Coleção Imigrantes: Falando de Histórias Il by Núcleo de Mídia Conhecimento

Falando de Histórias II Imigração Educação Culinária

Meio Ambiente

Tecnologia

Memórias

Dados Internacionais de Catalogação na Publicação (CIP) Chaves, Niltonci Batista Imigrantes – Immigranten. História da Imigração holandesa na região dos Campos Gerais, 1911-2011. Falando de Histórias II: Imigrantes, Educação, Culinária, Meio Ambiente, Tecnologia, Memórias/ Niltonci Batista Chaves (Org.). Ponta Grossa: Estúdio Texto, 2011. Edição Trilingue: português/inglês/holandês Vários colaboradores. 1.Brasil – História.2.Campos Gerais(PR) – História.3.Holandeses-Brasil. 4. Imigrantes Holandeses – Campos Gerais (PR) – História. I. Chaves,Niltonci Batista (Org.) .II. Título.

CDD-981.622

Depósito legal na Biblioteca Nacional ISBN: 978-85-64267-08-4

Projeto Imigrantes Realização Associação do Parque Histórico de Carambeí Curadoria Executiva NM Conhecimento Mind Promo Business

Conselho Técnico Dick Carlos de Geus Franke Dijkstra Gaspar João de Geus Jeltje Antonia van der Meer de Boer Johan Elbertus Scheffer Tineke Voorsluys

Pesquisa e texto Lorena de Pauli Marco Aurélio Monteiro Pereira Maria José Dozza Subtil Niltonci Batista Chaves Pedro Henrique Weirich Neto Roberto Edgar Lamb Sérgio Luiz Gadini

Coordenação Editorial Fábio André Chedid Silvestre Niltonci Batista Chaves

Fotos Clarissa de Almeida Lima Fábio André Chedid Silvestre

Desenvolvimento Acadêmico APHC Editorial – NM Conhecimento

Auxiliares de Pesquisa Lucas Santiago Martins Milena Mayer Thiago Augusto Divardim de Oliveira

Organizador da Série Imigrantes Niltonci Batista Chaves

Assessoria Técnica Elizabeth Johansen Adreane Willenborg Bianca Viviane Barão Luciana Cristina Pinto Tradução Claudia Bufferli (inglês) Tineke Voorsluys (holandês) Johan Elbertus Scheffer (holandês) Capa Élio Chaves Apoio Editorial

Sumário Apresentação........................................................................................................................................................9 Imigração ...........................................................................................................................................................15 Educação ........................................................................................................................................................... 31 Culinária ................................................................................................................................................................53 Meio Ambiente.......................................................................................................................................................81 Tecnologia..............................................................................................................................................................99 Memórias .............................................................................................................................................................121

Summary Presentation .....................................................................................................................................................138 Immigration......................................................................................................................................................140 Education ........................................................................................................................................................ 146 Culinary ...............................................................................................................................................................154 Environment.........................................................................................................................................................166 Technology...........................................................................................................................................................172 Memories .............................................................................................................................................................178

Samenvatting Presentatie .......................................................................................................................................................184 Immigratie........................................................................................................................................................186 Onderwijs........................................................................................................................................................ 192 Voeding ...............................................................................................................................................................200 Milieu...................................................................................................................................................................212 Technologie..........................................................................................................................................................218 Herinnerringer......................................................................................................................................................224

APRESENTAÇÃO

ais do que uma mera referência cronológica, o centenário da presença holandesa em Carambeí constitui-se em um período produzido e vivido intensamente pelos pioneiros e por seus descendentes, merecendo ser destacado por suas questões próprias, por suas especificidades e por sua relevância para o desenvolvimento regional paranaense. Geralmente as histórias de comunidades específicas – como a de um determinado grupo étnico – tendem a ser naturalmente ricas por conta das dificuldades, emoções, lutas e superações que envolvem os processos imigratórios, mas agora, quando concluímos o terceiro volume da série IMIGRANTES, podemos afirmar com convicção que a história centenária da presença holandesa em Carambeí é tão cheia de experiências (individuais e coletivas), de acontecimentos, de valores, de formas de solidariedade inventadas cotidianamente, que a enquadramos no rol das histórias inesquecíveis, eternas!

Neste volume da série, denominado Falando de Histórias II, damos continuidade, sobretudo, ao número anterior e contemplamos mais seis temas estudados por pesquisadores vinculados à Universidade Estadual de Ponta Grossa que nos ajudam a conhecer um pouco mais da história secular dessa comunidade holandesa radicada nos Campos Gerais do Paraná. O livro inicia com o texto “Viajar para o novo mundo: os imigrantes holandeses em Carambeí”. Seu autor, o historiador Roberto Edgar Lamb, é um estudioso da questão imigratória paranaense e, neste livro, preocupou-se especificamente com o processo de chegada e a incorporação dos holandeses no Paraná do início do século XX, destacando, especialmente, o grupo que se fixou em Carambeí a partir de 1911. Em seguida é a vez da professora Maria José Subtil abordar as questões afetas à trajetória educacional em Carambeí. No texto denominado “A educação na colônia holandesa: Instituições e processos educativos em Carambeí”, a pesquisadora recupera as práticas do saber no início da colônia; trata da implantação das escolas; discorre sobre as especificidades educacionais próprias a uma colônia de origem estrangeira, radicada no Brasil; enfatiza a participação familiar e religiosa nos processos pedagógicos; e, por fim, expõe um quadro atual sobre a realidade educacional da comunidade holandesa carambeiense. No texto “Diga-me o que comes; eu te direi quem és: a alimentação na imigração holandesa em Carambeí”, o historiador Marco Aurélio Monteiro Pereira preocupa-se em estabelecer sentidos entre as práticas culturais e a culinária típica encontrada em Carambeí. O preparo e o consumo dos alimentos são aqui compreendidos como elementos fundamentais na construção e na consolidação da identidade holandesa comunitária. As técnicas, os utensílios, os comportamentos à mesa, as regras de etiqueta são focalizados pelo autor como sendo parte de um discurso que identifica e representa o grupo holandês radicado em Carambeí. Em “Horizonte sem fim: breve história ambiental de Carambeí”, Lorena de Pauli recupera, inicialmente, a paisagem dos Campos Gerais do começo do século XX – momento da chegada dos holandeses em Carambeí – para depois analisar como o grupo dialogou com os recursos naturais e também com as limitações dessa região paranaense. A derrubada dos capões nativos, a preservação de áreas específicas, o emprego da técnica do plantio direto, as queimadas controladas, as pescarias e caçadas fazem parte do universo descrito no artigo elaborado pela historiadora, que há alguns anos se dedica ao estudo das questões relativas ao meio-ambiente paranaense.

Na sequência, o agrônomo Pedro Henrique Weirich Neto aborda as questões próprias a tecnológica, em “Aqui nunca passamos fome: a tecnologia agropecuária holandesa em Carambeí”. Nesse texto, Weirich Neto disponibiliza informações sobre a terra e recupera as práticas empregadas pelos holandeses na agricultura e na pecuária ao longo do último século. O pioneirismo, os métodos de trabalho, o investimento em ciência e tecnologia e as perspectivas futuras fazem parte das discussões desse capítulo. Finalizando o volume, o texto “Memórias de objetos, imagens e ousadias humanas: Recortes da imigração holandesa em Carambeí”, escrito pelo jornalista Sérgio Gadini, discute a memória coletiva da comunidade holandesa a partir de objetos e de imagens que fizeram parte do cotidiano e da história desse grupo, desde 1911 até os dias atuais.

Niltonci Batista Chaves Organizador da série Imigrantes Dick Carlos de Geus Presidente da APHC

Falando de Hist贸rias II

Imigração

VIAJAR PARA O NOVO MUNDO: OS IMIGRANTES HOLANDESES EM CARAMBEÍ

Roberto Edgar Lamb1 Holanda, 1909. Atracado no porto, o navio Frísia aos poucos foi ocupado pelos passageiros. Alguns deles demonstravam certa ansiedade: com as emoções à flor da pele, estavam apreensivos, esperançosos e cheios de planos. Logo mais, iniciariam uma longa viagem, atravessando o Oceano Atlântico. Por que haviam decidido migrar? Impulsionava-os uma grande expectativa: acompanhados de seus familiares, pretendiam construir uma nova vida em terras distantes, no chamado Novo Mundo. Decidiram-se por deixar sua pátria, depois de ouvirem frequentes notícias sobre a vida nas Américas e as possibilidades abertas àqueles que se aventuravam - oportunidades de trabalho, alguma garantia para a vida digna de suas famílias, terras abundantes, clima ameno. Uma longa epopéia os aguardava: de início, cruzar o oceano indomável; depois, percorrer o desconhecido território de destino, defrontando-se com as longas distâncias, as estradas precárias, os territórios cobertos pela densa mata. Em carroças, seguiriam pelos caminhos de terra; em trens lentos e abafados, atravessariam os sinuosos percursos desenhados pelas estradas de ferro. No local de destino, aguardavam-nos apenas algumas habitações provisórias. Viveriam ali uma árdua luta pela sobrevivência.

Ilustração do embarque de imigrantes holandeses. Desenho de Robert Vervoort Illustration of Dutch immigrants boarding the ship. Drawing by Robert Vervoort's Illustratie van de inscheping van Nederlandse immigranten. Tekening van Robert Vervoort Imagem retirada da internet

oltemos aos remotos anos do século XIX. Ao longo daquele século, o Estado holandês se consolidaria sob um regime monárquico e princípios constitucionais (sobretudo com a Constituição de 1848). Primeiro, em 1815, após um período de domínio francês, restabelecera-se a monarquia. Retornava, assim, a Dinastia de Orange, formando-se então o Reino Unido dos Países Baixos, com a união entre Holanda, Bélgica e Luxemburgo. Alguns anos depois, em 1830, os belgas deixaram esta unidade, enquanto os vínculos dinásticos com Luxemburgo persistiram até o ano de 1890.

Imigração

De 1890 até o ano de 1948, a Holanda teve como monarca a Rainha Guilhermina. No período de seu reinado, o cenário político europeu foi marcado pelas duas grandes guerras mundiais. Ao raiar do século XX, os tempos de crise enfrentados pela população europeia evidenciavam-se, também, no persistente movimento migratório. A mobilidade atingia grandes populações, tanto no sentido campo – cidade, como na opção pela travessia oceânica, em busca de novos horizontes e perspectivas melhores de vida. Para os holandeses, não seria diferente. Uma pergunta ocupa lugar de destaque quando se fala dos movimentos de imigração: afinal, por que as pessoas emigravam? Para entender por que milhões de europeus deixaram suas pátrias, pode-se considerar uma conjunção de fatores, tanto aqueles “de expulsão”, quanto os que serviam “de atração” para quem seguiria às terras americanas. Os estímulos à emigração (isto é, a saída de uma determinada região) eram múltiplos, variando a cada época e de acordo com as condições de vida numa região. 2

[...] deve-se dizer que a maioria dos migrantes não deseja abandonar suas casas nem suas comunidades. Se pudessem escolher, todos – com exceção dos poucos que anseiam por mudanças e aventuras – permaneceriam em seus locais de origem. A migração, portanto, não começa até que as pessoas descobrem que não conseguirão sobreviver com seus meios tradicionais em suas comunidades de origem. Na grande maioria dos casos, não logram permanecer no local porque não têm como alimentar-se nem a si próprias nem a seus filhos [...].3

Três fatores são apontados como predominantes: “o primeiro é o acesso à terra e, portanto, ao alimento; o segundo, a variação da produtividade da terra; e o terceiro, o número de membros da família 4 que precisam ser mantidos”. Ou seja, o crescimento da população, os problemas na produtividade agrícola e a fragmentação da propriedade (ou a impossibilidade de fragmentar indefinidamente os terrenos de uso para a produção familiar). Por séculos, viajar para o Novo Mundo foi sinônimo de aventurar-se em terras desconhecidas, seguindo em busca de novos mercados, de descobertas científicas, impulsionando desejos de conquista e de fortuna, revelando ambições de poder e pretensões civilizadoras. Em muitos países da Europa, as difíceis condições de sobrevivência dos trabalhadores pobres e despossuídos, no campo e na cidade, deram estímulo aos movimentos migratórios. A migração em massa tornava a Europa e as Américas 5 parte de um “mundo em movimento.”

Do velho continente, multidões partiam para as Américas. Eram camponeses, artesãos, operários de indústrias, gente fugindo da pobreza. Quanto aos números totais dos movimentos migratórios da Europa para os continentes americanos, no século XIX e até meados do XX, os Estados Unidos, a Argentina e o Brasil foram os países que receberam os maiores contingentes de imigrantes. A intensificação das migrações se deu entre os anos de 1880 até 1915 – a época das “Grandes Migrações”. Nestes anos, o Brasil recebeu aproximadamente 2,9 milhões de imigrantes, tornando-se o terceiro país americano em número de imigrantes.6 Entretanto, ao se particularizarem as estatísticas de migrações a partir da Holanda, é certo que os maiores contingentes imigratórios holandeses tiveram como destino os Estados Unidos, a Austrália, o Canadá, a África do Sul e a Indonésia (colônia holandesa que se tornou oficialmente independente no ano de 1949). Em meados do século XIX (entre os anos de 1858 e 1862), o Brasil também se tornara destino de alguns grupos de imigrantes holandeses, estabelecidos em colônias agrícolas localizadas na Província do Espírito Santo. Após 1880, o Brasil concentrou um amplo fluxo imigratório, cuja composição era, em maior parte, de famílias. Ainda que em menor número, homens solteiros também faziam a travessia, buscando melhores condições de sobrevivência. Estivessem solitários, ou acompanhados das famílias, para esses imigrantes a decisão fora tomada: 'Fazer a América' era o lema de quase todos os imigrantes que cruzavam o Atlântico.7 Por que as Américas? E, especificamente, por que o Brasil? Agentes de imigração circulavam em toda a Europa, desde meados do século XIX, ocupando-se da divulgação de farta propaganda sobre o Brasil. Com pinceladas fortes e até ilusórias, essas histórias deixavam ver os incentivos que qualquer trabalhador imigrante receberia para começar sua vida em terras brasileiras. Em outros casos, recebiam cartas motivadoras. Segundo relato de Niesje Verschoor, este fôra o impulso para que seu pai, Jan Verschoor, discutisse com a família sobre a possibilidade de deixar a Holanda: "[...] o sonho dele era de emigrar para um país com um clima mais ameno, aonde poderia ser dono do seu próprio negócio.8 Um sonho que, quando partilhado, dava impulso para as decisões que viriam a tomar. Assim foi para Jan Verschoor. Trabalhava como representante comercial e estava acostumado a percorrer o sul da Holanda em sua bicicleta. Vivia com sua família na localidade de Dordrecht. "Jan sabia que, no fundo do coração de seu irmão, ardiam os mesmos desejos de emigração. Ambos também sabiam que suas esposas os seguiriam caso tomassem a decisão." 9

Imigração

Seu irmão, Leen, tinha uma loja de máquinas de costura Singer, na localidade de Sliedrecht. Mesmo dispondo de uma situação profissional mais estável, Leen mostrou-se propenso a compartilhar a decisão. Assim, os irmãos Verschoor e suas famílias, tal como tantos outros trabalhadores holandeses, decidiram-se pela migração. As promessas que chegavam aos trabalhadores holandeses, as aspirações de constituir um negócio próprio e a expectativa de propiciar uma vida melhor para suas famílias somavam-se às supostas facilidades da viagem – passagens gratuitas, em um navio holandês. Desde o início, o Hemisfério Ocidental era exatamente o oposto da Europa em termos do relacionamento terra-trabalho. Na Europa, a terra era cara e a mão-de-obra, barata. Na América, a terra era abundante e estava disponível. Entretanto, a mão-de-obra era escassa; portanto cara.10 [...] a possibilidade de obter terra era uma constante atração para todos os imigrantes. Com a terra tão barata – novamente em comparação com os padrões europeus – era grande a probabilidade de trabalhadores sem terra conseguirem suas próprias fazendas, muitas vezes num período de tempo muito curto após a chegada.11

Família Arie de Geus, antes de partir para o Brasil (década de 1900) Arie de Geus family, before leaving for Brazil (1900s) Familie Arie de Geus, voor hert vertrek naar Brazilië (jaren 1900) Fonte: Hendrik Kooy (1986)

Um fator importante para a dinamização do transporte de imigrantes nas viagens transoceânicas foi a difusão do uso da energia a vapor nos navios que faziam as rotas Europa – Américas. Ao final da década de 1860, o transporte de passageiros (emigrantes, negociantes, etc.) já se dava em grande parte nos barcos a vapor. E os vapores reduziram sensivelmente a duração dessas viagens, o que contribuiria ainda para diminuir os riscos da travessia oceânica e baixar as taxas de mortalidade em alto-mar. Segundo Klein, [...] o grande número de viagens marítimas também garantia contato constante e relativamente imediato com todas as nações americanas do Atlântico. [...] no período posterior a 1880, partiam do porto de Santos, no Brasil, vários navios por semana com destino aos principais portos europeus do Mediterrâneo e até do Atlântico norte, e todos tinham capacidade de transportar na terceira classe várias centenas ou mesmo milhares de emigrantes. 12

As viagens transoceânicas podiam durar de três até cinco semanas, em condições que variavam, dependendo do navio e dos valores dispendidos pelo viajante para arcar com a passagem. Na época das grandes migrações, embora diversos países tivessem leis de regulamentação ao transporte de passageiros, ainda havia inúmeras ocorrências associadas aos navios que levavam imigrantes: excesso de passageiros, falta de ventilação e de luz adequada aos compartimentos de terceira classe, enfermidades e até mesmo naufrágios. Em algumas ocasiões, os imigrantes viam-se ocupando recintos repletos de ferro, sal, objetos de cerâmica e outras mercadorias. No início do século XX, um viajante transoceânico possivelmente já tinha escutado algum comentário sobre os perigos que cercavam essas viagens de navio, longas e demoradas, através do Atlântico. Notícias sobre acidentes e naufrágios rapidamente chegavam à imprensa e eram assuntos recorrentes nos portos de embarque. O estado sanitário dessas embarcações chamava atenção: “tem acontecido que em muitos casos, 13 [...] imigrantes adoecem quando em viagem”, afirmava um representante consular inglês, em 1873. No século XIX e mesmo no século XX, os longos percursos em alto-mar e as condições precárias de bordo eram fatores propícios à difusão de inúmeras doenças, como febre amarela, tifo, etc. O Brasil tornara-se destino de imigrantes de múltiplas nacionalidades. Muitas vezes, eram os documentos consulares que se encarregavam de dar visibilidade a esses deslocamentos, ao reproduzirem os relatos dos imigrantes sobre o período da viagem a bordo dos vapores que cruzavam o

Imigração

Atlântico. O governo brasileiro também se mostrava preocupado e procurava coibir algumas irregularidades. Em atenção às denúncias apresentadas por 97 imigrantes norte-americanos contra o comandante do vapor norte-americano Catharina Withing, criara uma comissão de peritos para investigar. Estes concluiriam que: Na coberta destinada aos passageiros de prôa não houvera a necessária ventilação, nem o aceio reclamado pela hygiene, que não existira a bordo separação alguma para os dous sexos, nem para os enfermos, que os alimentos eram uns mal preparados, e outros de tão má qualidade que não podiam ser aproveitados; e finalmente que a relação de passageiros continha inexactidões e 14 irregularidades.

Frequentes narrativas davam conta dessas histórias, dos dramas e das vicissitudes a que os passageiros estavam submetidos. Nas memórias de imigrantes holandeses, ou nos relatos expostos pelos seus descendentes, ecoam vívidos ainda os sons daquela intensa experiência. Décadas depois, esses assuntos são recorrentes, permanecendo entre as explicações para algum insucesso, ou destacando a fibra dos antepassados, dispostos e aptos a enfrentar tamanhas adversidades.

