsed and presented to the community and in other towns. It is made up of actors who substitute each other according to the characteristics of the characters that they play. There is positive feedback from society, who appreciate the performances, although in the account above, the difficulties are apparent and which stem from changes that have come through time, not only in terms of the actors but also the audience.

Some of the plays which are performed are: - In twelve days from now near midnight − Over twaalf dagen tegen middernacht (Gerhard Mielen, 1948) - The Kaluf Brothers – De gebroeders Kalkoen (Gerhard Mielen, 1950) - The Plumber – De Loodgieter (Hans van Wyngaarden, 1955) The plays represent the traditional European theater. The Social Club of Carambeí has adequate installations and resources for theatrical performances.

TO COOPERATE IS NECESSARY AND ALSO TO LIVE: THE BATAVO COOPERATIVA AGROINDUSTRIAL AND ITS WORK IN THE CAMPOS GERAIS

PAGE 130

T

he historic path taken by the Batavo Cooperativa Agroindustrial of Carambeí has already been written about in several books, especially in “Pioneers of the Future: 85 Years of the Batavo Cooperativa Agroindustrial”. Therefore, writing yet another article about this history becomes a real challenge: how to write about the Batavo without repeating the same historic approach? Because of this, the inspiration for this text has been a geographical one, centered on the concepts of region and territory. Besides this, another issue was brought to the surface, one frequently dealt with nowadays, namely economic development, general and regional development in particular.

A cooperative is an economic and social enterprise whose beginning and evolution is strongly related to the region in which it finds itself. Due to this, it also carries the intrinsic possibility of improving the living conditions of its members and, in this way, improving the economic and social dynamism within its region.

Therefore, two ample perspectives were given priority.

The first one relates to perspectives which came with new concepts of rural development. It is believed that the recent concept of rural development that supports important current public policies in Brazil, such as those related to Rural Territories and Citizenship Territories, promoted by the Ministry of Farming DevelopmentMDA, are compatible with the value that a successful cooperativist enterprise can present to a specific region.

When a group of people assemble to set up a cooperative, besides believing in their own individual capacities, the cooperativists believe above all in the possibilities offered by the region in which they include their individual enterprises, and which support the collective enterprise that will materialize in the cooperative.

For the most part, the Batavo pioneers tried to change the potential they found in the rural area in which they found themselves thinking of economic gains that could sustain their life plans. Therefore, this type of enterprise is directly related to the region in which it finds itself, turning it into a territory that is not only economic, but a territory for life. When the settlers opted for

PAGE 132

PAGE 129

Luiz Alexandre Gonçalves Cunha1

fighting for organizing and consolidating a cooperative, they were also making a definitive choice for a region.

A basic assumption regarding new approaches to rural development is to make the local and regional potential more dynamic, more specifically related to the geographical portions in which people build their lives according to the perspectives of territorial development, and traditional mentality. Rural areas are mere productive spaces to serve the macro interests of the economy even if this results in serious social and environmental problems in the fields, a mentality which was overcome.

The second perspective is a deployment of the first and relates to the strong territorial character of a cooperative enterprise.

The cooperative serves as a territory in which people gather, the majority of whom live close to one another, and this is a characteristic of territories. In a farming cooperative, such people work on their own land that is rooted in the territory in which the lives of the members are built. The economic wealth that supports a cooperative is based on a region or territory.

THE BATAVO COOPERATIVA AND ITS REGIONAL TERRITORY To broach the Batavo Cooperativa Agroindustrial means to redeem the region where it finds itself. In the first place, the area has been growing in the last 100 years due to the Dutch immigrants and their descendants, and is part of one of the three large regions of Paraná, as defined by some. It is the Traditional Paraná, covering the east side of the state and spreading across the plateau of centralsouth area. This region, together with the north and southeast, forms the three large areas of Paraná, which are a result of three historic and geographical processes of very distinct characteristics. The first process has to do with the arrival of the Luso-Brazilian settler who departed from São Vicente on the coast of São Paulo, as well as from the first villages on the coast of Paraná. A second process began from the state of São Paulo and entered Paraná from the northeast, known more precisely as the Pioneer North or Old North. The last process came about with the immigration of gaúchos and catarinenses who left, from the northwest and west of their

181

In a certain way, the Dutch colonization which began in 1911 in the fields of Carambeí, successfully broke this dualist pattern. A small group of Dutch immigrants settled in the Fazenda

Carambehy, bought by the Brazil Railway Company which colonized it together with the Dutch immigrants. This corresponded to gaining access to the lands controlled by the big landowners.

PAGE 134

respective states, Rio Grande do Sul and Santa Catarina, settling in this region of Paraná. As Westphalen stated, “each of these waves, created their own type of economy, formed a type of society and founded their own towns” (WESTPHALEN, 1968, p. 7-8).

Traditional Paraná also represents a certain diversity: there is the coastal area as well as the inland plateau. Most of this region is formed by land belonging to the second plateau of Paraná where natural fields spread to form the northern and southern boundaries of the state. Most of the areas forming these natural fields are the region called Campos Gerais.

However, the landscape of the Campos Gerais is not formed only by the fields. Waibel, a German geographer who visited the Dutch colony of Carambeí in the 1940s, mentioned that the vegetation that covers the south of Brazil is divided into two main structures: “the evergreen, dense forests which, excluding the Araucária pine trees, are composed of tropical, latifoliaged trees and open fields which resemble the steppes found in temperate zones”. Towering over the “evergreen, dense forests”, are the araucárias (araucaria augustifolia), more commonly known as the “pine tree of Paraná.”

The fields are lined by the forests described above which follow the river banks like gallery forests or riparian undergrowth.

In the Campos Gerais, the araucária forest surrounds the fields forming a cluster that resulted in a landscape of such beauty which led Saint-Hilaire to classify it as the “terrestrial paradise of Brazil”.

But most important is the natural contrast that led to a farming structure in which this original physical duality results in a social duality. The description that Waibel proposes is enlightening when he states: In areas that were once covered by forests, today we find a small population whose farmers have tilled the land together with their wives and children building European-style homes. In neighboring fields lives the farmer, of Luso-Brazilian origin, raising cattle in vast areas and whose servants are blacks and mulatos. They often follow a medieval style of living, both feudal and aristocratic; they consider the working settler as inferior and are arrogant and presumptuous in their contacts with him.

PAGE 136

PAGE 133

182

A COOPERATIVIST EXPERIENCE IN THE CAMPOS GERAIS The history of the Batavo Cooperativa Agroindustrial is well-known. In 1925, a small group of pioneers created the Sociedade Cooperativa Hollandeza de Laticínios. The first reorganization happened in 1941, when the ccoperative became official, requiring a new legislation. Between 1925 and 1941, the pioneers' ideal resisted the tough period between the two wars and the especially devastating crisis of 1929 that was a turning point in world capitalism and which significantly affected Brazilian economy.

One asks what was it that motivated those pioneers to opt for cooperative organization. Following the model of the 19th century, it is known that cooperatives appeared during capitalism which was contradictory from the very start. This was because this enabled some people to have economical and financial gains which they had never had whereas, for the majority of workers, it meant a kind of work which made them steadily poorer. Because of this, groups of workers decided to get together and form cooperatives so that, in a collective organization, they tried to overcome the hostilities of the new economic and social system that faced them.

In the case of the Dutch from Carambeí, hostilities were not only due to the global dynamics of capitalism that was becoming more unstable, but also the specific difficulties related to the lives of that small group of pioneers. In the first place, there were difficulties connected to nature such as poor soil found in the higher plateau of Paraná. In the 1940s, Waibel highlighted this problem stating that “the soil of the Campos Gerais in the state of Paraná was leachate, sandy and acidic and poor in nourishing elements and organic matter”. It is common to find in these fields “less fertile soil than soil found in forests, a situation that contrasts with what is found in temperate zones”. One can see that the difficulties in soils of the Campos Gerais had already been scientifically known for some time.

A second limiting factor of colonizing enterprises was also highlighted by Waibel. He compared the European settlements in the south of Brazil in the three southernmost states. In Paraná, on

the first and second plateau, small colonies sprang up, isolated and separated by natural and human obstacles. This resulted in the absence of a “large scale compact settlement, nor the accumulation of wealth comparable to certain German and Italian colonies in the other two states.

These difficulties were clear for those who started Batavo in 1911. These impediments created significant difficulties during the first twenty years of colonization. However, when Waibel visited Carambeí in the late 1940s, he was left with an impression of prosperity, because he concluded that “out of all the small colonies that I have visited until now in Brazil, Carambeí is the most advanced and prosperous. And it is situated in the middle of clean fields!”.

The admiration with which he expresses this, ended with an exclamation mark, relates to the fact that he had just visited the colonies of Germans from the Volga, made up of about a thousand families who had settled there in the clean fields in the municipality of Ponta Grossa, Palmeira and Lapa in the 1870s. This important, colonizing enterprise was initially an enormous financial disaster that resulted in 50% of the immigrants leaving Paraná and Brazil and emigrating to Argentina, United States or even returning to Europe.

Comparing these German colonies with Carambeí, Waibel highlighted a very important technical factor related to farming systems in an effort to explain Carambeí's success and which surprised him: “seeing modern, brick houses, beautiful and clean, just as one sees in city suburbs, and solid stables for animals much better built and preserved than some of the houses of many colonizers in the forests”. Waibel's description is applicable to all of the landscape built by the colonizers of Carambeí: Around the vegetable patches are tilled fields and pastures which feed the robust black and white cattle while the slopes of the elevations are covered by natural undergrowth, or clusters of eucaliptus trees and acácias. The windmills are turned by a constant breeze; the horses pulling heavy carts; a great number of bicycles and a fair-headed people, healthy and strong… Everything is so different from what we are accustomed to see in Brazil. Here one really has the impression of being in Holland or in the midwestern United States.

PAGE 138

PAGE 137

183

In that context, Waibel explained that in Carambeí the soil was being already used with the most intensive and advanced farming system in which cattle breeding was combined. This was quite different from what had occurred in the vast majority of European colonies in southern Brazil, set in fields, but a lot more common in the forests. In these colonies, the farmer of European origin became more native, and took on the system of land rotation which was done by the indios and natives of the area, known more colloquially as the coivara or farming system. In Carambeí, each famer had, on average, according to Waibel's information, twenty cows while the colony had 1000 heads of cattle. Besides this, there were 50 to 60 families, 90% of Dutch origin. Waibel mentioned that “the settlers are organized in a farming cooperative and sell their products (butter) to Ponta Grossa and Curitiba”.

One cannot deny the importance that Waibel gave to the farming system adopted by the Dutch in consolidating the colonizing work, but the choice for cooperative organization which began in 1925 cannot be dismissed. In trying to better understand Batavo's historic and geographic process, one notices that when faced with problematic situations, the way out of them was to revitalize the cooperative spirit in the face of the crisis that appeared. In the years following 1929, even a spiritual and intellectual man such as Pastor William Vincent Muller, who took on the presidency of the Cooperativa in 1935, was pessimistic and tried to resign from his post.

However, the members did not accept nor give up but intensified and reinforced the cooperative bonds, revaluing and reaffirming the intentions of collective organization. As a result, at the end of the 1930s, the situation had improved and Pastor Muller was able to be replaced as president of the cooperative. It was clear that the “Cooperativa had gradually been able to overcome the first great crisis of its history”.

Waibel visited Carambeí some years after the colonizing had begun, reaching its economic and social development which he highlighted. It is not by chance that this positive process paralleled the dynamics of the cooperative as an industrial and successful enterprise. Decisive elements that were important for this were the introduction of animals of superior productive quality, the creation of a chocolate drink which later became known as “Chocomilk”, the building of important production units, the implantation of artificial insemination and the adoption of no-till farming. All this happened

during four decades, beginning in the 1940s.

This virtuous circle that began in the late 1930s continued with no great upheavals until the second half of the 1990s when Brazil had to go through a neoliberal economic adjustment that was aimed directly at controlling inflation. This especially affected the food and farming areas, favoring the expansion of multinational sectors, in detriment of the national segments which suffered from the policy of valuing the national currency, with the highest interest rates in the world, and freezing of food prices while public taxes and fertilizers increased well beyond inflation.

Due to this, national companies went through difficulties and a process of becoming less national began in the food industry. In 1997, the Cooperativa Central de Laticínios do Paraná, formed by the cooperatives Batavo, Castrolanda and Arapoti, decided to sell 51% of their assets to Parmalat Brasil S.A. which resulted in the Indústria de Alimentos Batávia S.A. Today, the industrial structure and the Batavo brand belong to BRF Brasil Foods, a company that also owns other two giants: Sadia and Perdigão. This latter company began to buy the property which before belonged to Batavo. This process was completed in 2007.

An important aspect which stands out with respect to this episode is the enormous interest that large multinationals and large national companies of international prestige showed for what had been built in a small municipality of Paraná such as Carambeí. This only proves the importance of the work produced by Batavo Cooperativa Agroindustrial not only for the region but also for the country. The enterprise which is under the control of one of the greatest companies in the world in the food sector is the greatest proof of a dream that came true and which began in 1925 and lasts till this day.

What is impressive and reinforces the success of the enterprise begun nine years earlier is the size and importance of the work as a whole which today is Batavo Cooperativa Agroindustrial, even after the events which reduced the structure of the cooperative.

The information from Batavo for the last three years attest to this, according to the Annual Report and Overall Balancesheet-2009.

Despite the crises in the second semester of 2008 in the USA and which hit Brazil in 2009, Batavo significantly increased its turnover reaching R$ 771 million in 2009, while it had been R$ 590 million in 2007. Besides this, the number of members was stable during this period, and even grew a little because, in 2007, there were 510

members while in 2009 this number increased to 522.

In the same way, the number of employees reached 378 in 2009 while in 2007 it was 354. This information shows that Batavo continues to have the power of a cooperative enterprise which the pioneers originally began in 1925 in Carambeí.

But what is the brand which, in effect, makes Batavo Cooperativa Agroindustrial unique in the context of cooperate farming in Brazil, and more specifically in Paraná? The clues to find the fundamental elements which can answer this were exposed in the events which involved the representatives of the Dutch community nowadays, all doused in milk and coffee and traditional tasty pies served in the colony's Memorial House. One must stress the work done by Franke Dijkstra and Gaspar João de Geus. Franke Dijkstra directed the cooperative for several years while Gaspar is the current vice-president.

WHAT MAKES BATAVO DIFFERENT

PAGE 141

PAGE 139

184

The first feature that can be highlighted is the openness that the cooperative has shown throughout its history in relation to technological innovations. A mark of Batavo is, without doubt, the interest in research. Franke Dijkstra was concerned about this and created the Fundação ABC in 1984 that joined the cooperatives from Arapoti, Batavo and Castrolanda. In the words of Mr. Dijkstra, the Foundation was created to “prove scientifically what experience had already shown”, demonstrating that the members and the institution with which they were connected have always striven for achievement, be it through research or asystematic experience, to meet the demands of the cooperative and its members, opening new paths for innovations that account for the needs of production and administrative processes to be met and all other instances of communitarian life for which cooperativism tried to find alternatives such as education, culture, leisure, communitarian participation and social welfare.

Looking at this broad picture which disclosed itself, one needs to address some points which were given priority, beginning with the question of technological and organizational innovation.

The productive and commercial innovation which draws attention was the launching, in 1951, of a chocolate drink called Choba whose name was related to the words chocolate and Batavo. In a short time, it became a great sales success and some years later changed its name to Chocomilk.

PAGE 142

185

Although the industrialization of chocolate milk was already known in Holland, the launching in Brazil meant a marketing innovation that allowed for directing research and the technical processes which lengthened the validity of milk drinks adding value to a fundamental product of the cooperative: milk. This enabled greater opportunities for consuming this product as well as diversifying this line into several products. It seems of little importance to highlight this unique product but when one looks at the current market of milk drinks being launched by large companies and cooperatives, one is really able to see the dimension of the importance of what was done way back in 1951 and which is still copied today.

But the vocational intensification on Batavo's part to relate technology and production was yet to come and “it is no understatement to say that Batavo and its members went through a real technological revolution in the 1970s and 1980s”.

What marked this process was a novelty that began to be used in the USA and began to be used as well by Mr Franke Dijkstra in his plantations in Carambeí from 1976: no-till farming. This innovation came as a fundamental alternative to the difficulties produced by the methods born from the green revolution in the Campos Gerais and also in other regions of Brazil. These had led to erosion, the spread of weeds and, something relatively new in Paraná, soil compactation, due to the use of heavy farming machinery.

The situation had become so serious in Paraná that in 1989, the Rural Paraná Program had been launched to attack environmental problems which were related to farming modernization. This program lasted until 1997 and was financed by the World Bank.

Today, the no-till farming technique is widespread in Brazil and there is no doubt that Batavo played a decisive role in this process, spreading its use to be adopted by its members. Batavo became “an irradiating nucleus of this technique and also as a pioneering pole in research to make no-till farming a feasible practice on Brazilian farms”.

A second important factor pointed out by Mr Franke Dijkstra is that it is “paramount to approach research by regions”.

This statement is directly related to another aspect previously emphasized, the regional character of the enterprises set up by cooperatives. Storper points out by defining that regional activity or

enterprise means “when economic execution depends on the place and when such a place is specific of a place”.

In truth, there is no law or norm which obliges cooperatives to accept only members which are directly linked to them and only having a sort of tacit agreement which promotes and kind of regionalization between all farming cooperatives, that is not respected by all cooperatives, which fight for members even from regions which are far from their direct influence. In the case of Batavo, this attitude does not exist and the number of members from distant municipalities is very small, and the admission of these producers depended exclusively on the voluntary decision of members. Therefore, the local tie is also another of the many marks of Batavo related to its board of members. What Mr Franke emphasizes is the research promoted by the cooperative through the Foundation ABC. It must consider the characteristics that are specific to the geographical area in which the individual enterprises of the members of the Cooperativa are found. The soil, the climate, the ground elevations, the winds, the waters and everything else that distinguishes the region, including the socio-territorial context, must be taken into account to understand the concrete reality in which the Cooperative finds itself so that new solutions can be in accordance with this reality.

The other side of this coin, whose value corresponds to how strong the bond is with the land in which lives were built throughout these 100 years in the Campos Gerais, is the bond with the community as a whole and, more directly, with that preserved by the members themselves. This aspect is also stressed by Mr Franke when he says “the members must feel at home”. Mr Gaspar also points out that the Cooperativa must “work according to the producers' wishes” and that the members must feel as though they were “real owners of the cooperative”. In huge cooperatives which followed a purely business-like path, this preoccupation becomes increasingly flakier, a fact that has, for some time already, actually become the object for studies.

In this sense, Batavo has sympathized with some of the principles of cooperativism according to the International Cooperative Alliance, updated in 1995. Some of these principles show a concern for the representatives of the cooperative: voluntary adhesion; democratic and free management; interest for the community. Therefore, cooperativism must stimulate “the full exercise of citizenship, in other words, the populations' growing

participation in political, social and economical decisions”.

In cooperativism as in the family, the example must come from the home so the practice of internal democracy should lead the cooperatives to play a very important role. It is this that the Batavo wishes to pursue as a democratic entity which is to convince the population of the value of democracy and of its participation in the life of a society”.

The interest for the community which Batavo preserves has enabled enormous local development. The cooperative enterprise is based on territory, and is faithful to cooperative principles. Its corollary has the possibility of creating an atmosphere which encourages innovations and entrepreneurship.

This in turn creates a virtuous circle of development. It is evident that it is impossible to make miracles in a country with so many inequalities such as Brazil in which levels of education, citizenship and social justice still leave a lot to be desired, notwithstanding the advances. Because of this, cooperativism needs more institutional aid. Lauschner gives a lesson defending cooperativism, familiar to what is practiced at Batavo, that serves governments, when contemplating not only its economic initiative, but also educational and cultural actions and other actions of social characteristics: Since our aim is to build a socio-economic system as close as possible to the characteristics of each region, each man and each social group in particular, which is the basis of social welfare and of an authentic political democracy, one needs to favor an economic system which promotes a greater regional and personal distribution of regional aggregate value. In concrete terms, it is necessary to stimulate economic systems which allow the participation of farmers and people from the regions in all the important economic decisions which are generated within the rural regional area.

There is also the need for the results of this regional economic management to be distributed to the greatest number of people in the region.

Who else but cooperatives would be able to do this in an absolutely natural way? They are the ones that Lauschner refers to.

Reflecting on what was mentioned above, is there any doubt that Batavo did everything throughout its existence and geographical space under its influence? Notwithstanding the contributions that big companies contribute to regional development and which today manage the economic property built by the Cooperativa, one cannot deny that the same wealth managed by a cooperative results in a

PAGE144

PAGE143

186

greater internalization of the economic results in the regional fabric, thus promoting an effective decentralization of wealth.

In view of this, there is no doubt that cooperativism was fundamental for the group of members who continued linked to this ideal for almost 100 years. It was also important for them to overcome the difficulties of an economic and social system such as capitalism that was unstable, but also those connected with Brazilian politics and economics and lastly, the adversities related to the physical environment in which they materialized their efforts.

Farming cooperatives represent an intermediate economic structure and have a fundamental role to ease the risks to which individual farmers are exposed to in a market that is highly monopolized as has been the case of the food industry for many decades. Without the cooperatives, farmers become easy prey for the markets. Besides this, cooperatives are an important way to aggregate value to farming production, generating more income for farmers.

In all the years of its history and geographical location, Batavo has never stopped playing this role, becoming decisive for the success of the colonizing work built in Carambeí. At this time, the analogy of the cooperative as being a “mother” is totally justified. Batavo really behaved as a mother who, with much dedication and care, looked after its children so that they could give the example that Carambeí and its Cooperative give to everyone who is interested in the positive work built by human beings of goodwill.

1

Holds a Teaching degree and baccalaureate in Geography from the University of Rio de Janeiro, an MA in Brazilian Economic History from the Federal University of Paraná and a PhD in Social Sciences, Development, Agriculture and Society from the Rural University of Rio de Janeiro. Professor in the Departament of Geosciencies and Professor of MA in Applied Social Sciences and Economic Geography from the State University of Ponta Grossa.

187

10

Sociabiliteit

Over Levensverhalen vertellen I

Religie Vrouwen Architectuur Kunst en Cultuur Coรถperativisme

190 PRESENTATIE Weinig onderwerpen van de Braziliaanse geschiedenis zijn zo uitgebreid onderzocht en hebben zoveel studies opgeleverd als de Europese immigratie en masse die halverwege de 19e eeuw begon en op z'n minst doorging tot het decennium van 1930.

Paraná, een staat waarin een groot gedeelte van de bevolking wordt gevormd door nakomelingen van Europese kolonisten, kent een lange traditie in opgetekend werk met het doel de door deze immigranten geproduceerde bijdragen bekend te maken voor de bevolkings-, culturele, sociale en regionaal economische ontwikkeling.

De vraag is waar het zwaartepunt ligt van ontelbare geschiedschrijvers om het traject van verschillende etnische groepen te achterhalen die zich op grondgebied in Paraná gevestigd hebben, het is ongetwijfeld zo dat zich onder de bekendste teksten diegene bevinden die gaan over Duitsers, Polen en Italianen.

Wat met betrekking tot de Nederlandse aanwezigheid in Paraná de overhand heeft, zijn geschreven verhandelingen door en voor de gemeenschappen zelf. De serie IMMIGRANTES, die opgestart is in 2010, is in het leven geroepen vanwege de wens van de Nederlandse gemeenschap zelf in Carambeí om te breken met deze traditie en de sage van de Nederlanders op Braziliaans grondgebied bekend te maken en, in het bijzonder, die van Paraná, vanuit het gezichtspunt van geschiedschrijvers, aardrijkskundigen, journalisten, stedenbouwkundigen enz.

Voor het eerste deel van de serie is gekozen voor een lineair chronologische aanpak die het begin van de Nederlandse aanwezigheid in Brazilië heeft achterhaald door het vastleggen van de strijd om de macht over koloniaal grondgebied, het Bataafse aandeel in de formatie van de samenleving in de 16e eeuw van het Noordoosten van de suiker, de culturele acties van Nassau enz.; het ging langs de Nederlandse aanwezigheid in de keizerlijke kolonies gekoppeld aan het politieke beleid ten gunste van het volk van de Braziliaanse Monarchie – met een speciale vermelding van de kolonie Santa Leopoldina (ES) – en kwam uit bij de vestiging van Nederlandse koloniale nederzettingen in het Brazilië van de Negenhonderd, waarbij de volgende kolonies belangrijk zijn Conçalves Júnior, Carambeí, Castrolanda en Arapoti – in Paraná -, Não-me-Toque – in Rio Grande do Sul -, en Holambra I en II – in São Paulo.

Vanaf dit deel richt de serie IMMGRANTES de blik op het honderdjarige bestaan van de kolonie Carambeí, de grootste Nederlandse vestiging in Paraná. In deze verhandeling zijn ontelbare leden van de gemeenschap betrokken die door middel van mondelinge verklaringen en het afstaan van documenten, foto's en voorwerpen op een directe manier bijgedragen hebben aan het eindresultaat van het onderzoek.

De teksten die volgen hebben als hoofddoel de rijke en honderdjarige geschiedenis een beetje te ordenen die doorleefd en voortgebracht is door de eerste kolonisten, welken zich gevestigd hebben in Carambeí in 1911, en door hun nakomelingen.

Dit deel van de serie IMMIGRANTES bestaat uit zes thematische hoofdstukken die door wetenschappers met verscheidene achtergronden en ervaringen zijn geschreven wat eventuele verschillen in de stijl van de teksten verklaart, verschillen die aangehouden zijn uit respect voor de auteurs.

In “Leven in Carambeí: sociale aspecten in een Nederlandse kolonie”, hebben de sociologen Rodrigo Rossi Horochovski en Marisete Hoffmann Horochovski (beiden professor aan de Federale Universiteit van Paraná) de identiteitsbanden geanalyseerd die in de gemeenschap aanwezig zijn; het gaat over de begintijd van de kolonie; er wordt gesproken over de keus voor het coöperativisme; de rol van de school, die van de familie en van het geloof worden benadrukt in het versterken van de gemeenschapsbanden; het dagelijks ritme van het leven in Carambeí wordt beschreven; mannelijke en vrouwelijke rolpatronen in de verdeling van het werk worden naar waarde geschat; er wordt kennisgemaakt met de kenmerkende keuken; het sociale verenigingsleven en sport worden genoemd als waarde toevoegende elementen, en tot slot wordt de oprichting belicht van het Parque Histórico de Carambeí als uitgelezen plaats om het verleden en de toekomst te beschouwen van deze Nederlandse gemeenschap.

In de tekst “Met beide voeten op de grond: Religie en religiositeit bij de Nederlandse immigratie naar Carambeí” behandelt de geschiedschrijver Marco Aurélio Pereira (Afdeling Geschiedenis aan de Staatsuniversiteit van Ponta Grossa) de kwestie van het christelijke geloof onder de Nederlandse kolonisten, waarbij hij de religiositeit als een van de fundamentele aspecten beklemtoont voor het behoud van de eenheid van de groep die in eerste instantie Conçalves Junior gekoloniseerd heeft en later Carambeí. De religieuze gebruiken worden gezien als zijnde verantwoordelijk voor de versterking van het collectieve identiteitsgevoel van de Nederlanders op de Campos Gerais en worden door de auteur als de grote bindende factor van de gemeenschap beschouwd. In de loop van de tekst wordt het proces van de oprichting van de Igreja Reformada in Carambeí verhaalt en hoe de komst van de eerste dominees was. Pereira legt verder nog uit hoe deze instelling fungeerde als centrum voor het bevorderen van sociale gebeurtenissen, vrijetijdsbesteding en sportbeoefening en spreekt over hoe de kerk onderwijskwesties

191

benaderde en zorg droeg voor het behoud van de Nederlandse tradities in de gemeenschap.

De geschiedschrijfster Andréa Mazurak Schactea onderschrijft de tekst “Verloskundige, verpleegster, onderwijzeres, echtgenote, moeder… vrouw!

Vrouwelijke identiteit en vrouwelijke rolpatronen in de Nederlandse Kolonie van Carambeí”, waarin ze de desbetreffende kwesties behandelt in de loop van de Carambeíaanse kolonisatie: de rol van de vrouw in het sociale geheel; door vrouwen en mannen ingenomen domeinen en functies; vrouwelijke identiteiten; sociaal gevormde grenzen en regels; deelname van de vrouw bij de oprichting van de Cooperativa, het grootbrengen en opvoeden van de kinderen; gezondheid van de vrouw; de vrouwenverenigingen die verbonden zijn aan de gereformeerde kerk; enz. Alhoewel enkele vrouwen in het bijzonder genoemd worden, heeft de auteur er zorg voor gedragen om de vrouw als één groep te bespreken en over hoe zij fungeerde als onmisbaar figuur in de ontwikkeling van Carambeí in de loop van deze honderd jaar van de gemeenschap.

Architectuur is het centrale thema van de tekst “Honderd jaar Nederlandse aanwezigheid in Carambeí: merktekens in architectuur, stedenbouw en tuinarchitectuur”, wat de stedenbouwkundigen Joel Larocca Junior (Afdeling Bouwkunde aan de Staatsuniversiteit van Ponta Grossa), Píer Luigie en Clarissa de Almeida Lima samen geschreven hebben. Hoewel de voorkeur gegeven wordt aan een onderzoek over de in Carambeí aangetroffen architectonische invloeden, richt de tekst zich ook op kwesties met esthetische en stedenbouwkundige achtergronden, het gaat over de verkaveling en het bezetten van open ruimtes vanaf het begin van de kolonisatie en wijst erop hoe dit geheel aan elementen bijgedragen heeft aan de vorming van een lokale identiteit. Behalve dat, behandelen de auteurs ook de kwestie van het samen opgaan tussen het stadsgebied en het agrarische gebied, de door de kolonisten gebruikte bouwtechnieken, het gebruik van hout, huiselijke ruimtes en het sociaalculturele gebruik ervan; ze benadrukken de functie van de tuinen en perken bij de decoratie van huizen en straten en ze bespreken ook nog het stedelijke landschap.