Dentre os primeiros imigrantes holandeses que se dirigiram ao estado do Paraná, estavam as famílias Vriesman e Verschoor. Entre os anos de 1908 e 1909, assim como muitos compatriotas, eles embarcaram em navios rumo às terras brasileiras. Jan Vriesman tinha uma grande família: sua esposa Jacoba Wilderom e cinco filhos. Na Holanda viviam no Haarlemmermeer, no norte da Província Noord-Holland. Jan sobrevivia ocupando-se em trabalhos de fruticultura e horticultura. “[...] trabalhava nos pôlders [...] havia alugado um para plantar batatas, mas a água acabou inundando tudo.” Embora acostumado às intempéries do clima holandês, este “homem da geada”15 desanimou. Soubera que o governo brasileiro estava concedendo estímulos aos imigrantes. “A vida aqui [Brasil] seria realmente melhor”. Dispostos a uma nova vida, embarcaram todos em um navio de carga. Traziam também algum gado.16 Em 1909, Jan Verschoor e seu irmão, Leen, ambos acompanhados de suas famílias, deixaram a Holanda. Suas famílias embarcaram no navio Frísia, para aquela viagem que os conduziria ao Brasil. No navio, como recordaria Niesje Verschoor, “um amontoado de pessoas circulando em espaços apertados”, situação acentuada após os novos embarques, ainda no Atlântico Norte, nos portos de La Rochelle (França) e Vigo (Espanha).” Agora o navio estava lotado. O cheiro nos dormitórios coletivos estava ficando insuportável em função do mal-estar de grande parte dos passageiros. Além do mais, os europeus do leste consumiam enormes quantidades de cebolas.”17 Noites de calor, animadas danças ao som de acordeão, trabalhos de tricô, brincadeiras infantis e peixes voadores ficaram na memória de Niesje. Mas também as tensões, a prisão do espanhol brigão, a morte de um alemão (vítima da tuberculose) e as longas filas de doentes aguardando o atendimento médico. Nos anos seguintes, outras famílias de imigrantes fizeram a travessia do Atlântico. E a memória familiar novamente tratou de fixar este momento. Dirkje Bezemer contou a sua história, reproduzida através da obra de Hendrik Adrianus Kooy. Seu pai, Dirk Bezemer, trabalhava em uma chácara leiteira; algum rendimento ele conseguia, também, com a venda de leite na cidade de Dordrecht. Diariamente “cruzava o rio com um 18 barco a remo e vendia o leite na cidade de casa em casa [...].” A mãe de Dirkje era irmã de Imagens referentes ao transporte marítimo entre Holanda e Brasil Images relating to maritime transport between the Netherlands and Brazil Zeetransport tussen Nederland en Brazilië Imagensm retiradas da internet

Imigração

Jan e Leen Verschoor. Em 1911, embarcaram para o Brasil: Assim partimos de Amsterdam, no dia 8 de novembro de 1911, com o navio holandês Hollandia, para o Brasil. Minha mãe, com seus cinco filhos, partiu com Jan Verschoor, Arie de Geus, Leen de Geus e Jacob Voorsluys e dois outros de Papendrecht que partiram para a Argentina. Nós éramos os únicos holandeses nesse navio holandês, os outros passageiros eram franceses, italianos, poloneses, etc. Mamãe ganhou um dinheirinho extra lavando e passando roupas para os passageiros da 19 primeira classe. A viagem durou 21 dias.

Nos portos de desembarque de imigrantes, as autoridades mantinham constantes estratégias de inspeção das embarcações. No Brasil, desde 1858, havia regulamentação sobre o transporte de passageiros. Navios em condições irregulares podiam ser multados. Entretanto, era real a incapacidade de fiscalizar plenamente, tanto para o embarque, quanto para o desembarque. O mesmo acontecia em outros países. Referindo-se à chegada de um navio em porto canadense, Maldwin Jones afirma que, para evitar problemas com a inspeção médica e governamental, um dia antes “todas as mãos livres” eram 20 requeridas para “limpar a consciência”, deixando o espaço da terceira classe em bom estado. Ao desembarcar, os imigrantes eram conduzidos para locais onde cumpririam um período de “quarentena”; no Rio de Janeiro, a hospedaria da Ilha das Flores cumpria essa função; em Santos, São Paulo, Paranaguá, Curitiba e Ponta Grossa, as hospedarias procuravam cumprir um papel amplo, que incluía a observação sobre aqueles recém-chegados. Eram espaços de acomodação provisória dos novos colonos estrangeiros, inclusive para aqueles que aguardavam a demarcação de seus lotes. Entretanto,

Barco na cidade de ´s Gravendeel (década de 1900) Boat at Gravendeel city (1900's) Boot in de stad 's Gravendeel (jaren 1900) Imagem retirada da internet

pouco organizadas e com instalações precárias, acabavam tornando a estadia ali um momento propício a que o imigrante reavaliasse a decisão de migrar: "[...] ali, afloravam as lembranças da terra pátria, contrapostas ao estranhamento do novo mundo: a sua gente, a língua, a floresta e os animais [...], as acomodações precárias [...]" 21 É justamente em relação às hospedarias de imigrantes – e à presença de imigrantes holandeses na hospedaria de Paranaguá – que tratam alguns dos registros documentais mais antigos sobre os holandeses no Paraná. Em 1908, na imprensa da capital, faz-se referência a um conflito que teria ocorrido em Paranaguá, enquanto os imigrantes ainda estavam na hospedaria dos imigrantes, localizada no local denominado Porto D'Água. Um telegrama chegara ao conhecimento dos editores do Diário da Tarde. Assim referia: "[...] imigrantes Porto D'Água revoltaram-se havendo tiroteio polícia, resultando ferimentos parte a parte [...]"22 Sugeria o jornal que, ali na hospedaria, os imigrantes que chegavam haviam se encontrado com um holandês que retornava de trabalhos junto à estrada de ferro [sem outra especificação]. As informações que dele ouviram (possivelmente, um relato de sentido pouco elogioso às políticas governamentais de apoio aos imigrantes), muito distintas dos ilusórios panfletos distribuídos pelos agentes da imigração nos portos europeus, teriam motivado as tensões. Dado tal fato, a própria imprensa noticiaria que as condições de trabalho e de sobrevivência nos locais de expansão dos trilhos de trem, no Paraná, eram precárias. No ano seguinte, 1909, uma nova notícia, proveniente de Irati, também dava conta de tensões crescentes no local: "Sabe-se aqui que, em conseqüência da suspensão de fornecimento aos colonos, muitos imigrantes de nacionalidade alemã e holandesa acham-se em extrema miséria, sem ter absolutamente com o que se alimentar."23 Desde os tempos do Império, persistindo no período republicano brasileiro, inúmeras contradições moldavam as políticas de colonização e de imigração. Apregoadas indiscriminadamente na propaganda oficial, concessões diversas nem sempre tinham sustentação real; o mesmo podia-se observar quanto à suposta garantia de que colonos imigrantes não ficariam desamparados, que teriam um período de apoio governamental, que seriam empregados em obras públicas até que sua condição garantisse um sustento na agricultura. Como que desvelando tais aspectos da polêmica, depois dos tensos episódios narrados pelo

Imigração

periódico, o artigo noticiado em 16 de dezembro de 1909 assim concluía: A imigração no Brasil tem sido feita sem método e sem orientação inteligente. Os nossos estadistas, ouvindo o clamor da falta de braços para a lavoura, de que o país é um grande deserto onde jazem desconhecidas riquezas maravilhosas, exploram o expediente do momento, sem estudo prévio do problema [...]. Da Itália, de Portugal, da Espanha, da Áustria, da Alemanha, da Holanda, da Rússia, da Turquia, os colonos vêm em massa para o Brasil [...]24

Nos relatos de imigrantes holandeses e na memória familiar, o período em que permaneceram em Irati, no Núcleo Colonial Gonçalves Junior, entre 1908 e 1911, surge descrito em contornos trágicos, comprovados também pela alta mortalidade que os atingiu, sobretudo às mulheres e crianças. Ainda hoje, Gonçalves Junior é citado como o “Cemitério das Mulheres”. “Nada para comer”; as colheitas estavam perdidas, depois da infestação de gafanhotos e a invasão das roças pelos porcos do mato; as previsões eram desanimadoras quanto a novos plantios (“os caipiras já estão dizendo que vai ter muito rato, pois floresceu a taquara”). Com o fracasso da colonização em Gonçalves Junior, muitos imigrantes retornaram para a Holanda, embora seja de conhecimento que alguns imigrantes holandeses mantiveram-se naquela localidade. Alguns poucos imigrantes holandeses, em busca de alternativas, ouvem atentos à notícia de que a Brazil Railway Company vendia terras de uma nova colônia, nos Campos Gerais. Rapidamente, em março de 1911, a família Verschoor muda-se para Carambeí, ao que são seguidos, em poucos meses, pela família Vriesman. O contrato com a Brazil Railway Company, assinado em 4 de abril de 1911, representa o início da formação do Núcleo Colonial Carambehy. Em 11 de dezembro de 1911, acompanhados de Jan Verschoor, chegam da Holanda as famílias De Geus, Voorsluys e Bezemer. No Relatório do Governo do Paraná de 1912,25 afirmava-se, quanto à chegada de novos imigrantes

Em documentos e crônicas daquela época, é possível dimensionar as condições da vida naqueles

anos iniciais da colônia Carambeí. Nas viagens mais longas, podia-se chegar até Carambeí através da estrada de ferro. Lentamente, Nestor Victor, que visitou a região dos Campos Gerais em 1912, referiu-se à linha férrea que ligava Ponta Grossa e Itararé: “a velocidade atual, de 31 quilômetros, na média, é por demais demorada”. O mesmo cronista, atento à pouca comodidade nas viagens, observava: “No Brasil, por enquanto, você sabe, está tudo quase que por organizar-se a tal respeito.”26 No relato de Dirkje Bezemer, a constatação da dura realidade local: Em 1912 não havia em Carambeí uma loja, nem padeiro ou açougueiro. Também não havia um médico por perto. [...] Todas as casas eram iguais. Quatro quartos e uma cozinha e em volta da casa uma varanda. Não havia escola, nem igreja. Naquela época a Colônia estava completamente isolada. Não havia jornais. Não creio que algum de nós soubesse o nome do próprio presidente do Brasil nesta época.27

Ao circular pela cidade de Ponta Grossa, Nestor Victor mostrava-se otimista com os sinais de progresso. E já identificava, também, a presença dos holandeses no conjunto das culturas estabelecidas na região. Com a facilidade de comunicação que já temos, vai-se constituindo um núcleo composto de diferentes origens, quer nacionais, quer estrangeiras. Encontram-se aqui paranaenses de quase todas as localidades do Paraná, brasileiros do Sul e do Norte, alemães, sírios, italianos, suíços, franceses, polacos, espanhóis, suecos, holandeses. A gente em trânsito, que aflui para os numerosos hotéis existentes, concorre muito para o movimento da cidade.28

Um aspecto se destaca no relato de Dirkje Bezemer e em tantos outros que o seguiram: a viagem à Holanda que Jan Verschoor fez em 1911, ocasião em que foi “tentar encontrar novos imigrantes 29 interessados em estabelecer-se em Carambeí.” Ao encontrar pessoas dispostas a acompanhá-lo no seu retorno ao Brasil, reunindo-as num projeto comum de colonização, arriscando-se todos diante das incertezas que as terras brasileiras ainda lhes suscitavam, Jan Verschoor dava início a uma comunidade de interesses que, consolidada nos anos seguintes, tornar-se-ia uma característica da colonização holandesa de Carambeí. Para além dos laços familiares também existentes, é certo ficava explícita uma estratégica ação, embrionária, fundada na formação de uma extensa rede de solidariedade. Em 1911, 1912, 1913, ano a ano novos imigrantes chegavam: Vriesman, Verschoor, De Geus, Voorsluys, Bezemer, Kamp, Hennipman, Laurens, Los, Smouter. Tantos outros depois os seguiram. Do

Imigração

alto do monte Pilatus (a lomba “aonde os primeiros imigrantes holandeses se estabeleceram”), como diria Jacob Voorsluys, em poucos anos todos veriam se consolidar a união dos colonos. Esta comunidade chamava-se, desde o começo, Carambeí. E o movimento imigratório para Carambeí não cessou. Ainda nos anos de 1970 (possivelmente 1978) o Jornal Batavo noticiava a chegada de holandeses, ou de descendentes, provenientes de outras regiões do Brasil:

Chegou em Carambeí no mês passado a família Plender, procedente de Beilen, um município da província de Drente, na Holanda. No ano passado o Sr. Plender visitou-nos e comprou uma chácara. Agora eles estão se estabelecendo em nosso meio.30

O Sr. Hendriksen, que nos visitou com sua esposa, estudando uma possível imigração de sua família para o Brasil, decidiu-se e comprou uma chácara. Provavelmente se estabelecerá aqui antes do fim do ano.31 Ainda jovem e com espírito aventureiro, Jaques chegou ao Brasil em 1976, proveniente da Holanda. Desejava tentar a sorte e experimentar coisas novas.32

REFERÊNCIAS BRASIL. Ministério dos Negócios Estrangeiros. Avisos Recebidos do Ministério da Agricultura. 26 de Setembro de 1872. Arquivo Histórico do Itamaraty, 292-03-05, 1872/1873. BRASIL. Ministério dos Negócios Estrangeiros. Representações Diplomáticas Estrangeiras no Brasil. Notas Recebidas. Grã-Bretanha.. 31 de Janeiro de 1873. Arquivo Histórico do Itamaraty, 284-4-17, 1872/1873. DIÁRIO DA TARDE. Edições com datas diversas. FAUSTO, B. (Org.). Fazer a América. São Paulo: Edusp, 1999. p.13. HOBSBAWM, E. J. Mundos do trabalho. Rio de Janeiro: Paz e Terra, 2000. JONES, M. A. El Reino Unido y América: emigración británica. Madrid: Editorial MAPFRE, 1992. KLEIN, H. Migração internacional na história das Américas. In: FAUSTO, B. (Org.). Fazer a América. São Paulo: Edusp, 1999. p.13-31. KOOY, H. A. Notícias de Carambeí. Jornal Batavo, Carambeí, ano IV, n.28, p.3, mai.1978. ______. Carambeí 75 anos. 1911 – 1986. Carambeí: [s.e.], 1986. KOWALSKI, N. P. Produtor do mês: Jacobus Henricus B. Simon De Best. Jornal Batavo, Carambeí, ano XVI, n.183, p.13, abr.1991. LAMB, R. E. Palácio dos imigrantes. Jornal de História, Ponta Grossa, Departamento de História/UEPG, ano 1, n.1, p.2, abril/1986. PARANÁ. Mensagem dirigida ao Congresso Legislativo do Estado do Paraná pelo Dr. Francisco Xavier da Silva, Presidente do Estado, ao installar-se a 1ª. sessão da 11ª. Legislatura em 2 de Fevereiro de 1912. Curityba: Typ. d'A Republica, 1912. RISSEEUW, P. J. A terra que eu vos indicarei. A imigração da família Verschoor. Tradução de Dick Carlos De Geus. Carambeí: [s.e.], 2004. p.4. ATO, A. J.; SLONIK, A. C.; AXT, J.; LAMB, R. E. Formação histórica de Carambeí: etnias, cultura e território. Carambeí: Prefeitura Municipal de Carambeí, 2008. VICTOR, N. A terra do futuro (impressões do Paraná). 2. ed. Curitiba: Prefeitura Municipal de Curitiba, 1996. (Coleção Farol do Saber).

NOTAS 1 Professor do Departamento de História da Universidade Estadual de Ponta Grossa/UEPG. Mestre em História Social pela UFPR e Doutor em História pela PUC/SP. 2 Wilhelmina Helena Pauline Marie van Oranje-Nassau. No período de 1890 a 1898, antes que a rainha completasse 18 anos, seu reinado transcorreu sob a regência de sua mãe. 3 KLEIN, H. Migração internacional na história das Américas. In: FAUSTO, B. (Org.). Fazer a América. São Paulo: Edusp, 1999. p.13. 4 Ibid., p.14. 5 HOBSBAWM, E. J. Mundos do trabalho. Rio de Janeiro: Paz e Terra, 2000, p.83 KLEIN, Op. cit., p.25. 6 KLEIN, Op. cit., p.24. 7 RISSEEUW, P. J. A terra que eu vos indicarei. A imigração da família Verschoor. Tradução de Dick Carlos De Geus. Carambeí: [s.e], 2004. p.4. 8 Ibid.,p.3. 9 KLEIN, Op. cit., p.15. 10 KLEIN, Op. cit., p.16. 11 KLEIN, Op. cit., p.23. 12 KOOY, Hendrik A. Carambeí 75 anos. 1911 – 1986. Carambeí: [s.e.], 1986. p.15. 13 BRASIL. Ministério dos Negócios Estrangeiros. Representações Diplomáticas Estrangeiras no Brasil. Notas Recebidas. Grã-Bretanha.. 31 de Janeiro de 1873. Arquivo Histórico do Itamaraty, 284-4-17, 1872/1873. 14 BRASIL. Ministério dos Negócios Estrangeiros. Avisos Recebidos do Ministério da Agricultura. 26 de setembro de 1872. Arquivo Histórico do Itamaraty, 292-03-05, 1872/1873. 15 Significado da palavra Vriesman. 16 Memórias da Família Vriesman. Este documento é parte de um conjunto de relatos e memórias familiares reunido por Tatiane Christine Biersteker, em 2008. 17 Niesje Verschoor, apud RISSEEUW, Op. cit., p. 4. 18 KOOY, op. cit., p.15. 19 Ibid., p.15-16. 20 JONES, M. A. El Reino Unido y América: emigración británica. Madrid: Editorial MAPFRE, 1992. p.213. 21 LAMB, R. E. Palácio dos imigrantes. Jornal de História, Ponta Grossa, Departamento de História/UEPG, ano 1, n.1, p.2, abril/1986. 22 Diário da Tarde, 11de setembro de 1908. 23 Diário da Tarde, 26 de maio de 1909. 24 Diário da Tarde, 16 de dezembro de 1909. 25 PARANÁ. Mensagem dirigida ao Congresso Legislativo do Estado do Paraná pelo Dr. Francisco Xavier da Silva, Presidente do Estado, ao installar-se a 1ª. sessão da 11ª. Legislatura em 2 de Fevereiro de 1912. Curityba: Typ. d'A Republica, 1912. p.17. 26 VICTOR, N. A terra do futuro (impressões do Paraná). 2. ed. Curitiba: Prefeitura Municipal de Curitiba, 1996. (Coleção Farol do Saber). p.235 a 238. 27 BEZEMER, apud KOOY, Op. cit., p.17. 28 VICTOR, Op. cit., p. 218. 29 KOOY, 1986, p.12. 30 KOOY, H. A. Notícias de Carambeí. Jornal Batavo, Carambeí, ano IV, n.28, p.3, mai.1978. 31 Ibid. 32 KOWALSKI, N. P. Produtor do mês: Jacobus Henricus B. Simon De Best. Jornal Batavo, Carambeí, ano XVI, n.183, p.13, abr.1991.

Educação

A EDUCAÇÃO NA COLÔNIA HOLANDESA: INSTITUIÇÕES E PROCESSOS EDUCATIVOS EM CARAMBEÍ

Maria José Dozza Subtil1

Primeira escola da comunidade, em destaque professor Matthijssen First school of the community, standing out is teacher Matthijssen De eerste school van de gemeenschap met de onderwijzer Matthijssen Autor: não identificado – Acervo: Jeltje Antonia van der Meer de Boer

Apontamentos iniciais sobre educação “Ninguém escapa da educação”, disse Brandão. Todos estão sujeitos à socialização, que é o conjunto de estratégias por meio das quais a sociedade forma os indivíduos. Confirmando essa visão, 3 Vieira Pinto diz: “A educação é o processo pelo qual a sociedade forma seus membros à sua imagem e semelhança e em função de seus interesses”. Na primeira perspectiva, é possível afirmar que, ao nascer, só potencialmente somos humanos, mas aprendemos a sê-lo efetivamente no contato com os outros, observando, repetindo, assumindo normas e recebendo a cultura e a tradição que fazem a singularidade de diferentes grupos sociais. 2

Educação

Vieira Pinto apresenta o conceito de educação em diferentes dimensões: como fato existencial, como fato social e como fenômeno cultural. A primeira perspectiva mostra que, por si mesmo e pelas ações exteriores que sofre, o homem se faz homem. Como um fato social, a educação é assentada pelo interesse que move a comunidade a agregar os seus membros à forma social vigente, como relações econômicas, instituições, usos, ciências, atividades, etc. É o mecanismo pelo qual a sociedade se reproduz, como fenômeno cultural. 4

Não somente os conhecimentos, experiências, usos, crenças, valores, etc. a transmitir ao indivíduo, mas também os métodos utilizados pela totalidade social para exercer a sua ação educativa são parte do fundo cultural da comunidade e dependem do grau do seu desenvolvimento.5

Como veremos no relato a seguir, as peculiaridades no encaminhamento dos processos educativos da colônia holandesa de Carambeí têm a ver com a sua própria condição histórica, quando, por meio da afirmação de valores tradicionais e da religião, criou um espaço próprio e singular no espaço físico, social e cultural dos Campos Gerais, onde deitou raízes no início do século XX. Para relatar esse processo, tomamos por base depoimentos de membros da comunidade, fotos e registros históricos sobre pessoas e instituições vinculadas à educação e ao ensino na colônia, e consultamos material produzido por autores que pesquisaram esse tema. Contando uma história: as funções da educação na colonização holandesa6 Desde os primeiros tempos da colonização, a função da educação na colônia holandesa é aprontar crianças para tornarem-se adultos, encarar a vida, aprender como se comportar e aprender a lidar com as pessoas.7 A primeira educação acontece na família, embora também esteja relacionada à Igreja: em casa as crianças da colônia aprendiam os costumes, o que pode e o que não pode; na escola 8 dominical, a religião. Isso é confirmado por Cordeiro, ao relatar que, no início do século XX, o Estado brasileiro não dava conta de atender às demandas por educação da população: [...] imigrantes preocupados com a educação e com a religião, e devido à carência de escolas brasileiras, foram levados a ensinar seus filhos desde o início, ao mesmo tempo em que conservavam a sua cultura através de professores da mesma etnia.

A moral do grupo se transmite de pais para filhos, mas não só, pois também fazem parte disso

outros membros da família: “Minha avó contava história e sempre, ao final, tinha uma lição de moral”, relata a entrevistada Jeltje de Boer. As histórias contadas nas noites frias ao pé da lareira também se revestiam de um caráter educativo pelo conteúdo de valor e moral agregados. Fica evidente que a educação era tarefa dos mais velhos pais, tios, tias, avós além da comunidade em geral. A manutenção do grupo depende de práticas transmissoras das tradições e dos valores que o constituem. Nesses primeiros tempos, a educação das meninas e dos meninos acontecia através das coisas práticas. As primeiras aprendem as labutas da casa, os segundos a lida da chácara no plantio, na ordenha e no cuidado com os animais. Há, porém, um fator que assemelha a educação de gênero. Em casas onde existiam poucos meninos, os trabalhos de cuidar dos bezerros, limpar e lavar os latões de leite também eram tarefas realizadas pelas meninas. Educação no e pelo cotidiano, por meio do cuidado com a propriedade, com os animais e com a terra, como a fonte de subsistência da qual todos dependem. Educação no trabalho pela prática na execução de funções interdependentes. Havia muita severidade na educação familiar. Era uma formação rígida, principalmente no que se refere a respeito aos mais velhos. A hierarquia das idades era considerada, em especial em relação aos avós. Há uma evidente demarcação dos papéis, objetivado no respeito sem contestação das crianças na relação com os adultos. "Um leve desentendimento com minha avó, da qual eu gostava muito e eu era bem comportada , fez com que meu pai me obrigasse a pedir desculpas a ela”, lembra Jeltje de Boer. Ela reforça que “não se educava para a liberdade”, mas para o "respeito", e a educação servia para “a transmissão e o bom comportamento”. Havia, nos anos iniciais da colonização, a ideia de que as meninas não precisavam estudar: “Só o primário, porque elas teriam a função dos cuidados do lar, como donas de casa e responsáveis pela criação dos filhos”. As primeiras moças que saíram para estudar foram as professoras. Aqui se repete o conceito vigente na sociedade brasileira da época, que dotava a profissão docente de um caráter maternal e feminino. Com relação aos meninos, havia incentivo para o estudo na busca de outras profissões além daquelas que a colônia oferecia. Havia necessidade de diversificar o trabalho. Um dado importante merece reflexão: não havia analfabetismo na colônia. Os emigrantes que chegavam já eram alfabetizados. “As crianças que vieram pequenas e as que nasceram aqui foram

Educação

Interior da Escola Pilatos com a professora Maria Harms (década de 1940) The inside of Escola Pilatos with teacher Maria Harms (1940's) Interieur van de school Pilatos met de onderwijzeres Maria Harms (jaren 1940) Autor: não identificado – Acervo: Jeltje Antonia van der Meer de Boer

alfabetizados por uma moça do grupo”. Por volta de 1913, a própria comunidade propunha o ensino da escrita, da leitura e de fazer contas. Percebe-se um esforço coletivo em promover a educação, mesmo que de modo informal e até de forma precária. “Às vezes, eram os homens quem davam as aulas, os donos das chácaras. Mas isso 9 acontecia no intervalo do trabalho”, a exemplo da figura de Jacob Voorsluys, o qual “ensinava as

crianças nas horas em que não estava no trabalho da sua propriedade, ou quando não estava na fábrica onde produzia queijos. As crianças estudavam durante um ou dois anos, e paravam para ajudar os pais na chácara". Assim, o calendário desse ensino era sazonal, de acordo com as práticas comunitárias de plantio e colheita. A forma adotada foi a do ensino mútuo ou simultâneo, em que crianças de diferentes idades e níveis de aprendizagem estudavam ao mesmo tempo com um único professor. O currículo informal da educação na comunidade propunha o ensino das primeiras letras e cálculos destinados às crianças e, mais tarde, quando jovens e adultos, numa perspectiva de formação continuada, a educação na Igreja e pela religião. Os pastores e professores promoviam grupos de moças, moços e senhoras para aprender não somente sobre a religião, mas também sobre valores sociais, conhecimentos gerais e informações acerca de acontecimentos e notícias. Desta forma, a Igreja assumia uma função educadora, abordando questões seculares e mundanas, mas sem perder de vista os valores da educação na colônia. Essa é a tônica do ensino na comunidade: a função da escola é o estudo, mas incluindo a parte religiosa, os fundamentos da religião evangélica. O horizonte é o homem, educado dentro dos princípios da fé confessional desde os mais tenros anos. Como fio condutor do ensino, a utilização da língua holandesa se devia ao fato de que era a língua falada em casa. “Todos os conteúdos eram em holandês.” Jeltje de Boer relata que “em 1936, com a vinda do professor Keimpe van der Meer, da Holanda, ele trouxe muitos livros didáticos, especialmente de língua holandesa, para alfabetização, escrita e leitura e de exercícios práticos". A ideia de educação como dever de todos se objetivava no fato de que a Cooperativa subsidiava a escola, em muitos casos, e pela assunção de uma mensalidade que os pais deveriam pagar, embora haja registros de que muitos colonos recebiam bolsa para que os filhos estudassem na escola particular. Na década de 30, alguns jovens da comunidade deslocaram-se para Castro e Curitiba, a fim de estudar e atender às demandas da colônia, particularmente em educação. Algumas moças tornaram-se professoras primárias e um jovem formou-se em Contabilidade para, mais tarde, assumir a tarefa de Contador na Cooperativa Central de Laticínios do Paraná Ltda. Nos anos 50, “era comum para os jovens fazer o Ginásio em Ponta Grossa e Castro, no Instituto Cristão”10, e alguns começaram a cursar a faculdade. O primeiro jovem formado na universidade cursou

Educação

Direito e, mesmo não exercendo a profissão, contribuiu com a comunidade, em especial nas cooperativas. Antes disso, entretanto, o próprio grupo organizava cursos particulares pagos de economia doméstica para as mulheres e conhecimentos agropecuários para os homens. Volta-se, assim, ao que já foi relatado anteriormente. A educação na colônia nas primeiras décadas assume um caráter prático utilitário, um ensino interessado, devido às necessidades de instituição de um modo de vida calcado no trabalho, nos cuidados com o interior das casas e nas lidas do plantio e criação de animais. Os 50 primeiros anos da instituição da colônia tiveram, no trabalho e na religião, os valores determinantes da formação dos sujeitos na perspectiva do fortalecimento da comunidade. Nos anos 60, houve procura pelos cursos superiores, em busca de profissões liberais que não somente fornecessem mão de obra qualificada para as necessidades locais, mas o status de profissional formado na universidade, particularmente em Ponta Grossa e Curitiba.11 No começo dessa década, formaram-se alguns agrônomos, os quais voltaram para trabalhar em suas propriedades. Também se graduaram várias enfermeiras e professoras em cursos de nível médio. Na segunda metade da década, Professor Henri van Westering e Tonia Harms com alunos (década de 1950) Teacher Henri van Westering and Tonia Harms with students (1950's) Onderwijzer Henri van Westering en Tônia Harms met leerlingen (jaren 1950) Autor: não identificado Acervo: Jeltje Antonia van der Meer de Boer

houve graduações em Direito, Administração, Bioquímica, Economia, Agronomia e Engenharia Civil. Assim, descreve-se o longo caminho percorrido pelos holandeses de Carambeí durante o século XX, nas sendas da educação, que desemboca na formação de diferentes profissionais, além das vocações encaminhadas para o trabalho espiritual de missionários e pastores. A partir das décadas de 70 e 80, as gerações que se seguiram buscaram, de forma mais intensa, a formação universitária em outras profissões demandadas pela contemporaneidade. O relato de Jeltje de Boer diz que “muitos dos que saíram não voltaram, buscaram emprego em outros lugares”. Os que o fizeram, em sua maioria, não se dedicam às profissões escolhidas. No entanto, esses homens e mulheres lideraram e ainda lideram a comunidade na igreja, na cooperativa, na escola e nas entidades culturais e sociais, articulando ideias e projetos, como intelectuais orgânicos que interpretam e organizam o pensamento e as ações do seu grupo. Fica evidente nessa narrativa que a colônia holandesa encampou a educação tanto no sentido amplo, da formação de valores morais e religiosos, quanto no sentido estrito, da escolarização e da formação profissional. Também é ressaltado que o esforço dos holandeses de Carambeí para proporcionar educação e formação a seus jovens permitiu que muitos filhos e filhas dos trabalhadores brasileiros tivessem a oportunidade de

Educação

estudar. Segundo depoimento, “muitos dos que trabalham nos escritórios da Cooperativa vêm da classe operária, cujos pais a maioria vinda do interior tiveram menos oportunidades para estudar que os descendentes de holandeses.” 12

Registros, tempos e personagens – a história escrita sobre a educação na colônia holandesa Conforme relato anterior, no início, para atender a um pequeno número de crianças em idade escolar, algumas pessoas da comunidade, leigos voluntários como Pleuntje de Geus, Hendrik Smouters, Leen Smouters, Marie van Wilpe, Jacob Voorsluys, Cornelia van der Mast de Geus e um professor 13

Vista da Escola Pilatos no dia da inauguração da Fábrica de Laticínios (década de 1950) View of Escola Pilatos at the opening of the Fábrica de Laticínios (1950's) De school Pilatos op de dag van de opening van de melkfabriek (jaren 1950) Autor: não identificado Acervo: Jeltje Antonia van der Meer de Boer

contratado, Petrus Franciscus Matthijssen, ensinavam as primeiras noções de leitura escrita e cálculo. Isso ocorria em diferentes horários (durante o dia e às vezes à noite) e espaços (na casa em que também funcionava a Igreja).14 Essas pessoas, no decorrer dos anos de 1913 a 1931, revezavam-se para atender às necessidades educacionais da colônia. Jacob Voorsluys, por exemplo, na falta de professores sempre atuava ensinando os hinos religiosos para as crianças como parte da tarefa educativa. Os imigrantes tomavam para si a tarefa educacional, segundo Cordeiro,15 com a participação da comunidade: [...] em 1911, a educação era realizada na casa dos próprios colonos [...] e a partir de 1920, a Brazil Railway Company cedeu uma casa que, durante a semana, era escola e, aos domingos, Igreja Evangélica.

Até a década de 30, Carambeí não seguia o Sistema Nacional de Ensino. A Campanha de Nacionalização proposta pelo governo, com a implantação de Língua Portuguesa nas áreas de colonização estrangeira, veio impor uma uniformidade da educação escolar no país. Cabe aqui um parênteses para a reflexão de Brandão:17 A educação aparece sempre que surgem formas sociais de condução e controle da aventura de ensinar-e-aprender. O ensino formal é o momento em que a educação se sujeita à pedagogia (a teoria da educação); cria situações próprias para o seu exercício, produz os seus métodos, estabelece suas regras e tempos, e constitui executores especializados. É quando aparecem a escola, o aluno e o professor.

Em 1930, foi construída pela comunidade a Escola de Pilatos, que ficava próxima à fábrica de queijo.18 Durante os primeiros anos da década de 30, várias professoras brasileiras, em especial Theresa Gaertner Seifarth, com vínculo empregatício junto ao Estado do Paraná, ministravam aulas de português. Havia problemas de comunicação nessas aulas porque as crianças em casa falavam somente holandês. Em parte, isso se resolveu com a atuação de Johanna Bokhout e Keimpe van der Meer, que se encarregaram de trabalhar os conhecimentos gerais na língua holandesa para as primeiras séries. Coube à Geralda Harms o ensino da língua oficial para todas as turmas. O Estado, portanto, se fazia presente na comunidade por meio de suas professoras oficiais. Com a proibição das escolas estrangeiras pelo governo brasileiro durante a Segunda Guerra Mundial cessaram as aulas de holandês e houve necessidade de adaptação da colônia a essa nova

Educação

realidade. Em 1944, foi inaugurada uma nova escola, denominada Escola Fundos de Pilatos, destinada às três primeiras séries. Lá trabalhou Maria Harms, professora municipal, enquanto Geralda Harms continuava com o ensino de língua portuguesa. O professor Keimpe van der Meer retornou após o término da Segunda Guerra, na qual serviu, e assumiu o ensino da língua holandesa, nesse momento em caráter opcional. A partir da década de 40, a Escola, comunitária em sua gênese, adaptou-se aos imperativos legais e passou de três para quatro e cinco anos, respectivamente, com preparação para o exame de admissão em 1960. Essa gradativa adaptação da educação formal da colônia é coerente com as mudanças da própria comunidade, em seu processo de aculturação. Há informações de que, em 1948, cessaram as aulas de holandês por falta de alunos.19 Ao final da década de 40 (1948), foi construída pela comunidade uma escola de alvenaria, a Escola de Carambeí-Pilatos, no local onde hoje funciona a Fundação Batavo, em substituição à Escola de Pilatos. Constata-se a presença das professoras Geralda Harms, Maria Harms e Thereza Gaertner Seifarth em

Keimpe van der Meer, professor e diretor escolar em Carambeí Keimpe van der Meer, teacher and school principal at Carambeí Keimpe van der Meer, onderwijzer en schooldirecteur in Carambeí Autor: não identificado Acervo: Jeltje Antonia van der Meer de Boer

diferentes momentos da educação na colônia, no decorrer dos anos intermediários de sua constituição. Cabe registrar também a presença de outros professores nesse esforço educacional para formar as novas gerações: Helena Nolte e Detje Moesker, de origem holandesa; Ester Scheleski, Relindes Bornmann, Gercy Foltran e Helga Rox, professoras brasileiras, também descendentes de imigrantes. Em 1953, chegou a Carambeí o professor holandês Henri van Westering,20 para ensinar língua holandesa e conhecimentos gerais, destinados aos alunos que completavam o primário, sendo mais tarde substituído nesta tarefa, respectivamente, por sua esposa Anna Mechteld van Westering, Detje Moesker e Maatje Boot. Essa complementação de estudos de dois anos não era oficial, mas uma iniciativa da própria comunidade para ampliar os conhecimentos de suas crianças. É importante ressaltar o papel de Tonia Joanna Harms na educação em Carambeí, por ter exercido a profissão de professora desde a Escola Carambeí Pilatos, ocupando funções de secretária

Jacob Voorsluys, um dos primeiros professores da comunidade Jacob Voorsluys, one of the first teachers of the community Jacob Voorsluys, een van de eerste onderwijzers van de gemeenschap Autor: não identificado – Acervo: Jeltje Antonia van der Meer de Bôer

Educação

a diretora do Grupo Escolar Julia Wanderley, atuando efetivamente na oficialização desta instituição e também da Escola Evangélica de Carambeí, na década de 50.21 Como já referido, a ação da comunidade holandesa efetivou-se tanto na educação formal quanto na educação informal, por meio de algumas iniciativas de cursos complementares necessários à qualificação profissional e à continuidade dos estudos dos membros mais jovens do grupo, ao final da década de 50 e início de 60. Havia alguns cursos de economia doméstica, ministrados por senhoras da comunidade, como Marietje Beijes Jacobi, Fenny Fokkens, Detje Moesker; curso de agropecuária, com atuação de um engenheiro agrônomo holandês; curso de madureza,22 lecionado por, entre outros, Mariza Marques Morais, Ivone Maria Los, senhoras Boot e Overakker, senhor Manger, pastor L. Moesker e Arthur Harms. Nessa época, a diretoria da Escola de CarambeíPilatos, em face das necessidades de ampliação da educação na comunidade, estabeleceu três objetivos para a instituição: 1º lugar – manter o caráter cristão do ensino; 2º lugar – tornar o ensino o mais amplo possível; 3º lugar – ao lado do ensino oficial em português, manter o ensino da língua holandesa. Percebem-se nestes objetivos elementos fundamentais de afirmação do grupo: conhecimentos de caráter amplo; a língua oficial do país de adoção; a manutenção da língua ancestral; e, ainda, a religião. Sob tal perspectiva, e concomitantemente às tendências Hendrik Sijpkes trabalhou por mais de 30 anos como professor em Carambeí Hendrik Sijpkes who worked for more than 30 years as teacher at Carambeí Hendrik Sijpkes was gedurende meer dan dertig jaar werkzaam in het onderwijs in Carambeí Autor: não identificado Acervo: Jeltje Antonia van der Meer de Bôer

45 Tonia Harms, uma das professoras mais tradicionais da comunidade Tonia Harms, one of the most traditional teachers of the community Tonia Harms, een van de bekendste onderwijzeressen van de gemeenschap Autor: não identificado Acervo: Jeltje Antonia van der Meer de Bôer

educacionais da época no país, na década de 60 foi 23 implantado o Jardim de Infância, com a peculiaridade de a língua ser em holandês. O Jardim funcionava em outro local próximo à escola e, mais tarde, foi transferido para o 24 ELIM. Foram responsáveis por esse segmento escolar Liesje Snoeijer, Alie Buist e Jenny Veth. Em 1962, foi desativada a Escola Fundos de Pilatos e, em 1963, em substituição à Escola de Carambeí-Pilatos, começou a funcionar o Grupo Escolar Júlia Wanderley, em duas escolas: uma construída pelo governo estadual e outra, ao lado, construída pela comunidade, com o ensino primário. Mesmo com a educação de Carambeí centralizada no Grupo Escolar, foi mantida a escola com o 26 ensino da língua holandesa, além do programa oficial de ensino de português. O professor Hendrik Sijpkes é citado como um 27 personagem importante na educação local. Foi professor de holandês, inglês e geografia nas escolas e ginásio, desde a década de 60, além de dirigir o Ginásio de Carambeí (1971-1980), o Grupo Escolar Júlia Wanderley e a Escola Evangélica, até se aposentar, em 1993. Foram 32 anos dedicados à educação em Carambeí, dos quais 22 na função de diretor. Evidencia-se que Escola e Igreja em alguns momentos confundem-se, uma vez que a base da educação e do ensino na comunidade são os valores e princípios religiosos, além de uma educação de qualidade. Mesmo quando se enfatiza o conhecimento como função da escola, não é de qualquer saber que se está falando, mas da pedagogia religiosa moral e ética. Isso fica evidente na descrição da escola própria da colônia holandesa. 25