In “Kunst en cultuur in de Nederlandse kolonie Carambeí”, geeft Maria José Dozza Subtil (Wetenschapper over de afdeling Postdoctoraal in Onderwijs aan de Staatsuniversiteit van Ponta Grossa) een belangrijk overzicht over de cultureel artistieke productie die aangetroffen wordt in Carambeí in de loop van de eerste honderd jaar. De esthetische en culturele invloeden in overweging nemend die in deze productie tot uitdrukking komen, heeft Subtil de begrippen cultuur en kunst achterhaald en laat duidelijk de gemeenschapsvisie zien over dergelijke kwesties. De auteur benadrukt nog symbolen, voorwerpen, gebeurtenissen en unieke domeinen die betrekking hebben op Carambeí en die een artistiek en/of cultureel belang bezitten voor deze Nederlandse gemeenschap. In dit hoofdstuk wordt religie belicht vanuit het artistieke facet, met name de gezangen en heilige rituelen, en het Casa da Memória wordt weergegeven als de ruimte die gecreëerd is met de bedoeling voorwerpen te verzamelen die uitdrukking geven aan de door de Nederlandse nederzetting in Carambeí overgeërfde en vereeuwigde cultuur.

Tot slot, maar niet minder belangrijk, bespreekt de aardrijkskundige Luiz Alexandre Conçalves Cunha (Afdeling Geowetenschap aan de Staatsuniversiteit van Ponta Grossa) het coöperatiewezen in Carambeí. De auteur begint zijn tekst, die de titel draagt “Samenwerken is nodig, leven ook: de Cooperativa Agropecuária Batavo en haar werk op de Campos Gerais”, door te omschrijven wat een coöperatie is en wat de rol van deze instelling is waar het het stimuleren van de economie van een specifieke gemeenschap betreft evenals het onderscheid maken tussen de verschillende modellen in coöperaties die in Brazilië aangetroffen worden. Hierna plaatst Cunha Batavo in de context van de Campos Gerais, beschrijft de bijzonderheden die aanwezig waren bij de oorsprong van het Nederlandse coöperatiewezen in Carambeí en legt ten slotte de nadruk op welke elementen er zijn te vinden in de samenwerking die deze Cooperativa anders maakt dan andere ervaringen van hetzelfde type in het land wanneer ze vergeleken worden.

Niltonci Batista Chaves

Coördinator van de serie Immigranten

Dick Carlos de Geus

Voorzitter vah het Historische Park te Carambeí

192

WONEN IN CARAMBEÍ: ASPECTEN VAN DE SOCIABILITEIT IN EEN NEDERLANDSE KOLONIE Rodrigo Rossi Horochovski1

PAGINA 18

W

ie over de Campos Gerais in Paraná rijdt, van Ponta Grossa richting Castro via de PR-151, komt in minder dan een half uur een stadje tegen met ongeveer 20.000 inwoners. In Carambeí aangekomen neemt de reiziger de hoofdtoegang, rijdt over de Avenida dos Pioneiros en ontmoet een moderne stad met veel groen en rustige, goed onderhouden geplaveide straten.

Langs de Avenida komt men verschillende industrieën tegen, veel winkels en grote, comfortabele woningen. Degene die goed oplet ziet iets wat men niet vaak in een Braziliaanse stad tegenkomt: bijna langs de gehele Avenida ligt een fietspad waar fietsers rustig kunnen rijden en dat zijn er heel wat in deze stad.

Als gemeente is Carambeí vrij nieuw en werd aan het eind van de twintigste eeuw gesticht. Op de eerste dag van het jaar 1997 werd Carambeí een zelfstandige gemeente, hoewel in de praktijk de gemeenschap al tientallen jaren een onafhankelijk leven leidde van de gemeente Castro. De gebouwen, waarvan er vele nieuw en heel mooi zijn, geven de indruk dat de stad nog jong is, en dat is zeker het geval wanneer de reiziger niet op de hoogte is van de geschiedenis van de plaats. Het kan zijn dat de bezoeker niet weet dat, honderd jaar geleden, het landschap dat zich voor zijn ogen ontvouwt, door mensenhanden begon te veranderen.

In hetgeen nu volgt wordt u iets over de honderdjarige geschiedenis van de stad en haar bewoners verteld, afgewisseld met informatie over wat er tegenwoordig gebeurt. We proberen een verbinding te leggen tussen het verleden en het heden met de bedoeling te ontdekken hoe de inwoners van Carambeí uit de twintigste eeuw hun sociabiliteit invullen.

Deze sociabiliteit wordt door de tot Fransman genaturaliseerde Russische denker Georges Gurvitch gedefinieerd als het menselijk vermogen om banden te leggen, dat wil zeggen, sociale groepen te vormen. Voor de Duitse socioloog Georg Simmel is de sociabiliteit de puurste vorm van vereniging. De deelnemers aan deze groepen hebben geen formele doeleinden, slechts de bewuste of onbewuste wens van aanspraak in het dagelijks leven en deel uit te maken van een gemeenschap, hetgeen van essentieel belang is voor het

PAGINA 20

PAGINA 17

Marisete T. Hoffmann Horochovski2

menselijk bestaan.

Sociabiliteit werkt mede bij het leggen en versterken van identiteitsbanden. Door middel van de sociabiliteit geven individuen en groepen elkaar gestalte naarmate zij bij hun handelingen een systeem van wederzijdse verwachtingen opbouwen - zonder dat iemand zijn eigen persoonlijkheid of typerende kenmerken daarbij verliest. Om dit te bereiken gebruikt men waarden, geloofsovertuigingen, ideologieën, gebruiken en gewoontes waarmee verschillende generaties hun bestaan en levenswijze, in ons geval in Carambeí, opgebouwd hebben.

Het onderzoek naar de kenmerken en hoe de sociabiliteit van deze gemeenschap functioneert, brengt ons ertoe om een beroep te doen op individuele herinneringen die aangetroffen kunnen worden in mondelinge en schriftelijke verslagen die het verband leggen met het collectieve geheugen en, zodoende, een web van betekenissen vormt, zoals de Franse socioloog Marice Hawbachs ons leert. We zullen dus iets van de geschiedenis vertellen, uitgaande van gesprekken die we gevoerd hebben met leden van de gemeenschap en door gebruik te maken van bibliografische werken.

In het ver achter ons liggende jaar 1911 arriveerden enkele families van Nederlandse immigranten in deze streek, om precies te zijn in de nabijheid van de plaats die bekend staat als Monte Pilatus, ongeveer 20 km van het centrum van Castro. Zij vestigden zich hier om landbouw en veeteelt te gaan uitoefen, teneinde in hun onderhoud te voorzien en een toekomst op te bouwen in het nieuwe land. Zoals te verwachten viel probeerden die Nederlanders de kennis waarover zij beschikten, over te dragen aan Brazilië. Vandaar dat de melk zo'n symbolisch product voor deze streek is.

Het was een moeizaam begin met veel werk en veel leed. De beloning voor alle inspanning was echter het succes van deze onderneming, want die gezinnen zijn tot op heden in Carambeí aanwezig, zoals uit de volgende achternamen blijkt: De Geus, Harms, Los, Van Wilpe, Verschoor, Voorsluys, Vriesman, onder andere.

Waarom besloten deze mensen om zich, zo ver van hun vaderland, op die plaats te vestigen?

De Braziliaanse regering uit die tijd voerde een beleid dat de immigratie vanuit Europa stimuleerde. Onder andere werden de

onkosten van de overtocht betaald, ieder gezinslid mocht een grote hoeveelheid bagage gratis doen vervoeren en de financiering van landbouwgrond werd gestimuleerd. Uit documenten en verklaringen van politici uit die tijd werd de bedoeling van de regering duidelijk: het invullen van streken die als onbewoond werden beschouwd - al waren zij dat in werkelijkheid niet, gezien de aanwezigheid van inheemse bevolkingsgroepen zoals indianen en caboclos op deze plaatsen - en tevens probeerde de regering een verondersteld tekort aan arbeidskrachten op te lossen, vooral na de afschaffing van de slavernij.

Verder bestond er de onverbloemde wens om te voorkomen dat de niet-blanke bevolkingsgroepen talrijker zouden worden dan de Braziliaanse. De volkstellingen toonden duidelijk deze tendens aan en veroorzaakte onrust onder de Braziliaanse elite van die tijd die gekenmerkt werd door het prevaleren van een prewetenschappelijk, eugenetisch en raciaal deterministische sociologie.

De immigranten die uit Europa of andere werelddelen kwamen, kunnen echter niet verantwoordelijk gesteld worden voor de handelingen van de overheid. Zij kwamen, aangemoedigd door de gunstige voorwaarden die hen geboden werden, geheel wettig het land binnen en na verloop van tijd werden ze net zo Braziliaans als degenen die hier al waren. Daar komt nog bij dat in veel gevallen de immigranten in hun land geen toekomst zagen, vooral door het gebrek aan grond en geldmiddelen, naast de veelvuldige militaire en politieke crises.

Het resultaat van al deze historische gegevens was de massale Europese kolonisatie, vooral in het zuiden van Brazilië, waar de immigranten grote stukken grond voor aantrekkelijke prijzen aantroffen en een klimaat dat meer met Europa overeenkwam dan andere streken van Brazilië. Het feit dat Europa in de eerste helft van de twintigste eeuw het toneel was geweest van twee oorlogen veroorzaakte ook een intense immigratie van Europeanen.

Carambeí was voor de groep niet de eerste keus om zich in Brazilië te vestigen. Enkele Nederlandse families, zoals Verschoor en Vriesman, vestigden zich aanvankelijk in de kolonie Gonçalves Júnior, gelegen in de gemeente Irati, ook in de streek Campos Gerais. Daar vonden ze echter geen gunstige voorwaarden voor het bereiken van hun doel.

Naast problemen bij de bewerking van de grond, leed de groep onder de plaag van wilde bosvarkens en plagen van sprinkhanen die de gewassen vernielden, alsmede dodelijke ziektes waaraan voornamelijk vrouwen en kinderen bezweken. Naast deze lokale factoren waren er echter ook enkele immigranten die in hun eigen land

helemaal geen boer waren geweest. Mensen die in typisch stedelijke beroepen hadden gewerkt, zoals in de dokken, bijvoorbeeld, en zij hadden grote moeite om zich aan te passen.

De eerste gedachte van de groep was om de onderneming op te geven en terug te keren naar hun land van herkomst. Maar spoedig deed zich een gelegenheid voor die gunstiger vooruitzichten voor een permanent verblijf bood dan daar waar zij aanvankelijk in Brazilië begonnen waren. De firma Brazil Railway Company, die grote stukken land in de buurt van de spoorlijn bezat, begon stukken grond te verkopen op zeer voordelige voorwaarden. In de eerste clausule van het contract stond bijvoorbeeld: De Brazil Railway Company ... stelt aan de kolonist die zich op deze plaats gaat vestigen, onmiddellijk na zijn aankomst, het volgende ter beschikking: een stuk grond, een huis, een juk ossen en ook drie melkkoeien. Zodra het Bestuur van de Kolonie Carambehy de bekwaamheid van de kolonist op het gebied van veehouderij heeft beoordeeld, zal de 'Company' het aantal melkkoeien verhogen naar negen. De “Company” zal ook zaden en meststoffen leveren voor de eerste inzaai op dit stuk land, dat naar het oordeel van het Bestuur door de kolonist op bevredigende wijze bewerk moet zijn.

PAGINA 22

PAGINA 21

193

Men ziet dat de spoorwegmaatschappij, althans in haar uitgesproken doelstellingen, het plan had om gezinnen aan te trekken en ze te vestigen. Uiteraard was het de bedoeling dat het kolonisatieproject niet alleen op papier zou bestaan, maar dat het succes zou hebben hetgeen ook inderdaad is gebeurd. De stukken grond werden verkregen door een methode die wij tegenwoordig leasing zouden noemen. De 'koper' huurde het land voor een bepaalde tijd, aan het eind waarvan hij zijn schuld afloste en zo de grond in eigen bezit kreeg. Deze betalingstermijn was zeer elastisch waar het Carambeí betrof, vooral als men let op de basisstructuur waarover de kolonisten beschikten om te produceren en de koopwaar te verhandelen.

De kolonist mocht zijn schuld in tien jaar aan de Company terugbetalen. De termijnbetalingen bedroegen maximaal de helft van de waarde van de productie. Wanneer aan het eind van deze periode de schulden vereffend waren werd de grond op naam van de kolonist gezet. Mocht de schuld niet afbetaald zijn dan kon de Company nieuwe betalingstermijnen vaststellen en hield een gedeelte van de opbrengst in totdat de totale schuld afbetaald was.

Het contract hield ook in dat de Company verplicht was om

PAGINA 23

194

de producten tegen marktprijs te kopen. Kortom, de voorwaarden waren zeer gunstig, ook al bleef de kolonist, zolang hij niet eigenaar van de grond werd, gebonden aan de verplichting om de productie aan de Company te verkopen en haar technisch advies op te volgen.

We kunnen er zelfs over speculeren of de contracten tussen de Brazil Railway Company en de eerste kolonisten van Carambeí niet model hebben gestaan voor de integratie van de boeren en de toekomstige coöperatie Batavo die tot op heden bestaat en over het algemeen voordelig is voor beide partijen. Het behaalde succes is daarvan het bewijs. Bij dit model verplichten de leden zich om de door hen geproduceerde producten, die aan minimale normen van kwaliteit moeten voldoen, tegen marktprijs aan de coöperatie te verkopen. Op haar beurt verstrekt de coöperatie technisch advies en alle materialen die de leden nodig hebben tegen billijke prijzen, helpt bij de financiering van het bedrijf, verstrekt leningen tegen lage rente, verdeelt de winst onder de coöperatieleden enz.., want de boeren zijn leden van de coöperatieve organisatie.

Sommigen van de kolonisten uit Gonçalves Júnior gingen dus akkoord met bovengenoemde voorwaarden en toen zij zich in Carambeí vestigden vormden zij de kiem van wat een van de meest succesvolle projecten van Europese kolonisatie in Brazilië zou worden.

Na een moeilijk begin, met uitdagingen die inherent zijn aan het ontginnen van gronden, plus factoren zoals de Eerste Wereldoorlog en de crisis van 1929, vormde zich de kolonie Carambeí. Gedurende de oorlog riep de Nederlandse regering enkele landgenoten op die in Carambeí woonden. De crash van de beurs in New York had economische gevolgen voor de gemeenschap, want het zou jaren duren voor de prijzen van de landbouwproducten weer op het niveau van voor de crisis terugkeerden. Geleidelijk aan echter arriveerden meer gezinnen, met inbegrip van andere nationaliteiten, zoals Duitsers, bijvoorbeeld.

Een belangrijke mijlpaal in dit consolidatieproces van Carambeí is ongetwijfeld de oprichting geweest van een coöperatie in 1925, die zou uitgroeien tot de Coöperatie Batavo, of gewoon Batavo, een naam die nationale erkenning heeft. De kiem voor wat een van de grootste in haar soort in het land zou worden, was de Sociedade Cooperativa Hollandeza de Lacticínios, waarschijnlijk de eerste Braziliaanse productiecoöperatie die werd opgericht, zelfs voor er een nationale wetgeving hierover bestond - dat zou pas in 1932 gebeuren.

De coöperatie verkocht reeds onder haar eigen handelsmerk kaas en boter in Ponta Grossa, Curitiba en São Paulo, waar ingezetenen

van Carambeí contact onderhielden met het Nederlandse consulaat, hetgeen de introductie van deze producten op de concurrerende markt in São Paulo vergemakkelijkte.

Sinds het begin van de kolonie was er regelmatig contact met Nederland en haar autoriteiten. In zijn boek Carambeí 75 anos vermeldt de auteur Hendrik Adrianus Kooy meerdere malen de aanwezigheid van Nederlandse diplomatieke ambtenaren en zelfs leden van de koninklijke familie. In tegenovergestelde richting reizen tot vandaag burgers uit Carambeí naar Nederland om daar te werken, voor studie, familiebezoek en toerisme. Op dit onderwerp van uitwisseling zullen we nog terugkomen. Voorlopig gaan we verder met de coöperatie.

Het idee om een coöperatie op te richten is het resultaat van het inzicht dat de kolonisten hadden dat zij, door individueel te werken, moeilijkheden zouden ontmoeten bij het verkrijgen van gunstige economische en technische voorwaarden, zowel bij de aankoop van materialen als bij de verkoop van de producten op de consumentenmarkt. De coöperatie leverde ook haar bijdrage aan het inperken van de gerezen conflicten onder de leden die het gevolg waren van onderlinge concurrentie. Deze conflicten bereikten hun hoogtepunt wanneer er een overproductie aan melk was waardoor de prijzen drastisch daalden.

Men kan stellen dat tot vandaag de eenheid van de kolonie in feite oorzaak en gevolg is van het succes van de onderneming en dat de coöperatie een centrale plaats inneemt in het leven van Carambeí en in het openbare leven het hoofdknooppunt van sociale netwerken in de stad vertegenwoordigt.

Uit het voorgaande kunnen we begrijpen dat het leven in Carambeí gevormd wordt door zowel de koloniale erfenis van de immigranten, voornamelijk Nederlanders, als door het bestaan van de coöperatie, waaraan allen, direct of indirect, beroepshalve, emotioneel of door familiebanden verbonden zijn. Met andere woorden: naast het garanderen van een broodwinning oefent de coöperatie een symbolische macht uit die het gevoel versterkt van het behoren tot een groep die een gezamenlijke geschiedenis heeft, een geheugen bezit dat collectief is opgebouwd en weerspiegeld wordt in verschillende vormen van vereniging.

De sociabiliteit, waarneembaar op verschillende gebieden, zoals werk, religie, onderwijs, gezin, vrije tijd, onder andere, bevordert niet alleen het leggen van banden, maar versterkt ook de banden van de identiteit. Nu zullen wij enkele opmerkingen maken over de opbouw

van de sociabiliteit op deze verschillende gebieden in Carambeí die vorm geven aan de sociale structuur van de groepen, zonder echter een strikte scheiding tussen de onderwerpen aan te houden. Niet alleen omdat deze aspecten van het sociale leven en instellingen met elkaar verweven zijn en elkaar wederzijds bepalen waarbij de één niet belangrijker is dan de ander, maar ook omdat de behandeling van een bepaald onderwerp een discussie kan openen over andere aspecten.

We beginnen met aspecten die in verband staan met het economische leven en de arbeidswereld. Sinds de kolonisatie door Nederlandse immigranten in het begin van de jaren 1910, heeft Carambeí een economie die voornamelijk gekenmerkt wordt door landbouw en veeteelt, met name de productie van zuivelproducten, waaronder kaas en yoghurt de voornaamste zijn. Vermeldenswaard is hier de rol die vervuld wordt door dit product de melk en de hiermee aanverwante collectieve uitdrukkingen bij het opbouwen van een soort collectief imaginair van de gemeenschap, zoals deze zich ziet, zich voelt, en de traditionele kennis met betrekking tot de socialisatie van individuen doorgeeft via het onderwijs (school en familie) en de arbeid.

Een ander belangrijk product is het varkensvlees; de Batavo producten, zoals worst, zijn beroemd. Gedurende vele tientallen jaren was de primaire sector het belangrijkst en bijna iedereen die in Carambeí kwam wonen wijdde zich daaraan. In mindere mate wijdde men zich aan andere sectoren, zoals de handel bijvoorbeeld. Verslagen over de eerste jaren vermelden dat in de kolonie zelfs de basisvoorzieningen ontbraken. De economische ontwikkeling echter vereiste de aanwezigheid van vaklieden uit andere sectoren. Zo trok de immigratiegolf van na de Tweede Oorlog ook mensen aan zoals Rienk Jacobi, een van onze geïnterviewden, monteur van beroep, die in de stad vraag naar zijn ambacht aantrof, daar Emília leerde kennen, met haar trouwde, een gezin stichtte en zich definitief in het nieuwe land vestigde.

Vanwege de dynamiek van de lokale economie, vooral door het bestaan van de coöperatie, is de productie intensief in technologie en er is een grote verscheidenheid van beroepen, zodat de stad geschoolde arbeidskrachten aantrekt zoals: technici, ingenieurs, bedrijfsdeskundigen enz., in het algemeen mensen uit de stad zelf, opgeleid in scholen en universiteiten. In dit opzicht verschilt Carambeí van de meeste vergelijkbare middelgrote steden in de staat Paraná. In steden die een weinig gediversifieerde economie bezitten, loopt, historisch gezien, het bevolkingscijfer achteruit als gevolg van de schaarste aan werkgelegenheid en inkomsten, vooral voor jonge

PAGINA 26

PAGINA 25

195

mensen die op zoek zijn naar een eerste betrekking op de arbeidsmarkt.

Door haar grootte toont Carambeí ook een aantal kenmerken die typisch zijn voor een stad in het binnenland, zoals de landelijke natuur, rust, een rustiger levensritme dan in de grote steden, alsmede een landschap waar de natuur meer aanwezig is vanwege de uitgestrektheid van de ruimtes en het ontbreken van hoogbouw die het landschap van de stedelijke centra domineren. Carambeí telt echter enkele bijzonderheden met betrekking tot de aanwezigheid van de coöperatie, waarvan sommige al genoemd werden.

Batavo heeft duizenden werkkrachten die direct of indirect werkzaam zijn in de verschillende sectoren die de organisatie omvatten: de productie die begint op de honderden boerderijen met hun gewassen en veestapels en waar hele families werkzaam zijn, plus ingehuurde arbeidskrachten, bij de verwerking en industriële productiehandelingen van grondstoffen in de verschillende fabrieken, in de complexe management- en handelsstructuur van een gigantische onderneming, die zich over geheel Brazilië en zelfs andere landen uitstrekt.

De weerslag in de arbeidswereld beperkt zich niet tot binnen de grenzen van de coöperatie. Op de een of andere manier zijn vrijwel alle inkomsten en belastingen in de gemeente gerelateerd aan de coöperatie, zelfs op indirecte wijze. Als voorbeeld kan men hierbij denken aan de handel in alle schalen van grootte en waarbij de producten en diensten de coöperatie zelf of haar medewerkers als bestemming hebben, variërend van de kruidenierswinkel in de wijk tot kledingzaken, garagebedrijven, firma's van bouwmaterialen, banken enz.

De rol van de coöperatie beperkt zich niet tot arbeid en economie alleen, maar is ook van belang bij de samenstelling van de groepen en haar sociabiliteit. De verschillende eenheden van de coöperatie, vanaf de boerderijen tot aan de personeelsvereniging, zijn plaatsen van ontmoeting en uitwisseling, waar familiebanden worden aangehaald, emotionele banden worden gelegd en vriendschappen worden gesloten, en waar de integratie van verschillende mensen en culturen wordt bevorderd.

Al deze economische en corporatieve dynamiek verhindert niet dat jongeren elders werk gaan zoeken. Volgens een verklaring van een geïnterviewde bemoeilijkt de aanwezigheid van Batavo, fundamenteel voor de rijkdom van de stad, soms de integratie buiten de coöperatie om vanwege de centrale plaats die zij in het economische leven van de stad inneemt, waardoor veel jongelui elders werk zoeken.

PAGINA 27

196

Het gemak waarmee men toegang heeft tot belangrijke centra zoals Ponta Grossa en Curitiba, draagt daartoe bij. Volgens dezelfde geïnterviewde gebeurt het soms dat jongeren in andere steden studeren en geen baan kunnen vinden na het afstuderen, waardoor zij besluiten Carambeí te verlaten.

Er is echter geen sprake van een uittocht uit de stad of vermindering van de bevolking zoals het geval is in het merendeel van de kleine gemeenten van de deelstaat Paraná. Het tegendeel is waar; de bevolking groeit snel - ongeveer 22% tussen 2000 en 2010. Een deel van deze groei is te danken aan de komst van mensen uit andere regio's, aangetrokken door de ontwikkeling en de kwaliteit van het leven die de stad biedt. Hoewel deze groei een zekere druk uitoefent op de lokale infrastructuur, kan dit proces als positief worden beschouwd, want het voegt een nieuw hoofdstuk toe aan de geschiedenis van deze voormalige Europese kolonie, die vaak als gesloten werd beschouwd voor andere etnische groepen, gewoontes, visies op de wereld en ervaringen in de arbeidswereld.

De komst van nieuwe groepen bevordert openheid en uitbreiding van bestaande sociale netwerken. Men verliest niet wat men heeft, maar er worden nieuwe elementen binnengebracht die de dynamiek in het sociale leven bevorderen. Het is geen bewust gebeuren. Het resultaat zijn nieuwe vormen van sociale interactie.

Het is in deze omgeving dat men kan nadenken over het feit dat jonge mensen alternatieven zoeken voor hun huidige levensstijl. Zij doen dit niet alleen door middel van het werk, maar ook (en vooral) door de invoering van nieuwe vormen van vrijetijdsbesteding, nieuwe vormen van vereniging, kortom, andere dingen die voldoen aan de voortdurend wisselende verwachtingen, in een historische tijd waarin het ritme van het leven versnelt en relaties in toenemende mate verdrongen worden uit hun specifieke context. Denk aan de ruime verspreiding van nieuwe communicatie- en informatietechnologieën, zoals het internet en zijn sociale netwerken, die mensen met elkaar in verbinding brengen, met name de jongere generaties, met andere mensen in verre oorden, vaak op duizenden kilometers afstand van de plaats waar ze zich bevinden. Zonder hun geschiedenis te loochenen zoeken de jongeren naar het nieuwe. In deze zin zijn zij het meest verantwoordelijk voor de komst van nieuwe elementen in het leven van Carambeí, en zij gebruiken daarbij een weg met tweerichtingsverkeer.

Met betrekking tot de arbeidswereld en de kringen van sociaal verkeer in het algemeen moet nog een ander element genoemd worden, namelijk hoe mannen en vrouwen hierin een plaats krijgen.

Verhalen van oudere mensen die de eerste jaren van de kolonie beleefd hebben vermelden dat er vroeger een strengere scheiding bestond tussen mannen- en vrouwenwerk.

Als regel werd aan de werkverdeling ook een bepaalde indeling van de ruimte toegedacht waarbij het huis de vrouwenwereld werd (heel soms het land en de kerk); voor de mannenwereld golden deze laatste twee en het maatschappelijk leven. Dit beeld verschilt van de tegenwoordige tijd en is het resultaat van tientallen jaren ontwikkeling waarbij de vrouwen steeds meer functies gaan bekleden in bijna alle activiteiten, zowel op het land als in de stad. Zo ontstaan nieuwe vormen van vereniging, waarbij vrouwen terreinen 'binnenvallen' die vroeger uitsluitend aan mannen toebehoorden. Wat in Carambeí plaatsvindt gebeurt in de hele maatschappij, in het bijzonder aan het begin van deze eenentwintigste eeuw waarin Brazilië een vrouw als president heeft.

Wij zullen nu op een aantal onderwerpen ingaan die betrekking hebben op de godsdienst, de moraal en het onderwijs. De Nederlanders die zich in Carambeí vestigden waren protestant hetgeen de meest uiteenlopende gevolgen voor het leven van de gemeenschap meebracht.

De geschiedenis van de plaatselijke godsdienstigheid bevat diverse interessante hoofdstukken. Ten minste één daarvan verdient een gedetailleerde beschrijving. Ondanks hun kleine aantal behoorden de gezinnen tot het midden van de twintiger jaren tot verschillende in Nederland bestaande kerkelijke denominaties. In die tijd werden in Carambeí geen kerkdiensten gehouden en de leiders van de gemeenschap, bevreesd voor splitsing, besloten dat het noodzakelijk was om voor een denominatie te kiezen. Uit deze houding blijkt de bezorgdheid die er was om de groep bijeen te houden uit overwegingen van traditie en ter versteviging van wat de groep gemeenschappelijk had. Misschien is dit gebeurd naar aanleiding van wat er in andere kolonies van Europese afkomst gebeurd was, vooral in Zuid-Brazilië.

Vele kolonies mislukten op het punt van saamhorigheid als gevolg van de voortijdige breuk met hun etnisch-culturele erfgoed.

De gezinshoofden, altijd mannen, legden de kwestie aan de huisgenoten voor en namen vervolgens het besluit dat de leden van de gemeenschap tot de Nederlandse Gereformeerde Kerk zouden behoren en sindsdien is dit de belangrijkste kerkelijke binding van de Nederlandse gemeenschap in Carambeí geweest.

Het is een godsdienst van calvinistische oorsprong en werd in de tweede helft van de zestiende eeuw gesticht, in het kielzog van de

protestantse Hervorming die in heel Noord-Europa plaatsvond. Wat Nederland betreft is het ook de bevestiging van de nationale identiteit tegenover de overheersing van de Habsburgers, met name het katholieke koninkrijk van Spanje, dat pas in bovenvermelde eeuw overwonnen werd.

Terugkerende naar Carambeí: in de loop der jaren werden voor de samenkomsten van de gelovigen twee kerken gebouwd. De eerste werd gebouwd in 1930, oorspronkelijk van hout. In 1957 werd een nieuwe kerk van baksteen gebouwd, gelegen in de Vila Nova Holanda, een “Braziliaanse wijk”, volgens het boek van Hendrik Kooy.