Educação

A Escola Evangélica de Carambeí – os princípios cristãos como 28 base dos fundamentos pedagógicos Conforme relato até aqui, a gênese dessa instituição retrocede aos primeiros anos do século XX, quando a própria comunidade tomou para si a tarefa de ensinar às crianças não somente as primeiras letras e o cálculo, mas também os princípios religiosos. A instituição foi se formalizando com diferentes nomes no decorrer dos anos, mas mantendo a identidade própria dos holandeses de Carambeí. Com a força da religião e a relação indelével entre fé e educação na comunidade, em 1979 instalou-se, efetivamente, a Escola Evangélica de Carambeí, separando-se da instituição pública, tendo sido construído um novo prédio, agora sob a administração da Igreja Evangélica Reformada (por intermédio da Associação da Escola Evangélica de Carambeí). O objetivo era fundar e manter escolas evangélicas dentro dos princípios da 29 religião. A parceria público/privado foi uma relação importante na constituição desta escola não apenas para a colônia holandesa, 30 mas para Carambeí. Em 1965/66, em conjunto com o Governo Estadual, por meio da Campanha Nacional de Escolas da Comunidade (CNEC), iniciou-se o Ginásio (hoje referente às quatro últimas séries do Ensino Fundamental), o que possibilitou aos jovens o acesso ao primeiro grau completo. Quando foi construída e inaugurada a Escola Evangélica de Carambeí, em 1979, esse segmento continuou neste local, uma vez que não era ofertado pela escola pública Júlia Wanderley. A implantação do 1º grau completo nesta instituição só aconteceu a o partir de 1982. Em 1 de julho de 1985 foi instituído o Colégio Marco alusivo à fundação da Escola Evangélica de Carambeí (década de 2010) Mark in honor of the foundation of the Escola Evangélica de Carambeí (2010's) Gedenksteen ter gelegenheid van de oprichting van de Evangelische School (jaren 2010) Autor: Clarissa de Almeida Lima Acervo: Larocca Associados

Estadual Júlia Wanderley, com a inclusão do 2º Grau (Ensino Médio). Em entrevista com a atual diretora, que está à frente da escola desde a década de 90, fica evidenciada a linha pedagógica da escola como sendo de caráter Humano-InteracionistaCristocêntrica, que se concentra em dois aspectos: Deus e o 31 Homem. É acentuado o caráter universalista da escola nas palavras: “Esta não é uma escola holandesa, ela acolhe aos que a procuram 32 independente de credo e nacionalidade”. Assim, atende toda a comunidade de Carambeí. Dos 250 alunos, aproximadamente, que a frequentam, apenas 40% são filhos e descendentes de imigrantes. No entanto, a informação é de que a escola atinge quase a totalidade dos filhos dos holandeses, os quais também usufruem de bolsas de estudo, caso necessitem. A instituição se concretiza desde o início como projeto da Igreja e da comunidade para pôr em prática os fundamentos calvinistas de valorizar o homem como criatura de Deus. Esses fundamentos, nas palavras da diretora, não apregoam somente o progresso individual e o êxito material. A escola propõe um ensino forte que prepare os alunos para as necessidades do mundo de hoje, mas prioriza valores como a ética, a moral e a espiritualidade. A vocação religiosa tem o significado de viver bem com os outros através de Deus. A missão é a palavra de 33 Deus e professar a fé cristã. Nessa perspectiva, o currículo conta com uma aula semanal de religião (História Bíblica) na Educação Infantil (a partir dos 3 anos) e duas aulas semanais de Ensinamentos Bíblicos para os alunos de 5ª a 8ª séries. Nos primeiros anos, esse ensino possui um caráter evangelizador. Nas séries mais

Culinária Educação

avançadas o sentido é o de afirmar vivências da fé. Todas as salas têm um devocionário para abertura e encerramento das atividades de aula. São passagens bíblicas aplicadas a situações de vida, traduzidas em linguagem acessível aos alunos e lidas pelos professores, que também se engajam nesse processo. O que se evidencia é um currículo que privilegia os conhecimentos de todas as áreas, uma educação de qualidade acadêmica, acompanhados de uma sólida formação não somente religiosa, mas também para a solidariedade e o convívio humano. A missão da escola é: “Colaborar na formação dos cidadãos do futuro, oferecendo um ensino de qualidade, num ambiente onde são destacados os valores bíblicos, de amor a Deus e ao próximo e respeito à criação.”34 Esses ensinamentos são a base para um comportamento cristão, reafirmando-se sempre a palavra de Deus nas relações e no cotidiano da vida. Considerando-se que a língua holandesa tem sido enfatizada como um elemento agregador da colônia através do tempos, nesses cem anos indagamos à direção em que medida ela se faz presente na escola. A diretora afirma que, até a década de 60, falava-se o holandês em casa, na família, mas o processo de socialização exigiu que fosse enfatizado o português. A partir dessa aculturação, gradativamente foi sendo deixado de lado o ensino da língua de origem, à medida que ela também não fazia mais parte da comunicação familiar. Segundo a entrevistada, no início, com o objetivo sempre presente de cultivar as origens na escola, houve empenho em trazer professores da Holanda especificamente para ensinar a língua holandesa. Gradativamente, esse interesse foi diminuindo, de modo que hoje poucos alunos frequentam aulas específicas.35 No currículo, além do ensino de inglês, há a oferta optativa de ensino de holandês ou espanhol, de 5ª. a 8ª. séries, sendo o espanhol a língua mais procurada. Aqueles que tiverem interesse nas aulas de holandês deverão optar pela língua a partir do Pré ou o 1º. ano. A escola abriga um Departamento de Holandês, formado por pessoas da comunidade envolvidas na tarefa de manterem vivos os costumes e a língua. Essa é mais uma prova da ideia de preservação de uma cultura, uma vez que se vê inserida em todos os setores da sociedade. O Departamento promove atividades culturais e festas comemorativas às datas holandesas, a exemplo do Dia da Rainha. A festa de São Nicolau, uma tradição cultural não religiosa ainda cultivada na Holanda, acontece no dia 5 de dezembro, quando, ao final da tarde, são distribuídos presentes. As informações dão conta de que, até há três anos, ainda havia apresentações de teatro e música na língua holandesa, o que não acontece mais. Quanto ao conceito de educação em seu sentido lato, é explicitado que ela é também função da comunidade, particularmente da família e da Igreja. No entanto, nossa entrevistada afirma: “há um sinal

Imagem da escola evangélica

Vista da Escola Evangélica (década de 2010) View of the Escola Evangélica (2010's) De Evangelische School (jaren 2010) Autor: não identificado Acervo: Escola Evangélica de Carambeí

Educação

claro de que tanto uma quanto a outra estão abrindo mão dos valores religiosos. Está cada vez mais difícil manter esses valores nos dias de hoje”.36 Por isso a escola é tão forte na propagação desses valores calcados nos dogmas da fé. A religião, o respeito e as práticas religiosas são o fio condutor de todo o processo educativo no qual estão envolvidos alunos, professores e corpo técnico administrativo, além, evidentemente, da comunidade em geral. A Escola Evangélica de Carambeí é portadora da história do grupo social que a idealizou, reescrita cotidianamente em suas práticas pedagógicas e na leitura do devocionário, uma história que iniciou há muito tempo, mais precisamente há um século.

REFERÊNCIAS BOER, Jeltje de. A história do ensino em Carambeí. Carambeí, 2010. (Não publicado). ______. Entrevista. 19 abr. 2011. Entrevista concedida a Maria José Dozza Subtil. Carambeí, 2011. Gravação digital. BRANDÃO, Carlos Rodrigues. O que é educação. 28. ed. São Paulo: Brasiliense, 1993. (Coleção Primeiros Passos). CORDEIRO, Sonia V.A. Lima. A constituição da Escola Evangélica de Carambeí: uma instituição educacional da imigração holandesa na região dos Campos Gerais. 2007. Dissertação (Mestrado em Educação) Universidade Estadual de Ponta Grossa, Ponta Grossa, 2007. ESTATUTO DA ASSOCIAÇÃO DA ESCOLA EVANGÉLICA DE CARAMBEÍ. Escola Evangélica de Carambeí Educação Infantil e Ensino Fundamental, Carambeí, 2011. JACOBI, Antje. Entrevista. 06 maio 2011. Entrevista concedida a Maria José Dozza Subtil. Carambeí, 2011. KOOY, Hendrik Adrianus. 75 anos de Carambeí: 1911-1986. Castro: Kugler Artes Gráficas, 1986. VIEIRA PINTO, Álvaro. Sete lições sobre educação de adultos. 2. ed. São Paulo: Cortez, 1984. PROJETO PEDAGÓGICO. Escola Evangélica de Carambeí – Educação Infantil e Ensino Fundamental, Carambeí, 2008. REGIMENTO ESCOLAR. Escola Evangélica de Carambeí – Educação Infantil e Ensino Fundamental, Carambeí, 2010. NOTAS Licenciada em Educação Musical pela Faculdade de Artes do Paraná. Mestre em Educação pela Universidade Estadual de Ponta Grossa. Doutora em Engenharia de Produção-Mídia e conhecimento pela Universidade Federal de Santa Catarina. Pesquisadora Sênior do Mestrado em Educação da UEPG. 2 BRANDÃO, Carlos Rodrigues. O que é educação. 28. ed. São Paulo: Brasiliense, 1993. (Coleção Primeiros Passos), p.13. 3 VIEIRA PINTO, Álvaro. Sete lições sobre educação de adultos. 2. ed. São Paulo: Cortez, 1984, p.29. 4 Ibid. 5 Ibid., p.31. 1

O conteúdo deste item foi produzido prioritariamente a partir de entrevistas realizadas com Jeltje de Boer, integrante e pesquisadora da comunidade que se mantém como memória viva dos fatos, dados e nomes que marcaram a história dos holandeses em Carambeí. Suas manifestações estão no texto entre aspas. 7 BOER, Jeltje de. A história do ensino em Carambeí. Carambeí, 2010. (Não publicado). 8 CORDEIRO, Sonia V. A. Lima. A constituição da Escola Evangélica de Carambeí: uma instituição educacional da imigração holandesa na região dos Campos Gerais. 2007. Dissertação (Mestrado em Educação) Universidade Estadual de Ponta Grossa, Ponta Grossa, 2007, p. 55. 9 Ibid., p.64 10 Essa instituição também oferecia oportunidade de estudo para quem queria se aprofundar no ensino da língua portuguesa, uma necessidade cada vez mais premente no decorrer dos anos, dada a proibição de uso de línguas estrangeiras no ensino durante a Segunda Guerra Mundial. Desde 1968, o Instituto Cristão conta com os cursos de Técnico agrícola para os rapazes e de Economia Doméstica para as moças (1969), em nível médio. 11 BOER, Entrevista. 19 abr. 2011. Entrevista concedida a Maria José Dozza Subtil. Carambeí, 2011. Gravação digital. 12 Ibid. 13 As formulações do item são decorrentes da consulta ao livro de Kooy (1986) à dissertação de Mestrado de Cordeiro (2007) e à pesquisa de Jeltje de Boer (2010), não publicada e que, segundo ela, baseia-se em grande parte numa pesquisa realizada por seu pai, o professor Keimpe van der Meer. 14 BOER, 2010, Op. cit. 15 CORDEIRO, Op. cit., p.54. 16 Ibid., p. 63. 17 BRANDÃO, Op. cit., p.26 18 BOER, 2011, Op. cit. 19 Ibid. 20 Ibid. 21 Ibid. 22 O exame de madureza fornecia um diploma equivalente ao do Ginásio, e os alunos deviam prestar exames no Colégio Estadual do Paraná em Curitiba. Outra opção era cursar regularmente o curso em Ponta Grossa, Castro ou no Instituto Cristão. 23 O primeiro Jardim de Infância (Kindergarten) foi fundado em junho de 1840, na Alemanha (em 1924, no Brasil, já havia mais de 40), por Froebel, e constituia-se num centro de jogos, organizado segundo seus princípios e destinado a crianças menores de 6 anos de idade. Seria um ambiente onde as crianças e adolescentes pequenas sementes que, adubadas e expostas a condições favoráveis em seu meio ambiente, desabrochariam sua divindade interior em um clima de amor, simpatia e encorajamento , estariam livres para aprender sobre si mesmos e sobre o mundo. Disponível em: http://www.artigonal.com/educacao-infantil-artigos/froebel-e-o-primeiro-jardim-de-infancia942992.html. Acesso em: 29/05/2011. 24 Maiores informações sobre o ELIM, ver texto sobre Arte e Cultura da Coletânea Falando de Histórias n.1. 25 BOER, 2011, Op. cit. 26 CORDEIRO, Op. cit. 27 KOOY, Hendrik Adrianus. 75 anos de Carambeí: 1911-1986. Castro: Kugler Artes Gráficas, 1986; BOER, 2010, Op. cit. 28 As informações apresentadas neste item são resultado de entrevista com a atual diretora Antje Jacobi e da consulta aos documentos oficiais da escola, referenciados ao final do capítulo. 29 No Estatuto da Associação consta como objetivos: 1 A Associação baseia-se na Bíblia como Palavra de Deus, expressa nas confissões da Igreja Evangélica do Brasil; 2 – A associação tem como objetivo a fundação e manutenção de escolas evangélicas, respeitando as normas legais do país; 3 – A Associação aceita alunos nas suas escolas, sem distinção de credo religioso, raça ou convicção políticas, para levar a todos o Evangelho do nosso Senhor Jesus Cristo. (ESTATUTO DA ASSOCIAÇÃO DA ESCOLA EVANGÉLICA DE CARAMBEÍ. Escola Evangélica de Carambeí Educação Infantil e Ensino Fundamental, Carambeí, 2011. 30 BOER, 2011, Op. cit. 31 PROJETO PEDAGÓGICO. Escola Evangélica de Carambeí – Educação Infantil e Ensino Fundamental, Carambeí, 2008. 32 JACOBI, Antje. Entrevista. 06 maio 2011. Entrevista concedida a Maria José Dozza Subtil. Carambeí, 2011. 33 Ibid. 34 REGIMENTO ESCOLAR. Escola Evangélica de Carambeí – Educação Infantil e Ensino Fundamental, Carambeí, 2010. 35 No momento da entrevista estava presente na escola uma professora vinda da Holanda para ministrar o ensino da língua sob o patrocínio de uma Fundação de ensino da língua e cultura holandesas para o exterior. 36 JACOBI, Op. cit. 6

Culinรกria

DIGA-ME O QUE COMES; EU TE DIREI QUEM ÉS: A ALIMENTAÇÃO NA IMIGRAÇÃO HOLANDESA EM CARAMBEÍ 1

Marco Aurélio Monteiro Pereira2

Especialmente dedicado para as queridas Dona Tonia, Panoka, Frederica e Zuleide, mulheres maravilhosas, guardiãs da memória e mestras dos sabores deliciosos de Carambeí no tempo. Autor: Clarissa de Almeida Lima Acervo: Larocca Associados

alimentação e seus processos de preparo e consumo são elementos poderosos na construção e expressão identitária de grupos humanos. Ingredientes, receitas, técnicas de preparo, utensílios de cozinha, louças, talheres e comportamentos à mesa dizem muito sobre a compreensão que um determinado grupo possui sobre si. Mas não fazem apenas isso. Também projetam uma imagem, um discurso, sobre como o grupo se representa para ser compreendido, identificado e representado por aqueles que não são integrantes dele. Desta forma, a alimentação e seus processos conexos constituem-se em expressões, na maioria das vezes materiais, do discurso de construção identitária de um determinado grupo humano. Desde os primeiros estudiosos da alimentação e cozinheiros que escreveram sobre o tema, essa articulação entre

Culinária

alimentação e identidade esteve presente. O mais antigo livro de receitas conhecido na tradição ocidental, De Re Coquinaria, atribuído a Marcus Gavius Apicius (30 a.C. – 37 d.C.), já traz implícita a preocupação com a importância da alimentação nos processos identitários. A queda do Império Romano e a descentralização política, social e cultural da Alta Idade Média relegaram a fixação escrita de receitas, instruções de preparo e registros de sociabilidades alimentares a um plano secundário. Mas, a partir do final Idade Média, a construção de livros de receitas cada vez mais detalhados e complexos foi retomada na Europa, e visava, além de consolidar procedimentos de preparo alimentar, também fixar formas e estruturas dos pratos, e as formas corretas de seu consumo, materializando-os como produtos culturais.3 A partir da Idade Moderna, com a afirmação do Estado Nacional em nível global, ou seja, a Europa e suas colônias, os elementos ligados à alimentação passaram a ser considerados elementos também de definição da nacionalidade, em suas especificidades. É dessa época o surgimento das “culinárias nacionais”, em que se construiu a apropriação nacional de elementos alimentares culturais em sua articulação com a construção da identidade nacional nos diferentes países. Nessa época já era possível falar de uma culinária francesa, por exemplo, em vez das atribuições regionais e locais dos períodos anteriores, como culinária provençal ou culinária normanda. O século XIX trouxe a afirmação do processo de articulação entre alimentação e identidade nacional, e os diferentes países se construíam identitariamente também em suas dimensões e processos alimentares. É nesse contexto que, com a expansão neocolonial europeia e com o início da imigração europeia maciça para a América, África, Ásia e Oceania, além das migrações intraeuropeias, as relações de contato, estranhamento, trocas e até conflitos alimentares, cada vez mais complexas, tenham sido mediadas pela questão da identidade nacional. No Brasil, esses processos presentes já nas relações entre portugueses, africanos e ameríndios na época colonial passam a se complexizar ainda mais com o movimento imigrante do século XIX e inícios do século XX. Alemães, italianos, poloneses, russos, chineses, japoneses, indianos, sírio-libaneses, ucranianos e, inclusive, holandeses, trazem, em sua vinda para o Brasil, um capital simbólico alimentar específico para cada contingente imigrante. E era um capital importante, posto que integrante da própria identidade étnica, cultural e nacional de cada grupo. As receitas, os ingredientes, utensílios e equipamentos, modos à mesa e rituais de sociabilidade

alimentar foram, nessa conjuntura, elementos fundamentais para a construção das novas dimensões de territorialidade dos grupos imigrantes em suas dinâmicas de assentamento em terras brasileiras. Também, nos contatos culturais e nas próprias fricções culturais complexas existentes entre cada grupo 4 imigrante, a sociedade brasileira e os demais grupos imigrantes. É nesse contexto que se insere a questão da alimentação na colônia holandesa de Carambeí. Questão que não se responde na maneira simplista de um elencar de ingredientes e receitas, ou então na absolutização identitária nacionalista desses elementos, ou mesmo num processo de arqueologia alimentar que buscasse trazer à tona elementos definidos concretamente, mesmo que fossem imateriais, como vestígios de uma ancestralidade holandesa definida, estática, imóvel. O que se busca aqui é, ao contrário, a detecção das dinâmicas, das genealogias, do jogo dialético das permanências e transformações no campo da alimentação em suas diversas dimensões, e também das representações alimentares, internas e externas ao grupo de origem imigrante, construídas e reconstruídas incessantemente nos cem anos de presença holandesa em Carambeí. A limitação de fontes primárias e secundárias específicas ao campo da alimentação, culinária e sociabilidades alimentares direcionou o trabalho à exploração de fontes ligadas à memória do vivido, pela exploração de recursos ligados à história oral. Processo complexo, porém muito saboroso, às vezes literalmente. As entrevistas foram escolhidas a partir de um critério qualitativo, pensado na perspectiva de construção das dimensões alimentares em Carambeí inseridas em um processo definido por momentos de relação do próprio grupo com a questão alimentar. Assim, foram construídos três núcleos de análise: o primeiro, grosso modo a primeira metade do século XX, tratando dos primórdios da colônia, com enfoque privilegiado para as relações de contato e adaptação ao novo universo pelo grupo imigrante; o segundo, temporalmente posto nas décadas de 1950 a 1980, focado na complexização dos referenciais e no aprofundamento do processo de trocas alimentares no grupo, gerado principalmente pela chegada de imigrantes oriundos da Indonésia e suas trocas com o grupo que já habitava a colônia; e o terceiro, que trata da permanência, das adaptações e da criação de tradições alimentares, cuja maior expressão é a associação da culinária de Carambeí, com a 5 excelência de criação e confecção em pastelaria, principalmente de tortas. É nesse processo de análise, nucleado, mas dinâmico, dialético e contínuo que se desenvolve este trabalho, sem a pretensão de dar conta do todo da riqueza oculta na aparente simplicidade da culinária