Leden van de gemeenschap vermelden dat deze tweede kerk meer bezocht wordt door mensen van buiten de Nederlandse gemeenschap, waaruit blijkt dat door de jaren heen deze kerk zich meer open stelde en zich integreerde in de overige etnische groepen waaruit Carambeí is samengesteld, vooral die groepen die zich al langer in het land bevinden.

De Gereformeerde Kerk heeft in Carambeí diepgaande invloed in het vormgeven aan het lokale sociale netwerk. Al decennia lang vertegenwoordigde de kerk het doorslaggevende element in de socialisatie van nieuwe generaties en is, ook nu, een belangrijk onderdeel bij de vormgeving van de sociabiliteit in Carambeí. In de loop der jaren was het de kerk die de morele basis legde voor de gewoonten van de gemeenschap. De voorbeelden zijn gevarieerd.

Tot enkele decennia geleden werden er in de stad geen dansfeesten gehouden, die heel gebruikelijk waren in andere steden van het binnenland. Dit vond plaats terwijl een hele revolutie van omgangsvormen Brazilië in de tweede helft van de vorige eeuw bereikte, die onder andere de verschillen tussen grote en kleine steden verminderde. De vrolijke bijeenkomsten waren steevast familiefeesten waar verschillende generaties, onder streng toezicht van de ouders, aan deel namen. Personen die deze tijd meegemaakt hebben en geïnterviewd werden voor dit onderzoek, verklaarden dat er niet gedanst werd, omdat de lichamen dan met elkaar in aanraking kwamen en dat had een zondige betekenis, het gevolg van de strikte religieuze leerstellingen van de Gereformeerde Kerk. Ter illustratie moge het boekje dienen dat ter gelegenheid van het 75-jarig bestaan, in 1986, werd gepubliceerd: De levensstijl werd volledig gedomineerd door de religieuze interpretatie. De absolute rust op zondag was een heilige wet. In die tijd was er absoluut geen discussie over dit principe. Als onze voorouders de gelegenheid zouden

krijgen om onze zondagse autoritjes te zien, ons televisiekijken, ons kaartspel (in die tijd als duivelswerk beschouwd), en ons bedrijven van sport, dan is het niet moeilijk om hun twijfels over ons gedrag op de “Dag des Heren” voor te stellen (Blz. 87)

PAGINA 30

PAGINA 29

197

De kerk speelde een beslissende rol in de formele opvoeding van generaties van inwoners van Carambeí. In de beginjaren was het onderwijs een taak van een van de leden van de gemeenschap of van leraren die speciaal voor deze taak gecontracteerd werden. Zij gaven les in gebouwen die oorspronkelijk voor andere doeleinden bestemd waren. De opvoeding vormde een grote zorg en zo werd uiteindelijk in de dertiger jaren een school opgericht.

Op dit ogenblik is de Evangelische School de grootste particuliere school in de stad. Het bestaan van deze school was de reden voor een late immigratie van Hendrik Sijpkes, een Nederlandse onderwijzer, die in 1958 naar Brazilië kwam en die gedurende vele jaren verantwoordelijk is geweest voor de school. De overheid gaf pas acte de présence in 1962, toen tijdens de regering van Ney Braga een openbare school gesticht werd, het Colégio Estadual Júlia Wanderley.

Niet onvermeld mag blijven de bijdrage van de Lutherse Kerk van Ponta Grossa. De gemeenschap riep de hulp in van predikanten van deze kerk voordat er een eigen predikant van de Gereformeerde Kerk was om de diensten te leiden, en ook voor studies aan seminaries van deze confessie.

In de loop der jaren hebben veranderingen plaatsgevonden in het godsdienstige leven. Aan de ene kant door de groeiende aanwezigheid van groepen die niet afkomstig waren uit Nederland en andere religies in de stad brachten zoals de katholieke kerk, die sterk vertegenwoordigd is zoals in de rest van Brazilië. Maar de meest opvallende wijzigingen hebben in de afgelopen decennia plaatsgevonden.

Afgaande op informatie van oudere inwoners heeft de religie niet meer het gewicht dat ze vroeger had bij het bepalen van de gewoontes en dagelijkse gebruiken. Volgens hen loopt het kerkbezoek van de jongeren van de Igreja Evangélica Reformada terug, waardoor het moeilijk is om ze warm te maken voor de traditionele religie van hun voorouders.

Een ander belangrijk aspect in de sociabiliteit van een sociale groep is hoe hun dagelijkse en hun gezinsleven beleefd worden. De routine van de mensen in het huidige Carambeí heeft weinig te maken met het dagelijkse leven van de pioniers. In de eerst plaats moet de

PAGINA 31

geleidelijke aanpassing genoemd worden van de Nederlandse kolonie aan de Braziliaanse taal en gewoonten.

Zoals in elke familie in Brazilië is ook op de tafels in Carambeí bonen met rijst het meest gebruikelijke menu. In het weekend verschijnt de barbecue, een ander typisch Braziliaans gerecht. Dit betekent echter niet het verlies van typisch Nederlandse eetgewoonten, want de “aardappel” mag volgens Rienk bij de maaltijd niet ontbreken.

Wanneer we het over de keuken hebben doet zich iets heel bijzonders voor. Sommige immigranten die in Carambeí arriveerden woonden voorheen op andere plaatsen van Nederlandse kolonisatie, zoals Zuid-Afrika en Indonesië, bijvoorbeeld. Vanuit laatstgenoemd land kwam de door een aantal gezinnen overgenomen gewoonte om Indonesische gerechten met rijst te eten. Deze gewoonte is door verschillende gezinnen in de regio overgenomen.

De combinatie van eetgewoonten uit Nederland en haar koloniën in verschillende werelddelen met elementen van de Braziliaanse keuken geeft weer hoe Carambeí een smeltkroes van culturen is geworden in een hybridisatie-experiment dat heel gebruikelijk is in Brazilië, en versterkt wordt in Paraná. Deze kruising beperkt zich uiteraard niet tot de voeding. Dit wordt duidelijk wanneer men de mogelijkheid heeft om met meerdere mensen van diverse generaties uit de gemeenschap te praten.

Bij de ouderen doet nog veel aan Nederland denken, in het bijzonder de namen en het met een zwaar accent gesproken Portugees, doorspekt met de Nederlandse taal. Naarmate de leeftijd minder wordt, worden deze eigenschappen minder zichtbaar. Het accent van de ouderen verzwakt totdat het helemaal verdwijnt in de spraak van jongere mensen, zodat ook namen als Hendrik, Rienk en Willemina plaats zullen maken voor typisch Braziliaanse namen.

Het is de moeite waard om stil te staan bij de taalkwestie. In de eerste plaats raakt het Nederlands, dat lange tijd de enige taal was, steeds meer in onbruik, omdat de meeste kinderen het thuis niet meer leren. Aan de ene kant betekent dit dat de groep de Braziliaanse identiteit en nationaliteit heeft aangenomen; aan de andere kant betekent het een verwijdering van de herkomst, hoewel zelfs na honderd jaar er nog regelmatig uitwisseling plaatsvindt tussen organisaties uit Carambeí en Nederland, voornamelijk op zakelijk, onderwijskundig en kerkelijk gebied.

Het feit dat het Nederlands de moedertaal is van immigranten en hun kinderen vergemakkelijkt de uitwisseling tussen de landen. Op dit moment, echter, zijn er problemen om de taal te begrijpen vanwege

PAGINA 33

198

de toegenomen integratie in de Braziliaanse cultuur en de veranderingen die plaatsgevonden hebben in de taal die momenteel in Nederland gesproken wordt omdat, volgens de geïnterviewden, het huidige Nederlands verschilt van hetgeen in Carambeí gesproken wordt welke meer overeenkomt met het Nederlands aan het begin van de twintigste eeuw. Kortom, het is de tijd die zich belast om de kenmerken van de stad te wijzigen.

De volkeren uit het noorden van Europa worden gekenmerkt door een sterke traditie om zich te verenigen, hetgeen resulteert in wat in de sociale wetenschappen bekend staat als sociaal kapitaal. Bij de gemeenschappen die daar belangrijke delen van bezitten, wordt de sociale integratie versterkt door de banden van sociabiliteit, gekenmerkt door het vertrouwen tussen de personen.

Volgens sommige theoretici, zoals James Coleman en Robert Putnam, leidt de aanwezigheid van sociaal kapitaal tot positieve resultaten voor de politieke en economische organisatie van de gemeenschap, naar mate collectieve oplossingen voor hun problemen prioriteit krijgen, in plaats van het “ieder voor zich” dat aanwezig is in culturen die bovenmatig individualistisch zijn.

Enkele belangrijke vormen van vereniging die door de immigranten werden meegebracht, zijn duidelijke tekens van aanwezigheid van sociaal kapitaal, zoals zangkoren, clubs met maatschappelijke en goede doelen en de coöperaties zelf. Al deze initiatieven hebben zich verspreid in de plaatsen waar Europese kolonisatie plaatsvond en in Carambeí was dat niet anders, maar met enkele bijzonderheden. Koorzang, bijvoorbeeld, was vrijwel uitsluitend beperkt tot het kerkelijk leven gezien de reeds genoemde strenge regels van de Gereformeerde Kerk, die in de eerste tientallen jaren van de kolonie meer bepalend waren.

Hoe vermaakten de mensen, vooral jonge mensen, zich dan?

Daar er geen dansfeesten werden gehouden (althans niet openlijk), speelde het vermaak zich af binnen het gezin en bestond uit picknicks en kamperen, spelletjes met raadsels, volksdansen en een toneelgroep, die over het algemeen blijspelen in het Nederlands opvoerde. Dit verklaart ten dele dat huwelijken gesloten werden tussen leden van families die met elkaar bevriend waren. Veel van deze gebruiken maken nog steeds deel uit van de recreatieve activiteiten in de stad.

Net zoals dat gebeurde op de werkplek, is ook de scheiding tussen de geslachten aanwezig in de momenten van vrije tijd. Het bezoek aan cafés, bijvoorbeeld, beperkte zich tot de mannen, zoals blijkt uit de beschrijving die Ko van Wilpe geeft van een avondje

199

cafébezoek van jongelui, hoofdzakelijk Duitsers, in 1925:

de gemeenschap van Carambeí vormen. Door het verleden en de toekomst, individuele herinneringen en het collectieve geheugen met elkaar te verweven, zagen wij hoe het cultureel erfgoed, de banden en de wisselwerkingen vorm geven aan deze gemeenschap en hoe zij zich ziet, denkt en zich voelt in de verschillende dimensies die het sociale leven samenstellen. We hebben ook gezien hoe haar leden, van hieruit, bouwen aan wat ze zijn, wie ze zijn en het begrip van het behoren tot deze gemeenschap die, hoewel uiteenlopend en samengesteld uit verschillende etnische en sociaal-economische lagen, toch een eenheid vormt die haar van de wereld onderscheidt.

We hebben al eerder gezegd dat sociabiliteit, in het algemeen, een spontane actie is, die opgebouwd wordt in de dagelijkse interacties.

Zij kan echter door bewuste acties van sociaal handelende personen een richting krijgen. Dat is wat men ziet in de inspanningen van de gemeenschap van Carambeí om de geschiedenis te bewaren of zelfs in ere te herstellen. Dit blijkt uit de diverse initiatieven zoals publicaties over verschillende aspecten van het leven in de stad en vooral, het Parque Histórico van Carambeí.

Het Park bezit al een historisch gebouw, een documentatiecentrum in wording en memorabilia over de kolonisatie.

Op dit ogenblik worden verbeteringen aangebracht die ongetwijfeld de lezer van dit hoofdstuk nog dichter zullen brengen bij de geschiedenis van de stad, van de regio en hoe de mensen leefden en leven. Onder deze verbeteringen vallen de gebouwen op die getrouw het dagelijkse leven van de eerste immigranten zullen weergeven en dit zal dus een duik in het verleden betekenen. Op deze wijze bewaart de gemeenschap het gemeenschappelijk erfgoed en versterkt de banden en haar identiteit.

Met begrip voor hetgeen ze waren en hetgeen ze zijn bereiden de inwoners van Carambeí zich voor op het bouwen aan hun toekomst.

PAGINA 34

Bijna elke zaterdagavond komt een groep jongelui van onze leeftijd bij elkaar in de winkel van de heer Leonardo Los om een biertje of wijn te drinken en om sigaretten te kopen. We speelden ook kaart, met sigaretten of wat kleingeld als inzet. Maar, met uitzondering van Dona Helena, echtgenote van Leonardo, waren er gelukkig geen andere vrouwen.

Vandaag de dag is deze gang van zaken anders. Ook al omdat de gezinnen zelf niet meer zo gesloten zijn zoals vroeger, waardoor andere personen kunnen deelnemen. Door de jaren heen is er een versoepeling opgetreden in de starre, religieuze moraal en andere vormen van vermaak zagen het licht. Beetje bij beetje, zo vertellen de bewoners, begon het dansen (niet de volksdans maar dansfeesten) deel uit te maken van de vrijetijdsbesteding van de jeugd in Carambeí. Dit gebeurde eerst heel discreet om daarna geleidelijk aanvaard te worden als een gezond tijdverdrijf.

Sport, aan het begin ook niet erg welwillend bekeken en zeker niet wanneer het door vrouwen werd beoefend, kreeg ook langzamerhand een plaats in het dagelijkse leven. Het is interessant op te merken dat net zoals in andere dimensies van het maatschappelijk leven van Carambeí gebeurd was, ook de Duitsers, met name jongeren, bijdroegen aan deze verandering, want het was hun initiatief om een vereniging op te richten met het doel in de stad sport te beoefenen, zoals gymnastiek en voetbal.. Dans en sport, gecombineerd met de bevolkingsgroei, vereisten de bouw van grotere ruimtes voor ontspanning. Zo werden de Clube Social van Carambeí en de Iate Clube opgericht.

Zoals ook in grote steden gebeurt maken de sociale clubs in C a r a m b e í e e n c r i s i s d o o r. D e a a n w e z i g h e i d v a n d e personeelsvereniging van de coöperatie remt de groei met nieuwe leden af en door de alternatieven voor vrije tijd en consumptie -zoals winkelcentra en nachtclubs in Ponta Grossa, een grote stad op geringe afstand – gaan de jongeren voor ontspanning naar dit centrum. Volgens Gaspar de Geus, een van de bestuursleden, krijgt de Clube Social hierdoor moeilijkheden, omdat er vroeger meer leden waren en er nu een tekort aan leden is. Hij is van mening dat door de bouw van recreatieve voorzieningen door de overheid de sociale clubs ook leden verliezen.

Op deze wijze hebben wij verschillende aspecten met betrekking tot de sociabiliteit behandeld van personen en groepen die

Licentiaat in Sociale Wetenschappen en master in Sociologie aan de Federale Universiteit van Paraná. Doctor in Politieke Sociologie aan de Federale Universiteit van Santa Catarina. Professor aan de Federale Universiteit van Paraná.

2 Licentiaat in Sociale Wetenschappen, master en doctor in Sociologie aan de Federale Universiteit van Paraná. Professor aan de Federale Universiteit van Paraná.

1

200

MET BEIDE VOETEN OP DE GROND EN DE BLIK GERICHT OP GOD: RELIGIE EN RELIGIOSITEIT BIJ DE NEDERLANDSE IMMIGRATIE NAAR CARAMBEÍ

D

e komst van Nederlandse immigranten naar Brazilië in 1908/1909 was niet gespeend van moeilijkheden en problemen. De eerste bestemming, de plaats Conçalves Júnior in de gemeente van Irati waar ongeveer 200 immigrantenfamilies geïnstalleerd werden, was geen goede plek voor de kolonie vanwege problemen met de natuur en moeilijkheden met doeltreffende ondersteuning en infrastructuur voor de ontwikkeling van agrarische activiteiten.

De immigranten hebben midden in het bos, op een hachelijke manier gehuisvest en zonder hulp, onder extreem moeilijke omstandigheden bos gekapt om de eerste stukken grond te ontginnen. De aanplant echter, werd vernield door bosvarkens, ratten en sprinkhanen, onbekende plagen die minder vaak en minder intens voorkwamen in het Nederland van herkomst.

Hendrik Kooy (1986, pagina 8) vat het op een alledaagse doch tragische toon samen: In de kolonie Conçalves Júnior in Irati ging Leonardo Verschoor naar buiten om te kijken wat de sprinkhanen misschien overgelaten hadden.

Zou er nog wat over zijn van het gewas dat ze zo bitter hard nodig hebben om te overleven? De kinderen hadden een hoop lawaai gemaakt door op lege blikken te slaan en te schreeuwen maar het leek wel of er voor elke weggejaagde sprinkhaan tienduizend metgezellen in de plaats kwamen.

Er is niks blijven staan. Geen teken van groen te bekennen op het bouwland. Alles weer vernield, want van de eerste oogst was ook niks overgebleven. De vorige keer is de volledige mislukking van de oogst begonnen met storm die gepaard ging met hagel. Wilde varkens die uit het bos het bouwland opkwamen, hebben het werk afgemaakt.

Zonder middelen, vaccins en medicijnen om de nieuwe en onbekende ziektes te bestrijden die welig tierden in de kolonie, en zelfs met een gebrek aan levensmiddelen, werd het begin van de Nederlandse immigratie in Conçalves Júnior getekend door grote moeilijkheden en een hoog sterftecijfer onder de immigranten.

Onder deze moeilijke, bijna hopeloze, omstandigheden

PAGINA 42

PAGINA 41

PAGINA 39

Marco Aurélio Monteiro Pereira1

hoorden enkele families over een nieuw kolonisatieproject tussen de steden Ponta Grossa en Castro, op de Campos Gerais van Paraná, opgezet door de Brazil Railway Company als ondersteunings- en bevoorradingsplaats voor het werk van de aanleg van de spoorweg São Paulo-Rio Grande.

Enkele families besloten weg te gaan uit Conçalves Júnior, weg van de moeilijkheden, het lijden en de pijn, om een nieuwe plek te zoeken om te leven, te werken en hun kinderen groot te brengen. Op 28 maart 1911 vertrokken ze uit Irati richting Carambeí, waar al enkele Duitse immigranten zaten; daar, waar ze aan hun nieuwe leven begonnen, kochten ze percelen land, huizen en vee van de Company.

De omstandigheden in Carambeí waren veel beter dan die in Gonçalves Júnior, de eerste kolonisten maakten het goede nieuws bekend aan zowel andere kolonisten in Brazilië als aan bekenden en familieleden in Nederland. Al snel kwamen er nieuwe Nederlandse immigranten en de kolonie begon langzaam maar zeker vorm te krijgen.

Maar er was een specifieke kwestie die zich opdrong, behalve de afstand tot Ponta Grossa en tot Castro en de moeilijkheden in het, in die tijd, afgelegen Carambeí: het geloofsleven en de geestelijke bijstand van de leden van de kolonie.

Het volk van de kolonie was een volk van het geloof. De meerderheid was van oorsprong van gereformeerde huize in Nederland, uit verschillende kerkelijke calvinistische gereformeerde denominaties. Zo was de bezorgdheid voor de dingen die het geloof aangingen niet zo zeer vanzelfsprekend als wel een noodzaak.

Op een onofficiële manier begonnen diegenen die gelovig waren, de meerderheid van de kolonie, samen te komen op de zondagen in de huizen van de kolonisten zelf om hun geloof te vieren in informele diensten want er was geen dominee in de kolonie. Later werden de diensten gehouden in een klein houten huis dat de Company ter beschikking had gesteld en waar door de week ook een school functioneerde.

Eén van de kolonisten, meestal Leendert Verschoor, las een door een Nederlandse dominee geschreven preek voor, terwijl een ander, bijna altijd Jacob Voorsluys, zorg droeg voor de Bijbelstudie en de catechisatie, behalve dat was hij onderwijzer en werkte hij in zijn kleine kaasfabriek. Het dopen van kinderen werd gedaan door lutherse dominees uit Ponta Grossa en Castro.

En zo volgde het religieuze leven van de kolonie in het begin zijn eigen ritme. Maar datzelfde gereformeerde geloof van de meerderheid der kolonisten leidde tot een steeds grotere noodzaak voor een eigen kerkgebouw voor de gemeenschap. Deze behoefte was tegelijkertijd geestelijk en sociaal. Op een plaats die in die tijd een afgelegen uithoek was, waren de diensten en Bijbelstudiebijeenkomsten uitgelezen momenten om behalve geestelijk te groeien ook de contacten en sociale activiteiten onder de kolonisten te onderhouden.

Het christelijk gereformeerde geloof was de grote bindende factor van de gemeenschap, het heilige luifel waar Peter Berger (1985) het over heeft. Niet tot de geloofsgemeenschap behoren was geen optie indertijd.

Daarom was het institueren van een lokale kerk een vereiste, en halverwege de twintiger jaren begon de gemeenschap contacten te leggen met gereformeerde kerken in Argentinië, USA en Nederland.

Het belangrijkste contact werd gelegd door middel van een brief van de leiding van de kolonie die geschreven was op 8 januari 1925 aan de gereformeerde dominee A.C. Sonneveld, die de gereformeerde Nederlandse immigrantenkerken in Argentinië bijstond; die kerken waren verbonden aan Gereformeerde Kerken Nederland (GKN). Het antwoord kwam al in het tweede halfjaar van 1925 en daarin zei dominee Sonneveld dat hij weliswaar van goede wil was ten aanzien van de immigrantenkwestie van Carambeí maar dat hij niet in de positie verkeerde om de pastorale kwestie van de kolonie op te lossen.

Maar de brief richtte de aandacht van de gereformeerde kerkelijke leidingen van Nederland en de Verenigde Staten op het probleem van de kolonie en als gevolg daarvan begonnen frequente contacten op gang te komen tussen Carambeí en de commissies voor Zuid-Amerika van de Christian Reformed Church in de Verenigde Staten, de gereformeerde kerken in Nederland en de gereformeerde kerken in Argentinië (IRA) (KOOL, 2007, pagina 5). In 1930 bouwde de gemeente haar eerste houten kerk.

PAGINA 44

PAGINA 43

201

In verband hiermee kwam dominee B. Bruxvoort van de gereformeerde kerken in Argentinië van Tres Arroyos op 22 augustus naar Carambeí om de mogelijkheid te onderzoeken een lokale kerk te stichten die een onderdeel zou zijn van de presbyteriaanse kerk van Buenos Aires, voornamelijk in samenwerking met de Vereniging ter Bevordering van Kerkelijke en Onderwijszaken met Gereformeerde Achtergrond van Carambeí.

Na vergaderingen en besprekingen keurde de plaatselijke gemeenschap het lidmaatschap goed en op 14 september 1933 werd de kerk, met 31 belijdende leden, opgericht. De doctrinaire basis, gereformeerd, van de nieuwe kerk was vastgelegd in de Drie Formulieren van Enigheid: de Nederlandse Geloofsbelijdenis, de Heidelbergse Catechismus en de Dordtse Leerregels. De eerste ouderlingen van de nieuwe kerk waren Leendert de Geus en Leendert Verschoor en Hendrik Harms werd bevestigd als diaken.

Om de pastorale kwestie op de rails te zetten heeft de Christian Reformed Church uit de Verenigde Staten, die de kerkgemeente van Buenos Aires subsidieerde, dominee William Vincent Muller ter beschikking gesteld aan de kerk van Carambeí. De dominee werd aangenomen en de pastorie werd snel gebouwd. Maar toen dominee Muller met zijn vrouw uit Amerika aankwam, was de pastorie nog niet klaar en daarom hebben ze een tijdje een kleine woning in de kolonie betrokken.

Dominee Muller organiseerde de gang van zaken en de activiteiten van de kerk en was ook een belangrijk man bij de commerciële en financiële organisatie van de kolonie en de coöperatie. Zijn echtgenote, senhora Charlotte, was verpleegster en speelde een belangrijke rol in de gemeenschap in een tijd dat voor Carambeí medische bijstand nog precair was en moeilijk te verkrijgen voor de inwoners van de kolonie.

Zodoende versterkte de kerk zijn essentiële functie als coördinerende en bindende factor van de Nederlandse immigrantengemeente van Carambeí. Het was de plaats van Bijbelen literatuurstudie, gebed en gemeenschap onder de leden, van geloofsvieringen en gemeenschapsbijeenkomsten.

Dominee Muller en zijn vrouw hebben verschillende verenigingen opgericht. Charlotte Muller heeft de meisjes- en vrouwenvereniging opgericht en dominee Muller een jongerenvereniging voor jongens en meisjes, die elke twee weken samenkwamen. De oprichting van een mannenvereniging stamde ook uit deze tijd.

Op het gebied van de sport waren Nederlandse jongeren lid van de groep Duitse jongeren die handbal speelden en gymnastiek deden. Enkelen “keken er een beetje vreemd tegenaan wanneer ze meisjes in een sportbroek aan het sporten zagen.

Sommigen vonden dit maar een onzedelijke boel” (KOOY, 1986, pagina 115). Leden van de gemeenschap en van de kerk organiseerden uitstapjes en picknicks ter ontspanning.

PAGINA 45

Op de zogenoemde tweede feestdagen (Kerst, Pasen en Pinksteren) die aangehouden werden naar Nederlands gebruik, deden alle inwoners van de kolonie mee aan een picknick. De jongeren gingen te paard en de meeste ouderen met paard en wagen of rijtuigje. Een van de meest geliefde plekjes voor deze picknicks was op het land van dominee Muller, aan de rivier São João. (KOOY, pagina 120121).

Het was rond de kerk dat het openbare sociale leven zich direct of indirect afspeelde in Carambeí. Sport, uitstapjes, picknicks, Bijbelstudie- en leesgroepen, alles ging op de een of andere manier via de kerk. De gemeenschap had eindelijk haar coördinerende instantie, niet alleen wat het geestelijk leven betreft maar ook het culturele, sociale en zelfs het financiële.

De stellingen van de sociale calvinistische doctrine, die ten grondslag liggen aan de sociale gereformeerde gewoontes, kwamen tot uitdrukking bij de opkomst en de consolidatie van de coöperatie, en bij de sociale houding van de gemeenschap die in de kerk haar geloof belijdt.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog moest dominee Muller tijdelijk naar de Verenigde Staten terugkeren en de kerk viel weer terug in de gewoonte van het preeklezen door niet-beëdigde leden.

Merkwaardig genoeg werd de kerk geconfronteerd met een onverwacht probleem: het verbod op het gebruik van vreemde talen in Brazilië tijdens bijeenkomsten of diensten, ingesteld door de regering van Getúlio Vargas. Maar, zoals niet aan de herinnering ontsnapt is, een goede uitleg en enkele Batavo kazen gaven de goedkeuring om een groot deel van de dienst in de Nederlandse taal te blijven houden. De dienst begon met het lezen in het Portugees, met een zwaar accent, van de Tien Geboden, en vanaf daar ging het verder in het Nederlands. Het “Braziliaanse handigheidje” had zijn intrede gedaan in de kolonie, en de kerk kon doorgaan met het onderrichten van de leden met hulp van dominee Willem Veltkamp, die kapelaan was in het Nederlandse leger, tot de terugkeer van de

PAGINA 46

202

dominee. Dominee Muller kwam in 1942 terug en bleef voorganger gedurende nog tien jaar.

In de vijftiger jaren nam de bevolking van de kolonie toe met de komst van nieuwe Nederlandse immigranten. Carambeí werd jaar op jaar welvarender. De positie van de kerk binnen de gemeenschap werd steeds sterker.

Het was ook in het begin van de vijftiger jaren dat, met de komst van kolonisten om de kolonie Castrolanda te stichten in de gemeente Castro, dominee Muller zich steeds meer ging toeleggen op het organiseren van de kerk in de nieuwe kolonie. De kerk werd geïnstitueerd op 25 oktober 1952 en in datzelfde jaar nam dominee Muller het pastoraat van de nieuwe kerk op zich.

Voor de kerk in Carambeí kwam toen uit Nederland, waar hij dominee was van de gereformeerde kerk te 's Gravenzande, de eerwaarde Luitje Moesker die verbonden was aan de Gereformeerde Kerken Nederland (GKN), samen met zijn vrouw Odete.

De komst van de eerwaarde Moesker geeft eigenlijk de stabilisatie van de kerk in de kolonie aan. Dominee Muller werd voor het grootste deel van zijn inkomen gesubsidieerd door de Christian Reformed Church, maar de gemeenschap van de kolonie moest met de komst van de eerwaarde Moesker het inkomen van de dominee in zijn geheel opbrengen.

Dit bracht de gemeenschap echter een dominee die veel meer tijd aan de kerk kon besteden. Dominee Muller was een actief man die voor de kerk werkte, de coöperatie van Carambeí en bij de organisatie van de coöperatie van Castrolanda en hij was consul van Nederland voor de staat Paraná. Met de komst van de eerwaarde Moesker naar Carambeí en het feit dat dominee Muller in Castrolanda bleef, kon de dominee van Carambeí veel meer tijd en aandacht besteden aan het werk van de kerk.

Zo ontwikkelden de verenigingen en de interne organisatie zich en kregen vastere grond onder de voeten en vanaf dit moment is de kerk zeer zeker de bindende factor van het religieuze, sociale en culturele leven en van de vrijetijdsbesteding van de kolonie.

De aanwezigheid van dominee Muller als voorganger van de kerk in Castrolanda vergrootte de mogelijkheid tot uitwisseling tussen Carambeí en haar jongere zuster in Castro, zowel op religieus als op sociaal gebied. Diensten en religieuze activiteiten, sportwedstrijden, gezamenlijke retraites en uitstapjes, de ene keer

PAGINA 49

in Carambeí, de andere in Castrolanda, zo werden de grenzen van de sociale contacten verlegd in de kolonies, onder het heilige luifel van de kerk.

In de vijftiger jaren werd de band tussen kerk en school versterkt met de verkiezing van eerwaarde Moesker als voorzitter van het schoolbestuur. Het was in deze tijd dat de onderwijskracht Henri van Westering uit Nederland is gehaald om in het Nederlands les te geven op de kolonieschool. Later werd de leraar vervangen door zijn vrouw en zo nam het gebruik van onderwijs in het Nederlands met onderwijskrachten uit het Nederland van herkomst steeds vastere vormen aan. Dit duurt voort tot op de dag van vandaag, alhoewel tegenwoordig het zwaartepunt ligt bij het taalonderwijs.

Dit is een erg belangrijk detail want de aanwezigheid van een in Nederland geboren leerkracht die tot de komst naar Carambeí in Nederland gewoond heeft, schept een blijvende band tussen de immigranten en het land van herkomst, niet alleen onder de volwassenen maar ook bij de ontwikkeling van de kinderen.

Hiermee zijn de Nederlandse tradities in Carambeí niet verstard maar worden gevormd door constante wisselwerking en veranderingen, door de permanente terugkoppeling die op gang gebracht wordt door opbouw, niet alleen waar het de taal betreft maar ook de hedendaagse Nederlandse cultuur, door middel van de leerkracht die lesgaf in de moedertaal en die uit Nederland zelf kwam.

Deze houding, die van opbouw van een traditie en een dynamische identiteit met betrekking tot Nederland, liet zich ook voelen in verband met de kerk. Voor zover mogelijk heeft de kerk in de loop der tijd een Nederlands sprekende dominee aangehouden die de diensten leidde, studies deed en de leden bezocht.

Dit bood, overeenkomstig wat er bij de school gebeurde, een levendig en blijvend contact met Nederland, ook op religieus gebied, wat van fundamenteel belang was voor het bevestigen en versterken van de gereformeerde identiteit van de kerk en haar lokale zelfstandigheid.

Zo werd verwatering voorkomen, hetzij door conservatisme hetzij door bovenmatige aanpassing aan de manier van doen van de Braziliaanse kerken waar contact mee werd onderhouden, vooral de lutherse en presbyteriaanse.

In 1957 werd de eerste kerk, die van hout gemaakt was en gebouwd in 1930, na lang en intens overleg binnen de gemeenschap

PAGINA 51

203

over de plaats waar te bouwen, vervangen door het huidige gebouw met betere faciliteiten. In 1959 werd de kolonie bezocht door een commissie van Gereformeerde Kerken Nederland (GKN) met het oog op zendingswerk op Braziliaans grondgebied.

Als gevolg van dit bezoek kwam in 1959 dominee Francisco Schalkwijk naar Brazilië. De dominee bleef ongeveer een jaar in São Paulo om voorbereidende studie te verrichten over gelegenheden en mogelijkheden voor het introduceren van zendingswerk door de Gereformeerde Kerken Nederland (GKN) op Braziliaans grondgebied. Hierna keerde hij naar Nederland terug voor de laatste voorbereidingen en in mei 1961 kwam hij naar Carambeí, vergezeld van zijn vrouw Margarida en hun drie kleine kinderen, om aan zijn taak te beginnen.

In Carambeí zette dominee Schalkwijk het werk van de zondagsschool op touw en diensten in het Portugees, behalve dat gaf hij catechisatie, ook in het Portugees. Hij zette zich ook in voor de vrouwen-, mannen, meisjes- en jongensverenigingen gericht op de Braziliaanse leden van de kerk. Als het zo te pas kwam en de kerk zonder Nederlandse dominee zat, leidde dominee Francisco de diensten en de sacramenten in zijn moedertaal, behalve dat zegende hij huwelijken in en leidde groepen belijdeniscatechisanten.

Het zendingswerk van Gereformeerde Kerken Nederland (GKN) was van fundamenteel belang, onder andere voor het bestendigen van een zendingsperspectief van de kerk in Carambeí die de kerk een ruimere visie opleverde dan dat van een instelling die zich beperkte tot het geestelijke behoud van de immigrantengemeenschap.

Het gevolg van deze manier van werken was ook het begin van de relatie van de kerk van Carambeí met de Braziliaanse presbyteriaanse kerk (IPB), die van toen af aan tot een waardevolle partner werd in het zendingswerk van de kerk, nog afgezien van het feit dat ze in de loop van de tijd verschillende dominees ter beschikking heeft gesteld aan de gereformeerde kerken die zich langzaam maar zeker uitbreidden.

In het begin van de tachtiger jaren hebben Nederlandse immigranten zich gesetteld in de streek van Arapoti, de meesten met een gereformeerde geloofsovertuiging en op 14 oktober 1960 werd de kerk van Arapoti geïnstitueerd met 34 belijdende leden en 59 doopleden. De kerk stond in het begin onder leiding van dominee Muller en vervolgens ging eerwaarde Moesker daarnaar toe, allebei hadden ze eerder in Carambeí gewerkt.

204

Al eerder, in 1954, droeg dominee Muller zorg voor de “buitenstaanders” – Nederlandse immigranten die buiten de kolonies van de Campos Gerais woonden -, hij heeft geholpen met het opzetten van een “Nederlandse Bijbelkring” in São Paulo, die in het begin bestond uit 16 volwassenen en 16 kinderen. Later voelde deze groep zich geroepen om een kerk te stichten en op 27 oktober 1955, hebben ze de Nederlandse Protestante Kerk opgericht (KOOL, 2007, pagina 8).

Maar meteen daarop in 1957, na besprekingen met de kerken van de Nederlandse kolonies in Paraná, voelde de kerk van São Paulo behoefte aan een hechtere integratie en aan een samen op weg met de gereformeerde kerken van Paraná. De officiële eenwording van de Nederlandse protestantse kerk met de gereformeerde kerken van de kolonies in Paraná werd slechts in 1962 een feit toen de Igreja Evangélica Reformada opgericht werd.

Het jaar 1962 geeft het hoogtepunt aan van het proces van de institutionele grondvesting van de Nederlandse gereformeerde kerken in Brazilië. Het is in dit jaar dat de kerken zich loskoppelen van de gereformeerde kerken van Argentinië (IRA). Het was een proces waarover nagedacht is, verstandig en op het juiste moment.

PAGINA 52

Op de 'Nationale Vergadering' van 1958 hadden de gereformeerde kerken van Brazilië al besloten om de weg van zelfstandigheid in te slaan. Zodoende werd op 18 juni 1962 de eerste 'Nationale Vergadering' gehouden van de gereformeerde kerken met als thema: 'De formatie van één enkele denominatie'. Hiervoor werden ook de Nederlandse protestantse kerk van São Paulo en de vrijgemaakte gereformeerde kerk van Monte Alegre uitgenodigd. Op deze vergadering werd besloten zelfstandig verder te gaan en los te koppelen van de IRA.

De kerk in São Paulo besloot zich ook aan te sluiten bij de nieuwe denominatie, waarvoor de naam 'Igreja Evangélica Reformada' (IER) gekozen werd. (KOOL, 2007, pagina 8).

Vervolgens maakte de nieuwe kerk officieel haar formatie bekend aan de denominaties met wie banden werden onderhouden en op 21 januari werd de eerste synode vergadering gehouden waar de oprichting van de IER's werd vastgelegd.

De belangrijkste punten die het denominale karakter van de IER bepalen waren de volgende: ŸDe IER is een unie van kerken die als enige basis voor haar

geloofsovertuiging en –routine de Heilige Bijbel heeft; ŸDe IER gebruikt voor de belijdenis van het geloof de

'Oecumenische Geloofsbelijdenissen' (de Apostolische Geloofsbelijdenis, de Geloofsbelijdenis ven NiceaConstantinopel, de Geloofsbelijdenis van Athanasius) en de drie zogenoemde 'Formulieren van Enigheid' (de Nederlandse Geloofsbelijdenis, de Heidelbergse Catechismus en de Dordtse Leerregels), als betrouwbare uiteenzetting van de Heilige Schrift; ŸDe IER heeft als doel God te aanbidden naar Zijn Woord, het Evangelie van Christis te verkondigen, christelijk onderwijs te bevorderen, liefdadigheid te bedrijven en zorg te dragen voor het erfgoed. (KOOL, 2007, pagina 8).

In 1964 nemen de IER's, in bruikleen van de Igreja Presbiteriana do Brasil (IPB), voor vijftig jaar de leiding op zich voor het Instituto Cristão de Castro en richtten de Associação das Escolas Reunidas do Instituto Cristão (AERIC) op. De onvermoeibare dominee Muller neemt het voortouw voor de oprichting en stabilisatie van de AERIC. De IER begint zich intensiever bezig te houden met het zendingswerk wanneer haar visie op geestelijke en gemeenschapsbijstand onder de Nederlandse immigranten van Carambeí, Castrolanda, Arapoti en São Paulo reeds voldoende gestabiliseerd is.

Hiervoor begint, vooral Carambeí, meer te investeren in het werk onder de Brazilianen, waarvan een steeds groter aantal zich graag wil aansluiten bij de IER, als gevolg van het werk van de kerk zelf alzo ook de missionaire inzet in het Portugees van dominee Schalkwijk.

In 1965 besloot de kerkenraad zich in tweeën op te splitsen: één zijde die het Nederlands behield en de andere in het Portugees, de leden waren helemaal vrij om te kiezen waar ze zich bij aan wilden sluiten.

De Portugese zijde werd Betel congregatie genoemd en begon haar taak met een Zondagsschool. De eerste dienst vond plaats op 20 maart 1968 in de zaal van de congregatie in Vila Nova Holanda. Met het voortschrijden van dit werk was het logisch dat de congregatie een kerk werd, wat gebeurde op 21 augustus 1977, op deze dag werd de nieuwe kerk ook lid van de synode van de IER's.

Op de dag van de instituering telde de IER van Vila Nova Holanda 98 belijdende leden en de eerste predikant was dominee

Acir Rickly die ter beschikking was gesteld door de presbyteriaanse kerk van Brazilië (IPB). In 1990 deelde de kerk aan de Synode mee dat financiële onafhankelijkheid was bereikt en in 2007 werd de naam veranderd in IER Nova Holanda.

Maar de zeventiger jaren waren ook belangrijk vanwege de beslissing van de Synode van de IER om vrouwen toe te staan kerkelijke ambten te bekleden zoals die van diaken, ouderling en pastoraal, waarbij de kerken in dezen vrij gelaten werden in hun keus.

Deze houding van de IER tekent een belangrijke stap in de kerkelijke organisatie en in de integratie in de moderne tijd op religieus gebied, hiermee wordt de weg bewandeld die steeds gewoner is in Nederland en Europa maar die evenwel erg beperkt is op Braziliaans evangelisch gebied, sterk getekend door theologisch en kerkelijk fundamentalisme.

In 1975 maakte de verhuizing van enkele families van Carambeí naar Tibagi het opzetten van zendingswerk in die plaats van de IER mogelijk. In die tijd was er geen enkele evangelische kerk in Tibagi (KOOL, 2007, pagina 9), en in het begin werd de nieuwe taak uitgevoerd door de dominees van de IER's zelf, de verantwoording over de diensten rustte in eerste instantie op de schouders van twee leden van de nieuwe congregatie: Cornélio de Geus en Nicolaas Biersteker. Het gebouw en de plaats van de nieuwe congregatie werden ingewijd op 4 maart 1979.

In 1981 droeg de IER van Carambeí dominee Simon Wolfert voor als herder van de Congregatie en stuurde een verzoek aan de Synode van de IER's om zelfstandigheid in handelen te verlenen aan Tibagi. Op deze manier werd de instituering van de IER van Tibagi als lid van de Synode van de IER's een feit op 26 februari 1982.

Het is ook van deze tijd dat de eerste pastorale roepingen en kandidaten voor het ambt van het Woord binnen de IER zich aandienden. De eerste seminarist van de IER was dominee Auke van der Meer, afgestudeerd in 1978 op het Seminário Presbiteriano do Sul, in Campinas. In 1979 studeerde daar ook dominee Leonardo de Geus Los af, die meteen daarop naar Nederland is gegaan om zijn studie te voltooien.

Gedurende de zeventiger jaren vestigde zich in Carambeí een rooms-katholieke kerk om een steeds groter aantal Brazilianen bij te staan; katholieken die bij de coöperatie van Carambeí werkten. In 1975 werd de katholieke missionaris Theodorus Köpp

PAGINA 54

PAGINA 53

205

benoemd tot pater van de Paróquia de Nossa Senhora de Conceição, de kerk ontwikkelde zich, kreeg vaste grond onder de voeten en is heden erg actief in de stad.

Omdat de noodzaak van diensten en studies in het Portugees steeds groter werd, werden er langzaam maar zeker oplossingen gezocht voor dit probleem. Daarom stelde de IERColônia in Carambeí in 1986 de eerste Braziliaanse dominee aan, de eerwaarde João V. de Lima. Dit was noodzakelijk vanwege de groei van de kerk zelf, die in die tijd al meer dan 600 belijdende en doopleden telde en waarvan een aantal de Nederlandse taal niet beheerste.

Op deze zelfde manier stelde de IER van Castrolanda in 1991 ook de eerste Braziliaanse dominee aan, de eerwaarde Donaldo Sonntag. In die tijd telde de IER van Castrolanda ook al meer dan 600 belijdende en doopleden.

De IER van Arapoti stelde in 1996, toen er al ongeveer 400 leden waren, ook de eerste Braziliaanse dominee aan, de eerwaarde David N. Pereira.

In 1998 werd het liedboek Hinário das Igrejas Evangélicas Reformadas no Brasil gepubliceerd en in gebruik genomen, die het geheel aan gezangen van de IER's bepaalde en het musiceren van de gezangen en psalmen in de diensten en bijeenkomsten van de congregaties van de verschillende gemeenschappen van de IER standaardiseerde. Het liedboek bevat ook de Belijdenissen van de IER en de liturgische modellen voor speciale diensten en gelegenheden.

Het uitbreidingsproces van de IER zette door in de laatste jaren van de 20e eeuw. In 1995 is men begonnen aan zendingswerk in de stad Gerais de Balsas in Maranhão, voornamelijk om zorg te dragen voor families uit Carambeí die verhuisd waren naar die plaats om te werken als agrarische ondernemers. De IER van Gerais de Balsas werd gesticht op 23 september 1996 en de eerste dominee was de eerwaarde Saulo Vieira.

In 1995 keurde de Synode een zendingsproject goed in Curitiba, de hoofdstad van Paraná, in samenwerking met de Christelijk Gereformeerde Kerken van Nederland (CGKN). Het werk viel in eerste instantie onder verantwoording van Auke van der Meer en was opgezet voor kinderen van de Nederlanders uit de kolonies die in Curitiba studeerden en voor enkele leden van de IER's die daar werkten. Na verschillende moeilijkheden werd het project ondergebracht in een gebouw in de wijk Portão en op 8

PAGINA 55

maart 1998 werd de Comunidade van Curitiba gesticht, die voornamelijk verbonden was aan de IER van Castrolanda. Drie jaar later ging de naam Comunidade over in Congregação Sinodal IER Curitiba. (KOOL, 2007, pagina 11).

In de jaren van 2000 met steun en hulp van de IER in Arapoti werd begonnen aan een zendingsproject in de stad Itararé, in de staat São Paulo. De congregatie werd gevormd op 11 oktober 2001 en het werk werd geleid door de dominee van Arapoti, de eerwaarde Gerson Iurk. In 2005 nam dominee Allison Schröpfer da Silva het werk in de Congregatie op zich en op 11 juni 2006 opende de Congregatie zijn kerk. Op 10 december van hetzelfde jaar 2006 werd de Congregatie de IER van Itararé met 24 belijdende en 16 doopleden. Maar alhoewel de IER van Itararé een kerk is, is die nog in de beginfase en heeft daarom een speciale band met de IER van Arapoti.

Heden, afgezien van projecten, congregaties en kerken, steunt de IER-Colônia van Carambeí een congregatie in de wijk San Martin in Ponta Grossa, die geleid wordt door de evangelist Ezequiel de Carvalho.

Dit historische beeld, hoe beknopt en schematisch ook, biedt de mogelijkheid het essentiële belang waar te nemen van de kerk in het leven van de gemeenschap van de Nederlandse kolonies en, vooral, van Carambeí.

Buiten de historische en institutionele draagwijdte van wat hierboven beschreven is, is het componeren van religieus sociale en culturele domeinen van fundamenteel belang, hier gekenschetst als persoonlijke en/of collectieve gedragingen van geloofservaringen, die persoonlijke en collectieve identiteitsgebieden vormgeven en definiëren in een bepaalde gemeenschap.

Het gereformeerde geloof doortrekt in meer of mindere mate alle facetten van het leven in de Nederlandse immigrantengemeenschap van Carambeí, en is altijd aanwezig in het dagelijks leven van de mensen, de families en de samenleving.

De geloofsbelevenis in huiselijke kring of persoonlijk wordt aangevuld met openbaar geloofsleven, zoals bijvoorbeeld de gewoonte die recent in ere hersteld is om de vergaderingen van het bestuur van de coöperatie te beginnen met gebed. Op het gebied en de vormgeving van de samenleving, wordt duidelijk getoond wat de invloed is van het gereformeerde geloof in gedrag, manier van kleden, taalgebruik en in de houding waarop tegen het leven en het werk wordt aangekeken van de leden van de

PAGINA 56

206

immigrantengemeenschap van Carambeí.

Het spreekt voor zich dat de steeds groter wordende complexiteit van de formatie van de stadsbevolking, de chronologische verwijdering van de Nederlandse oorsprong, en de logica van de consumptiemaatschappij zelf, die deel uitmaken van de hedendaagse maatschappij, de neiging hebben deze gewoontes en gedragingen te relativeren. Maar ze zijn hoe dan ook nog steeds aanwezig in het leven van Carambeí, zoals in een uitstekende vertaling van het begrip “Heilige Luifel” van Peter Berger (1985), als de overkoepeling die de grondbeginselen van gewoontes en het samenleven in de gemeenschap bepalen en beschermen.

De wijding van het dagelijks leven en het werk als vruchten, zegen, genade, barmhartigheid en de almacht van God, kenmerkend voor het calvinistische gereformeerde geloof vallen op bij een waarnemer die niet tot de gemeenschap behoort en toont belangrijke blijvende waarden van de, waarschijnlijk, belangrijkste dimensie van het christelijke geloof, de holistische dimensie die doordringt in het geestelijke zijn, maar ook het familie zijn, het sociale zijn, het politieke zijn, het werkzame zijn, afijn het totale zijn van de gelovige, het leven en zijn relaties heiligend als één geheel.

Dit kan kristalhelder vastgesteld worden in de zogenoemde “Pionierspsalm” (Psalm 68: 10 in de oude berijming), die tegen de binnenkant van het kaft geplakt zit van de Hinário da IER (1998): Geloofd zij God, met diepst ontzag! Hij overlaadt ons dag aan dag met zijne gunstbewijzen. Die God is onze zaligheid; wie zou die hoogste Majesteit dan niet met eerbied prijzen?

Die God is ons een God van heil, Hij schenkt uit goedheid zonder peil ons 't eeuwig zalig leven. Hij kan en zal en wil in nood, zelfs bij het naad'ren van de dood, volkomen uitkomst geven.

Hier is de uiting van het geloof niet iets liturgisch of mystieks of transcendentaal. Het is levend, allesomvattend, holistisch. Het vertrouwen op God reikt verder dan de spirituele dimensie en maakt deel uit van het dagelijks leven, het wordt beschouwd als het gebied en moment van oefening over de volledige en effectieve almacht en verlossing van God. Zelfs als de kerk van fundamenteel belang zou zijn voor de religieuze, culturele en economische dimensies in de belevingswereld van de Nederlandse immigranten, is het het

207

PAGINA 57

gereformeerde geloof dat de kerk belijdt dat het heilige luifel vormgeeft dat begrenst, eenheid brengt, vertegenwoordigt en identificeert wat er het speciaalste en meest eigen is in de Nederlandse immigratie in CarambeĂ­: het diepe bewustzijn, misschien onbewust bij sommigen maar altijd aanwezig, van de almacht, verlossing en genade van God in het leven van de gemeenschap.

En het is dit, tot besluit, dat de beleving van religie en religiositeit op een niveau brengt dat heel dicht ligt bij dat van de nieuwtestamentische geloofsgemeenschap zoals die beschreven is in Handelingen 2: 42-47 (Bijbel, Herziene Statenvertaling, pagina 1709).

En zij volhardden in de leer van de apostelenen en in de gemeenschap, in het breken van het brood en in de gebeden. En er kwam vrees over iedereen; en er werden veel wonderen en tekenen door de apostelen gedaan. En allen die geloofden, waren bijeen en hadden alle dingen gemeenschappelijk; en zij verkochten hun bezittingen en eigendommen en verdeelden die onder allen, naar dat ieder nodig had. En zij bleven dagelijks eensgezind in de tempel bijeenkomen, en terwijl zij van huis tot huis brood braken, namen zij gezamenlijk voedsel tot zich, met vreugde en in eenvoud van hart; en zij loofden God en vonden genade bij heel het volk. En de Heere voegde dagelijks mensen die zalig werden, aan de gemeente toe.

Professor van de afdeling geschiedenis aan de universiteit van Ponta Grossa (UEPG).

Dominee van de presbyteriaanse kerk van BraziliĂŤ.

1

208

VERLOSKUNDIGE, VERPLEEGSTER, ONDERWIJZERES, ECHTGENOTE, MOEDER… VROUW! VROUWELIJKE IDENTITEIT EN VROUWELIJKE ROLPATRONEN IN DE NEDERLANDSE KOLONIE VAN CARAMBEÍ, 20E EEUW

W

verzameld voor weer een uitstapje, door het instituut georganiseerd.

Tijdens het opvoeren van theatervoorstellingen in de zestiger jaren bekoorden zij de gemeenschap die was samengekomen in de Club van Batavo. Deze beelden geven enkele posities weer onder zovele andere die ingenomen werden door vrouwen uit de gemeenschap.

PAGINA 64

ilhelmina, Charlotte, Helena, Cornelia, Maria en zovele anderen, echtgenotes, moeders, dochters, sommigen verpleegsters, anderen werksters, allen huisvrouw, allen vrouwen van de gemeenschap van Carambeí.

Deze vrouwen, enkelen immigranten en anderen nazaten van immigranten, samen met hun ouders of echtgenoten en kinderen, hebben geholpen de geschiedenis gestalte te geven van het kleine en charmante stadje dat zich op de Campos Gerais bevindt en heden bekendstaat om zijn karakteristieke sociaalculturele kenmerken en om het landschap dat door de bouwstijl van de huizen en de gebruiken en gewoontes van de mensen herinnert aan de Europese kolonisatie. Die geschiedenis, trouwens, begon in het decennium van 1910, toen “de eerste drie Nederlandse families aankwamen” op de oude fazenda Sinhara, die indertijd eigendom was van Brazil Railway Company en het land aangeschaft had met het doel er Europese kolonisten te huisvesten. Dat waren ongetwijfeld mannen en vrouwen wier levens veranderingen zouden ondergaan door immigratie-ervaring, door het contact met die ander, de Braziliaan, en meer nog, door het zoeken naar de verwezenlijking van een droom: een betere toekomst.

Afgezien hiervan is het werpen van licht op de belevenissen en ervaringen van immigrantenvrouwen en hun nazaten, die Carambehy opgebouwd hebben, eigenlijk de belangrijkste drijfveer voor deze verhandeling. Op foto's, in teksten en in de herinnering wordt de vrouw en haar domeinen opgemerkt.

De foto's tonen vrouwengezichten die een andere betekenis hebben gegeven aan het begrip vrouwelijk in Carambeí.

Je blik laten gaan over deze beelden van vrouwen uit de kolonie is belangrijk om de rol van de vrouw in de gemeenschap te identificeren. In de dertiger jaren waren zij – jongeren, kinderen en volwassenen – aanwezig tijdens de viering van het 25-jarig bestaan van Carambeí. In hetzelfde decennium maakten zij deel uit van de Nederlandse Volksdansgroep gekleed in de karakteristieke klederdracht – gemaakt door de naaisters van de gemeenschap. Met hun hoeden en jurken, mooi en glimlachend, poseren leerlinges van het Instituto Cristão voor de foto. De groep jongeren had zich

MANNEN EN VROUWEN: VORMGEVERS VAN DE GEMEENSCHAP Het beschouwen van de immigranten van de Carambeíaanse gemeenschap, is kijken naar de levens van mannen en vrouwen die in de loop der tijd mannelijke en vrouwelijke identiteiten gevormd hebben al naar gelang zij aan sociale, familie, politieke en economische domeinen gebouwd hebben, die herbouwd zijn en die heden ten dage hun sociale groep karakteriseren.

Er dient opgemerkt te worden dat het ging om een door mannen en vrouwen vastgestelde afbakening, ja, want het hele proces van het bouwen aan een identiteit wordt toegepast op relaties en situaties, zoals Denys Cuche terecht opmerkt, die, als hij in gesprek is met Frederik Barth het volgende beweert: Er dient geprobeerd te worden het fenomeen identiteit te begrijpen door middel van de verhoudingen in de relaties tussen de sociale klassen. Voor het vaststellen van de identiteit van een groep is het volgens hem niet belangrijk hun verschillen in kenmerken vast te stellen maar díe op te zoeken die door de leden van de groep gebruikt worden om een cultureel onderscheid aan te geven en te behouden. Geen enkele beschaving in het bijzonder brengt van zichzelf een bepaalde identiteit voort: deze identiteit is enkel en alleen het resultaat van de wisselwerking tussen groepen in de manier waarop onderscheid gemaakt wordt in hun betrekkingen.

PAGINA 65

PAGINA 62

PAGINA 61

Andréa Mazurok Schactae1

Wel, het is zeker niet nodig om te blijven steken in de discussie, het is genoeg dat we het pictogram bekijken dat de Cooperativa Batavo identificeert – de figuren die het mannetje en vrouwtje voorstellen, naast elkaar, hand in hand, in klederdracht – om te beseffen dat het werk in de gemeenschap samen gedaan werd, door het bundelen van krachten.

PAGINA 66

209

Welnu, het is belangrijk om de ontwikkelingen in de geschiedenis van de gemeenschap duidelijk te laten zien, de veranderingen en dat wat blijvend is, de vooruitgang en groei behoorden en behoren aan mannen en vrouwen, in aanmerking genomen dat het, bewust of onbewust, weloverwogen of onwillekeurig, vaak slechts de eersten zijn die het applaus ten deel vielen.

De immigrantenvrouwen van Carambeí lieten zich daadwerkelijk op alle terreinen gelden, van de economische activiteit, die algemeen beschouwd werd als de belangrijkste in de gemeenschap, oftewel, de taken die te maken hebben met het land en het melken, tot en met sociaal-culturele activiteiten zoals bruiloftsfeesten, familiebijeenkomsten, zondagsdiensten.

Meer dan dat, zij, de vrouwen, waren aanwezig bij de Cooperativa Batavo, een domein dat als typisch mannelijk beschouwd werd. Trouwens, met meer aandacht bekeken is op het gebied van de coöperatie duidelijk waar te nemen dat er altijd ruimte is geweest voor het vrouwelijke, niet alleen symbolische kwesties in overweging nemend die het idee van 'coöperatie' omvatten als zijnde een instelling die de leden opvangt en verenigt, zoals een 'moeder', maar ook, en vooral, de daadwerkelijke taken waarmee de vrouwen zich hebben beziggehouden vanaf het begin van de activiteiten van Batavo, in 1925. Immers, vrouwen hebben posten bezet als werkneemsters, als coöperatieleden, of ook nog als echtgenotes en dochters van coöperatieleden.

In de loop van de 20e eeuw rekenden de vergaderingen van de leden van de instelling ook met de medewerking van de vrouw. De vrouwen vervulden hun rol aan de zijde van hun echtgenoot of als coöperatieleden, daar met het overlijden van een coöperatielid de weduwe en in sommige gevallen de dochter, de taak van de man overnam.

Zodoende komen we vrouwengezichten en -gedaantes tegen op de foto's in 'Casa da Memória' en in privébezit, die deze vrouwen laten zien terwijl ze aan het werk zijn als secretaresse of als werkneemsters, het terrein deelden met de mannen en er een vrouwelijk stempel op drukten. Wat de activiteiten in de kantoren van de coöperatie betreft, die vertegenwoordigen het vrouwelijke aandeel vanaf het begin van de 20e eeuw. De beelden en herinneringen tonen dat de werkelijkheid die de vrouwen van Carambeí ondervonden dichtbij de werkelijkheid lag van de meeste immigranten en Braziliaansen van het Brazilië van het begin van de

20e eeuw, die hun tijd verdeelden onder het huishouden, werk buitenshuis en sociale evenementen. Kortom, het leven op het land, de cultuur, de financiën, en andere variabelen vormden de veelzijdige vrouwelijke facetten die de ervaringen tekenen van de vrouw die in Carambeí leefde.

Deelname van de vrouw vond ook plaats bij feestelijke evenementen die georganiseerd werden door Batavo, waaronder de Encontro de Esposas (Ontmoetingsdag Echtgenotes), die voor het eerst plaatsvond in 1993 en sindsdien jaarlijks gehouden wordt. In dit verband moet opgemerkt worden dat er gedurende de vijfde Encontro de Esposas, die gehouden werd in 1997 in de grote zaal van de 'Clube Social' in Carambeí, 512 vrouwen aanwezig waren.

Tijdens dat evenement werd een lezing gehouden door Helena Albuquerque, een lid dat na de dood van haar echtgenoot de leiding van het familiebedrijf op zich genomen had. Helena werd lid van de coöperatie, coördinator bij de Emater, locoburgemeester en secretaris van landbouw van de gemeente Castro.