Autor: Clarissa de Almeida Lima Acervo: Larocca Associados

de Carambeí, mas tentando perceber as dimensões de construção dessa riqueza ao longo da vida da Colônia. A vinda e o estabelecimento dos primeiros imigrantes holandeses a Carambeí, em março de 1911, depois de uma breve e traumática passagem pela comunidade de Gonçalves Júnior, próxima a Irati, aonde chegaram em 1908, define o marco inicial do processo de contato e adaptação do grupo imigrante à 6 nova realidade de vida em terra brasileiras. A passagem do grupo imigrante por Gonçalves Júnior foi um momento de estranhamento, impacto e choque pelo contato com uma nova terra, novas dimensões de trabalho, nova sociedade e novas realidades vivenciais, inclusive na alimentação. A falta de conhecimento prévio da terra, da natureza e da sociedade brasileiras, aliada ao despreparo de boa parte dos primeiros imigrantes, de origem urbana, para o trabalho na lavoura, levou a um início de estabelecimento traumático e sofrido 7 para os imigrantes recém-chegados da Holanda. A questão da alimentação, nesse momento, não se definia, para o grupo, pela preservação ou mudança dos ingredientes, hábitos e sociabilidades alimentares, mas pela primária e cruel dinâmica da sobrevivência. 8 Hendrik Kooy, citando depoimento de um dos pioneiros, Leonardo Verschoor, revela, de maneira inequívoca e emblemática a dimensão latente de tragédia alimentar na conjuntura da permanência dos primeiros imigrantes em Gonçalves Júnior: Sobrava assim pouco dinheiro para a família, que devia se virar com aquilo que tinha na chácara, o que quer dizer: com nada. Assim começaram a vender a mobília que trouxeram da Holanda e até a própria roupa do corpo, para ter alguma comida. [...] O que fazer? Diz Leonardo consigo, pensando nesta triste história, "Não quero voltar para a Holanda, pois aqui devem existir possibilidades, mas também não posso ficar aqui em Irati. Não temos mais nada para comer. E plantar outra vez? Os caipiras já estão dizendo que vai ter muito rato, pois floresceu a taquara. Não se pode arriscar mais nada e lá em casa iremos passar fome. Temos agora tantas bocas que precisam de comida; desde que faleceu a cunhada, o irmão Jan com seus seis filhos vieram morar conosco".

Mas a família Verschoor viu uma nova perspectiva de vida com a possibilidade de mudança para Carambeí, onde trabalho e o fruto da terra, e o alimento já projetado na criação de gado estavam no centro das expectativas:

Culinária

Veio então a notícia de que a "Brazil Railway Company", perto de Ponta Grossa, no Município de Castro, está abrindo uma colônia nova. Já tem alguns construindo as casas lá. Vendem a prestações com longo prazo. O clima deve ser saudável. De certo, lá na região dos campos gerais devem ter menos animais como porcos do mato, ratos, macacos e outros, que invadem as roças, e é possível que também o gafanhoto, que sempre vem do Sul, não chega até lá. Na zona dos campos gerais há somente criação de gado agora; dizem que o fazendeiro precisa de um alqueire de chão para cada cabeça, mas quem sabe, talvez com um pouco de milho ou farelo, a gente podia ter uma criação mais intensiva e talvez a produção de leite, que deve ser para o gado caracú de dois a três litros por dia, poderá ser aumentada, quando se compra gado com uma parte de sangue holandês.

O estabelecimento dos pioneiros em Carambeí e a agregação de outras famílias imigrantes holandesas à colônia foi modificando, paulatinamente, o quadro de dificuldade, inclusive alimentar, dos imigrantes. A narrativa da jovem Dirksje Bezemer sobre sua vinda para o Brasil e o estabelecimento em Carambeí em 1911 traz a primeira referência sólida sobre a questão alimentar: Quantas coisas eu tive que aprender! Nós tínhamos trazido da Holanda uma chapa de ferro com dois buracos e uma porta para poder fazer um fogão, que foi construído de barro vermelho, havia embaixo um buraco grande para queimar a lenha. Nós mesmas fazíamos o pão, embora não tivéssemos fermento, colocávamos levedura para substituí-lo, fazendo com que o pão crescesse, fazíamos ainda o nosso próprio sabonete, queimávamos os grãos verdes de café. A comida era composta de pão, queijo, feijão preto com arroz e mingau. O mingau era feito do soro do queijo.

Este sucinto e rico relato mostra que o processo de contato e adaptação se deu maneira impositiva, com as necessidades de sobrevivência fixando a adaptação e a construção de estratégias alimentares para o grupo, num primeiro momento. A criatividade superava de maneira evidente a tradição, como pode ser visto, por exemplo, no uso de levedura para fazer o pão crescer. A adaptabilidade mostrava-se pela assimilação de ingredientes novos e estranhos à dieta do grupo na Holanda, como era o caso do feijão. Mas a prática do grupo também revela permanências, como no caso do uso da técnica de construção de fogão à lenha adaptado a partir de uma chapa de ferro com dois buracos, de maneira similar à usada nos lares camponeses e pobres da Europa nessa época.

O relato de Dirksje Bezemer mostra também outra dimensão, ligada às questões da alimentação. À dieta restrita de pão, queijo, feijão preto com arroz e mingau, a própria Dirksje contrapõe um quadro de fartura e de variedade de frutas presentes na colônia: “[...] em Carambeí havia frutas em abundância, como laranjas, bananas, abacaxis e melancias. Frutas novas, com seus sabores e texturas exóticas e provocantes [...]"

Autor: Clarissa de Almeida Lima Acervo: Larocca Associados

Culinária

Os relatos dos primeiros contatos do grupo com as novas realidades alimentares no Brasil e na colônia são, infelizmente, escassos, mas os que permanecem são muito saborosos. No relato de Hendrick Kooy, sobre a vinda de Arie de Geus a Carambeí em 1913, há a narrativa do primeiro contato de um grupo de rapazes imigrantes com a bebida brasileira por excelência, a cachaça, e o seu estranhamento com o paladar da bebida: Foram nestas circunstâncias que Jan Los comemorou, no dia 8 de agosto, seu 19o aniversário. Para festejar este fato, Arie de Geus comprou uma garrafa de cachaça e um quilo de mel. Mas eles acharam o mel muito doce, e o aperitivo, que nunca haviam experimentado, horrível, fazendo com que a festa inteira resultasse numa grande desilusão.

O contato e a adaptação podem resultar, no campo das sensações de paladar, numa experiência complexa e difícil. E este contato e adaptação colocavam-se de maneira compulsória aos novos colonos. O monopólio da Brazil Railway Company, empreendedora da colônia, sobre o comércio, inclusive de gêneros alimentícios, submetia-os a uma definição de ingredientes de uso compulsório na alimentação que não estavam baseados em sua cultura alimentar, mas sim na dos gestores dos armazéns da Company. Isso fica muito claro no artigo VII do modelo de contrato da Company com os colonos: “O Colono só poderá fazer suas compras de gêneros alimentícios nas casas de comércio, controladas pela Companhia”. Fora daí, os colonos podiam plantar para uso próprio, conforme o artigo V do contrato: “O rendimento da safra de milho, centeio, alfafa, etc.; pertence ao colono a contar do dia do seu estabelecimento no lote”, e armazenar até três litros de leite ao dia para a alimentação de sua família, conforme o enunciado no artigo VIII do contrato: “O colono terá permissão para reter diariamente 3 litros para uso doméstico”. Mas o quadro da imigração em Carambeí, já em 1913, em relação à questão alimentar era completamente diferente dos inícios em Gonçalves Júnior. Essa questão já não estava mais posta na dimensão de suprimento da carência de alimentos para a sobrevivência. A nova colônia tinha fontes de alimento em abundância: Uma das coisas que contribuiu muito naquele tempo inicial foi o fato de nunca ter faltado comida. Sempre tinham feijão e arroz, leite e mingau de soro de queijo. Verduras eles mesmos plantavam, como também laranjeiras, pereiras e pés de melancia. Do queijo e da manteiga comiam pouco, pois eram os produtos que faziam entrar o dinheiro tão necessário para outros fins.

A vivência cotidiana foi construindo relações de adaptabilidade entre os hábitos alimentares ancestrais holandeses e um novo universo de ingredientes, receitas e paladares encontrados no Brasil. Embora o texto mostre predileção por frutas e verduras conhecidas na Europa, também deixa abertura para a assimilação de outras espécies. A isso se agrega, numa época em que os Campos Gerais do Paraná eram uma vastidão de campos selvagens cortados de riachos, a adoção da caça e da pesca como meios de complementar as necessidades de proteína animal, além de sua dimensão lúdica: “A princípio, pescar era o esporte predileto dos colonos nas horas livres. Também a caça, um esporte de luxo na velha pátria; e somente praticável pelas pessoas ricas, tornou-se aqui uma realidade”. A vocação para a pecuária leiteira e a fabricação de laticínios foi paulatinamente se consolidando na colônia e as atividades de trabalho foram gradualmente sendo focadas nessa área. Kooy9 narra o cotidiano de Jacob “Ko” van Wilpe, um aprendiz de pecuária leiteira na chácara e fábrica de queijo de Aart Jan de Geus, no final da década de 1920, de uma forma saborosa, onde se descreve, inclusive, o processo de fabrico do queijo: Fazer queijo não me parece difícil. O leite da noite é um pouco aquecido, desnatado e depois misturado ao leite da manhã. Após coalhar, a substância deve ser cortada com cuidado, caso contrário, muita manteiga ficará dentro dela. As formas são preenchidas rapidamente e colocadas embaixo da prensa. Depois de observar muito tempo, eu pensava que já havia aprendido a profissão de queijeiro naquele mesmo dia. O leite é preparado. Tio Leen, assim, tem um tempinho para tomar café. Herman e eu somos convidados para tomar café com ele e a tia Cornelia. Com muita satisfação aceitamos o convite. Após tudo aquilo que fizemos para ele, achamos que este café era bem merecido, também, pelo fato de sabermos que, após este lanche, teremos que trabalhar novamente e aprender a profissão honrosa de agropecuarista nos Campos Gerais do Paraná, na Colônia de Carambeí.

E o relato de Ko van Wilpe introduz uma nova dimensão nas narrativas com componentes alimentares: as sociabilidades. Sociabilidades que constroem espaços de consumo de alimentos e bebidas, ritualizando o alimento e inserindo-o em uma dimensão cultural, muito além do mero aspecto nutricional.

Arquitetura

Autor: Clarissa de Almeida Lima Acervo: Larocca Associados

O relato anterior dá uma primeira dimensão dessa ritualização: o tomar café, que unia não apenas a família, mas os agregados e aprendizes em torno das xícaras de café ou chá, depois do trabalho terminado. O tomar café, ou simplesmente café, vai, paulatinamente, em suas diversas ocasiões durante o dia, tornando-se um espaço de sociabilidade e convivência, onde a alimentação é texto, é verdade, mas também pretexto para conversas e compartilhamento de experiências no grupo, a tal ponto que ainda hoje o café é um dos hábitos estruturantes das sociabilidades de Carambeí. Mas o relato de Ko van Wilpe traz, também, outra dimensão de sociabilidade, extrovertida, que era a ida de jovens nos sábados à noite na venda, um misto de armazém e bar. A venda se transformava, nessas ocasiões, em um lugar onde se cantava, se jogava baralho, mesmo com o interdito religioso, e se bebia. No relato de Ko van Wilpe, pode-se descobrir que ali se bebia cerveja e vinho. Não são mencionadas bebidas destiladas, especialmente a cachaça, normalmente onipresente nas vendas do interior do Brasil. A consolidação da colônia vai, progressivamente, ampliando as possibilidades alimentares, pela melhoria da possibilidade de acesso a Ponta Grossa e Castro, e até mesmo a São Paulo, pela estrada de ferro, e também pela diversificação das culturas nas chácaras da colônia em Carambeí. Narrando o cotidiano das chácaras na década de 1930, Kooy10 relata que: A cultura de gêneros alimentícios para a família foi uma das principais ocupações nas chácaras. O colono atento podia dispor de sua produção própria de leite, ovos, carne de porco, feijão, arroz, verduras e uma abundância de laranjas e pêras. Isto significou um grande alívio nos custos domésticos. A Cooperativa limitou a sua venda até o mínimo possível. Foram vendidos farelo de algodão e fubá para o gado. Para o uso doméstico, notamos a venda de açúcar, fósforos, farinha de trigo, arroz, sal, queijo e manteiga.

Note-se a presença, na produção para consumo próprio, de carnes, legumes, cereais, frutas e verduras. Mas note-se também que, embora a maioria das chácaras fosse produtora de leite, a compra de laticínios, queijo e manteiga era feita no armazém da Cooperativa, o que indica a ausência, ou pouca incidência, do processamento doméstico do leite. A década de 1930 já mostrava uma nova feição de Carambeí em relação à alimentação. Com o

Culinária

acesso a uma gama mais variada de ingredientes e utensílios de cozinha, as receitas e as sociabilidades vão se tornando mais elaboradas e complexas. Nesse momento já se pode falar de uma ritualização do cotidiano alimentar. As refeições, os pratos preparados e as sociabilidades alimentares passam a se consolidar no grupo. E o alimento, gradualmente, vai iniciando o processo de se constituir como elemento de um duplo processo: o nutricional e o cultural, identitário. Uma breve análise do cotidiano alimentar pode ajudar a tornar isso mais evidente. Havia certa regularidade nos hábitos alimentares dos habitantes da colônia, com variações de família para família, mas mantendo relativo padrão. A família, nessa época, comia reunida em todas as refeições. O momento de comer era o momento devocional do dia. As refeições começavam com uma oração pelo chefe da família ou alguém indicado por ele, e depois das refeições se fazia a leitura de um trecho da Bíblia. O dia começava com um café da manhã, composto geralmente de café ou chá, leite, pão branco ou escuro, eventualmente biscoitos (zand koekjes ou biscoitos de areia) ou bolo de mel (honingkoek), manteiga, doces de fruta, queijo e embutidos. Antes do almoço, por volta das 10 horas, também se tomava café ou chá, acompanhado de pão, biscoito, bolo e, mais recentemente, tortas. O almoço era a principal refeição do dia na colônia. O cardápio variava, mas havia a constância de

PARA O CAFÉ

Zand Koekjes(Biscoitos de Areia)

Ingredientes 2 xícaras de farinha de trigo 1 xícara de manteiga bem cheia ¾ xícara de açúcar 1 pitada de bicarbonato Modo de fazer Amassar tudo. Fazer bolinhas. Colocar na forma, amassar com o garfo e assar.

67 PARA O CAFÉ DO FINAL DA MANHÃ Honingkoek (Bolo de Mel)

Ingredientes 4 xícaras de farinha de trigo 3 xícaras de açúcar 1 xícara de mel 1 xícara de leite 2 ovos 1 colher de sopa de canela 1 colherinha de chá de gengibre em pó ½ colherinha de chá de sal 1 colherinha de chá de noz moscada 1 colherinha de chá de cravo em pó 2 colherinhas de chá de fermento para bolo (fermento químico) 1 colherinha de chá de bicarbonato ½ xícara de óleo Modo de fazer Esquentar o leite e misturar o mel e o óleo. Acrescentar os ovos e bater bem. Continuando a bater, acrescentar os outros ingredientes até a mistura ficar bem homogênea. Colocar a massa em uma forma untada. Assar em forno médio.

Autor: Clarissa de Almeida Lima Acervo: Larocca Associados

batata, legumes e verduras, normalmente cozidos em água e sal ou amassados, acompanhados de molho de carne. Na colônia, a maioria das famílias adotou o hábito de consumir arroz e feijão no almoço.

Culinária

68 PARA O ALMOÇO Molho de Carne

Ingredientes 1 peça de posta bovina ½ xícara de margarina ou óleo Água para formar o molho Modo de fazer Fritar um pedaço de carne de gado em um pouco de óleo ou margarina de todos os lados até dourar bem. O centro ficará cru, vai formar uma casca na carne, e grudará um sumo na panela. Adicionar um pouco de água para formar o molho. Tampar a panela e assar a carne (fogo médio). Se necessário adicionar mais água. Stamppot de repolho Ingredientes 1 quilo de batatas 750 gramas de repolho ou repolho roxo Sal e pimenta a gosto Cravo, se desejar, a gosto 150 gramas de lingüiça 50 gramas de toucinho defumadoModo de fazer Cozinhar a batata e o repolho juntos. Escorrer e amassar tudo junto bem amassado. Temperar com o sal e a pimenta a gosto À parte, fritar a linguiça e o toucinho defumado. Misturar e servir

Pudim Amarelo Ingredientes Para o pudim 1 litro de leite 1 ovo 1 ½ colher de sopa de maisena 1 ½ colher de sopa de açúcar 1 colherinha de chá de baunilha Para a calda a. Calda vermelha Amora, ou uva, ou groselha Açúcar b. Calda de vinho 2 medidas de vinho 1 medida de água 1 colher de sopa de maisena Açúcar a gostoModo de fazer Pudim Misturar os ingredientes, levar ao fogo, mexendo até ficar com consistência de um flan, não muito firme. Espere esfriar. Levar a geladeira. Colocar num recipiente e cobrir com a calda escolhida. Calda Misturar as frutas vermelhas ou o vinho, o açúcar e a maisena, e cozinhar até dar ponto de calda.

Autor: Clarissa de Almeida Lima Acervo: Larocca Associados

Também se consumia com muita frequência a erwtensoep, popularmente chamada de snert, uma sopa de ervilhas, tanto no almoço quanto no jantar. Não havia muito consumo de carne no cotidiano, mas se usava principalmente carne de frango e de porco nos finais de semana. O consumo de carne de boi era menos frequente, com preferência para carne moída, bistecas e carne assada de panela, de onde saía o apreciadíssimo molho. Em ocasiões especiais ou nos finais de semana havia uma sobremesa. À noite, a última refeição era o jantar, quando também se tomava café ou chá, acompanhado de pão, com queijo ou embutidos. Eventualmente se tomava também sopa de ervilha. Em dias festivos, com celebrações ao ar livre, era comum se consumir churrasco, com a carne fixada em espetos de madeira e assada sobre o fogo feito com lenha em valetas cavadas no solo. Pode ser observado que a expressão culinária de hábitos e sociabilidades alimentares retrata, mesmo em receitas simples, o caráter cosmopolita que está presente na própria formação holandesa. A presença globalizada de ingredientes constantes nas receitas remete à época das Companhias das Índias Orientais

Culinária

70 PARA O CAFÉ DA TARDE Appeltaart(Torta de Maçã)

Ingredientes 3 maçãs 1 receita de massa de zand koekjes com uma gema de ovo (ver a receita da massa acima) Açúcar e canela a gosto Modo de fazer Descascar e fatiar as maçãs. Misturar as maçãs com o açúcar e a canela. Abrir a massa de zand koekjes para cobrir o fundo e as bordas de uma forma de abrir. Guardar um pouco da massa. Dispor as maçãs fatiadas temperadas com o açúcar e a canela na forma até um pouco abaixo da borda. Com o restante da massa de zand koekjes fazer pequenas tiras e trançar sobre o recheio de maçãs. Levar ao forno por cerca de ½ hora em forno médio, até as maçãs ficarem cozidas.