Een ander vrouwen-evenement is de Encontro de Mulheres Cooperadas (Ontmoetingsdag Coöperatievrouwen), waarvan de eerste plaatsvond in 1992 en die leden, echtgenotes en dochters van leden samenbrengt voor lezingen en recreatieve activiteiten.

DE VROUW: VROUWELIJK EN IDENTITEIT Het aandeel dat de vrouw binnen de coöperatie voor haar rekening nam, is ongetwijfeld gerelateerd aan de sociaal-culturele en economische veranderingen die sociale relaties gekenmerkt hebben in de loop van de 20e eeuw, evenals de nationale en lokale specificiteiten.

Inderdaad, in de loop van de vorige eeuw waren de vele veranderingen in de politiek binnen de westerse wereld ten aanzien van vrouwenrechten diepgaand.

In Brazilië vonden, in de loop van de 20e eeuw, wijzigingen in de wetgeving plaats die invloed hebben gekregen op de levens van vrouwen, mannen en kinderen. Onder de wijzigingen in het vrouwenrecht trekken de dertiger jaren de aandacht. Het aannemen van wetten die vrouwenarbeid reguleren, gelijke verdiensten voor beide seksen, het verplichten van crèches bij instellingen met meer dan dertig vrouwen en, tenslotte, het verkrijgen van stemrecht in 1934, bevestigen het belang van dit

decennium waar het gaat om de ervaringen van Braziliaanse vrouwen, immigranten en nazaten van immigranten die Brazilië opgebouwd hebben in de loop van de 20e eeuw.

In de zestiger jaren bestond de behaalde vrouwelijke overwinning uit Het Civiele Recht van de Gehuwde Vrouw, dat vrouwen wettigde om “medewerkster van hun echtgenoot te zijn in een huwelijkse maatschap”. Aan het eind van de 20e eeuw tenslotte, werd met de uitvaardiging van de Braziliaanse grondwet in 1988 de gelijkheid vastgelegd van “civiele vrouwenrechten tegenover dat van mannen, zowel in het openbare als in het privéleven”.

Binnen deze context was het zuiden van het land evenzogoed getuige van een breken met rolpatronen die aan de vrouw toebehoorden, alhoewel er zich een aantal eigenaardigheden voordeden wat betreft gewoontes en gebruiken als gevolg van door de Europese kolonisatie ingevoerde kenmerkende bijzonderheden.

In dit verband verklaart Joana Predo in haar onderzoeken over het beeld van de vrouw uit het zuiden, dat in deze streek het volgende aangetroffen wordt, “verschillende vrouwelijke karakterschetsen door de diverse historische perioden heen: vrouwen die uit verschillende bevolkingsgroepen en sociale klassen afkomstig zijn”. Neem bijvoorbeeld de vrouwen uit Curitiba uit het begin van de 20e eeuw: “… het verschil dat waargenomen wordt in de meervoudige bevolkingsgroepen en tot uitdrukking komt in de architectuur … in de kleurrijke bevolking en in de sociaaleconomische verschillen”. Dit verschil is verflauwd door het construeren en elkaar overlappen van de geromantiseerde beelden van de ideale vrouw, goede echtgenote, perfecte moeder, meegaand en vreedzaam.

Maar toch, volgens de geschiedkundige, onder de vrouwen van vlees en bloed bestaat diversiteit. Met andere woorden, onder hen bevinden zich moeders, huisvrouwen, werkneemsters, eigenaren van onroerend goed, handelaren, vroedvrouwen, docenten, studentes en zovele andere vrouwelijke identiteiten die ze in de loop van hun levens geïnternaliseerd hebben. Maar deze vrouwen vereenzelvigen zich niet alleen met één van deze identiteiten; het valt eigenlijk op dat velen in de loop van hun leven verschillende sociale identiteiten met zich meedragen die in de meeste gevallen niet met elkaar in strijd zijn, aangezien ze het gevolg zijn van hun sociale rollen. Ze zijn moeders, ze zijn echtgenotes, maar ook zijn ze moeders en werkneemsters, ze zijn echtgenotes en docenten, ze zijn moeders en

vroedvrouwen en verpleegsters. Ze zijn vrouwen.

Het is de moeite waard om in herinnering te brengen dat er in de Braziliaanse geschiedschrijving enkele geruchten bestaan over vrouwen op het land en binnen de eerste coöperaties. Onder de onderzoeken die stem gegeven hebben aan de vrouw uit de agrarische sector is die van de geschiedkundige Maria Aparecida Moraes Silva, volgens wie de rol van de immigrantenvrouw op de agrarische bedrijven van fundamenteel belang was voor het levensonderhoud van het gezin.

Het thuis verwerken van levensmiddelen speelde een belangrijke rol in de productie voor eigen consumptie van de kolonistengezinnen: het verwerken van rund- en varkensvlees, vet, zoetigheden, inmaak …. Het maken van zeep, naaien van kleding voor het hele gezin, maken van matrassen en dekens … kaas, boter, afgezien van taken die betrekking hadden op het verwerken van rijst en koffie met een stamper, waren andere verplichtingen van de vrouw.

PAGINA 69

PAGINA 68

PAGINA 67

210

Terugkomend op de gemeenschap in Carambeí valt het op dat hetzelfde proces van bouwen aan een identiteit heeft plaatsgevonden onder de Nederlandse immigrantenvrouwen en het nageslacht van de Nederlandse immigranten. Ongetwijfeld werd de eerste stap bij de identiteitsopbouw onder hen gezet uit de noodzaak hun nationaliteit vast te stellen; hun culturele bagage dus. Zo is het mogelijk te onthullen dat deze vrouwen in de eerste plaats hun zelfbeeld hebben opgebouwd aan de hand van de ontdekking van wie ze nou eigenlijk waren – immigranten, dochters van immigranten, dochters van Nederlanders, echtgenotes van immigranten – kortom, houders van culturele kenmerken en van unieke gebruiken en gewoonten die meegebracht zijn door hun oorspronkelijke groep. Ze spraken een andere taal. Ze hadden een andere muzikale, culinaire en artistieke smaak. Een andere norm voor wat kunst is.

Later bracht het proces van identiteitsopbouw deze vrouwen ertoe zichzelf te zien als leden van een sociale en arbeidersgroep, ze waren Nederlandse immigranten, ze waren dochters van immigranten, en ze waren arbeidsters. Alhoewel de traditionele rol van huisvrouw het eerste antwoord is dat opkomt wanneer ze zich afvragen wat het domein van de vrouw in Carambeí was, is het zo dat wanneer er gevraagd wordt naar plaatsen waar de vrouw aanwezig was en de activiteiten die ze ontwikkelde, duidelijk wordt dat ze ook op het boerenbedrijf werkte. Vaak deed

ze dat van kind af aan. Velen doen het nog.

Neem het geval van Wilhelmina Reugenbrink Verschoor die in 1911 de gemeenschap van Conçalves Junior, in de streek van Irati, verliet en samen met haar man verhuisde naar de kolonie Carambeí. Mina zag zichzelf niet als pionierster maar waarschijnlijk als Nederlandse vrouw, als moeder, echtgenote en tante. Een vrouw die zorg droeg voor de eigen drie dochters van het echtpaar, en voor een zoon en vijf dochters van een zwager, ondanks dat verwaarloosde ze het werk op het bedrijf niet want het was heel gewoon onder de immigranten dat vrouwen en kinderen voor het land zorgden terwijl de mannen werkten bij de wegenaanleg. Deze manier van doen beoogde de erbarmelijke familieomstandigheden te verlichten.

Vermeld dient te worden dat de moeilijke omstandigheden waarin ze leefden – de armoe, het klimaat, de ziekten – uiteindelijk het leven kostte aan vele vrouwen uit de gemeenschap, ook een feit dat Wilhelmina Reugenbrink Verschoor maakt tot één van die vrouwen die de harde werkelijkheid van de eerste jaren overleefd hebben. Helaas, vele anderen hadden niet hetzelfde geluk: volgens verslagen zijn ze begraven op het “Vrouwenkerkhof” van Conçalves Junior.

Het moet gezegd worden dat het dagelijks leven van de immigrantenvrouw in Carambeí ook getekend werd door moeilijkheden. Afgezien van de huishoudelijke taken wat de zorg voor het huis zelf inhield zoals wassen, koken en schoonmaken, en de zorg voor de kinderen, werkten zij op het land en bij het melken van de koeien. Zodoende werkten de vrouwen bij het melken en in de fabriek in het decennium van 1910 toen begonnen werd met het maken van kaas.

Op deze manier hielpen de dochters van Aart Jan de Geus bij het maken en de verkoop van kaas tussen 1913 en 1916, volgens informatie die verstrekt werd door de immigrantendochters Jeltje van der Meer de Boer en Anneke Slob de Geus. De jongeren Jannetje en Pleuntje waren verantwoordelijk voor het transport naar en de verkoop van het product in de stad Castro. In die tijd waren paard en paard en wagen de enige beschikbare transportmiddelen.

Als de goede amazones die ze waren, deden de meisjes het transport per paard, en voor hun veiligheid, gaf hun vader ze een jachtgeweer.

De noodzaak die zich voordeed in deze context bood deze twee vrouwen de mogelijkheid zich activiteiten toe te eigenen – het maken en verkopen van kaas – en symbolen – wapen en paard - die

PAGINA 70

211

historisch gezien tot het domein van de man behoorden.

Op één van de weinige afbeeldingen uit de dertiger jaren (een foto van de familie Jacob Voorsluys) zijn twee vrouwen te zien, twee mannen en een jongen voor de eerste kaasfabriek. Eén van de vrouwen draagt een schort wat wijst op aandacht voor hygiëne tijdens de productie.

Uiteraard waren het de levensomstandigheden van mannen, vrouwen, ouderen en kinderen in Carambeí en in andere streken van Zuid-Brazilië in het begin van de 20e eeuw die deze taken, die cultureel gezien tot de mannenwereld behoorden, tot een onderdeel van de vrouwelijke ervaringswereld van de landarbeidsters van het zuiden maakten. Zodoende leidden specifieke omstandigheden tot de opbouw van verschillende identiteiten van mannelijke en vrouwelijke agrarische arbeiders, evenals de vorming van verschillende mannelijke en vrouwelijke profielen.

Met de oprichting van de coöperatie werden transport- en verkoopactiviteiten weer een mannelijke aangelegenheid, maar melken bestond uit werk dat door mannen en vrouwen gedaan werd.

Op zijn beurt was het wassen van de melkbussen voor de opslag en het vervoer van de melk, evenals het wassen van de hulpmiddelen bij het mechanische melken in de vijftiger jaren een typische vrouwenaangelegenheid. Verder reikend dan de activiteiten die betrekking hadden op het land en het huishouden, oefenden de vrouwen, nazaten van immigranten, functies uit als verpleegster, onderwijzeres, vroedvrouw en handelsvrouw.

In de eerste twee decennia van de 20e eeuw nam Wilhelmina Reugenbrink Verschoor behalve de taken van huisvrouw, moeder en echtgenote de functies van ziekenverzorgster en vroedvrouw op zich. Gedurende jaren waren zij en haar dochter Wilhelmina Verschoor verantwoordelijk voor de geboortes van verschillende kinderen in de gemeenschap, en in verband daarmee was het niet ongewoon dat ze hun warme bedden uit moesten in strenge winternachten, te voet bij nacht en ontij en met regen, om zwangere vrouwen bij te staan bij de bevalling. Zo kon de gemeente gedurende die moeilijke jaren met weinig financiële en transportmiddelen zich verlaten op de toewijding van Wilhelmina Reugenbrink Verschoor die, behalve dat ze zich wijdde aan alle huishoudelijke taken, ook haar aandacht en zorgen richtte op mannen en vrouwen.

Maar in het volgende decennium was het Helena de Geus

die de vrouwen bijstond als vroedvrouw. De familie van Helena is maar kort in Carambeí geweest omdat haar vader behalve het werk op het land zich ook bezighield met handel. Dus besloot hij met zijn gezin te verhuizen naar Ponta Grossa om als handelaar te gaan werken. Helen kocht een motorfiets om het heen en weer pendelen tussen de oude stad en de kolonie te vergemakkelijken waar ze kraamvrouwen bij bleef staan. De motor maakte het ook mogelijk om haar vriendinnen regelmatig te bezoeken. Helena, als vrouw met een moderne levensstijl, had de gewoonte de meisjes mee uit te nemen, ze droeg wijde broeken en soms overhemden met stropdas.

Vergeet niet dat in die tijd jurk, rok en schort dé kleding was die de vrouw en het vrouwelijke bepaalde.

De bepaling van wat de moderne vrouw was, behoorde ook aan tante Nicia, zoals ze genoemd werd door de vrouwen die haar gekend hebben. Deze benaming is gekoppeld aan het feit dat Nicia in de Verenigde Staten gewoond heeft en, vooral, aan de manier van kleden; per slot van rekening toonde ook zij de gewoonte van het dragen van wijde broeken en ze hield erg van paardrijden. Hoewel het paard in de eerste decennia van de 20e eeuw een van de weinige transportmiddelen was, was paardrijden historisch en cultureel gezien een mannelijke bezigheid. Misschien beschouwde Nicia zichzelf niet als modern, maar in de ogen van de andere vrouwen was ze dat wel.

In de vijftiger jaren arriveerde de nieuwe vroedvrouw, de Nederlandse Cornelia Kurk. Met een opleiding gebaseerd op medische kennis die in het Europa van eind 19e, begin 20e eeuw circuleerde, heeft ze veranderingen doorgevoerd in de zorg voor de zwangere vrouw en baby's, gedurende de zwangerschap en na de geboorte. Ze was een vroedvrouw die gezien werd als “modern”. Zij begon met prenatale zorg. In een kamer van haar huis richtte ze een spreekkamer in waar zwangere vrouwen periodiek aandacht kregen. Op de consulten werd de bloeddruk opgenomen en de buik onderzocht, behalve dat gaf de vroedvrouw voorlichting over hygiënische opvattingen want het leven op het kamp bracht risico's mee voor de kwetsbare baby's. Het vuil van het veld en vooral de koeienmest hebben tot de dood van sommige kinderen geleid. Om af te doen met dit soort gevallen leerde Cornelia de moeders om de babykleertjes uit te koken en ze te strijken want de luiers waren van doek en moesten goed gereinigd worden, vooral tijdens de eerste levensdagen van de baby wanneer de navel nog aan het genezen was.

PAGINA 73

PAGINA 71

212

Met de gezondheid en het welzijn van de vrouwen van de gemeenschap constant voor ogen, richtte Cornelia de vereniging van het Groene Kruis op die zijn diensten aan de leden heeft verleend tot in de tachtiger jaren. Het doel van deze vrouwenorganisatie was: assistentie verlenen aan moeders gedurende de eerste tien dagen na de bevalling en hulp bieden aan zieke dames die niet in staat waren de huishoudelijke taken uit te voeren. Om de financiële middelen bij elkaar te krijgen voor het betalen van het werk van verpleegsters, kindermeisjes en huishoudsters, rekende Het Groene Kruis met een maandelijkse contributie.

Het is belangrijk te onderstrepen dat het bijstaan van vrouwen gedurende de eerste tien dagen na de bevalling, wat de leidraad was in het reglement van de Vereniging, zijn oorsprong vond in een traditie van de gemeenschap die richtlijnen geeft voor de benodigde rusttijd na de bevalling. Aldus geleid door het inzicht van de vrouwelijke pioniers dat nog altijd richting geeft aan de ervaring van het moederschap van de vrouwen die in de gemeenschap leven, moet de vrouw de eerste dagen het bed houden; vanaf de vijfde dag mag ze de maaltijden met het gezin gebruiken en op de tiende dag herneemt ze haar gebruikelijke taken. Deze richtlijnen voor postnatale zorg wezen ook op verschillen in de beleving van het vrouwelijke tussen de dames van de gemeenschap van Carambeí en die van andere vrouwen. In het geval van de vrouwen van Poolse afkomst bijvoorbeeld, behelzen de voorzorgsmaatregelen veertig dagen, met specifieke voorschriften over voeding en activiteiten.

De zorg voor kraamvrouwen komt ook tot uitdrukking in acties van de coöperatie Batavo die bepaalde bedragen van de jaarlijkse begroting bestemde voor het aannemen van verpleegsters om kraamvrouwen tijdens de eerste dagen na de bevalling te helpen.

In de zestiger jaren werden vraagtekens gezet bij dit beleid door één van de coöperatieleden die het niet eens was met het toekennen van een deel van de begroting om “huishoudelijke hulp” te subsidiëren, dat wil zeggen, het contracteren van een verpleegster om de vrouwen van leden bij te staan. Dit standpunt werd echter niet in overweging genomen door de rest van de leden, die hierom lachten en uiteindelijk de begroting goedkeurden.

Om terug te komen op de loopbaan van de vroedvrouw Cornélia Kurk in Carambeí, er moet vermeld worden dat ze in de gemeenschap is gebleven tot en met de zestiger jaren, toen ze

PAGINA 75

PAGINA 74

213

terugkeerde naar Nederland. Gedurende de jaren dat ze in de gemeenschap verbleef, brachten veel vrouwen hun kinderen met haar hulp ter wereld. Kalm en toegewijd bracht Cornélia vaak hele nachten door aan de zijde van zwangere vrouwen om het moment van de geboorte af te wachten van nieuwe Brazilianen en Braziliaansen, nazaten van Nederlandse immigranten.

Met de komst van een verloskundige arts die in Ponta Grossa woonde en de vrouwen van Carambeí die in verwachting waren behandelde, begonnen de vrouwen hun kinderen ter wereld te brengen in de kraamklinieken van de nabijgelegen stad. Opnieuw deed een medisch betoog de lokale gebruiken wijzigen. Volgens enkelen werd deze verandering als een verlies gevoeld voor de zwangere vrouw, want ze waren van mening dat de zorg in het ziekenhuis anders was dan de aandacht die de verloskundige Cornélia gaf. Vrouwen die met hulp van Cornélia bevallen waren, maar bij de volgende zwangerschappen behandeld werden door artsen, dachten met weemoed terug aan de zorg en de aandacht die ze van de vroedvrouw hadden gekregen. Volgens hen was de behandeling van de artsen anders als gevolg van nieuwe behandelmethodes die opgang maakten. De keus van een keizersnee tegenover die van een gewone bevalling was één van de veranderingen die door de moeders van de eerste helft van de 20e eeuw opgemerkt werd, toen ze zagen dat moeders van de tweede helft van de 20e eeuw de keizersnee opvatten als de normaalste zaak van de wereld.

In de loop van twee decennia heeft Cornélia Kurk zwangeren en zieken behandeld in een spreekkamer die ingericht was in een kamer in haar eigen huis. Voordat zij dit deed, werd de taak van verpleegster verricht door de echtgenote van dominee Muller, Charlotte. Het echtpaar was in 1935 in Carambeí aangekomen en behalve dat zij andere taken uitvoerde, werd ze ook de eerste verpleegster. Met haar rijtuigje bracht ze regelmatig bezoeken aan de families van de kolonie. Ze was bezorgd om het welzijn van de families, gaf voorlichting over hygiëne en onderwees gezondheidszorg voor vrouwen, kinderen en mannen.

Vaak bracht Charlotte de zieken naar de pastorie om de nodige zorg te kunnen verlenen totdat de zieke genezen was. Zo bracht ze vol overgave vele koude winternachten door met ziekenzorg.

Dus in de eerste decennia was de zorg voor zieken en zwangeren in Carambeí een vrouwentaak. Een andere vrouwelijke activiteit was die van werkster, waar de jonge alleenstaande

vrouwen zich mee bezighielden op zoek naar betere levensomstandigheden. In de dertiger jaren had Charlotte Muller hulp van de jonge Maria Harms om te helpen met de huishoudelijke klusjes. Andere dames uit de gemeenschap hadden eveneens huishoudelijke hulp van jongeren, die bij wijze van betaling vaak een koe ontvingen en die, op deze manier, al bezittingen hadden wanneer ze trouwden.

Het betaalde vrouwelijke huishoudelijke werk, hetzij in geld hetzij in natura, was vanaf de beginjaren heel gewoon in de kolonie. Er dient opgemerkt te worden dat enkele jongeren als huishoudelijke hulp in Ponta Grossa en Castro werkten, want de economische toestand was moeilijk.

Waar het Maria betrof, de jongere werd gadegeslagen door het echtpaar Muller zonder dat ze het zelf wist. Behalve dat ze zich heel goed kweet van haar huishoudelijke taken, bleek ze intelligent en dit trok de aandacht van het echtpaar die besloot haar een cursus in São Paulo te laten volgen. Na de voltooiing heeft Maria Harms gewerkt in Goiás op een school die door een NoordAmerikaanse missie gerund werd. In 1944 is ze teruggekeerd naar Carambeí en werd onderwijzeres van de eerste klassen.

Een andere vrouw die inzat over de kennis in de gemeenschap was Wilhelmina Reugenbrink Verschoor die de eerste bibliotheek van Carambeí heeft opgezet, dit was nog in de eerste decennia van de 20e eeuw. Betrokken als ze waren bij de gemeenschap, hebben zij en haar man boeken aangevraagd bij een Nederlandse culturele instelling. Met de komst van de eerste boeken is Wilhelmina begonnen met het organiseren van de Bibliotheek bij haar thuis, waarbij ze er zorg voor droeg de boeken te selecteren op wat gelezen kon worden aangezien enkele informatie bevatten die in strijd was met de christelijke geboden, die werden vervolgens bewaard. Maar in de veertiger jaren werden de boeken naar het huis van de onderwijzeres Geralda Harms gebracht, zus van Maria, en later werden ze overgebracht naar de Clube Social alwaar ze zich tot op de dag van vandaag bevinden.

Onder de velen die profijt gehad hebben van de kennis uit de boeken van de Bibliotheek die opgezet was door “tante Mina”, zit de Christelijke Vrouwenvereniging, een vrouwenvereniging die gepland en opgezet was door Charlotte Muller.

In 1935 met de oprichting van de meisjesgroep Esther, werd de eerste vrouwenorganisatie van de gemeenschap gecreëerd, de Christelijke Meisjesvereniging. In 1944 verscheen de

Christelijke Vrouwenvereniging met de oprichting van de groep Dorcas die de dames van de gemeenschap bij elkaar bracht. Uit deze nieuwe groep kwamen de traditionele vrouwenorganisaties van Carambeí voort – Christelijke Vrouwenverenigingen. De eerste vergadering vond plaats in de pastorie waar, gedurende jaren, de bijeenkomsten van de meisjes en dames plaatsvonden. Met het oog op een verdieping in christelijke kennis van de vrouwen werd gedurende het eerste deel van de bijeenkomst Bijbelstudie gehouden, een routine die tot op de huidige dag voortduurt. Voor het tweede deel van de bijeenkomst organiseerde senhora Charlotte handwerkgroepen – borduren, haken, naaien en andere soorten van handvaardigheden die er in de loop der jaren bijkwamen.

Terwijl de vrouwen zaten te handwerken, las senhora Charlotte voor uit een literair werk – roman, korte verhalen of gedichten. In de loop van de 20e eeuw onderging dit gedeelte van de bijeenkomst aanpassingen die allemaal verband hielden met de veranderingen in de behoeften van de vrouwen van de gemeenschap en met de verschillen in vrouw zijn die gevormd werden naar aanleiding van wijzigingen in de werkelijkheid. Tegenwoordig worden er recreatieve activiteiten gedaan in het tweede gedeelte van de vrouwenbijeenkomsten waaronder spelletjes en raadsels. Al jaren wordt er niet meer gehandwerkt op de bijeenkomsten van de vereniging.

In de vijftiger jaren heeft Odete Moesker nog twee vrouwengroepen gevormd die aan de Gereformeerde Kerk verbonden waren. De ene was de groep van de tienermeisjes die Mirjam genoemd werd en waarvan de bijeenkomsten op de gebruikelijke tijd gehouden werden, 's middags. De andere was de groep van de Vrouwenvereniging, Ora et Labora, die ook getrouwde vrouwen bij elkaar bracht, maar de bijeenkomsten waren 's avonds.

Dit was een uitdrukkelijke wens van de vrouwen voor wie het onmogelijk was overdag mee te doen aan de bijeenkomsten van Dorcas vanwege het huishouden (schoonmaken, koken, voor de kinderen zorgen, enz.) en het werk op het bedrijf.

In 1995 heeft Hilla Stanke, echtgenote van dominee Geraldo Stanke, een nieuwe vrouwenvereniging opgericht met de naam Clara Luz. Maar de reden die aanleiding heeft gegeven tot de oprichting van de groep was de taal die gesproken werd op de bijeenkomsten, want de groep koos ervoor om het Portugees aan te nemen als voertaal voor de bijeenkomsten. De andere groepen hielen vast aan de oorspronkelijke taal, het Nederlands. Op zoek naar een

PAGINA 77

PAGINA 76

214

manier om de traditie aan te passen en haar te behouden, werden de groepen van de meisjes (Esther) en de tienermeisjes (Mirjam) vervangen door een groep die jongeren, jongens en meisjes, samenbracht, deze is tot op de dag van vandaag actief. Net als de vrouwengroepen die bijeen blijven komen en aan een traditie vasthouden die begonnen is in de dertiger jaren. Om de vergaderingen te kunnen organiseren heeft elke groep een bestuur, dat gekozen wordt uit de deelnemers van de groep en welke zijn functie gedurende twee jaar uitoefent.

In het begin van de vijftiger jaren verlieten dominee Muller en zijn echtgenote Charlotte de gemeenschap, maar voordat ze vertrokken heeft senhora Charlotte een evenement in het leven geroepen dat traditie is geworden in de gemeenschap. In 1953 hield de Vrouwenvereniging de “Christenvrouwendag”, die gevierd werd met een bijeenkomst waaraan ook de dames deelnamen van de kolonie van Castrolanda – die gesticht werd in 1951. Voor de Dag met feestelijkheden waren activiteiten georganiseerd die veel weg hadden van datgene wat op de vrouwenbijeenkomsten gedaan werd, aangevuld met een heerlijke lunch en recreatieve activiteiten. Er werd ook afgesproken dat elk jaar één van de gemeenschappen een feestelijke bijeenkomst zou organiseren en huisvesten.

In de zestiger jaren hebben de vrouwen uit de Nederlandse immigrantengemeenschap van Arapoti – gesticht in de zestiger jaren - zich aangesloten bij de vieringen. In de loop van de tweede helft van de 20e eeuw komen elk jaar in oktober de vrouwen samen uit de kolonies van de Nederlandse nakomelingen voor het vieren van de Christenvrouwendag. Op deze manier wordt nog een traditie in stand gehouden die door de gemeenschap is ingesteld.

Zo bevorderen de samenkomsten van de vrouwen vriendschapsbanden die families en gemeenschappen tot elkaar heeft doen naderen. De onderlinge betrekkingen tussen de vrouwen bracht de jongens en meisjes uit de drie gemeenschappen bij elkaar.

Verkeringen, huwelijksfeesten, nieuwe ervaringen…

Het echtpaar Muller liet een grote leegte achter… Na hun vertrek in 1952 kwam dominee Moesker in de gemeenschap aan, samen met zijn echtgenote Odete Moesker, om het werk van de Gereformeerde Kerk op zich te nemen. Het echtpaar maakte het mogelijk dat de gemeenschap andere ervaringen opdeed en de vrouwen kregen nog een vrouwenorganisatie.

Odete Moesker nodigde de vrouwen uit om Evangelisatiegroepen op te richten. Deze vrouwelijke plaats binnen

PAGINA 41

215

de kerk had als één van haar speerpunten het woord van God te brengen aan vrouwen die in de omgeving van Carambeí woonden.

Dit was het doel van het eerste deel van de bijeenkomsten, wanneer het lezen en overdenken van de Bijbel plaatsvond. Gedurende het tweede deel vonden lezingen plaats over hygiëne en lessen over huishoudelijke taken – kleding wassen, huis schoonmaken, bed opmaken, tafeldekken enz. Handwerken was ook een onderdeel van de activiteiten van de Evangelisatiebijeenkomsten.

Door middel van dit evangeliseren leerden de vrouwen van de immigrantengemeenschappen andere vrouwen kennen. Ze kwamen in contact met andere realiteiten en zo brachten ze veranderingen aan in de situatie van ontelbare vrouwen.

Veel later, aan het eind van de zestiger jaren, kwam nog een vrouwenorganisatie op in Brazilië. In een wereld die getekend werd door feministische strijd en door het groeiende aandeel van vrouwen op diverse terreinen van de maatschappij verscheen in Carambeí de Plattelandsvrouwenvereniging Wilhelmina. In eerste instantie was de vereniging gericht op het brengen van informatie voor de vrouwen van de kerk over het welzijn van de vrouw, schoonheid, onderwijs voor de kinderen en andere onderwerpen die voor de deelneemsters van belang waren, zoals kook- en handvaardigheidslessen.

Het nieuwtje verspreidde zich en vele vrouwen die niet tot de kerk behoorden, begonnen de bijeenkomsten bij te wonen. Voor elke vergadering werd een specialist uitgenodigd om te spreken. Het groeiende debat in de pers over de vrouw en het vrouwelijke, spoorde de vrouwen aan haar kennis over haar lichaam te vergroten en haar posities in de maatschappij. De vereniging heeft haar activiteiten voortgezet in de loop van deze veertig jaar en de bijeenkomsten blijven maandelijks plaatsvinden, 's avonds.

De door plattelandsvrouwen georganiseerde verenigingen zijn een opmerkelijk verschijnsel in de geschiedenis van het Brazilië van de zeventiger jaren. De meeste hebben een religieuze oorsprong, alhoewel er ook onkerkelijke verenigingen waren. De besprekingen die binnen deze verenigingen plaatsvonden, onafhankelijk van de oorsprong, hadden thema's als onderwijs en gezondheid als speerpunt, zoals de onderzoeken van Paola Cappellin Giulani, en konden rekenen op steun van specialisten van de desbetreffende onderwerpen die in de belangstelling stonden – onderwijs, gezondheidszorg en sociaal werk.

Terugblikkend op het verleden van de kolonie Carambeí valt op dat óók de vrouwen de gemeenschap gevormd hebben. Ze

waren altijd actief en verantwoordelijk voor de meest uiteenlopende activiteiten. In de loop van de eeuw hebben ze verschillende posten betrokken en talloze taken uitgevoerd binnen de Kolonie, gerelateerd aan plaatselijke karakteristieken, aan veranderingen in het vrouwelijke burgerschap en aan domeinen die door de vrouw veroverd zijn in de westerse samenleving.

Vrouwen van vlees, bloed en gevoelens hebben verscheidene identiteiten aangenomen en vrouwelijke rollen in de loop van hun levens, die hun besef van wat vrouwelijke is overhoop gooit. Veel van de eigenschappen die het beeld vormen van de vrouw en het vrouwelijke in Carambeí, evenals in de rest van het land, is gekoppeld aan activiteiten en rollen die historisch gezien beschouwd worden als vrouwelijk – verpleegster, verloskundige, onderwijzeres, echtgenote, tante, dochter, typiste, secretaresse, naaister, werkster.

Echter, senhora Maria Voorsluys was een vrouw die, in het begin van de 20e eeuw, behalve moeder, echtgenote en tante ook handelsvrouw was, een activiteit die als hoofdzakelijk mannelijk beschouwd werd.

In haar huis en dat van haar man, senhor Jacob, verkocht ze garen, knopen, kleding en, voornamelijk, stoffen. In die tijd werd veel kleding in opdracht gemaakt door naaisters uit de kolonie, of zelfs door de huisvrouwen zelf – moeders, dochters en oma's -. Ze werden gemaakt uit katoenen zakken waarin het meel en de suiker verpakt kwam. De vrouwen wasten deze zakken goed uit en hiervan maakten ze jurken en andere vrouwenkleding – meisjes, teenagers en dames – en hemden en korte broeken voor de mannen – jongens, teenagers en heren. Voor kleding voor feestdagen en de zondag echter, had men liever de stoffen van “tante” Maria en de verkoop vond plaats in de slaapkamer van het echtpaar, want in het huis was geen ruimte om een winkel onder te brengen.

Het kopen van de stof werd voornamelijk door de vrouwen gedaan die verlangend afwachtten tot senhora Maria naar Ponta Grossa zou gaan om de laatste noviteiten op te halen. De handelsvrouw gebruikte het tweepersoonsbed om de stoffen op uit te vouwen, opdat de klanten datgene konden uitzoeken wat ze het liefst wilden hebben. Veel van de charme van de de jurken van de meisjes en dames uit de kolonie van Carambeí in de eerste decennia van de 20e eeuw was te danken aan de goede smaak van de huis- en handelsvrouw Maria Voorsluys.

Tot slot dient opgemerkt te worden dat huis, kamp, melken, kerk, verenigingen, handel, coöperatie en school derhalve domeinen zijn waar de vrouwelijke identiteit van Carambeí werd gevormd.

1

Master in Geschiedenis aan de Federale Universiteit van Paraná; Medewerker-hoogleraar van de Afdeling Geschiedenis aan de Staatsuniversiteit van Ponta Grossa van 2006 tot 2009; doctorandus in Geschiedenis aan de Federale Universiteit van Paraná.

216

HONDERD JAAR NEDERLANDSE AANWEZIGHEID IN CARAMBEÍ: MERKTEKENS IN ARCHITECTUUR, STEDENBOUW EN TUINARCHITECTUUR

De eerste honderd jaar van Nederlandse immigratie zijn al voorbij; met andere immigranten hebben zij van Paraná het Andere Brazilië gemaakt, een plaats van culturele bestendigheid en herinterpretaties die het resultaat zijn van de ontmoeting tussen de in de bagage meegebrachte tradities en de plaatselijke realiteit.

Sinds de komst van de pioniers in 1911 hebben vier generaties in het landschap hun sporen gezet door in de velden van Carambeí woningen, bedrijfs- en kantoorgebouwen neer te zetten. Ze dragen allemaal op hun eigen wijze iets van de rurale architectuur van Nederland – deel uitmakende van de Frankische tak van de Centraal-Europese architectuur – en versterkten deze architectuur met het gebruik van materialen die kenmerkend zijn voor een staat die veel hout produceert zoals Paraná en, bovenal, door de architectuur te onderwerpen aan een ruimtelijke behandeling die aangepast is aan de weidse ruimtes van de Campos Gerais. De uitgestrektheid van de Nieuwe Wereld moet de eerste immigranten verrast hebben, want zij waren gewend aan de krappe Europese leefruimte (en in Europa staat Nederland bekend om de wel zeer grote bevolkingsdichtheid). Dit was de aanleiding om zich de ruimte met nieuwe vormen toe te eigenen, vormen die al niet meer Europees waren, maar ook niet nationaal: zij zijn op verschillende manieren Braziliaans, zoals het Paraná past.

Het contrast tussen de op één plaats gevestigde Europeanen en de uitgestrektheid van de Zuid-Braziliaanse steppen kwam al naar voren bij de methode die toegepast werd om het grondgebied van de Fazenda Carambehy te verdelen (een vorm die later herhaald werd in Pilatus, Areião, Mangabeira, Santa Cruz, enz.). De boerderijtjes werden langs de wegen aangelegd - die nog steeds linhas (lijnen) genoemd worden, die bijna synoniem zijn aan koloniën - en niet in dorpen, zoals gebruikelijk was in het grootste deel van Europa.

De wijze van indeling die door de landmeters van de Brazil Railway Company werd toegepast was bij de ambtenaren van de provinciale overheid (later van de deelstaat) al sinds het begin van de officiële kolonisatie in gebruik, want de bezitters van de plaatselijke macht hadden er niet het minste belang bij om menselijke samenvoeging te bevorderen, en helemaal niet van buitenlanders. Slechts een paar immigranten slaagden erin om bij

PAGINA 85

PAGINA 84

PAGINA 83

Joel Larocca Junior1 Píer Luigi Larocca2 Clarissa de Almeida Lima3

elkaar te blijven in dorpen, zoals de Wolgaduitsers in de jaren 1870 en de Donauduitsers in de jaren 1950; zij waren uiteindelijk immigrant voor de tweede keer, afkomstig uit vijandige gebieden.

De Nederlandse pioniers van Carambeí hadden al drie jaar doorgebracht in Gonçalves Junior, een officiële kolonie waar alles gerangschikt was in lijnen (met slechts een klein centraal dorpje voor de bevoorrading en religieuze bijeenkomsten). De nederzetting aan weerszijden van wat nu de Avenida dos Pioneiros is, was dus helemaal niet vreemd, en kwam zelfs goed overeen met het individualisme dat karakteristiek is voor protestanten met een calvinistische traditie.

De verspreide menselijke bezetting, waarbij elk gezin een stuk grond van royale afmetingen toebedeeld krijgt, geeft vorm aan een utopie die past in de steppen van Amerika, Canada, Australië en Argentinië, gebieden die verwant zijn aan de Campos Gerais, in het centrum van Paraná. Frank Lloyd Wright, een exponent van de Amerikaanse architectuur en altijd een enfant terrible, prees deze vorm van bezetting aan als zijnde de passende ruimtelijke vorm voor de ontwikkeling van de individualiteit en de onafhankelijke geest, waarvan men geloofde dat deze de hoogste waarden waren die nagelaten waren door de stichters van Amerika. Hij gaf het de naam Broad Acre City, een non-stad waarbij ieder gezin een perceel van minimaal een acre (4.047m²) kreeg en een door tuinen omringd huis. Het model dat het dichtst bij de utopie van Wright komt is de Amerikaanse buitenwijk, met haar royale verdeling van de ruimte en de absolute afhankelijkheid van de auto.

De vorm van grondbezetting die in Carambei werd toegepast, misschien vanwege de noodzaak van het gezin om dicht bij hun dieren te blijven, was de reden dat er tijdens een periode van vijftig jaar geen stad noch dorp was: de officiële gebouwen werden langs de weg geplaatst, zonder de beschutting van de IberischAmerikaanse dorps- of stadskern. Pas in de vijftiger jaren, toen de wijk Nova Holanda verkaveld werd en gebruikmakende van de bevoorrechte ligging, groeide de bevolking van de strook langs de weg van Ponta Grossa-Castro. Zo werd het begin geschapen van de stad die momenteel 15.000 inwoners telt.

Tot de laatste decennia van de twintigste eeuw kon men in Carambeí een duidelijke tweedeling waarnemen tussen de stad en

PAGINA 88

de kolonie, respectievelijk de woonplaats van de arbeiders en de coöperatieleden, elkaar aanvullende facetten van de economische groei die in de dertig jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog over de hele wereld plaats vonden. Vanaf de zeventiger jaren breidden de meer efficiënte zuivelboeren van de Nederlandse kolonie hun belangen uit met landbouw en pluimveehouderij, hetgeen de aanzet was tot de bouw van een industrieel complex langs de Avenida dos Pioneiros, en is vandaag zeker een van de grootste groepen van de voedingsindustrie van de deelstaat Paraná.

De zuivelfabriek van de Cooperativa Central, een technisch wonder toen ze in 1954 geopend werd, is nu klein in vergelijking met de huidige installaties. Daarnaast is er de altijd levendige drukte van vrachtwagens die goederen brengen en halen en van de autobussen die de werknemers halen en brengen, waarvan er 2000 dagelijks uit Castro of Ponta Grossa komen, omdat er geen woongelegenheid in de stad Carambeí zelf is.

Terwijl in de stad de steeds duurder wordende kleine kavels bijna uitsluitend gebruikt worden om er woningen neer te zetten, (want de typisch stedelijke handels- en dienstensector is tot vandaag onbeduidend, vanwege de nabijheid van omliggende steden), verspreidt zich langs de Avenida dos Pioneiros een bezetting met een geringe dichtheid. Dit betekent een ontwikkeling in de traditionele vorm van toe-eigening van de ruimte, waarbij het hoofdgebouw, de woning, zicht op de weg heeft, terwijl de werkplaatsen zich meer op de achtergrond van het terrein bevinden.

Om deze reden zijn er aan de hoofdweg vaak smalle zijstraten; sommige van hen dienen ook om toegang te verstrekken tot nieuwe woningen die worden aangebouwd voor familieleden of werknemers. Tegelijkertijd worden de zeer gunstig aan de hoofdweg gelegen percelen verdeeld in nieuwe kavels, individueel of in de vorm van een condominium, waartoe nieuwe inwoners van Carambeí uit de midden- en hogere klasse aangetrokken worden om daar hun grote huizen te bouwen, die bijna altijd het patroon volgen dat in de voorsteden van Amerika wordt toegepast en omringd zijn door ruime tuinen. De Broad Acre City fungeert niet meer als een tweedeling, maar als een aanvulling op de stad.

De toewijding waarmee buiten hard gewerkt wordt, met vee of in de landbouw, was kenmerkend voor het leven van de pionier in Carambeí en liet haar tekens in de ruimte achter. De stallen werden altijd dicht bij de woonhuizen gebouwd, want het was in Europa heel gebruikelijk dat vee en mensen onder hetzelfde

PAGINA 87

217

dak verbleven. Er wordt zelfs verteld dat de armste gezinnen vee in huis hadden als een middel om zich warm te houden. Het gunstige subtropische klimaat van Brazilië maakte in dit geval deze nabijheid overbodig (de stal aan het huis van Jacob Voorsluys, bijvoorbeeld, werd afgebroken) en droeg op deze wijze bij aan een soort van statusverbetering onder de kolonisten. Op enige afstand van de huizen (maar niet te ver), gaven de stallen en loodsen vorm aan het landschap en droegen met hun dakconstructies bij om aan het geheel persoonlijkheid te geven. De constructietechniek toegepast bij het bouwen van deze werkplaatsen kwam voort uit de culturele bagage die door Nederlandse en Duitse timmerlieden was meegebracht; men gebruikte hout in de ingewikkelde structuren die het dak ondersteunden en de gemetselde muren werden ook bepleisterd en gewit, waardoor het duidelijk werd dat de Nederlandse immigranten deze Iberisch-Amerikaanse bouwtraditie hadden overgenomen.

Het overnemen van de cultuur van hun nieuwe thuisland en het behouden van de culturele erfenis van het land van herkomst is ook in de architectuur van de woonhuizen te herkennen. Als het huis in het huidige Carambeí verwantschap vertoont met het huis van de Amerikaanse buitenwijk, dan komt dit vanwege de overeenkomsten in het [kolonisatie]programma (tegenwoordig bijna wereldwijd gestandaardiseerd), maar vooral om te profiteren van de weidse ruimte. De manier waarop dit echter in Carambei gebeurt bewaart een Nederlands tintje dat zichtbaar is in de grootte van de ramen waardoor het licht, in Europa zo spaarzaam, ruimschoots naar binnen kan vallen. Het licht wordt gefilterd door het dichte groen van de tuinen en de bloempotten die in de vensterbank staan, en wat opvalt is de functionaliteit en het intense gebruik van de interne ruimte, welke versierd is met kleine voorwerpen die de culturele herkomst van hun eigenaars onthullen.

De huizen van de pioniers hebben echter nog andere kenmerken, welke niet altijd gehandhaafd worden in de huidige woningen en die het Nederlandse karakter van haar bewoners toont.

Men kan ook enkele invloed waarnemen van een vrij groot aantal bouwers, vooral timmerlieden, van Duitse oorsprong die sinds de eerste jaren opgenomen zijn in de gemeenschap. Dit heeft te maken met het feit dat de bouw met hout vreemd is aan de Nederlanders.

In de traditie van de cultuurhistorische architectuur van de Neder-Rijn zijn de gebouwen altijd van baksteen, zonder pleisterwerk, om te profiteren van het uiterlijk van de bakstenen.

PAGINA 91 PAGINA 93

Hout werd sporadisch gebruikt in een stuk van de zijgevel. Hout, een bijna edel bouwmateriaal in het sinds de Middeleeuwen ontboste Europa, werd gebruikt voor dakconstructies en kozijnen die in zachte kleuren werden geschilderd. De immigratie naar Paraná bracht inderdaad verrassingen voor de Nederlanders in het subtropische Brazilië: bakstenen huizen werden alleen in steden gebouwd, en dan nog alleen voor rijke families. De gewone mensen woonden in houten huizen en het waren kleine houten huisjes met een dak van gespleten plankjes die onderdak boden aan de eerste immigranten in de moeilijke jaren van Gonçalves Junior; evenals de eerste huizen die kant en klaar werden opgeleverd door de Brazil Railway Company, als onderdeel van de verkoopovereenkomst van de grond. De huisjes die door de compagnie in 1911 verstrekt werden, waren ook van hout, met vier symmetrisch geplaatste kamers. De eerste door de kolonisten gebouwde huizen, voor zover ze ook van hout waren en een net zo eenvoudige dakbedekking droegen als de eerste huizen, droeg een centraaleuropese 'handtekening', weergegeven door een kreupel schilddak of wolfdak, dat de timmerlieden van Duitse afkomst in Paraná zo weid verspreid hebben. Dezelfde geometrie komt voor op de daken van de loodsen die in de daaropvolgende decennia werden gebouwd, zoals op oude foto's te zien is.

De oudste huizen die tijdens de honderdste verjaardag van de kolonie nog in Carambeí aanwezig zijn, dateren uit de dertiger jaren en zijn van baksteen. Het gebruik van duurzamer en edeler materiaal doet vermoeden dat dit het gevolg is geweest van een moment van relatieve welvaart van deze families, hoewel de boeren enkele financiële problemen hadden door het gebrek aan kopers van hun melk en kaas tijdens de Eerste Wereldoorlog en ook tijdens de crisis van 1929. De huizen die vanaf 1934 gebouwd werden, waarschijnlijk ter vervanging van de pioniershuizen van nietduurzaam materiaal, hernemen de Nederlandse traditie van het bouwen met bakstenen, hoewel men om onverklaarbare redenen afgestapt is van de zichtbare bakstenen. Een tweede representatieve groep bestaat uit houten huizen uit de jaren veertig of begin vijftig, net na de Tweede Wereldoorlog. Deze tweede groep werd beïnvloed door de traditie in Paraná van het bouwen van huizen met Araucaria (pijnboomhout), waardoor ze verwant zijn aan de woningen van de andere etnische kolonies van Paraná, met dezelfde verticale planken, met een hoog dak en zolderkamers, hoewel steeds een typisch Nederlands trekje aanwezig is door de grote ramen, een

PAGINA 90

218

verschillend gebruik van de waranda en de interne ruimtes van het huis.

Om de woningarchitectuur van Carambeí beter te kunnen begrijpen werden dertien woningen gedocumenteerd: _zes uit de dertiger jaren en zeven uit de vijftiger jaren _ die bezocht werden, opgemeten, gefotografeerd en, in het bijzonder, waarvan hun geschiedenis gedeeltelijk werd herbeleefd door middel van interviews met haar bewoners. De eerste groep omvat het huis van Daniel Los, oorspronkelijk van hout gemaakt in 1927, en het eerste huis van Dymphnus Vermeulen, uit de dertiger jaren; (bij beide huizen werden de buitenmuren vervangen door bakstenen), het huis van Leendert de Geus uit 1934 en het huis van Jacob Voorsluys uit 1937, waarbij de directe verbinding met de stal bij een latere verbouwing verbroken werd, en het huis van Hendrik Harms, iets meer verfijnd dan de andere. Tot de groep van bakstenen huizen uit de dertiger jaren behoort ook het huis van Jan Los, waarvan de stijl niet overeenkomt met de andere huizen en duidelijk sporen vertoont van Portugees-Braziliaanse invloed. Aan de weg naar Krakatoa staat nog een bakstenen huis, maar door verbouwingen en een nieuw houten dak is het niet meer karakteristiek.

Van de in de kolonie nog in gebruik zijnde huizen uit de vijftiger jaren zijn de meeste van hout en zelfs de huizen die metselwerk vertonen danken dit aan een eventuele latere ingreep.

De timmerlieden waren vaak van Duitse oorsprong, met name Walter Gehrmann, wiens eigen huis van 1955 deel uitmaakt van de bezochte groep huizen en momenteel dienst doet als woning voor zijn kleindochter. De andere huizen die al zestig jaar oud zijn en bezocht werden zijn: het huis van Daniel Los Filho, uit 1951; het huis van Ari de Geus, en het huis van Jacob de Geus, ook uit de vijftiger jaren; het huis van Rodolfo Schmidt, het huis Vriesman en het tweede huis van Dymphnus Vermeulen, alle drie gelegen aan de Avenida dos Pioneiros, en verder nog het huis van Geraldo Degger, aan de weg naar Krakatoa.

Het geheel van de bezochte huizen laat zien dat de woningen uit de dertiger jaren een beter uitgewerkt bouwplan hadden en ook een meer verfijnde architectuur, met uitzondering van het tweede huis van Dymphnus Vermeulen. Deze huizen behoorden aan boeren die over meer geldmiddelen beschikten; de houten huizen uit die tijd, die nu bijna tachtig jaar oud zouden zijn, bestaan niet meer.

Het tweede huis van Vermeulen, gebouwd in de vijftiger

jaren, vertoont aanzien en bezit een regelmatig en formeel bouwplan, kenmerken die op gelijke hoogte staan met de bakstenen stadshuizen uit de dertiger jaren, met het verschil dat het naderhand bijna geheel van hout gebouwd werd, met uitzondering van de vloer en leuning van de waranda's, hetgeen het huis uniek maakt.

Ondanks de verfijnde uitvoering is het bouwplan bijna gelijk aan dat van de andere huizen.

Vanaf de vijftiger jaren gingen de meer welvarende bewoners geleidelijk aan over op de moderne architectuur, zonder uitgesproken etnische kenmerken, gebaseerd op een stijl die vanuit de Verenigde Staten werd gepropageerd en door de naoorlogse economische groei universeel werd. Het fabrieksgebouw van de Cooperativa Central, uit het jaar 1954, werd een voorbeeld van een functionele architectuur, zonder daarvoor tradities te begraven: de daken laten al zien dat men een tolerante houding aangenomen heeft ten opzichte van de lokale bouwstijl, die vreemd is van strenge dogma's van het orthodoxe modernisme. Verschillende bakstenen huizen uit de jaren vijftig en zestig volgden hetzelfde patroon dat gebruikt werd in industriële installaties, en na verloop van tijd is het een trend geworden, misschien maniëristisch, om mee te gaan met de moderniteit zonder te breken met het verleden.

Deze houding is, behalve in Carambeí, ook duidelijk waar te nemen in Arapoti en Castrolanda waar de Nederlandse Brazilianen deze architectonische lijn in stand hielden hetgeen resulteerde in bouwwerken van laat-moderne expressie.

Voorbeelden hiervan in Carambeí zijn de bijgebouwen van de Igreja Evangélica Reformada, de Evangelische School en het bejaardentehuis. De herwaardering van gebouwen met architectuur die meer geworteld is in de lokale stijl, is in Carambeí, en ook in de rest van de wereld, een gevolg van de uitputting van het modernisme, die samenvalt met het einde van de Dertig Gouden Jaren, in 1970-80. Het postmodernisme is de basis geweest voor de bouw van de Clube Social met haar indrukwekkende dak, en wierp een nieuw licht op oude utiliteitsgebouwen; een daarvan, met zijn opvallend schilddak, is hersteld om onderdak te bieden aan het Casa da Memória (museum).

Het huis is de leefruimte van het gezin en wordt door haar intensief gebruikt. Het bouwplan dat ten grondslag ligt aan de woningen _ zowel die van baksteen uit de dertiger jaren als die van hout uit de vijftiger jaren -_ onthult het bestaan van grote gezinnen: er waren diverse slaapkamers, een op de benedenverdieping voor

PAGINA 95

219

het echtpaar en, indien mogelijk, een tweede kamer voor de kinderen die ziek waren, want altijd was er wel een met mazelen. De andere slaapkamers bevonden zich op zolder, soms de ruimte delend met de droogplaats van kleren, hetgeen aan Nederland met de geventileerde zolders en kleine binnenplaatsen doet denken. De toegang tot de bovenverdieping, die zelfs in bakstenen huizen van hout was gemaakt, werd verschaft door een trap, ook van hout, met verfijnd timmerwerk, en meestal geplaatst in het midden van de woning, in een kleine ruimte waarin ook de naaimachine stond, een taak die ook door de vrouwen in de kolonie werd vervuld. In sommige gevallen kwam men in deze ruimte een hall tegen met een uitgang naar de waranda aan de voorkant, heel weinig gebruikt overigens, omdat de voordeur meer gebruikt werd voor ceremoniële functies (evenals de aangrenzende “visitekamer”, die gebruikt wordt bij familiefeestjes, zoals met Kerst of verjaardag van de gastvrouw).

In de kolonietraditie vindt de omgang met elkaar meer plaats in de kerk en heel weinig in de huizen, waardoor ook het geringe gebruik van de voordeur verklaard wordt, hetgeen men bij de meeste gebouwen kan opmerken door de afwezigheid van een pad dat naar de deur voert.

Meestal is er een tweede toegang tot de woning met directe toegang tot de eetkamer, die door familieleden en buren wordt gebruikt. Voor gezinsleden die op het land of met vee gewerkt hadden en zich wilden wassen alvorens het huis binnen te gaan, was er nog een derde ingang, over het algemeen afgeschermd door een waranda aan de achterzijde en waar de deur van de badkamer op uit kwam. Dit is een gewoonte die men ook aantreft in de kolonistenwoningen van andere etnische groepen, omdat die veelal op het platteland lagen. De verbinding tussen het huis aan de voorkant en de werkzaamheden op de boerderij, met of zonder waranda's aan de achterkant, werd – en wordt nog steeds – deur van het washok” genoemd, zelfs als er helemaal geen washok is.

De waranda in de huizen van Carambeí onderscheidt zich van andere woningen in Paraná en wordt gekenmerkt door het zo bekende Nederlandse pragmatische gebruik. In tegenstelling tot het gewone gebruik waarbij de waranda de overgang vormt tussen de openbare en privé ruimte, en de verbinding is tussen de 'deftige' en de alledaagse toegang, heeft de waranda hier een functionele eigenschap die de ingangen bij slecht weer beschermt; daarnaast doet de waranda dienst als uitkijkpost op de tuin bij de vooringang

PAGINA 98 PAGINA 99

en de waranda aan de achterzijde dient als onderdak voor landbouw- en tuingereedschappen.

De keuken is klein, zelfs in de huizen van de vijftiger jaren, die al iets van de lokale smaak opgenomen zouden kunnen hebben, in het bijzonder van de invloeden van de Italiaanse, Slavische en Duitse immigranten in Paraná, waarbij de keuken in het centrum van het huis staat. In het Nederlandse patroon, gekenmerkt door de functionaliteit, is de keuken een werkruimte, een toevoegsel aan de eetkamer die tevens fungeert als leefruimte, waarvan sommige inclusief zijn uitgerust met zitbanken – een equivalent van de Stube in het Duitse huis, een woonkamer die anders is dan een keuken en een formele woonkamer en waar altijd een vorm van verwarming aanwezig is.

In de oudere woningen van Carambeí zijn open haarden zeldzaam, in tegenstelling tot de salamanders (ijzeren haarden) die relatief vaak voor komen. Dit komt waarschijnlijk door het gebruik van hout als belangrijkste brandstof, maar men treft ze ook aan in de bezochte huizen van baksteen (de gezellige woonkamer met open haard in het huis van Daniel Los, uit 1927, is het resultaat van een relatief recente verbouwing). Het meest markante in de woningbouw van de Nederlanders in Paraná is de grote hoeveelheid ramen die in de woonkamer het meest tot hun recht komen: vanuit twee richtingen stroomt niet alleen het licht het huis binnen, onmisbaar in het noordelijke Europa, maar ook het landschap, kenmerk van de nieuwe leefruimte in Amerika, en vooral op de Campos Gerais.

Wat men in de meeste huizen aantreft is een grote hoeveelheid meubilair, kleine decoraties, kamerplanten en bloemen. Net als bij hun voorouders is de ruimte dicht bezet, overvol, maar altijd goed geordend en schoon, een taak waarmee meestal de huisvrouw belast werd, zoals ook het vervaardigen van kleding, het bereiden van de maaltijden, de verzorging van de groentetuin, de boomgaard en tuin. Sinds 1911 zijn er altijd zeer weinig dienstmeisjes geweest en geen enkel huis van de bestudeerde woningen heeft kamers voor huispersoneel.

De zware arbeidsroutine teneinde in een ver land een bestaan op te bouwen, liet aan de pioniers weinig tijd over om van de ruimte te genieten, maar toch hebben ze het erfgoed bewaard om van het mooie te genieten, of dat nu binnenshuis gebeurt of in de tuin. In de verhalen van de oudste bewoners duiken bomen op (sommige van enkele eeuwen oud, die nog steeds in de achtertuinen

PAGINA 100

PAGINA 97

220

staan) en de bloembedden, die strak afgebakend en beplant zijn met een verscheidenheid aan soorten, die de huisvrouw en de vazen in de vensterbank van bloemen voorzagen.

Als de in de calvinistische leer gesmede Nederlandse geest zijn liefde voor het werk uitspreekt, voor de eenvoud en nederigheid in de architectuur en soberheid in hun levensstijl, dan is het in de aanleg van de tuin dat zich de poëtische verscheidenheid openbaart door het componeren van ingewikkelde kleurenpaletten in de meest gevarieerde schikkingen.

Hoewel men over het algemeen denkt dat een typisch Nederlandse tuin bloembedden vol met tulpen vertoont, zijn de dichtheid en het intense gebruik van de over het algemeen geringe ruimte nog sterkere trekken dan de weelderige kleur van de bloembollen. En het waren deze kenmerken die de immigranten naar Carambeí brachten om in de staat Paraná het comfort te recreëren van de gecontroleerde open ruimte van Nederland, ook al zijn de oppervlaktes groot en zijn de planten niet dezelfde. De Nederlandse tuin is een voortzetting van het interieur van het huis, een weerspiegeling van hoe je de wereld ziet, rijk en verzadigd, waar orde is gevestigd in het dagelijkse en niet aflatende werk.

De tuinen van de eerste huizen, en die kort na de vestiging in het nieuwe land al aanwezig waren, zijn getrouwer aan de traditie van de Nederlandse tuin. De ruimte, evenals in Nederland, is ook zeer beperkt, omdat deze in het algemeen bestond uit een kleine omheinde ruimte rondom het huis welke, beveiligd tegen het vee, ook als groentetuin wordt gebruikt. De tuin geeft de meer voorname toegang tot het huis weer, voorbehouden aan bezoekers, en vormt een scheiding met de dagelijkse werkruimte. De bloembedden volgen op dit punt een strikte volgorde van vierkanten die van elkaar gescheiden zijn door grindpaden, die niet alleen als toegang dienen, maar als een lint de ruimte ordenen en het onderhoud mogelijk maken. Er zijn verschillende samenstellingen van bloemsoorten die de vazen voorzien om het interieur van de huizen te sieren. Soms zijn deze bloembedden ook gescheiden door stroken gras of sierplanten die een haag vormen. Grasvelden worden zo veel mogelijk vermeden vanwege de moeilijkheid om ze te onderhouden, en ook is deze ruimte voor dieren verboden hetgeen de smaak voor organisatie en netheid onderstreept Zodoende is de tuin niet alleen mooi, maar ook functioneel.