Kruidkoek(Bolo de Especiarias)

Ingredientes 5 xícaras de farinha de trigo 2 xícaras de açúcar ¾ de xícara de melado de cana 1 xícara de leite ½ xícara de óleo 1 ovo 1 colher de sopa de fermento para bolo (químico) 2 colheres de sopa de chocolate em pó ½ colherinha de chá de sal 1 colherinha de chá de cravo em pó 1 colherinha de chá de noz moscada 1 colher de sopa de canela em pó ½ colher de sopa de café solúvel diluído em um pouquinho de água Raspas de limão ou de laranja, se desejar a gosto Modo de fazer Misturar o melado com o leite quente. Juntar o ovo e o óleo. Misturar bem Juntar os demais ingredientes Colocar em uma forma untada. Assar em forno médio. Autor: Clarissa de Almeida Lima Acervo: Larocca Associados

Culinária

PARA O JANTAR Erwtensoep(Sopa de Ervilhas)

Ingredientes 500 gramas de ervilhas secas 80 gramas de toicinho defumado 500 gramas de linguiça 750 gramas de batata Alho-poró, sal e pimenta a gosto Modo de fazer Lavar e deixar de molho as ervilhas por uma noite. Cozinhar as ervilhas em 2,5 litros de água, separado dos outros ingredientes. Refogar a linguiça e o toicinho. Cozinhar a batata. Acrescentar a batata e o alho-poró picado à ervilha. Se desejar, bata tudo no liquidificador. Juntar o refogado de linguiça e toicinho. Temperar e deixar cozinhar um pouco para encorpar.

Autor: Clarissa de Almeida Lima Acervo: Larocca Associados

73 e das Índias Ocidentais, como se vê no uso das especiarias, onipresentes na doçaria da colônia. E essa complexidade de sabores seria intensificada, nos anos seguintes, com a chegada de imigrantes de origem holandesa, mas vindos da Indonésia. O fortalecimento econômico da colônia foi, ao longo do tempo, atraindo novos imigrantes. No período após a II Guerra Mundial, no final de década de 1950 e na década de 1960, vieram novos imigrantes para Carambeí, inclusive algumas famílias holandesas que residiam anteriormente na Indonésia, e que, com o processo de independência do país, tiveram que se mudar, na maioria dos casos compulsoriamente. Embora sua expressão numérica não fosse grande, a chegada desses novos membros à colônia trouxe um novo momento nas questões ligadas à alimentação. Os novos aromas, sabores e até a composição dos pratos de origem indonésia caiu logo no agrado da comunidade de Carambeí. A divulgação dessa culinária, nos eventos e festas, fez com que novos sabores se integrassem ao conjunto de referências de paladar na colônia, principalmente depois que dona Suzanna A. Loen Struiving, conhecida carinhosamente como tante Suze, vinda com a família da Indonésia em 1959, passou a ministrar, no período dos anos 1970 e 1980, de maneira regular, cursos de culinária indonésia para a comunidade de Carambeí, com uma grande receptividade. Os aromas e sabores do Oriente que já estavam presentes principalmente na doçaria da colônia, com o uso de especiarias, passaram também para os pratos principais, e a riqueza e complexidade dos sabores da Indonésia começaram a ser consumidos, e mais que isso, aprendidos e praticados dentro da comunidade de Carambeí. A culinária de origem indonésia possui uma característica diferenciada em relação às formas de preparo de alimentos do Ocidente. Ela é composta com ingredientes arranjados em combinações que provocam, ao mesmo tempo, todos os centros do nosso paladar, o que resulta numa experiência inexprimível de intensidade gustativa. Doce, salgado, amargo, azedo e picante se arranjam e se recombinam a cada porção ingerida, cujo fluxo de sensações gustativas não há similar em nenhuma outra matriz culinária. Mas não são apenas os pratos principais que despertam o paladar. Os doces também provocam momentos de intensa fruição gustativa. Um bom exemplo disso é o Spekkoek, um bolo em camadas feito com ovos e especiarias que possui um complexo conjunto de sabores elaborados num resultado surpreendentemente delicioso. A colônia foi crescendo e, à sua feição marcadamente holandesa, agregaram-se moradores oriundos de outras culturas. O progresso e a prosperidade da colônia levaram à criação do município de Carambeí, pela Lei Estadual n.º 11.225, de 13 de dezembro de 1995.

Culinária

74 PARA O ALMOÇO OU JANTAR Nasi Goreng(Arroz Frito)

Ingredientes ½ kg de arroz cozido e solto 1 pires de cebolas pequenas cortadas 1 pires de frango cozido, presunto ou carne cozida em pedaços 1 pires de camarão cozido 1 pires de pimenta vermelha amassada 1 dente de alho 2 colheres de sopa de cebola picada Um pouco de óleo ou gordura Modo de fazer Preparar o arroz de forma normal. Numa caçarola esquentar o óleo ou gordura e fritar as cebolas cortadas até ficarem douradas. Retirar as cebolas e fritar neste óleo as pimentas e depois os pedaços de carne, frango ou presunto. Acrescentar o camarão e depois o arroz, mexendo sempre. Servir com as cebolas fritas, algumas fatias de pepino e eventualmente uma omelete ou ovo frito cortado em tirinhas Satéh met pindasaus(Espetinho com Molho de Amendoim)

Ingredientes 750 gramas de carne de porco 5 colheres de sopa de óleo 1 colher de sopa rasa de sambal (pasta de pimenta vermelha moída) 1 colher de chá de coentro 2 dentes de alho 1 colher de chá de açúcar mascavo 2 colheres de chá de molho de soja (Shoyu) 1 colher de chá de gengibre em pó 1 colher de sopa de suco de limão Sal

Molho de amendoim Ingredientes 1 cebola 1 dente de alho 1 pedaço de cúrcuma 125 gramas de pasta de amendoim (Amendocreme) Sambal oelek (pasta de pimenta vermelha moída) Sal VinagreModo de fazer Carne Cortar a carne em cubos. Misturar 3 colheres de sopa de óleo, sambal, o coentro moído, o alho amassado, o açúcar mascavo, o molho de soja, o sal, o gengibre em pó e o suco de limão. Deixar a carne marinar nesse molho por, pelo menos, 3 horas. Molho Fritar em fogo baixo e numa camada bem fina de óleo a cebola, bem picada, junto com o alho e o sambal oelek, até obter uma cor levemente dourada. Misturar no final o creme de amendoim e adicionar sal a gosto, vinagre e algumas colheres de água, até obter a textura desejada. Podem ser feitos dois molhos, um com mais e outro com menos pimenta. Assar Para assar os espetinhos, tirar a carne do molho onde estava marinando, colocar nos espetinhos e assar sobre carvão. Enquanto estiver assando, pincelar, de vez em quando, com um molho feito de sumo de limão, óleo de soja e shoyu. Servir o molho de amendoim separadamente.

Mas o que poderia ser um momento de descaracterização e diluição das matrizes culturais holandesas acabou por ser, na verdade, um momento de consolidação e ampliação dessas matrizes. Carambeí é uma cidade zelosa de sua ascendência holandesa e trabalha essa questão de maneira explícita, porém aberta. Significados e ressignificações coexistem integradamente, construindo na antiga colônia um espaço cultural vivo e dinâmico, onde a presença do passado se desdobra no presente e projeta o futuro, de forma que nenhum tempo da vida da comunidade se perca ou seja visto em relação de inferioridade com os demais.

Autor: Clarissa de Almeida Lima Acervo: Larocca Associados

Culinária

76 No campo da alimentação isso é evidente na ressignificação das tradições alimentares da imigração para a representação de uma identidade alimentar que, embora claramente ligada às raízes imigrantes, projeta uma identidade própria, mais ampla do que os limites da etnia ancestral e seus costumes. Esse movimento está tornando Carambeí um polo regional de culinária e gastronomia por um viés diferente do usual. A cidade torna-se cada vez mais conhecida como polo gastronômico, onde, em que pese a complexidade e a riqueza do todo da culinária de ascendência holandesa, e mesmo indonésia, de sua formação, a grande referência hoje do município é a sua excelência no campo da pastelaria, ramo da culinária que trata da confecção de pastéis, tortas e empadas, principalmente na produção de tortas e bolos. Tortas e bolos que se produzem com receitas e ingredientes respeitam a tradição holandesa, como a Appeltaart, o Kruidkoek, o Spekkoek ou o Speculaas, cujas receitas estão descritas anteriormente. Mas também há tortas que constroem diálogos com outras matrizes culinárias, como as tortas suíça ou alemã, ou que já fazem parte do cardápio da pastelaria internacional, como as tortas de ricota, de damasco, de chocolate, de limão, de morango, dentre outras. E tortas que representam inovações em tendências, como a de chocolate com pimenta, ou que se referem a um repertório bem brasileiro, como a torta de maracujá.

PARA A SOBREMESA OU O CAFÉ Torta Holandesa

Ingredientes Massa 400 gramas de bolacha maizena Recheio 250 gramas de manteiga 200 gramas de açúcar 900 gramas de creme de leite 80 gramas de leite condensado 1 colher de chá de essência de baunilha 1 colher de chá de licor de cassis Cobertura 200 gramas de creme de leite 150 gramas de chocolate meio amargo Modo de fazer Recheio Bater a manteiga com o açúcar até ficar esbranquiçado. Juntar os outros ingredientes do recheio e misturar. Cobertura Derreter os ingredientes em banho-maria ou no microondas Montagem da Torta 1. Montar, numa forma de fundo removível, a metade das bolachas. Juntar, depois, a metade do recheio. 2. Juntar a outra metade das bolachas e, depois, a outra metade do recheio. 3. Levar ao congelador por mais ou menos 1 hora. 4. Tirar do congelador e derramar a cobertura sobre a torta 5. Enfeitar com chocolate branco e bolachas nas laterais.

Autor: Clarissa de Almeida Lima Acervo: Larocca Associados

Culinária

Ainda, a sui generis e famosíssima torta holandesa, carro-chefe das confeitarias de Carambeí, que, curiosamente, não é um prato da tradição dos Países Baixos, mas uma derivação da torta alemã, definida pelo creme de manteiga, criada por um chef de ascendência holandesa aqui no Brasil. Mas isso não a torna menos saborosa e, com certeza, a associação da torta holandesa com Carambeí contribui de forma clara para essa nova fase de recriação e consolidação do que poderia ser chamado de novas tradições no campo da alimentação na antiga colônia. Nos cem anos da imigração holandesa em Carambeí, a cidade construiu referenciais de alimentação amplos, mas não disformes; plurais, mas não difusos; receptivos, e não excludentes. Dos pioneiros, cuja principal preocupação alimentar na chegada ao Brasil era a de conseguir o que comer, até a cidade de hoje, cada vez mais cosmopolita, cuja tradição holandesa dialoga com referenciais culinários e gastronômicos cada vez mais amplos, Carambeí tem tudo para tornar-se um dos principais polos da gastronomia regional e do Paraná. Para encerrar, numa homenagem ao cotidiano dos imigrantes que sonharam, sofreram, lutaram e construíram Carambeí, fica a receita do Borstplaat, doce similar ao pé-de-moleque brasileiro, a alegria das crianças dos lares holandeses ao longo da vida da colônia. Bom apetite!

PARA COMER A QUALQUER HORA Borstplaat

Ingredientes 500 gramas de açúcar 1 colher de açúcar de baunilha 10 gramas de manteiga 150 mililitros de creme de leite Modo de fazer Deixar o açúcar, a manteiga e o creme de leite derreterem numa panela de fundo grosso. Mexer até que esteja tudo bem derretido e misturado. Tirar a panela do fogo e continuar mexendo sempre, até engrossar. Untar uma forma e colocar a massa. Antes de endurecer, cortar em pedaços pequenos, de mais ou menos 3x3 centímetros. Esperar endurecer e servir.

REFERÊNCIAS BOESSENKOOL, Zuleide. Alimentação na Imigração Holandesa. [Nov. 2010]. Entrevistador: Marco Aurélio Monteiro Pereira. Ponta Grossa. Gravação digital. COZINHA Indonésia. Lisboa: Livros e Livros, 2004. DIJKSTRA, Frederica Boot. Alimentação na Imigração Holandesa. [Nov. 2010]. Entrevistador: Marco Aurélio Monteiro Pereira. Carambeí. Gravação digital. GEUS, Willemke Struiving de. Alimentação na Imigração Holandesa. [Out. 2010]. Entrevistador: Marco Aurélio Monteiro Pereira. Carambeí. Gravação digital. HOBSBAWM, Eric J.; RANGER, Terence. A invenção das tradições. Rio de Janeiro: Paz e Terra, 1984. KOOY, Hendrik Adrianus. Carambeí 75 anos; 1911-1986. Carambeí: Edição do Autor, 1986. PRATT, Mary Louise. Os olhos do império: relatos de viagem e transculturação. Bauru: EDUSC, 1999. SAVARIN, Jean-Anthelme Brillat. A fisiologia do gosto. São Paulo: Companhia das Letras, 1990. SIJPKES, Tonia de Geus. Alimentação na Imigração Holandesa. [Out. 2010]. Entrevistador: Marco Aurélio Monteiro Pereira. Carambeí. Gravação digital. TREFZER, Rudolf. Clássicos da literatura Culinária; os mais importantes livros da história da gastronomia. São Paulo: Editora SENAC São Paulo, 2009. NOTAS Frase atribuída a Jean-Anthelme Brillat-Savarin (1755-1826), no livro A Fisiologia do gosto (1990).

Professor do Departamento de História da UEPG. Pastor do projeto da Igreja Evangélica Reformada em Ponta Grossa. 3 TREFZER, Rudolf. Clássicos da literatura Culinária; os mais importantes livros da história da gastronomia. São Paulo: Editora SENAC São Paulo, 2009, p.11. 4 Ver PRATT, Mary Louise. Os olhos do império: relatos de viagem e transculturação. Bauru: EDUSC, 1999, especialmente o Capítulo 1. 5 HOBSBAWM, Eric J.; RANGER, Terence. A invenção das tradições. Rio de Janeiro: Paz e Terra, 1984. 6 KOOY, Hendrik Adrianus. Carambeí 75 anos; 1911-1986. Carambeí: Edição do Autor, 1986, p. 7-8. 2

Ibid., p. 7-10. As referências a depoimentos e testemunhos nas páginas seguintes são extraídas de KOOY, Hendrik Adrianus, Op. cit.

7 8

Ibid. p. 48-74.

Ibid., p.88.

A análise do cotidiano da colônia e as receitas presentes no texto foram baseadas em conversas feitas com BOESSENKOOL, De GEUS, DIJKSTRA e SIJPKES (2010), que foram apropriadas livremente pelo autor no texto.

Meio ambiente

HORIZONTE SEM FIM: BREVE HISTÓRIA AMBIENTAL DE CARAMBEÍ

Lorena de Pauli1

Área rural de Carambeí (década de 2010) Rural area of Carambeí (2010's) Landbouwgebied in Carambeí (jaren 2010) Autor/Acervo: Franke Dijkstra

A Natureza Paranaense

e no início do século XX percorrêssemos a atual região do Estado do Paraná, de leste a oeste, encontraríamos a Floresta Ombrófila Densa, mais conhecida como Floresta Atlântica, abrangendo as formações florestais da planície litorânea e da encosta leste da Serra do Mar. A oeste da cadeia de montanhas encontraríamos a Floresta Ombrófila Mista, ou a Floresta de Araucárias, composta por formações florestais típicas dos planaltos do sul do Brasil, onde há predominância da Araucária. Entrecortando a Floresta de Araucárias, havia a região de campos limpos, a chamada Estepe, que também é um elemento típico dos planaltos do sul do Brasil. No Paraná também

Meio ambiente

se verificava a região de savanas, muito parecida com o cerrado do planalto central brasileiro, e abrangia cerca de 1% da área do Estado. E por fim, ao norte e a oeste, encontraríamos a Floresta Estacional Semidecidual, a mais rica em madeiras nobres, que cobria cerca de 40% do território paranaense, hoje restando apenas 1% dessa floresta.2 Essa definição pode ser mais bem visualizada na Figura 1.

Mapa fitogeográfico do Paraná Phytogeographic map of Paraná Fytogeografische kaart van Paraná Fonte: Dicionário Histórico e Geográfico dos Campos Gerais, 2000

Logo se percebe que a história ambiental dos campos, savanas e florestas do Estado do Paraná infelizmente é de destruição, se levarmos em conta que, atualmente, o Paraná possui apenas 9% da sua cobertura vegetal original, sendo que a região do Estado tinha 83% da sua superfície coberta por florestas e os 17% restantes eram ocupados por formações não-florestais, dos quais 14% eram de Estepe (campos). Os Campos Gerais do Paraná De acordo com o Dicionário Histórico e Geográfico dos Campos Gerais,3 a expressão “Campos Gerais do Paraná” foi consagrada por Reinhard Maack, conceituado geólogo, geógrafo e aventureiro, na metade do século XX. A região dos Campos Gerais foi limitada à área de ocorrência de Estepe, situada no Segundo Planalto Paranaense. Portanto, a delimitação dos Campos Gerais consiste em uma estreita e longa faixa de terras que se estende de Jaguariaíva até a margem direita do rio Negro, incluindo a Lapa, como pode ser visto na Figura 2.

Mapa fitogeográfico do Paraná Phytogeographic map of Paraná Fytogeografische kaart van Paraná Fonte: Instituto Ambiental do Paraná, 2002

Meio ambiente

A Estepe Gramínea – Lenhosa ou os Campos são constituídos por graminoide e ocupam terrenos suave-ondulados, onde há a ocorrência de áreas florestadas nas margens dos rios ou isoladas pelos campos, nas quais predomina a Araucaria angustifolia – o Pinheiro do Paraná. Além das definições técnicas, temos as descrições de dois viajantes que passaram pelo Paraná no século XIX: Auguste de Saint-Hilaire esteve no Paraná durante a década de 1820 e Thomas P. Bigg-Wither na década de 1870. Esses relatos possibilitam uma aproximação com a paisagem dos Campos Gerais no século XIX.4 Saint-Hilaire delimitou os Campos Gerais entre a margem esquerda do rio Itararé e uma região próxima ao Registro de Curitiba, “onde o solo se torna desigual e as verdejantes pastagens são substituídas por sombrias e imponentes matas”. Sobre a região, escreveu o naturalista francês: Riacho com queda d'água, característica da região dos Campos Gerais (década de 2010) Stream with water fall, which is a feature of the region of the Campos Gerais (2010's) Riviertje met waterval, kenmerkend voor de streek van de Campos Gerais (jaren 2010) Autor/Acervo: Franke Dijkstra

Esses campos constituem inegavelmente uma das mais belas regiões que já percorri desde que cheguei à América; suas terras são menos planas […] mas as ondulações do terreno não chegam a ser tão acentuadas de maneira a limitarem o horizonte. Até onde a vista pode alcançar, descortinam-se extensas paisagens; pequenos capões onde sobressai a valiosa e imponente araucária surgem aqui e ali nas baixadas, o tom carregado de suas folhagens contrastando com o verde claro e viçoso do capinzal. De vez em quando apontam rochas nas encostas dos morros, de onde se despeja uma cortina de água que se vai perder no fundo dos vales; uma numerosa quantidade de éguas e bois pastam pelos campos e dão vida à paisagem, vêem-se poucas casas, mas todas bem cuidadas, com pomares plantados de macieiras e pessegueiros. O céu ali não é tão luminoso quanto na zona dos trópicos, mas talvez convenha mais à fragilidade da nossa vista.5

Bigg-Wither saiu de Curitiba em direção ao Vale do rio Ivaí, quando se deparou com um “elevado penhasco”; era a Serrinha, limite ocidental do Planalto de Curitiba. Segundo o viajante, “a elevação média desta segunda serra, que formava o confim oriental de outro planalto ainda mais elevado, era de 800 a 1.000 pés acima daquela em que nos encontrávamos então”. Sobre a paisagem, o engenheiro inglês registrou a presença de “pinheiros gigantes e uma vegetação de bambus e outras árvores menores”. De repente, “um pouco abaixo do cume, os pinheiros e outras árvores terminavam abruptamente, para dar começo à ligeira elevação coberta de grama 6 até a cumeada.”