De tuin wordt traditioneel zó gemaakt dat er een overgang tussen de innerlijke en uiterlijke wereld gecreëerd wordt, maar wel

PAGINA 104

PAGINA 101

zorgvuldig gepland, zodat het licht niet tegengehouden wordt, om mooi te zijn zodat het de aandacht trekt, en het moet de privacy van het huis waarborgen. In de Nederlandse traditie is de tuin meer een ruimte voor contemplatie dan genot, zoals een aquarel, en zijn uitbundigheid is het resultaat van de inspanning en toewijding van de tuinman.

De plantengroepen zijn dicht samengesteld met planten van verschillende kleur die gedurende het hele jaar afwisselende tinten vertonen; hierbij worden overblijvende en eenjarige planten niet lineair gemengd, en doorkruist met paden waardoor men niet alleen van de ruimte kan genieten, maar ook het onderhoud mogelijk kan maken. Met de ruimte die over het algemeen begrensd wordt door dichte groene muren, die privacy en bescherming bieden, wordt ook de zichtafstand afgebakend, die in het vaderland groter was. Ondanks de grote hoeveelheid indrukken, overheerst een gevoel van orde, van menselijk ingrijpen in de natuur, die hem van de Engelse-tuin onderscheidt.

Daar Nederland zeer vlak is, hebben de tuinen meestal ingewikkelde drainage systemen die eindigen in kalme meren en waterbronnen. Om de eentonigheid van het vlakke landschap te verminderen maakt men gebruik van verticale vlakken en soms bouwt men valse oneffenheden. Daar het een resultaat op het werk is, is de uitbundigheid van de tuin niet in strijd met het calvinisme.

Met uitzondering van het gebruik van het water, vrij schaars in dit gedeelte van de Campos Gerais waar de woningen gebouwd werden, worden de andere kenmerken in de kleine tuinen van de kolonie overgenomen.

Geleidelijk aan werden deze kleine tuinen uitgebreid met land dat vroeger gebruikt werd door het vee dat verder van de woning werd geplaatst, en zo breidden de tuinen zich uit over de

PAGINA 105

221

kleine omheining rond het huis, zowel bij de oude als de nieuwe huizen.

De tuinen van de nieuwere huizen hebben de basiskenmerken bewaard, maar hebben zich uitgebreid door de opname van grote grasvelden, hetgeen een kenmerk is van de Engelse tuin en de tuinen in de Amerikaanse voorsteden. Door de grotere oppervlakte was het noodzakelijk om met meerdere niveaus te werken, waarbij men zich niet beperkte tot de directe omgeving van het huis, maar een nieuwe vorm van het landschap creëert waarbij de achtergrond gevormd wordt door de onmetelijkheid van de velden. Het verticale groene plan, zoals zo gebruikelijk is in Nederland om de eentonigheid van de ruimte te breken, wordt ook gebruikt om ruimtes te scheppen die bescherming bieden tegen de felle zon en sterke wind. Inheemse en exotische tropische planten worden vermengd met planten van Europese afkomst die door de eigenaars zeer gewaardeerd worden vanwege de moeite die gedaan werd om ze te acclimatiseren. Het licht rondom het huis wordt bewaard en geeft zo een zekere voorouderlijke uitstraling aan het nieuwe huis.

Men ziet in het nu honderdjarige Carambeí een interessante mengeling, voortvloeiende uit het erfgoed van architectuur en tuinarchitectuur die door de pioniers werd meegebracht, een vermenging met de cultuur van Paraná die bepaald werd door de verscheidenheid van aanbod van materialen, technieken, klimatologische omstandigheden en een culturele versmelting die over de gehele planeet plaatsvindt, een mengeling van het opleggen van universele waarden en het stijgen in waarde van de lokale bijzonderheden.

Als civiel ingenieur afgestudeerd aan de Federale Universiteit van Paraná, specialist in Veiligheids Engineering en in Civiele Techniek en Master in Industriële Economie aan de Federale Universiteit van Santa Catarina. Hij is professor aan de Staatsuniversiteit van Ponta Grossa.

2 Als architect en stedenbouwkundige afgestudeerd aan de Federale Universiteit van Paraná.

3 Als architect en stedenbouwkundige afgestudeerd aan de Federale Universiteit van Paraná.

1

222

ART AND CULTURE IN THE DUTCH COLONY OF CARAMBEÍ

PAGINA 115

D

e Nederlandse kolonie Carambeí die 100 jaar bestaat, laat op alle terreinen – inrichting van de huizen, tuinen, werkplaatsen en musea duidelijk de cultuur, kunst en traditie zien die de pioniers, die uit Nederland kwamen, ertoe bracht een nieuwe plaats te creëren om te wonen en te bebouwen. Dezelfde inzet voor het behoud van de oorspronkelijke cultuur echter, wordt gebruikt met het doel de uitdagingen van het ontwikkelen van nieuwe symbolen en andere praktijken tegemoet te zien, vooral met het oog op de jongeren die erfgenamen zijn van de Nederlandse cultuur maar samenleven met de Braziliaanse actualiteit. De dialectiek van het behoud en de verandering wordt uitgelegd door middel van de stelling van de school van de gemeenschap, die behalve het bewaren van onderwijs van de Nederlandse taal aan leerlingen van Nederlandse afkomst en het religieuze brandpunt, ook kennis, cultuur en kunst dient te actualiseren door middel van culturele toepassingen, muzikaal onderwijs, het vormen van muzikale groepen, dans en diverse andere folklore.

Voor Williams was cultuur in de eerste plaats een zelfstandig naamwoord dat verwees naar een proces: de zorg voor iets, hoofdzakelijk de oogsten of met de dieren. Vervolgend: “De zorg voor de natuurlijke ontwikkeling breidde zich vanaf de 16e eeuw uit om het proces van de menselijke ontwikkeling erin op te nemen”. In de moderne betekenis van het woord is cultuur het “sociale proces in het algemeen” en wordt gedefinieerd als fase in de ontwikkeling. Zo hebben we de originele betekenis – cultiveren van het land – die gaat naar de afgeleide vorm – cultiveren van het verstand en de ontwikkeling van de beschaving.

In Saviani komen we ook de relatie tegen tussen de termen kolonisatie en cultuur (colo, cultum, coler); om in de buurt van de betekenissen te komen. Voor de Romeinen betekent Colo, ik woon en heb het land in bezit, ik bewerk het veld. Evenals William, beweert Saviani dat Cultum net zo goed slaat op het cultiveren van het land als op het werken aan de menselijke ontwikkeling. Andere betekenissen voor deze term zijn: cultiveren, wonen, zorgen voor, het beste voor hebben met, beschermen, realiseren, eren, aanbidden.

Als de betekenissen “primitief, bewerking van het land en wat daaruit voortkomt, inspanning voor beschaving”, opgeteld

PAGINA 116

PAGINA 115

PAGINA 114

PAGINA 113

Maria José Dozza Subtil1 worden bij traditie en herinnering lijken ze een juist beeld te schetsen van de overgeërfde en in praktijk gebrachte cultuur in de kolonie, die de eenheid van de gemeenschap vergroot en behoudt. De geschiedenis en oorsprong van de kolonisatie, nauw verbonden aan het land en aan de activiteiten van akkerbouw en veeteelt, komen tot uitdrukking in de symbolen bij de ingang van het Parque Histórico de Carambeí.

Deze standbeelden tonen duidelijk het gevoel van saamhorigheid, gemeenschapszin en de erkenning van een cultuur die voor andere uitgaat (zoals de Duitse, Italiaanse en de Braziliaanse). Volgens een inwoonster stellen ze de “bestaansreden van de kolonie” voor. De symbolen hebben een krachtige gevoelswaarde voor de inwoners: “Wij hebben onze symbolen gecreëerd en onze traditie gevormd”.

Deze verklaring lijkt in strijd met het huidige denkbeeld dat Nederlanders in verband brengt met klompen, tulpen en poppetjes met kenmerkende klederdracht en hoofddeksel. Ze beschouwen de molen als betekenisvoller omdat die verwijst naar een representatieve cultuur van de omgeving waar de kolonisten vandaan kwamen. Zodoende zijn molens krachtige iconen in de koloniecultuur, “want wij kwamen uit de molenstreek van Nederland”.

Volgens Kooy kwamen de mensen van Carambeí meer uit het zuiden van Nederland. Maar, hoewel er meer molens voorkwamen in het zuiden, werden ze vanwege de geologische omstandigheden in het hele land gebouwd.

Om de kunst en cultuur van de gemeenschap te kunnen begrijpen, die tot uitdrukking komt in musea, tuinen, werkplaatsen, huizen, evenementen en de manier van doen, is het nodig deze begrippen vast te leggen in enkele theoretische overdenkingen.

Mensen knopen nuttige en esthetische banden aan met de natuur en met voorwerpen. De eerste heeft te maken met functie en gebruik, de tweede reikt verder waarbij in aanmerking genomen wordt wat vorm, schoonheid en gevoelswaarde van het object kunnen doorgeven. Op deze manier geeft het dagelijks gebruikte materiaal keuzes en smaak voor lijnen, kleuren, vormen weer, en kunnen ook historische en traditionele waarden toevoegen.

Het is ook belangrijk het verschil uit te leggen tussen kunstig gemaakt – goed gemaakt voorwerp, goed afgewerkt, met doeltreffende vorm en functie; en kunst – een kunstzinnig maaksel

… slechts twee generaties nodig zijn om van iets een traditie te maken: het is logisch dat dat zo is want het gaat om de betekenis van traditie als zijnde een dynamisch proces.

Desondanks heeft het woord de neiging te verschuiven in de richting van ouderwets, en plechtig, gehoorzaamheid en respect.

Er is een streven naar behoud van traditie, en het Casa da Memória is daar het bewijs van, omdat “er steeds meer verloren gaat van de oorsprong en de gebruiken”, en tegelijkertijd komt het gevoel op van cultuurvermenging: “… een beetje de traditie bewaren, maar aanpassing is een noodzaak, vooral vanwege de jongeren”.

Het geloof op zijn beurt, is het waarde toevoegende element dat sinds de begintijd het leven in de gemeenschap versterkt en er zin aan geeft. Het is duidelijk dat er een nauw verband bestaat tussen kunst, cultuur en religie, vooral waar het gaat om muziek zoals verderop zal worden aangegeven.

CASA DA MEMÓRIA Het Casa da Memória dat gelegen is in het Parque Histórico de Carambeí toont de esthetische en historische visie van degenen die het opgezet hebben, opdat toekomstige generaties de waarden levend houden die collectief opgebouwd zijn in het nieuwe land evenals het verleden dat betrekking heeft op het oorspronkelijke vaderland. De tentoongestelde voorwerpen die aanvankelijk een praktische en nuttige functie hadden, vertegenwoordigen verschillende tijdperken en nu ze in het museum een esthetische status hebben gekregen, zijn ze gepromoveerd naar de categorie cultureel geheugen van een volk.

De toegekende waarde en betekenis van de voorwerpen die

PAGINA 118

dat een specifieke en doelbewuste handeling van de mens doet vermoeden en waarvan de functie in zichzelf verloren gaat, zonder praktische toepassing. Kunstwerken zijn schilderijen, beeldhouwwerken, muziek, toneelstukken enz. Ten diepste is kunst geen imitatie; het is het scheppen dat de fundamentele kracht van de mens tot uitdrukking brengt door middel van het creëren van voorwerpen die van hem en voor hem spreken met een waarde die tijd en ruimte overschrijdt.

In de Nederlandse kolonie van Carambeí zijn nog andere elementen die cultuur en kunst, die eigen zijn aan de groep, bepalen: traditie en religiositeit. Voor Williams is traditie synoniem aan de overlevering en overdracht van kennis aan anderen. Over specifieke tradities, zoals het geval is met wat hier vermeld wordt, zegt de auteur dat soms,

PAGINA 117

223

betrekking hebben op de agrarische sector, op het land en op een “interieurcultuur” van het woonhuis die in het museum aanwezig zijn, versterken dat idee.

Opmerkelijk zijn de kachels en open haarden als nuttige voorwerpen in hun doelmatige functie, maar die verschillende vormen hebben, doortrokken van esthetische waarde en die niet alleen aanwezig zijn in het museum, maar ook in de huizen, zoals opgemerkt werd door de inwoners zelf: “Het is geen huis van een Nederlander als er geen open haard aanwezig is!”. Wanneer de voorwerpen, apparatuur, foto's, interieurreproducties en kenmerkende scènes uit de begintijd van de kolonisatie die het Casa da Memória gestalte geven, beschouwd worden, worden we meteen doorverwezen naar de werken van de zeventiende-eeuwse Nederlandse schilders. Het is bekend dat ze een smaakvolle inrichting cultiveerden waarbij nauwkeurig voorwerpen en familiescènes weergegeven worden.

De term interieurschilderij beschrijft … specifiek de werken die scènes uit het dagelijks huiselijke leven weergeven en die welke plaatsvinden binnenshuis: huiskamers, slaapkamers, keukens enz. Alhoewel het mogelijk is beschrijvingen te vinden van interieurs in verschillende tradities en tijdperken, verwijst de uitdrukking vooral naar de schilderkunst van het protestantse Nederland van de 17e eeuw, waar zich een sobere en realistische stijl had ontwikkeld, gebonden aan het weergeven van steeds terugkerende scènes van gebeurtenissen uit het dagelijks leven, van mannen die hun ambachten beoefenen, van vrouwen binnenshuis en van gemeenschapsfeesten. De beelden onderscheiden zich door rijkdom aan details, door de nauwkeurigheid en de technische perfectie …

Wat ook opvalt in de Casa da Memória is de nadruk op de topologische en sociale aspecten met de waarheidsgetrouwe reproductie van huizen en instellingen die bepalend waren voor de beginperiode en de oprichting van de kolonie. In deze representatie nemen voorwerpen met een decoratieve functie die kenmerkend voor de Nederlanders zijn een belangrijke plaats in: geknoopte tafelkleden en valletjes. De schilderijen aan de muur van deze huizen tonen de volgende thema's: portretten, landschappen met pinheirobomen, huizen, natuur, zee, het leven op het platteland. De religieuze voorwerpen en de afbeeldingen met betrekking tot het geloofsleven zijn belangrijk in de gemeenschap en ook aanwezig in het museum.

PAGINA 121

bepaalde gevoelswaarde voor de familie hebben. Vaak is er ook nog een plank boven het raam. Het karakteristieke Nederlandse blauwe aardewerk dat in Delft gemaakt wordt is aanwezig in de vorm van kannen, borden en diverse andere voorwerpen. Er is nog een bijzonder kenmerk, Nederlandse gezegdes, op tegels en borden gegraveerd die aan de wand hangen. De kanten vitrages, de wandkleden en de geknoopte tafelkleden geven de voorwerpen een cultureel traditioneel Nederlands accent.

Het hout bewerken heeft als belangrijkste vertegenwoordiger Arthur Harms en zijn vader Gerrit Harms. De eerste begon met dit houtbewerken, meubels versierend met snijwerk, wat zijn vader ertoe aanzette ook met hout te gaan werken.

Naar de mening van de inwoners, “hadden beide een echte gave en hebben erg kunstzinnig werk geleverd met ee nperfecte afwerking”.

ARTISTIEKE UITINGEN IN DE GEMEENSCHAPS ommige vraagstukken zijn besproken met de inwoners om de denkbeelden over het desbetreffende thema uit te diepen: kunst en cultuur in de Nederlandse kolonie van Carambeí. Waaronder de volgende de aandacht verdienen: wat is er eigen aan de Nederlandse cultuur? Wat is er aangepast en wat vermengd? Wat zijn de voorwerpen en de gebruiken waaruit het culturele geheugen bestaat?

Wat is de betekenis van het artistieke, het traditionele en het religieuze?

Kortom, het doel was te onderzoeken wat representatief is geweest in de loop van honderd jaar, van de cultuur, de gebruiken en de Nederlandse kunst, datgene wat de eerste kolonisten gemaakt heeft tot wat ze waren, en, ook nog de geconstrueerde bedoelingen in de loop der tijden en het hedendaagse die het blijvende en het veranderende symboliseren. In dit perspectief wordt het belang bevestigd van het verenigen van de traditie met het hedendaagse.

Volgens de bewoners is het nodig dat de culturen zich vermengen omdat het voor de pioniers erg moeilijk was om met de wens van de ouders om te gaan de taal en de gebruiken te handhaven en met de behoeften van de zich settelende gemeente.

Er zullen enkele kunst- en cultuurpraktijken en domeinen opgenomen worden die beantwoorden, zij het gedeeltelijk, aan de hierboven genoemde kwesties en die door de betrokkenen onder de aandacht gebracht zijn.

DE HUIZEN ALS DOMEINEN VOOR HET BEHOUDEN VAN DE NEDERLANDSE CULTUUR Volgens Kooy werden in de zeventiger jaren de houten huizen uit de dertiger jaren vervangen door comfortabelere stenen huizen met een verscheidenheid aan huishoudelijke apparaten, dit als gevolg van de welvaart die de kolonie beleefde. Dit komt tot uitdrukking in de decoratieve vormgeving van de huizen, in de houten meubels, in de verfijning van bij antiquairs gekochte en uit Nederland meegebrachte voorwerpen, de foto's, de schilderijen en de details.

De architectuur is aangepast, verbraziliaanst, alhoewel Nederlands culturele elementen binnens- en buitenshuis opgemerkt kunnen worden.

Zoals vermeld wordt de binnenhuiscultuur zichtbaar in de manier waarop de huizen ingericht en georganiseerd zijn in hun cultureel representatieve dimensie. Kenmerkend is de vensterbank die gebruikt wordt om foto's en voorwerpen op te zetten die een

PAGINA 122

PAGINA 120

224

MUZIEK De instrumentale en vocale groep Violões Sonatas die uit gitaren en fluiten bestaat, heeft een sacraal karakter met een klassiek repertoire. Het betreft een traditioneel koor dat religieuze liederen ten gehore brengt. Aldus de beschrijving van de dirigente: De groep Violões Sonata zag 22 jaar geleden het levenslicht, opgericht door de muzieklerares die gitaarles gaf en geïnvesteerd heeft in een koor met een religieus karakter.

De muziek is gewijd, niet van het type gospel. Het repertoire komt uit het traditionele gezangenboek. Enkele liederen worden gezongen in het Nederlands. Ze treden op in kerken, bejaardenhuis en in de gemeenschap.

Het koor Exelsior, met een religieus karakter, wordt ook genoemd, opgericht in 1935 door dominee William Muller en vandaag de dag nog steeds optredend in de diensten en met evenementen zoals met de Kerstcantate, Pasen en andere gelegenheden. In eerste instantie begeleidde Charlotte, echtgenote van de dominee, het koor met het traporgel. De volgende was senhora Maatje Boot die het koor dirigeerde en senhora Anna M. van Westering begeleidde het met het orgel van de kerk. De huidige dirigent is Tobias Katsman en de organist Egbert van Westering.

Deze uitingen tonen een zekere continuïteit van de Nederlandse muzikale cultuur die verband houdt met het geloof hoewel veel gezangen voortkomen uit advies van de kerk in Brazilië.

De verslagen vertellen dat aan het zingen en de muziek voorkeur gegeven wordt en niet aan de dans of de bewegingen waarmee gospelmuziek in veel gevallen gepaard gaat – in verschillende

PAGINA 123

geloofsovertuigingen -, en wat heden groot media succes is.

Volgens Kooy werden voor bruiloften, “meestal mooie programma's georganiseerd door de kolonie die bestonden uit voordrachten, muziek en toneelstukjes … dansen werd beschouwd als duivels en was niet toegestaan”. Dit wordt weergegeven in de uitlating van een inwoonster wanneer ze verklaart dat: “het dansen niet echt wat werd… alhoewel er tegenwoordig dansfeesten bestaan, in onze tijd mocht er niet gedanst worden; behalve het strenge geloof was er de controle van de ouders over hun dochters. Ze kwamen niet dikwijls voor de ontmoetingen”.

In de zeventiger jaren werd ELIM gecreëerd, een club naast de kerk ter bevordering van verschillende activiteiten, om in de plaats te stellen van de dansfeesten met “knipperende lichten” die door de jeugd georganiseerd werden in geïmproviseerde ruimtes. In het relaas van de auteur valt de zorg op, niet alleen voor het behouden van traditionele waarden maar ook voor het voorkomen van het binnensluipen van gedrag bij de jeugd dat als inadequaat beschouwd wordt. De verslagen tonen dat, anders dan bij andere bevolkingsgroepen die het oprichten van folklore dansgroepen, kenmerkend voor het land van herkomst, gestimuleerd hebben, de Nederlandse kolonie deze activiteit niet uitgewerkt heeft alhoewel de school van de gemeenschap er een project over heeft. Deze nadruk op gewijde muziek, zelfs op school, is tekenend voor het feit dat vanaf het begin “de kerk in elk opzicht het centrum van de gemeenschap en maatgevend voor het levenspatroon in de kolonie was”.

TONEEL “Het toneel is traditie in de kolonie”, zegt een van de inwoonsters, wat bevestigd wordt door informatie en verslagen. Als kunst een weergave is van de werkelijkheid, dan is het toneel ook kunst in die zin dat het een herscheppen van die werkelijkheid mogelijk maakt.

Het idee van het uitbeelden van stereotypes met kenmerkende eigenschappen zoals indianen, Italiaanse kolonisten, Duitsers, de koningin enz., maakte vanaf het begin deel uit van vieringen in de kolonie.

Deze vorm van kunst speelt een belangrijke rol in het verankeren en bevestigen van morele waarden, van gebruiken en van het dagelijkse leven, deze komen tot uitdrukking in de thema's van de stukken en ook in het gevoel van cultuurvermenging en aanpassing die deze karakterschetsen en voorstellingen oproepen.

In de verklaring die hieronder volgt, zitten toelichtingen

PAGINA 124

225

over de Amateur Toneelgroep: Het gebruik van het op de planken brengen van toneelstukken in het Nederlands in Carambeí, dateert van vele jaren terug. Sinds de vijftiger jaren. De laatste jaren echter wordt het steeds moeilijker jonge acteurs te vinden die het Nederlands machtig zijn en, trouwens, het publiek loopt jaar na jaar terug en beperkt zich tot de ouderen van de gemeenschap.

Maar twee personen hebben zich ingezet om deze traditie te behouden: Peter Bosch die oude Nederlandse stukken begon te vertalen naar het Portugees, in 2005, en Albert Kuipers. Deze stukken die in de vijftiger en zestiger jaren werden geschreven, hadden al geen auteursrechten meer en zijn, volgens deze twee, gemeengoed.

Behalve dat Peter de stukken vertaald, maakt hij ook de humor actueel en Braziliaans en haalt er delen uit opdat het beter loopt en niet een bepaald aantal uren overschrijdt. De oude Nederlandse stukken duren vaak langer dan twee en een half uur of zelfs drie. Albert Kuipers is er de grote drijvende kracht achter en heeft de leiding op zich genomen.

Hij trekt de acteurs aan en kiest ze uit, en hij leidt de repetities. Peter is bezig met een toneelstuk voor het eeuwfeest dat de geschiedenis vertelt van de kolonie vanaf Conçalves Junior tot en met de zeventiger jaren.

Elk jaar wordt een stuk ingestudeerd dat opgevoerd wordt in de kolonie en in andere gemeentes en dat samengesteld is uit acteurs die elkaar afwisselen al naar gelang de kenmerken van de personages.

Volgens de verslagen is er een positieve feedback vanuit de gemeenschap die de opvoeringen op prijs stelt en waardeert, alhoewel het eerdere citaat de moeilijkheden duidelijk maakt die het gevolg zijn van veranderingen die opgedrongen worden door de tijd, niet alleen waar het de acteurs betreft maar ook waar het het publiek betreft.

Enkele opgevoerde toneelstukken zijn: - Over twaalf dagen tegen middernacht (Gerhard Mielen, 1948) - De gebroeders Kalkoen (Gerhard Mielen, 1950) - De loodgieter (Hans van Wijngaarden, 1955) De toneelstukken zijn representatief voor het traditionele Europese toneel. De Clube Social van Carambeí is in het bezit van adequate faciliteiten en middelen voor het opvoeren van toneelstukken.

Afgestudeerd in Muzikaal Onderwijs aan de kunstacademie van Paraná. Master in Onderwijs aan de Staatsuniversiteit van Ponta Grossa. Doctor in toegepaste technologie in Mediaproductie en kennis aan de Federale Universiteit van Santa Catarina. Senior wetenschapper over de afdeling Postdoctoraal in Onderwijs van de UEPG.

1

226

SAMENWERKEN IS NODIG, LEVEN OOK: DE BATAVO COOPERATIVA AGROINDUSTRIAL EN HAAR WERK OP DE CAMPOS GERAIS

PAGINA 130

De geschiedenis van Batavo Cooperativa Agroindustrial te Carambeí werd reeds in diverse werken beschreven; in het bijzonder in het boek “Pioneiros do futuro: 85 anos da Batavo Cooperativa Agroindustrial”. Zo gesteld kan het voornemen om een nieuwe tekst over deze geschiedenis te schrijven als een uitdaging worden beschouwd: hoe kan men over Batavo schrijven zonder herhaling van de al verrichte historische benadering!

Daarom is de inspiratie meer geografisch, gefocust op concepten van regio en grondgebied. Daarnaast hebben we geprobeerd om ook een in het hedendaagse leven vaak behandeld ander onderwerp voor het voetlicht te brengen, namelijk de vraag over de economische ontwikkeling in het algemeen en de regionale ontwikkeling in het bijzonder.

Een coöperatie is een economische en sociale onderneming die opgericht wordt, sterk evolueert en verbonden is aan een regio waarin zij actief is. Daarom heeft zij ook de taak en de mogelijkheid om de levensomstandigheden van haar leden te verbeteren en dus bij te dragen aan de bevordering van de economische en sociale ontwikkeling van de regio waar zij werkzaam is.

Twee perspectieven kregen prioriteit. De eerste heeft betrekking op de vooruitzichten die zich met de nieuwe concepten van de ontwikkeling op het platteland voordeden. Men is van mening dat de recente opvatting omtrent de ontwikkeling van het platteland, die door het belangrijke actuele overheidsbeleid in Brazilië ondersteund wordt, verenigbaar is met de waarde die een succesvolle coöperatieve onderneming aan een regio kan aanbieden.

Wanneer een groep mensen zich verenigt om een coöperatie op te richten, geloven de leden niet alleen in hun eigen individuele capaciteiten, maar op een bijzondere wijze geloven zij ook in de mogelijkheden die geboden worden door de regio waar hun individuele ondernemingen gevestigd zijn en die de gezamenlijke onderneming, belichaamd in de coöperatie, ondersteunen.

De pioniers van Batavo probeerden hoofdzakelijk de mogelijkheden die zij op het platteland waarnamen, om te zetten in mogelijkheden van economische voordelen die hun

PAGINA 132

PAGINA 129

Luiz Alexandre Gonçalves Cunha1

levensprojecten zouden kunnen ondersteunen. Deze vorm van onderneming bewaart de directe relatie met de regio waarin ze geplaatst is, waardoor het niet alleen een economisch grondgebied wordt, maar vooral een leefgebied. Toen deze eerste immigranten besloten om zich in te zetten voor de organisatie en consolidatie van een coöperatie, deden ze ook de definitieve keuze voor een regio.

Een uitgangspunt van de nieuwe aanpak in de plattelandsontwikkeling ligt juist in het zoeken naar dynamisering van de lokale en regionale mogelijkheden van de streek waarin mensen hun leven opbouwen, in overeenstemming met het perspectief van de territoriale ontwikkeling. Zo probeert men de visie te overschrijden, die in de traditionele opvattingen over ontwikkeling vervat is, dat rurale gebieden slechts productieve ruimten zijn die de grote (macro) economische belangen moeten dienen, zelfs wanneer dit tot ernstige sociale en milieuproblemen op het platteland zou leiden.

Het tweede perspectief dat men wil beschouwen komt voort uit het eerste en is gerelateerd aan de sterk territoriaal gebonden aard van een coöperatieve onderneming. De coöperatie verenigt mensen die merendeels een buurtschaprelatie of van nabijheid onderhouden, hetgeen eigen is aan grondgebieden. In een landbouwcoöperatie voeren deze mensen hun werk uit op het land dat ze bezitten en zich wortelt in het gebied waar het leven van haar leden opgebouwd wordt. De economische welvaart die een coöperatie in stand houdt is verbonden aan het grondgebied in een regio.

DE BATAVO COOPERATIVA AGROINDUSTRIAL EN HAAR REGIONALE GRONDGEBIED Wanneer men het over de Batavo Cooperativa Agroindustrial heeft, betekent dit een herstel van de regio waarin zij werkzaam is. Ten eerste: het grondgebied dat gedurende de afgelopen 100 jaar opgebouwd werd, hoofdzakelijk door Nederlanders en hun nakomelingen, maakt deel uit van wat sommigen een van de drie grote regio's van de staat Paraná noemden. Dit is het Traditionele Paraná, die het hele oostelijke deel van de staat beslaat en zich uitstrekt over de hoogvlaktes van het centraalzuidelijke deel. Deze streek vormt, met de andere regio's

van het noorden en zuidwesten, de drie grote regio's van Paraná, die het resultaat zijn van drie historische en geografische processen met zeer verschillende kenmerken. Het eerste proces komt overeen met het oprukken van de Portugees-Braziliaanse kolonisator die uit São Vicente vertrok, aan de kust van São Paulo, en ook vanaf de kuststreek van Paraná, vooral uit de eerste dorpen die zich in de laaggelegen kustgebieden bevinden. Een tweede proces is ontstaan in de staat São Paulo en vestigde zich in Paraná vanuit het noordoosten van Paraná, een streek die tegenwoordig bekend staat als Norte Velho of Norte Pioneiro. Ten slotte, het proces dat opgebouwd werd door de migratie van bewoners uit Rio Grande do Sul en Santa Catarina, die respectievelijk uit het noordwesten en westen van hun staten vertrokken en het grondgebied van Paraná binnentrokken vanuit het zuidwesten en zich in deze streek van Paraná vestigden. Westphalen vermeldt dat “elk van deze drie (migratie)golven zijn eigen vorm van economie creëerde, een vorm van samenleving stichtte en zijn eigen steden bouwde” (Westphalen, 1968, p. 7-8).