Campos, característica da região dos Campos Gerais (década de 2010) Fields, feature of the region of the Campos Gerais (2010's) Open velden, karakteristiek voor de streek van de Campos Gerais (jaren 2010) Autor/Acervo: Franke Dijkstra

Meio ambiente

Depois de galgar esta serra, houve “a grande recompensa”. A tropa estava repousando num dos pontos mais altos da Serrinha quando se depararam com o “esplendoroso panorama”. Registrou: Para o lado do sul e do sudoeste, estendia-se vasto mar de relva dourada que se perdia de vista, ondulando em vagas gigantescas até o profundo Vale do Iguaçu, bem distante e muito abaixo; depois elevando-se novamente do outro lado, continuava o seu movimento ondulatório, diminuindo gradativamente as vagas, até o céu e a terra se confundirem e se perderem na distância, no que parecia ser o infinito. Não havia detalhes que chamassem a atenção, a vista parecendo perder-se na imensidão do panorama. Surgiam apenas algumas árvores raquíticas, vendo-se aqui e ali alguns pinheiros, a refletirem a ramagem verde-escura nas profundezas dos cursos d'água que cruzavam as campinas. Era só. Alem disso, a grande planície, quase sem limite em extensão, não apresentava um só marco onde os olhos pudessem repousar. Ainda havia outro quadro. Para os lados do oriente e do sul, sob os nossos pés, estendia-se como outro mundo a linda planície coberta de florestas do planalto inferior, limitado ao longe pelos picos azuis da Serra do Mar.7

Bigg-Wither ficou impressionado com a vastidão da vista, a imensidão lhe deu a ideia do ilimitado, enquanto os “sentidos se expandiam indefinidamente”. Essa foi a sensação do viajante ao adentrar os Campos Gerais paranaense. A Natureza de Carambeí e os Imigrantes Holandeses A planta da propriedade Carambehy, datada de 1923, apresenta a distribuição dos lotes e fornece referenciais sobre as divisas, rios e estradas. Como limites aparecem as fazendas de São João, São Daniel, Casa-Branca e Areião. Além disso, cita-se boqueirão, moinho, casquinha e catanduvas. Os rios identificados nessa planta são: São João, Pitanguy, Areião, Mouquen, Jotuba, Lageado, os arroios do Ramos e Tapeira de Carambey e, ainda, a Estrada de Tibagy, a Estrada de Ferro São Paulo-Rio Grande do 8 Sul e Pilatus e a Estação de Carambey. Na cidade de Carambeí encontram-se dois tipos de paisagem bem diferentes, pelo fato da Escarpa Devoniana, divisão entre o Primeiro e Segundo Planalto paranaense, atravessar o município de sudeste para noroeste. Dessa forma, a região leste possui a paisagem típica do Primeiro Planalto – terras altas, com cobertura vegetal de Floresta Ombrófila Mista –, onde a paisagem é definida pela ocorrência de áreas florestadas, intercaladas com áreas de atividades agropecuárias. No oeste, está a região de Estepe, típica do Segundo Planalto, toda de terras altas, recortada por profundos boqueirões, na qual a

cobertura vegetal é composta por gramíneas e capões esparsos pelo campo ou nas florestas de galerias e pelo cultivo de cereais. Os primeiros imigrantes holandeses que chegaram a Carambeí em 1911 eram oriundos da colônia multiétnica de Gonçalves Junior, na região de Irati, área de ocorrência da Floresta com Araucárias. Não adaptados à realidade da vida na floresta e insatisfeitos com as condições gerais de vida naquela comunidade, aceitaram a proposta de formar uma colônia na região dos Campos Gerais. No “Título definitivo de propriedade”, cedido pela Brazil Railway Company, para Hendrik Harms, na década de 1920, cuja escritura de promessa de compra e venda fora assinada em 1913, havia condições a serem respeitadas pelo comprador. Dentre elas, uma se referia às áreas de florestas ou capões: “A utilisação das mattas existentes no lote será feita de modo a evitar sua devastação, observadas as prescrições das leis ou condições dos códigos florestais em vigor.”9 Em A história rural de Carambeí, Franke Dijkstra deixou registrado o uso que se fazia dos capões e a boa impressão dos Campos Gerais: Das poucas áreas de mata existentes, características dos Campos Gerais, normalmente encontradas nas baixadas e encostas dos riachos, se retiravam as arvores mais grossas para as diversas construções das propriedades. Sempre evitaram um corte total destes lindos bosques que, com os rios e cachoeiras, podem ser consideradas uma das regiões mais lindas do planeta, permanecendo em pé até hoje embelezando os Campos Gerais.10

Franke Dijkstra, que chegou a Carambeí em 1947 com cinco anos de idade, lembra-se de que, naqueles tempos, poucos capões de Araucárias foram derrubados integralmente e somente as árvores mais grossas foram cortadas. Havia muitas Araucárias em Carambeí, e até hoje elas são avistadas por entre lavouras e bosques. A imbuia, integrante do sub-bosque da Floresta com Araucárias, não era vista com muita frequência na região arenosa. Dijkstra explica que sua fazenda tem uma parte de cada lado do Pitangui e que só se encontra imbuia onde há terra mais vermelha. Dick de Geus guarda na memória as histórias que ouvira quando criança sobre a plantação de árvores em Carambeí. Segundo ele, os primeiros imigrantes queriam deixar a paisagem mais aconchegante e, para tanto, plantaram tuias e cedros para barrar a ventania característica dos Campos Gerais. Além dessas árvores, os imigrantes cultivaram pomares de variadas frutas, entre as quais a pêra, maçã, laranja e pêssego.

Meio ambiente

No hino de Carambeí, o vento está presente nos primeiros versos:

Carambeí, terra feliz, de ti saudades, sinto tamanhas, pensando sempre nos ventos fortes, sobre as campinas e as montanhas. Alguns versos apresentados por Dick de Geus exaltam a natureza de Carambeí, destacando os montes, o vento, a imensidão do horizonte, os riachos e a chuva. Vale a pena a transcrição na íntegra:

Aonde os montes campestres brilham ao sol Aonde os ventos uivantes do leste saúdam nosso casebre de madeira Eu jubilo, olhando a imensidão, “te amo meu Carambeí” Aonde o reluzente gado pastoreia os campos nas redondezas Aonde os riachos burbulham fortes após uma forte chuva de verão Eu jubilo, olhando a imensidão, “te amo meu Carambeí” Aonde o colono tem muitas vacas e batata doce Aonde o gado muge alto e não gosta dos bernes Eu jubilo, olhando a imensidão, “te amo meu Carambeí” Como em todo o mundo, também aqui está a mão de Deus Ele nos guarda e abençoa na nossa nova pátria Eu me ajoelho humilde para Deus, também em Carambeí. Franke Dijkstra tem a melhor das impressões sobre a natureza da região dos Campos Gerais. Segundo ele, “a combinação entre os capões e o campo são a coisa mais linda que tem. É a paisagem mais bonita da região”. E completa: “O que é bonito mesmo é essa terra ondulada!” Contudo, afirma que “os campos estão ficando mais feios, porque não há mais queimadas. Pois o que o deixava bonito era a florada depois da queimada. Como é o caso de Vila Velha, que está se transformando em capoeira, não é mais campo”. Para deixar a paisagem mais bonita e mais próxima do que era antigamente, Franke sugere uma queimada controlada, como acontece em alguns lugares dos Estados Unidos, quando a

91 Lajeado, característica da região dos Campos Gerais (década de 2010) Slabs, feature of the region of the Campos Gerais (2010's) Rotsbodem, karakteristiek voor de streek van de Campos Gerais (jaren 2010) Autor/Acervo: Franke Dijkstra

Meio ambiente

Caçadas na região de Carambeí (década de 1950) Hunting in the region of Carambeí (1950's) Jachtpartij in de omgeving van Carambeí (jaren 1950) Autor: não identificado –Acervo: Casa da Memória de Carambeí

palha estiver um pouco úmida, para depois se colocar gado. Enfim, “fazer como antes para retornar a paisagem natural do local”. Franke ainda observa que a formação dos Campos Gerais está relacionada às queimadas que naturalmente ocorriam ou pelos índios para facilitar a caça ou pelos raios como no Cerrado. Os rios da região eram bastante frequentados pelos jovens da Colônia, como opção de lazer, comentou Franke Dijkstra. Eles iam pescar lambari e bagre (peixes típicos da região) no rio Tartaruga e no rio São João. Também faziam acampamentos de uma a duas semanas, nos rios Pitangui e Tibagi, para pescar. Dick de Geus acrescenta que, durante as saídas para as pescarias e caçadas, descobria-se a natureza de Carambeí. Os jovens, encantados com a bela paisagem descoberta, contavam para os outros que iam comprovar a existência do esplendoroso cenário. Em relação à hidrografia, os rios de Carambeí formam a bacia do Rio Tibagi, através de pequenos afluentes da margem direita e, principalmente, pelo Rio Pitangui. O rio Pitangui nasce no Primeiro Planalto, atravessa os vales profundos da Escarpa Devoniana, rumo ao oeste até o rio Tibagi, na divisa entre Carambeí e Tibagi. No território carambeiense, o Pitangui recebe a importante

contribuição do Rio São João, cujo curso forma imponentes boqueirões (canyons) escavados no arenito do Segundo Planalto. Outra alternativa para os moradores de Carambeí era a caça. Franke Dijkstra caçava muitas codornas. Ainda hoje se encontram muitas na região. Ele contou que caçou um veado, uma única vez. Além desse, inúmeras imagens pertencentes aos membros da colônia holandesa de Carambeí mostram as caçadas aos veados. O outro registro é da caçada de um lobo-guará. A fauna nativa de Carambeí apresenta exemplares da Floresta com Araucárias e de Campos, por encontrar-se em uma região de transição entre esses biomas, sendo considerada área de tensão ecológica, pois sofre efeito de borda. Dentre os animais, destaca-se o lobo-guará, o tamanduá-bandeira, a onça-pintada, a anta e a paca, por estarem em risco de extinção. Conforme A história rural de Carambeí, escrita por Dijkstra,11 o campo aproximava-se mais das origens dos imigrantes, o que facilitou a vida dos colonos que já possuíam experiência com a criação de gado leiteiro e animais de tração. Além disso, o fácil acesso e preparo do terreno favorecia a produção de alimentos e leite, apesar do solo dos campos não ser tão fértil, se comparado com o das áreas de florestas. O gado leiteiro alimentava-se do pasto do campo nativo, complementado por ração, que era preparada da seguinte forma: um saco de fubá, um saco de caroço de algodão, um saco de farelo de trigo e sais minerais. Até os anos 1950, esta era a alimentação do gado. Também eram utilizados para forrageiros alimentos mais nutritivos, como batata doce, mandioca, milho, nabo e algumas gramíneas, cultivadas em pequenas áreas de lavoura. Além da criação de gado leiteiro para a fabricação de leite e laticínios - base econômica nos primeiros anos da colônia -, havia outras atividades econômicas: serrarias, charqueada, comércio, cultivo de frutas, cultivo de acácias negras e outras culturas agrícolas, como a mamona e a mandioca. Criavam-se porcos e aves para o próprio sustento e para vendê-los, esporadicamente. Após os anos de 1950, a paisagem de Carambeí mudou complemente. No entanto, destacou Dick de Geus, muitos fazendeiros e moradores da cidade demonstraram resistência em arrendar suas terras para não modificar a paisagem tão única dos Campos Gerais.12 Antes, todas as áreas eram exploradas para gado de corte de forma extensiva e lavouras de pequena escala. O que se via, a partir de então, eram grandes e extensas áreas aradas, para o cultivo do arroz, a primeira cultura de grande escala da região, resultado da mudança do uso da tração animal para tratores mais potentes.13 Conforme levantamento feito em setembro de 1953, Carambeí contava com 77 propriedades, totalizando 1.400 vacas leiteiras, mais 1.297 gados jovens e 33 reprodutores. A área de campo nativo

Plantação de acácia negra na região de Carambeí (década de 1960) Plantation of the black wattle in the region of Carambeí (1960's) Aanplanting van de zwarte acácia in de omgeving van Carambeí (jaren 1960) Autor: não identificado Acervo: Casa da Memória de Carambeí

somava 8.089 hectares, com 384 hectares de lavouras, utilizadas para a produção de alimentos como a batata doce e algumas outras forrageiras, de verão ou de inverno. A base alimentar de pasto era do campo nativo, com baixo valor nutritivo, por isso necessitava de complementos para a produção de leite. Muitas áreas de campo nativas foram abertas para o cultivo de arroz. Mas diante da dúvida sobre o que fazer após os três anos do plantio de arroz e da falta de capital para investimentos em outras atividades agropecuárias, várias dessas áreas ficaram vazias durante anos, transformando-se em capoeira. Somente após a década de 1960 a introdução das culturas de trigo e soja, vindas do Rio Grande do Sul, foi considerada uma boa rotação de culturas e consolidou-se na região. Durante o desbravamento dessas áreas até então “vazias”, onde havia fauna, flora e poucos bois pastando, observavam-se muitas aves silvestres, principalmente o carancho (espécie de gavião) e codornas. Viam-se também animais, como o veado branco, o lobo-guará e, à noite, o graxaim, mamífero da família dos canídeos, além de outros animais de pequeno porte. Nesse sentido, a atuação do Departamento de Assistência Técnica da Cooperativa Central de Lacticínios do Paraná Ltda. marcou o início de um tempo de inovações tecnológicas que caracterizaram o sucesso de Carambeí nas questões agropecuárias. Desde a década de 1950, a Cooperativa investiu em pesquisas e experiências para tornar o solo mais fértil e combater a erosão, as doenças e pragas, no chamado Clube da Minhoca, formado por produtores rurais. A partir do final da década de 1970, uma inovação na técnica de produção agrícola iria consolidar Carambeí como um polo de tecnologia e cuidados com a conservação do solo e do meio ambiente. Essa inovação só foi possível em face das experiências e pesquisas do Departamento de Assistência Técnica da Cooperativa. Elas foram fundamentais para a obtenção de informações sobre a nutrição da planta, o controle de doenças, de materiais genéticos, a densidade de plantas, a época de plantio, a melhor rotação de culturas e o manejo da terra. Todas essas informações resultaram, em 1976, no Plantio Direto, técnica que se caracteriza pelo plantio sobre os restos da cultura anterior. De acordo com informações da World Wildlife Fund (WWF) Brasil, o Plantio Direto atende às recomendações da conferência da Organização das Nações Unidas, da Eco-92 e da Agenda 21 brasileira. Essa tecnologia é utilizada no Brasil desde o inicio da década de 1970, quando foi implantado na Região Sul do país. Atualmente, no Brasil, há cerca de 9 milhões de hectares de áreas agrícolas sob o Plantio Direto.

Meio ambiente

O Plantio Direto estrutura-se em um conjunto de técnicas que propõe a melhoria das condições ambientais, incluindo a água, o solo e o clima, para melhor aproveitamento do potencial genético de produção das culturas, conforme as informações oficiais da Empresa Brasileira de Pesquisa Agropecuária (Embrapa). Essa forma de plantio possui três requisitos: o não revolvimento do solo, a rotação de culturas e o uso de culturas de cobertura para a formação de palhada, associados ao manejo de pragas, doenças e plantas daninhas. No livreto Porque utilizo o Plantio Direto,14 Franke Dijkstra explica como começou a utilizar a técnica. As terras de sua fazenda tiveram um sério problema de erosão após os poucos anos de plantio de arroz e a introdução do binômio soja-trigo. Em 1975, Dijkstra introduziu o cultivo em faixas, no qual as áreas plantadas com soja eram substituídas por milho no ano seguinte. Segundo ele, a cultura em faixas foi o ponto de partida para o plantio direto, em 1976. Somada a outras práticas - da não queima da palha e o terraceamento com canais escoadores -, ele resolveu 80% dos problemas da erosão. Mas naqueles tempos ainda não se conheciam muito bem as consequências do Plantio Direto, a exemplo do que aconteceria ao solo após vários anos de plantio direto. Haveria agravamento do problema da compactação, o solo precisaria ser mexido no futuro. Também não existiam dados sobre herbicidas e o conhecimento sobre rotação de culturas era limitado. Para responder a tais dúvidas, Franke e Manoel Henrique “Nonô” Pereira foram aos Estados Unidos conversar com Shirley H. Phillips, o pai do Plantio Direto, em busca de soluções para essas questões. As vantagens do Plantio Direto são muitas, dentre as quais se destacam: a eliminação da erosão hídrica e da eólica; a conservação da água, dos nutrientes e do solo; menores perdas na colheita e maior produtividade agrícola; aumento de matéria orgânica e da vida do solo; menor encostamento e adensamento do solo; maior infiltração da água e reposição da água subterrânea; diminuição da poluição da água; redução de enchentes, e, ainda, sistema ecologicamente equilibrado.

REFERÊNCIAS BIGG-WITHER, Thomas P. Novo caminho no Brasil Meridional: a Província do Paraná. Rio de Janeiro: José Olympio, 1974. CHAVES, Niltonci B. (Org.) Imigrantes – Imigrantes. História da imigração holandesa na região dos Campos Gerais, 1911-2011. Perspectivas da imigração holandesa no Brasil: quatro séculos de patrimônio. Ponta Grossa, PR: Todapalavra, 2010. DICIONÁRIO HISTÓRICO E GEOGRÁFICO DOS CAMPOS GERAIS – UEPG, 2003. Disponível em: http://www.uepg.br/dicio. Acesso em: 20/03/2011. DIJKSTRA, Franke. Após 1950. Edição do autor. s/d. _______. História rural de Carambeí. Edição do autor. s/d. _______. Por que utilizo o Plantio Direto. Edição do autor. s/d. PLANO DIRETOR MUNICIPAL DE CARAMBEÍ. Disponível em: http://www.carambei.pr.gov.br/?q=node/39. Acesso em 21/03/2011 PEREIRA, M.A.M; IEGELSKI, F. O Paraíso Terrestre no Brasil: Os campos Gerais do Paraná no relato de August Saint Hilaire. Revista de História Regional, Ponta Grossa. p. 47-72. 2002. Disponível em: <http://www.revistas.uepg.br/index.php?journal= rhr&page=article&op=viewFile&path%5B%5D=93&path%5B%5D=126. Acesso em: 20/03/2011, p. 57. RODERJAN, C. V.; GALVÃO, F.; KUNIYOSHI, Y.S.; HATSCHBACH, G.G. As unidades Fitogeográficas do Estado do Paraná. Ciência & Ambiente, Santa Maria, v. 24, p. 75-92, 2002. SAINT-HILAIRE, Auguste de. Viagem pela Comarca de Curitiba. Tradução de Cassiana Lacerda Carollo. Curitiba: Fundação Cultural de Curitiba, 1995. NOTAS Graduada em História pela Universidade Tuiuti do Paraná e mestre em História pela Universidade Federal de Santa Catarina. Atua como professora na Pós-Graduação em História, Arte e Cultura na Universidade Estadual de Ponta Grossa e tem experiência nas áreas de História do Paraná e História Ambiental.

RODERJAN, C. V.; GALVÃO, F.; KUNIYOSHI, Y.S.; HATSCHBACH, G.G. As unidades Fitogeográficas do Estado do Paraná. Ciência & Ambiente, Santa Maria, v. 24, p. 75-92, 2002.