Het Traditionele Paraná, op zijn beurt, vertoont ook diversiteit: er is het laaggelegen kustgebied, maar er zijn ook de hoogvlakten van het binnenland. Een groot deel van deze regio is gelegen op het tweede plateau van Paraná, een plateau dat gekenmerkt wordt door natuurlijke graslanden die zich als een breed pad uitstrekken en de grenzen van het zuiden en het noorden van de staat aangeven. Het grootste gedeelte van deze gebieden met natuurlijke grasvelden vormt de regio die Campos Gerais genoemd wordt.

De landschappen van de Campos Gerais worden echter niet alleen gevormd door deze velden. Waibel, de Duitse aardrijkskundige die de Nederlandse kolonie Carambeí in 1940 bezocht, vermeldt dat de vegetatie die in de zuidelijke regio van Brazilië domineert, verdeeld kan worden in twee hoofdstructuren, “de dichte, altijd groenblijvende bossen die, met uitzondering van de pijnbomen, zijn samengesteld uit tropische loofbomen, en schone graslanden die fysiek lijken op de steppen van de gematigde zones”. De bomen die in de “dichte, altijd groenblijvende bossen” overheersen, zijn de Araucária (Araucaria angustifolia), in de volksmond bekend als “pinheiro do Paraná” (Parana-pijnboom).

De velden zijn versierd met rijen bossen, met de reeds beschreven kenmerken, en volgen de oevers van de rivieren, zoals galerijbossen of oeverbossen. Op de Campos Gerais wordt het

araucariabos opgenomen door de velden, en vormt een geheel dat resulteerde in een landschap waarvan de schoonheid door SaintHilaire beschreven werd als “het aardse paradijs van Brazilië”.

Maar het belangrijkste is dat het natuurlijke contrast geleid heeft tot de vorming van een agrarische structuur waarin de oorspronkelijke fysieke dualiteit leidt tot een maatschappelijke dualiteit. De door Waibel voorgestelde omschrijving van deze structuur wordt op verhelderende wijze uiteengezet, wanneer hij zegt: In gebieden die vroeger bos waren, treffen we vandaag de dag een kleine bevolking van blanke boeren aan, die voornamelijk met hun vrouwen en kinderen het land hebben bewerkt en huizen in Europese stijl hebben gebouwd.

Op de nabijgelegen velden woont de grote boer (fazendeiro), van Portugees-Braziliaanse afkomst, die vee en paarden fokt op grote landerijen en als arbeiders negers en mulatten in dienst heeft, afstammelingen van voormalige slaven. Vaak houden zij er een bijna middeleeuwse levensstijl op na, van het feodale en aristocratische type; zij beschouwen de ijverige kolonist als minderwaardig, en gedragen zich arrogant en aanmatigend in hun contacten met hem.

In zekere zin was de Nederlandse kolonie, die in 1911 op de velden van Carambeí begon, een succesvolle schending van dit tweevoudige patroon toen een kleine groep Nederlanders zich op Fazenda Carambeí vestigde, een groot stuk land, aangekocht door de Brazil Railway Company, en met immigranten ontgonnen, hetgeen betekende dat zij toegang kregen tot de vlakke gronden van de velden voorheen overheerst door grote landerijen met graslanden.

PAGINA 134

PAGINA 133

227

EEN COÖPERATIEF EXPERIMENT OP DE CAMPOS GERAIS Het verhaal van de oprichting van de Batavo Cooperativa Agroindustrial is welbekend. In 1925 sticht een kleine groep pioniers de Sociedade Cooperativa Hollandeza de Laticínios. De eerste reorganisatie vond plaats in 1941, toen de coöperatie geformaliseerd werd om aan de eisen van een nieuwe wetgeving te voldoen. Het ideaal van de pioniers weerstond in de jaren tussen 1925 en 1941 de onrust die heerste in de periode tussen twee wereldoorlogen, en in het bijzonder de beruchte en verwoestende crisis van 1929, die een scheidslijn in het mondiale kapitalisme vormde en ook haar sporen naliet in de Braziliaanse economie.

PAGINA 136

Wat heeft de pioniers bewogen om voor een coöperatieve organisatie te kiezen? Het is bekend dat de coöperaties, volgens het model dat in de 19e eeuw ontstond, geboren werden in het kader van een kapitalisme dat, vanaf het begin, zeer tegenstrijdig bleek, omdat het voor enkelen de mogelijkheid tot nooit eerder geziene economische en financiële vooruitgang betekende, maar voor de meeste werknemers kwam het overeen met de komst van een nieuw model van uitbuiting, wat resulteerde in een toenemende verarming. Zo besloten groepen werknemers zich te verenigen en coöperaties te stichten om vanuit een collectieve organisatie een poging te doen om het hoofd te bieden aan de vele bedreigingen van het nieuwe economische en sociale systeem.

In het geval van de Nederlanders in Carambeí waren de tegenwerkingen niet alleen het gevolg van een globaal dynamisch kapitalistisch systeem dat steeds onstabieler werd, maar er waren ook problemen die specifiek zijn voor het leven van die kleine groep pioniers. Ten eerste waren er natuurlijke problemen, zoals de onvruchtbare gronden van de graslanden op de hoogste plateaus van Paraná. In de veertiger jaren stelde Waibel dit probleem op de voorgrond en zei “de gronden van de Campos Gerais in de staat Paraná zijn uitgeloogd, zanderig en zuur, arm aan voedingsstoffen en organisch materiaal”. Het komt in deze gebieden tamelijk vaak voor dat “de gronden van deze velden minder vruchtbaar zijn dan de bosbodems, geheel in tegenstelling tot de situatie die men in de gematigde zone waarneemt.” De problemen van de gronden op de Campos Gerais waren dus wetenschappelijk al lang bekend.

Ook een tweede beperkend aspect van de kolonisatieprojecten werd door Waibel benadrukt, wanneer hij de Europese kolonisatie in Zuid-Brazilië vergelijkt die in de drie staten van deze regio [Paraná, Santa Catarina en Rio Grande do Sul] plaats vond. In Paraná vestigden zich, op het eerste en tweede plateau, kleine kolonies, geïsoleerd en gescheiden door natuurlijke en menselijke barrières, hetgeen leidde tot het ontbreken van “een compacte kolonisatie op grote schaal en van een accumulatie van rijkdom vergelijkbaar met bepaalde Duitse en Italiaanse kolonies in de twee andere deelstaten”.

Degenen die Batavo begonnen, waren op de hoogte van deze problemen, want zij hadden zich al sinds 1911 in de regio van de graslanden gevestigd. Deze belemmeringen hebben er in belangrijke mate voor gezorgd dat de kolonie, tenminste gedurende de eerste twintig jaar, in grote moeilijkheden verkeerde. Toen echter

PAGINA 137

228

Waibel in de tweede helft van de jaren veertig Carambeí bezocht, kreeg hij de indruk van welvaart, want hij concludeerde dat “van alle kleine kolonies die ik tot dusver in Brazilië heb gezien, is Carambeí het meest ontwikkeld en welvarend. En ligt geheel op gronden van schone velden!”.

De bewondering die hij uitspreekt door het uitroepteken te gebruiken heeft betrekking op het feit dat hij even tevoren de kolonies van de Wolgaduitsers had leren kennen; deze bestaan uit ongeveer duizend gezinnen, die aan het eind van de jaren 1870 geïnstalleerd werden op schone graslanden van de steden Ponta Grossa, Palmeira en Lapa. Deze belangrijke kolonisatieonderneming liep aanvankelijk op een grote mislukking uit en was er de oorzaak van dat bijna 50% van de immigranten Paraná en Brazilië verliet en naar Argentinië en de Verenigde Staten emigreerde of zelfs naar Europa terugkeerde.

Bij een vergelijking van deze Duitse kolonies met de kolonie van Carambeí, vestigde Waibel de aandacht op een zeer belangrijke technische kwestie die verband houdt met de landbouwsystemen om het succes van de kolonisten van Carambeí te verklaren, en wat hem verbaasd deed staan: “het zien van moderne bakstenen huizen, mooi en schoon, zoals men die in de buitenwijken van de steden ziet, en stevige stallen voor dieren, die beter gebouwd en onderhouden zijn dan de huizen van veel kolonisten in de bosgebieden”. De beschrijving van Waibel gaat over het hele landschap dat door de kolonisten van Carambeí opgebouwd was: Rond de groentetuinen strekken zich de geploegde akkers en weilanden uit die een vet, zwart-wit vee van voer voorzien, terwijl de heuvels aan beide zijden begroeid zijn met hetzij natuurlijke vegetatie van het veld, hetzij met grote stukken bos van eucalyptus en acacia. De windmolens draaien door een gestage wind, zware paarden trekken wagens met vier wielen, het grote aantal fietsen, en blonde mensen, gezond en sterk ... Alles is zo anders dan wat we gewend zijn te zien in Brazilië. Hier hebben we inderdaad de indruk dat we ons in Nederland of in de Middle West van de Verenigde Staten bevinden.

In die context legt Waibel uit dat men in Carambeí reeds begonnen was met het meer intensieve en vooruitstrevende landbouwsysteem waarin sprake is van een combinatie van gewassen met veeteelt, in tegenstelling tot wat er gebeurde met de

PAGINA 138

229

overgrote meerderheid van de Europese kolonies in het zuiden van Brazilië, die gelegen zijn op de velden, maar veel vaker in bosgebieden. In deze kolonies is de boer van Europese oorsprong een caboclo geworden, en past een roulatiesysteem van de onontgonnen gronden toe zoals die beoefend werd door indianen en mestiezen, in de volksmond bekend als secundaire verbranding of het planten op een zojuist ontgonnen akker. In Carambeí had, volgens de informatie van Waibel, elke boer een gemiddeld aantal van twintig koeien en de kolonie telde 1.000 stuks vee. Daarnaast waren er 50 à 60 gezinnen, waarvan 90% van Nederlandse afkomst.

Waibel deelt ook nog mee dat “de koloniebewoners georganiseerd zijn in coöperaties en hun producten (boter) naar Curitiba en Ponta Grossa verkopen”.

Het valt niet te ontkennen dat Waibel grote waarde hechtte aan het door de Nederlanders toegepaste landbouwsysteem bij de consolidatie van het kolonisatiewerk, maar men kan niet voorbijgaan aan de belangrijkheid van de keus die gemaakt werd voor de coöperatieve organisatie die vanaf 1925 een aanvang nam.

Bij het zoeken naar een beter begrip van het historisch en geografisch proces van Batavo ontdekt men dat, met betrekking tot de crisis, de vernieuwing van de coöperatieve gedachte, het pad is geweest dat men op de meest problematische ogenblikken probeerde te volgen. Tien jaar na de oprichting van de coöperatie, in de moeilijke jaren die volgden op de crisis van 1929, toonde zelfs een zowel in geestelijk als intellectueel opzicht bekwame man, als ds. William Vlieken Muller, zich pessimistisch, en probeerde ontslag te nemen uit zijn functie van de Coöperatie waarvan hij sinds 1935 voorzitter was.

Maar de leden aanvaardden dit niet en gaven nog veel minder de moed op. Men besloot om de coöperatieve banden te versterken en het voornemen van de collectieve organisatie opnieuw waarde te geven en te bevestigen. Als gevolg van deze keus was aan het eind van de dertiger jaren de situatie sterk verbeterd en ds. Muller kon toen als voorzitter van de coöperatie vervangen worden. Op dit ogenblik werd het duidelijk dat “de Coöperatie geleidelijk aan de eerste grote crisis in haar geschiedenis te boven was gekomen”.

Waibel leerde Carambeí kennen een paar jaar na de aanvang van het kolonisatiewerk en een economische en sociale ontwikkeling had bereikt die hij aanzienlijk vond. Het is niet toevallig dat dit proces parallel loopt aan de welgeslaagde

dynamisering van de coöperatie als industriële en commerciële onderneming. Als belangrijkste elementen in dit proces moeten vermeld worden: de invoer van vee met een hogere productiekwaliteit, het creëren van een chocoladedrank die later “Chocomilk” werd genoemd, de bouw van grote productieeenheden, de invoering van de methode van kunstmatige inseminatie en het toepassen van de directe inzaaimethode [no till farming], en dit alles gebeurde in vier decennia, vanaf de veertiger jaren.

De tijd van vooruitgang die in de dertiger jaren begon, zette zich zonder grote problemen voort tot de tweede helft van de jaren negentig. Een nationaal economische en institutionele aanpassing van neoliberaal karakter, die bedoeld was om directe controle op de inflatie uit te oefenen, trof toen op een bijzondere manier de voedselproducerende landbouwsector, waarbij de groei van multinationals in deze sector bevoorrecht werd ten koste van binnenlandse sectoren, die leden onder de opwaardering van de real, de hoogste rentes ter wereld, de prijsbeheersing, vooral van levensmiddelen, terwijl overheidstarieven en de prijzen van productiemiddelen ver boven de inflatie uit stegen.

De echte nationale ondernemingen kwamen in de problemen, en in de voedselproducerende landbouwsector startte een belangrijk proces van denationalisatie. In deze context besloot in 1997 de Cooperativa Central de Laticínios do Paraná, gevormd door de coöperaties Batavo, Castrolanda en Arapoti, 51% van de activa te verkopen aan Parmalat Brasil S.A. Indústria de Alimentos, wat resulteerde in de oprichting van de Indústria de Alimentos Batávia S.A. Nu behoort de industriële structuur en het merk Batavo aan BRF Brasil Foods, een bedrijf dat twee 'reuzen' in de voedselsector verenigt: Sadia en Perdigão. Deze laatstgenoemde onderneming begon met het verwerven van de activa van Parmalat, dat vroeger aan Batavo toebehoorde. Dit proces werd pas in 2007 voltooid.

Een belangrijk aspect dat met betrekking tot deze episode vermeld moet worden is dat de interesse van multinationals en grote nationale ondernemingen van internationale grootte voor hetgeen in het kleine stadje Carambeí in de staat Paraná opgebouwd werd, bewijzen zijn van de grootsheid van het werk dat Batavo Cooperativa Agroindustrial niet alleen voor de regio, maar voor het hele land heeft betekend. De onderneming die nu beheerd wordt door van een van 's werelds grootste bedrijven in de agrifood sector,

is het beste bewijs van de vervulling van de droom die in 1925 begon en voortduurt tot aan de dag van vandaag.

Wat indruk maakt en het succes versterkt van de onderneming die negen decennia geleden begon, is de omvang en de belangrijkheid van het werk dat bleef en belichaamd is in de huidige Batavo Cooperativa Agroindustrial, zelfs na deze gebeurtenis die de structuur van de coöperatie verminderde. De gegevens over de afgelopen drie jaar van Batavo getuigen van dit feit, zoals beschreven in het jaarverslag en de balans over het jaar 2009. Ondanks de crisis in de tweede helft van 2008 in de VS en die in 2009 ook Brazilië bereikte, is de omzet van Batavo aanzienlijk toegenomen en bereikte in 2009 het bedrag van R$771 miljoen, terwijl in 2007 de omzet R$590 miljoen bedroeg. Bovendien bleef het aantal leden in deze periode stabiel, en vertoont zelfs een kleine groei; het aantal steeg van 510 leden in 2007 naar 510 in 2009.

Ook is er een groei waar te nemen van het personeel dat in 2009 het aantal van 378 medewerkers bereikte, terwijl in 2007 het aantal 354 werknemers bedroeg. Deze cijfers zijn veelzeggend en tonen aan dat Batavo de kracht blijft tonen van de coöperatieve onderneming in 1925 gestart door de pioniers in Carambeí.

Maar wat is het geheim dat Batavo Cooperativa Agroindustrial zo uniek maakt in het kader van landbouwcoöperaties in Brazilië in het algemeen en in Paraná in het bijzonder? De belangrijkste elementen die het antwoord kunnen geven op deze vraag kwamen aan het licht in de gesprekken met vertegenwoordigers van de huidige gemeenschap van de Nederlandse kolonie van Carambeí, hetgeen gebeurde onder het genot van koffie met melk en heerlijk gebak die geserveerd worden in Casa da Memória [Museum] van de kolonie. Bij deze taak onderscheidden zich de heren Franke Dijkstra en Gaspar João de Geus. Franke heeft gedurende meerdere jaren de coöperatie bestuurd en Gaspar is de huidige vice-president.

WAARIN BATAVO VERSCHILT Een eerste aspect dat men kan onderscheiden is dat de coöperatie zich tijdens haar gehele bestaan heeft opengesteld voor technologische en organisatorische innovaties. Gerelateerd aan dit aspect is de zorg waarmee men onderzoek verricht en dat is ongetwijfeld een van de kenmerken van Batavo, zegt Franke, wanneer hij verwijst naar de oprichting van de Fundação [Stichting] ABC in 1984 en waarin de coöperaties Arapoti, Batavo

PAGINA141

PAGINA 139

230

en Castrolanda samenwerken. Franke Dijkstra vertelt dat de Fundação werd opgericht om “wetenschappelijk te bewijzen wat de ervaring reeds had aangetoond”, daarmee aangevende dat de richtlijn van het werk van coöperatieleden en hun organisaties steeds aan de behoeften van de coöperatie en haar leden tracht te voldoen via wetenschappelijk onderzoek of niet-systematische ervaring. Hierdoor werd de weg vrijgemaakt voor innovaties met betrekking tot productieprocessen, evenals van administratieve aard en alle andere facetten van het maatschappelijk leven waarvoor de coöperatie alternatieven probeerde te vinden, zoals onderwijs, cultuur, vrije tijd, gemeenschappelijke betrokkenheid en het maatschappelijk welzijn.

In dit brede kader proberen we op de belangrijkste punten nader in te gaan. In de eerste plaats het onderwerp van de technologische en organisatorische innovatie. De belangrijkste innovatie in de productie en handel die de aandacht trekt is de introductie in 1951 van een chocoladedrank genaamd Choba, waarvan de naam een samentrekking was van de woorden chocolade en Batavo. In korte tijd veranderde dit product in een verkoopsucces en een paar jaar later werd de naam veranderd in Chocomilk.

Hoewel de industriële productie van chocolademelk in Nederland al werd toegepast, betekende de introductie van dit product in Brazilië een marketing innovatie en stimuleerde onderzoeken die gericht waren op technische processen om de houdbaarheid van uit zuivel bereide dranken te verhogen. Hierdoor kon aan de melk, hoofdproduct van de coöperatie, waarde toegevoegd worden waardoor de mogelijkheden van consumptie en diversificatie van deze gehele lijn versterkt werd.. Het lijkt van zo weinig waarde om dit eenvoudige product op de voorgrond te plaatsen, maar wanneer men de huidige markt van melkdranken beschouwt en de enorme verscheidenheid aan chocoladedranken ziet die nog steeds door grote bedrijven en coöperaties op de markt gebracht wordt, dan pas ziet men in feite de belangrijke reikwijdte van hetgeen in het ver achter ons liggende jaar 1951 gefabriceerd werd en tot op de dag van vandaag nagemaakt wordt.

Maar Batavo's roeping om technologie en productie met elkaar te verbinden moest nog komen en “het is niet overdreven om te zeggen dat Batavo en haar leden in de zeventiger en tachtiger jaren een ware technologische revolutie beleefden”.

Wat dit proces kenmerkte was een innovatie die voor het

eerst werd toegepast in de VS en, sinds 1976, gebruikt wordt door Franke Dijkstra op zijn landerijen in Carambeí: de directe inzaaimethode. Deze innovatie werd gezien als een belangrijke uitweg voor de moeilijkheden veroorzaakt door de methoden van de groene revolutie op de Campos Gerais en ook in andere regio's van Brazilië, met name de toename van de bodemerosie, de onkruidwoekering, en ook voor een nieuw verschijnsel in Paraná: de bodemverdichting veroorzaakt door het gebruik van zware landbouwmachines.

De situatie in Paraná nam zo'n ernstige vorm aan dat de overheid in 1989 het Programa Paraná Rural startte, dat vooral gericht was op de bestrijding van milieuproblemen die verband hielden met de modernisering van de landbouw. Dit programma duurde tot 1997 en werd gefinancierd door de Wereldbank.

Vandaag is de directe inzaaimethode een techniek die alom in Brazilië toegepast wordt en er bestaat geen twijfel over dat Batavo in dit proces een cruciale rol heeft gespeeld, omdat de toepassing van deze techniek onder haar leden werd verbreid. Zo veranderde Batavo “in het middelpunt van verspreiding van deze techniek alsook pionierscentrum in het onderzoek om de directe inzaaimethode op Braziliaanse fazenda's mogelijk te maken”.

Een tweede belangrijk punt kunnen we aantreffen in Franke's uiteenzetting, wanneer hij zegt dat het “van cruciaal belang is om onderzoeken regionaal aan te pakken.” Deze verklaring houdt rechtstreeks verband met een aspect dat al benadrukt werd, met name het absoluut regiogebonden karakter die de coöperaties hebben, in die zin zoals Storper aangeeft, wanneer hij regiogebonden definieert als een activiteit of project, “waar de economische effectiviteit afhangt van de locatie (afhankelijk van de plaats) en wanneer deze locatie specifiek is van één plaats”.

In feite is er geen enkele wet of regel die de coöperatie verplicht om alleen leden uit de omgeving waar zij directe invloed uitoefent aan te nemen; er is slechts een soort stilzwijgende afspraak die een vorm van regionalisering van de landbouwcoöperaties bevordert, iets dat niet altijd door alle coöperaties gerespecteerd wordt, wanneer men leden probeert te werven in regio's die ver van hun gebied van directe invloed liggen. In het geval van Batavo bestaat deze praktijk niet en het aantal leden uit meer afgelegen gemeenten is zeer laag; de toetreding van de boeren uit deze verder gelegen gebieden geschiedt uitsluitend door de vrijwillige aansluiting van de leden. Zo is de lokale band ook een van de

PAGINA 143

PAGINA 142

231

kenmerken van Batavo met betrekking tot het lidmaatschap.

Franke onderstreept dat het wetenschappelijk onderzoek dat door de coöperatie, via de Fundação ABC, verricht wordt, rekening moet houden met de kenmerken die specifiek zijn voor de streek waarin de individuele bedrijven van de coöperatieleden zich bevinden. De bodem, het klimaat, topografie, windrichtingen, regenval en -opslag, en alles wat de regio kenmerkt, met inbegrip van de sociale context van de streek, moeten in aanmerking genomen worden teneinde de concrete realiteit te doorgronden waarin de Coöperatie gevestigd is, opdat de innovatieve oplossingen in overeenstemming zullen zijn met deze realiteit.

De andere kant van de medaille, waarbij de waarde overeenkomt met de gehechtheid aan de levensruimte die men in de afgelopen 100 jaar op de Campos Gerais opgebouwd heeft, is de band met de gemeenschap in het algemeen en op meer directe wijze met de gemeenschap van de leden. Dit aspect wordt ook benadrukt door Franke met de opmerking dat “het coöperatielid zich thuis moet voelen.” Gaspar de Geus wijst erop dat de Coöperatie ook moet “functioneren volgens de wil van de boeren” en dat de leden zich “echt eigenaars moeten voelen van de coöperatie.” In megacoöperaties echter, die uitsluitend als handelaars optreden, raakt deze zorg steeds meer op de achtergrond hetgeen al enige tijd onderwerp van studie is.

In deze zin hecht Batavo zich aan enkele van de principes van het coöperatieve systeem, die door de Internationale Coöperatieve Alliantie in 1995 aangepast werden, waaronder een aantal principes die inspelen op de aandachtpunten waarop de vertegenwoordigers van coöperaties wezen: vrijwillige toetreding, democratisch en onafhankelijk bestuur; zorg voor de gemeenschap.

De coöperatieve onderneming moet een stimulans vormen voor “de volledige uitoefening van het burgerschap, door het verhogen van de deelname van de bevolking in politieke beslissingen, maar ook in sociaal-economische aspecten”.

Precies zoals in een gezin, moet ook in de coöperatieve onderneming het voorbeeld van thuis komen, en het uitoefenen van de interne democratie leidt de coöperaties tot het uitoefenen van een zeer belangrijke rol, één die Batavo als democratische entiteit nastreeft, namelijk “de taak om de bevolking te overtuigen van de waarde van de democratie en hun participatie in de samenleving”.

De belangstelling die Batavo voor de gemeenschap toont, leidde tot een zeer grote bijdrage aan de lokale ontwikkeling. Het

232

essentieel is geweest opdat de groep leden die dit ideaal gedurende bijna honderd jaar bleef aanhangen, de tegenwerkingen kon overwinnen die een instabiel economisch en sociaal systeem, zoals het kapitalisme, eigen zijn, maar ook die moeilijkheden die verband houden met de typisch Braziliaanse politieke en economische cultuur en, ten slotte, de ontberingen die in verband staan met de fysieke omgeving waarin de productieve inspanningen van haar leden plaatsvonden.

Landbouwcoöperaties vertegenwoordigen een intermediaire economische structuur die een fundamentele rol vervult om de risico's te verminderen waaraan de individuele producenten in een zeer oligopolische markt zijn blootgesteld, zoals de agri-food sector al vele tientallen jaren is. Zonder coöperaties zouden de producenten een gemakkelijke prooi voor de markt vormen. Bovendien zijn de coöperaties een fundamentele route om waarde toe te voegen aan de landbouwproductie, waardoor de producenten hogere inkomsten verkrijgen.

Gedurende heel haar geschiedenis en in heel haar invloedgebied, heeft Batavo nooit nagelaten om deze rol uit te oefenen, waardoor zij van cruciaal belang werd voor het welslagen van het kolonisatieproject dat in Carambeí werd opgebouwd. Het is daarom volledig gerechtvaardigd om het beeld dat men van de coöperatie heeft te vergelijken met het beeld van een “moeder”.

Batavo heeft inderdaad gefunctioneerd als een moeder, die met veel zorg en toewijding haar kinderen verzorgde, opdat zij het voorbeeld zouden kunnen geven dat Carambeí en haar Coöperatie geven aan allen die geïnteresseerd zijn in de positieve werken die gebouwd werden door mensen van goede wil.

PAGINA 44

streekgerichte karakter van de coöperatieve onderneming, die trouw blijft aan de coöperatieve principes, heeft als consequentie de mogelijkheid om een sfeer te scheppen die bevorderlijk is voor innovaties en het ondernemerschap, hetgeen resulteert in een opwaartse spiraal van ontwikkeling. Uiteraard kan men geen wonderen verrichten in een land dat zo ongelijk is als Brazilië, waar het onderwijsniveau en de normen van burgerschap en sociale rechtvaardigheid nog veel te wensen over laten, ondanks de geconstateerde vooruitgang. Bijgevolg heeft het coöperatieve systeem behoefte aan meer institutionele ondersteuning en Lauschner geeft een lesje aan de overheid wanneer hij zegt, ter verdediging van de coöperatie, hoewel niet onbekend in de praktijk van Batavo, dat de rol van een coöperatie niet alleen uit economische initiatieven bestaat, maar ook een taak heeft te vervullen op educatief, cultureel en sociaal gebied: Daar het ons doel is om aan een economisch en sociaal systeem te bouwen dat het dichtst bij de promotie van elke regio staat, van elke man en van elke menselijke groep in het bijzonder, de basis van maatschappelijk welzijn en echte politieke democratie, is het noodzakelijk een economisch systeem te begunstigen dat een meer regionale en persoonlijke verdeling van de regionaal toegevoegde waarde bevordert. Concreet is er behoefte aan economische systemen die de landbouwers en de plaatselijke bevolking stimuleren om deel te nemen aan alle belangrijke economische beslissingen die op het platteland verwekt worden en er is behoefte dat het resultaat van regionaal economisch management in de regio onder een zo groot mogelijk aantal mensen verdeeld wordt.

Wie anders zouden dit op een absoluut natuurlijke manier beter kunnen doen dan de coöperaties? En het is naar hen dat Lauschner verwijst. Wanneer men hierover nadenkt, kan er dan nog enige twijfel bestaan over al hetgeen Batavo in de hele tijd van haar bestaan verricht heeft in het gebied die onder haar invloed stond?

Ondanks de bijdragen die ook de grote bedrijven die momenteel het beheer voeren over het economisch patrimonium dat opgebouwd werd door de Coöperatie, aan de regionale ontwikkeling geven, is het onmiskenbaar dat wanneer dezelfde rijkdom beheerd wordt door een coöperatie, dit tot een veel bredere distributie van de economische resultaten leidt in de regionale economische structuur en een effectieve decentralisatie van de rijkdom bevordert.

Er bestaat geen twijfel over dat het coöperatieve systeem

1

Afgestudeerd en BA in Aardrijkskunde aan de Universiteit van Rio de Janeiro, Master in Economische Geschiedenis van Brazilië aan de Federale Universiteit van Paraná en doctor in Sociale Wetenschappen, Ontwikkeling, Landbouw en Maatschappij aan de Landbouwuniversiteit van Rio de Janeiro. Professor aan de Afdeling