BIGG-WITHER, T. P. Novo caminho no Brasil Meridional: a Província do Paraná. Rio de Janeiro: José Olympio, 1974.

PEREIRA, M.A.M; IEGELSKI, F. O Paraíso Terrestre no Brasil: Os campos Gerais do Paraná no relato de August Saint Hilaire. Revista de História Regional, Ponta Grossa. p. 47-72. 2002. Disponível em: <http://www.revistas.uepg.br/index.php?journal=rhr&page= article&op=viewFile&path%5B%5D=93&path%5B%5D=126. Acesso em: 20/03/2011, p. 57.

BIGG-WHITHER, Op. Cit.

Ibid.

DIJKSTRA, Franke. História rural de Carambeí. Edição do autor. s/d.

8 9

PLANO DIRETOR MUNICIPAL DE CARAMBEÍ. Disponível em: http://www. carambei.pr.gov.br/?q=node/39. Acesso em 21/03/2011 Ibid.

Ibid.

Entrevista com Dick de Geus.

DIJKSTRA, Franke. Após 1950. Edição do Autor. s/d.

DIJKSTRA, Franke. Por que utilizo o Plantio Direto. Edição do Autor. s/d.

Tecnologia

101

“AQUI NUNCA PASSAMOS FOME”: A TECNOLOGIA AGROPECUÁRIA HOLANDESA EM CARAMBEÍ

Pedro Henrique Weirich Neto1

Plantio Direto (década de 2010) No-till farming (2010's) Direct inzaai (jaren 2010) Autor/Acervo: Franke Dijkstra

o ponto de vista histórico, a colonização regional dos Campos Gerais apresentou duas linhas diferentes e interessantes: uma propiciada pelo movimento dos tropeiros, e outra pela chegada de imigrantes europeus, entre os quais os holandeses. Embora o segundo caso tenha se dado de maneira peculiar ou indireta, o objetivo das autoridades paranaenses era promover a colonização europeia, com o intuito de utilizar a mão de obra nas atividades econômicas ascendentes no início do século XX, como comércio e indústria, evidenciando que se sabia da capacidade dos mesmos nessas atividades. Era normal a vinda de bons agricultores, embora o domínio fosse de técnicas de agricultura temperada, sendo comum também o conhecimento de técnicas industriais. Desde 1911, com a chegada das primeiras famílias de imigrantes, até o presente, o espírito

Tecnologia

102

empreendedor e inovador, não necessariamente sempre nesta ordem, sempre foi de busca de soluções tecnológicas para processos agrícolas “brasileiros” ou adaptações de processos agrícolas “europeus”. Neste mesmo sentido, transformar a baixa fertilidade dos solos rasos e arenosos dos Campos Gerais e os invernos rigorosos, em conforto sustentável para suas famílias, é um desafio que vai sendo vencido. O início Com propósito de começar uma vida nova e em decorrência do contrato com a Brazil Railway Company, em 1911, as primeiras famílias de holandeses instalaram-se em Carambeí, na região dos Campos Gerais do Paraná, fornecendo leite e derivados para a ferrovia. Em 1820, Auguste Saint-Hilaire batizou a região como o paraíso terrestre do Brasil, o que mais tarde serviu como veículo de propaganda para a imigração (Figura 1). O naturalista francês descreveu, com visão botânica, o esplendor da região, bem como relatou as lavouras de trigo e alguns pomares de fruticultura como sendo produtivos, e em comparação com a Europa, descreveu como grande diferencial o clima da região. Para os primeiros imigrantes holandeses que aqui chegaram, vindos de colonização mal sucedida em área com mata, a região dos Campos Gerais vislumbrou-se como promissora. Porém, com vistas à exploração econômica, a realidade era complexa: os solos tinham baixa fertilidade natural, eram rasos e de textura arenosa, e o relevo era ondulado, o que tornou o início das atividades muito difícil. Segundo a Embrapa,2 37% dos solos da região são Cambissolos e aproximadamente 16% são Neossolos Litólicos, sendo o restante, em sua maioria, Latossolos e Argissolos. São solos heterogêneos e pouco profundos. Sá3 escolheu quatro áreas nas regiões dos Campos Gerais, as quais deveriam representar as formações geológicas regionais. O autor relata que uma das áreas é classificada como formação Furnas, outra com formação Ponta Grossa e duas com material de retrabalho entre as duas formações. Para a área de formação Furnas (arenito), os conteúdos médios de argila para as camadas superficiais (0 até 200 mm) apresentaram-se em torno de 300 g kg-1; para a área de formação Ponta Grossa (folhelho), os conteúdos médios apresentaram-se em torno de 700 g kg-1, enquanto que para as outras áreas os valores médios para o conteúdo de argila foram em torno de 400 g kg-1. O clima da região, conforme Koeppen, é subtropical úmido (Cfb), mesotérmico, com verões frescos e invernos com geadas severas e frequentes, sem estação seca definida, segundo o Instituto

103

Agronômico do Paraná. As temperaturas mais baixas em nada se aproximam às do norte europeu, porém, considerando-se o aspecto agrícola, estas diminuem em muito o rol de culturas zoneadas, de modo que as janelas agronômicas de plantio devem ser rigorosamente respeitadas, pois conforme estádio da cultura uma geada pode gerar perdas totais. Diante disso, os pioneiros se depararam com uma situação relatada como “muito difícil extrair algo de solos tão fracos”. O modelo de exploração dos “nativos” na época era o gado de corte na forma extensiva, com lotações aproximadas de uma cabeça a cada 5 ha e período de cinco anos para chegar a 12 4

arrobas e consequente abate. Interessante ressaltar que tal tipo de exploração era praticado pelo agronegócio da época, com grandes propriedades, famílias tradicionais, econômica e politicamente. 5

Tecnologia

104

Além dos problemas da baixa fertilidade natural dos campos nativos, com o objetivo de produzir leite, os pioneiros ainda tinham o problema da sazonalidade, uma vez que, nos invernos, praticamente não se supria nem os requerimentos de volumosos necessários. A pecuária Visando melhorar a fertilidade dos solos encontrados, a primeira atitude tecnológica empregada foi a utilização de dejeto do gado de leite, conforme evidenciam as Figuras 2A e 2B, as quais indicam que, desde 1940, já era utilizado o distribuidor de esterco e há destaque para a qualidade da construção civil destinada ao plantel. Como a ordenha era praticada nesta instalação, além de complementação

FIGURA 1A Campos Gerais do Paraná (década de 1940) Campos Gerais of Paraná (1940's) De Campos Gerais van Paraná (jaren 1940) Autor: não identificado Acervo: Casa da Memória de Carambeí

105

FIGURA 1B Campos Gerais do Paraná (década de 1990) Campos Gerais of Paraná (1990's) De Campos Gerais van Paraná (jaren 1990) Autor: não identificado Acervo: Laboratório de Mecanização Agrícola UEPG

alimentar, controle sanitário e permanência noturna dos animais, este manejo poderia ser considerado como um semiconfinamento, de maneira que a concentração do dejeto facilitava a mão de obra de recolhimento e distribuição em áreas de cultivo. Existem relatos de época sobre a utilização de farinha de ossos e fosfato natural como corretivos de fertilidade. O primeiro caso é bem interessante, pois a região, como já relatado, era grande produtora de bovino de corte, sendo este corretivo agrícola provavelmente disponível e de baixo custo. Pelo manejo utilizado e os constantes intercâmbios de viagens, bem como outras famílias de agricultores chegando da Holanda, fica claro o conhecimento de fertilidade do solo pelos agricultores, que só não era implementado em escala qualitativa e quantitativa porque, economicamente, não era remunerado. A baixa fertilidade natural do solo levava a pastagens de baixo valor nutritivo para o consumo animal, existindo então a necessidade de complementação com ração, a qual era composta, até a década de 1950, por fubá (farinha de milho), caroço de algodão e farinha de trigo acrescentada com sais minerais. Era comum também a utilização de batata doce, mandioca e nabo forrageiro como complementos no manejo alimentar do gado de leite.

Tecnologia

106

Embora os campos nativos já estivessem adaptados ao inverno rigoroso, a quantidade de volumoso disponível nesta estação diminuía significativamente, o que acarretava em consequente redução da quantidade de leite produzido. Neste caso, além de se utilizarem algumas gramíneas para corte e fornecimento no cocho, realizava-se a fenação (Figura 3A), de maneira que se enfrentava o inverno com produção semelhante à de verão, atendendo satisfatoriamente o mercado. É comum o relato de que o gado da época era muito rústico, o que se fazia necessário, e que por isso a produtividade era muito baixa. Porém, por meio de fotografias (Figura 3B), observa-se uma genética aprimorada para seu tempo, o que demonstra a preocupação dos produtores em relação a isso, bem como sua competência. A preocupação genética sempre foi uma constante. A partir da década de 1950, com a motomecanização, o aumento de área e a possibilidade de novos manejos agrícolas vislumbraram-se novas possibilidades alimentares do gado de leite. Sempre foi comum a importação de genética, porém o melhoramento do plantel já instalado também mereceu destaque. Alguns convênios ao longo dos anos, investimentos em assistência técnica própria, demanda para a instalação de assistência técnica privada de qualidade, bem como a demanda para órgãos governamentais levaram a índices quantitativos e qualitativos reconhecidos internacionalmente. Em média, os índices quantitativos podem ser comparados às produtividades europeias, com custos inferiores, e os qualitativos procurados por laticínios que prezam por tal atributo. A Instrução Normativa 51 do Ministério do Abastecimento, Pecuária e Agricultura (MAPA), que ainda assusta muitos produtores de leite

FIGURA 2A Lolke Dijkstra e família em direção à igreja, utilizando um distribuidor de esterco (década de 1940) LolkE Dijkstra and family going to church, using a manure dispenser (1940's) Lolke Dijkstra en gezin op weg naar de kerk, gezeten op een meststrooier (jaren 1940) Autor: não identificado – Acervo: Casa da Memória de Carambeí

107

brasileiros quanto aos padrões de qualidade a serem alcançados, bem como os prazos estabelecidos para tal, há muito foi superada pelos produtores locais.6 Embora a cultura e a conjuntura econômica que se apresentavam aos pioneiros fossem a de, invariavelmente, produzir leite, sempre houve tentativas de alternativas que se somassem a esse processo produtivo. A produção de suínos e aves teve seu espaço inicialmente como subsistência e como uma “poupança”. A região tem uma tradição histórica como centro comercializador de bovinos e suínos, o que justifica que algumas necessidades básicas dos colonos pioneiros eram supridas com a venda de porcos, quando de suas idas para a cidade. Entre as tentativas de rendas alternativas, montou-se um abatedouro de bovinos para a conservação da carne, e utilizava-se sal para que, então, o produto final fosse denominado charque (charqueadas). Este empreendimento foi importante por muitos anos, possibilitando também o comércio do couro, o que levou a investimentos em silvicultura, mais precisamente de acácia negra (Acacia mearnsii), comercializada como tanino, com o objetivo de se curtir esse artigo. Isso não impediu alguns experimentos com perus, por exemplo, bem como o desenvolvimento de know how nas atividades com suínos e aves. No caso dos suínos, conseguiu-se melhora de genética, com o auxílio da Secretaria de Estado de Agricultura, através da Fazenda Modelo, instalada em Ponta Grossa.

FIGURA 2B Celeiro pertencente a Jan de Geus (década de 1940) Barn owned by Jan de Geus (1940's) Graanschuur van Jan de Geus (jaren 1940) Autor: não identificado Acervo: Dick Carlos de Geus

Tecnologia

108

Fundada em 1925 pelos pioneiros, a cooperativa ganhou força e ficou famosa pela qualidade de produtos agroindustriais. Como desdobramento dessa produção, fundou-se uma das primeiras indústrias do Paraná, voltada para a reprodução de aves, com genética e meios de alta tecnologia que se mantêm até os dias atuais como uma das líderes de mercado, fornecendo ovos e pintos para boa parte dos produtores do país não integralizados a grandes agroindústrias do setor. A agricultura No começo do século XX, os Campos Gerais não apresentavam uma tradição na exploração agrícola, sendo justificável a incipiência de informação técnica de viabilidade econômica e adequada. As informações que se encontravam disponíveis eram voltadas principalmente para uma agricultura de grandes extensões, de maneira que a região ainda era considerada inapta ou de baixa aptidão para agricultura. Muitas tentativas foram realizadas, como o cultivo de frutas (laranja e pêra), além da agroindustrialização de sucos e vinhos. Outras culturas foram testadas em escalas maiores a mamona e a mandioca, por exemplo , porém os resultados econômicos não foram satisfatórios. Os relatos mostram que, praticamente até a década de 1950, a agricultura era somente de complementação de manejo alimentar do gado de leite e para consumo próprio ou pequenas trocas. O arroz era a principal cultura no início, e havia uma rotação entre a cultura e áreas novas e de pousio. Informações dão conta que, até 1947, existiam apenas dois tratores com rodado de metal na região. A partir deste ano, com a chegada dos primeiros tratores com rodado pneumático, é que foi implementada a agricultura em “larga escala” na região (Figura 5A). O módulo de plantio, que era de 1 ha, passou rapidamente para 15 ha. Novas áreas foram arrendadas ou adquiridas. Na década de 1950, o imigrante Jan Herman de Geus plantou 60 hectares de arroz numa área arrendada, o que era considerado uma temeridade para a época. No mesmo período, a cooperativa adquiriu novas áreas e as repassou aos cooperados, fazendo surgir um novo padrão de exploração do solo. A complementação alimentar animal ainda era o foco principal, mas a cultura do arroz e algumas áreas de trigo já apareciam nos Campos Gerais (Figura 5B). Mesmo com este sistema de rotação de áreas, logo a incidência de plantas espontâneas (plantas invasoras) e doenças diminuíram o rendimento destas culturas.

109

A década de 1950 pode ser compreendida como um marco na agricultura dos Campos Gerais. A motomecanização, com suas várias opções importadas, levou alguns produtores a montar revendas de tratores e máquinas agrícolas, tornando o colono pioneiro em empresário. Embora em 1919 tenha sido instalada em Ponta Grossa uma estação experimental para se trabalhar com trigo, esta foi incrementada em 1942 pelo Serviço Nacional de Pesquisas Agronômicas (SNPA), que criou o Instituto Agronômico do Sul (IAS), o qual lançou várias cultivares de trigo que foram muito utilizadas na década de 1960.7 Essa década é marcada pelo binômio soja-trigo, com rotação de áreas. Utilizou-se o preparo convencional do solo e, para melhorar a eficiência operacional e piorar a conservação do solo, a grade aradora substituiu o arado. Mesmo com técnicas avançadas e de alta tecnologia para a época, como o preparo e a semeadura em nível, devido à fragilidade do solo e o relevo das áreas, começaram a aparecer sinais de erosão (Figura 6A). Em 1971, os primeiros trabalhos com Plantio Direto foram instalados na

FIGURA 3B Exposição de gado que demonstra a qualidade genética do rebanho (década de 1930) Livestock show that demonstrates the genetic quality of the herd (1930's) Veetentoonstelling die de genetische kwaliteit van de veestapel toont (jaren 1930) Autor: não identificado – Acervo: Jeltje Antonia van der Meer de Bôer

FIGURA 3A Leendert Verschoor e genros em atividades de fenação (década de 1920) Leendert Verschoor and his sons-in-law in haying activity (1920's) Leendert Verschoor en schoonzoons aan het hooien (jaren 1920) Autor: não identificado – Acervo: Casa da Memória de Carambeí

Tecnologia

110

Estação Experimental do Instituto de Pesquisa e Experimentação Meridional (IPEAME), do Departamento Nacional de Pesquisa e Experimentação Agropecuária (DNPEA), em Ponta Grossa. Técnica baseada em três premissas básicas – mínimo revolvimento do solo; manutenção de cobertura do solo; rotação de culturas –, o Plantio Direto foi incorporado regionalmente, passando a ser utilizado comercialmente em 1976. A partir desse momento o desenvolvimento do sistema de manejo ocorreu dentro das propriedades agrícolas da região, com enfoque principal às semeadoras. A semeadora, tendo em vista a quantidade de transformações que sofreu e ainda sofre na atualidade, pode ser compreendida como a máquina que melhor representa esse sistema. Dois aspectos desta tecnologia chamam a atenção quanto à mudança de paradigma pelo produtor agrícola. O primeiro é o investimento em uma cultura que não vai ser colhida, que é o caso da cultura de cobertura de inverno, melhor representada pela aveia preta (Avena strigosa). Esta é semeada e depois “rolada” sobre o solo, tendo como objetivos proteger o solo do impacto direto da chuva e a decomposição lenta, fornecendo “alimentação” aos microorganismos e ao próprio solo. Este retorno,

FIGURA 4A Unidade móvel de inseminação artificial (década de 1960) Mobile unity of artificial insemination (1960's) Een mobiele eenheid voor de toepassing van kunstmatige inseminatie (jaren 1960) Autor: não identificado

FIGURA 4B Exposição de gado que demonstra a qualidade genética do rebanho (década de 1960) Livestock show that demonstrates the genetic quality of the herd (1960's) Veetentoonstelling die de genetische kwaliteit van de veestapel toont (jaren 1960)

111 principalmente como melhora das condições físicas do solo, a exemplo dos terrenos arenosos, acontece ao redor do quinto ano de utilização do sistema. O segundo aspecto é a rotação de culturas, a qual consiste em alternar culturas temporalmente diferentes em uma mesma área, evitando acúmulo de patógenos e pragas e equilibrando exigências de fertilidade do solo. Tal manejo é aceito e utilizado na região como regra, sendo comum, em outras regiões, técnicos sugerirem o plantio de culturas que possam economicamente ser mais interessantes para determinado período, mesmo que esta recomendação venha em contradição à cultura previamente estipulada para contemplar agronomicamente a rotação de culturas. O sucesso do sistema Plantio Direto pode ser atribuído à presença de um grupo de agricultores altamente evoluídos tecnicamente e estabelecidos sobre um complexo de solos extremamente frágil nos Campos Gerais do Paraná8(Figura 6A). Outro fato interessante é quanto à cultura do feijão – fortemente relacionada com a agricultura familiar devido ao fato do uso de intensa mão de obra para a realização da colheita –, que hoje é uma realidade na rotação de culturas de verão. Com rendimentos agronômicos elevados, possibilita duas safras de verão, ou em sequência à cultura que foi explorada como silagem. Para este caso foram adaptadas e desenvolvidas (testadas) colhedoras motomecanizadas, hoje utilizadas em larga escala. Poderiam ser elencadas muitas atividades ou interações quanto à exploração agrícola, mas faltaria espaço: as tecnologias de otimização de capacidade operacional com bags de fertilizantes há muito tempo utilizadas na região; a atual preocupação de exploração florestal com departamento técnico próprio para tal; a confecção de mapa de solos para região, etc. São adventos tecnológicos que mereceriam capítulos próprios na discussão proposta. Considerando o sistema Plantio Direto como carro-chefe, pesquisas são desenvolvidas na região por universidades e institutos de pesquisa de todo o Brasil, de modo que inúmeros trabalhos acadêmicos já foram desenvolvidos utilizando-se os dados gerados nestas condições. A presença de produtores de todas as regiões brasileiras em encontros técnicos é grande. Hoje, há encontros técnicos de todas as magnitudes, de instituições de pesquisa, estatais e privadas, de empresas agrícolas de todas as áreas que utilizam a realidade tecnológica disponível na região. A Universidade Estadual de Ponta Grossa realiza anualmente um curso internacional para discutir matéria orgânica no solo, com a presença de técnicos de países asiáticos e africanos. Todo o comentado movimenta tecnicamente a região dos Campos Gerais.

Tecnologia

112

A sustentabilidade A sustentabilidade econômica dos produtores hoje é dada por um conjunto imensurável de combinações de formas de exploração, renovados ano a ano por sua própria capacidade empreendedora. Isso se dá via investimento em ideias próprias, ou demandadas e alicerçadas por órgão de pesquisa privado próprio, ou ainda via demonstrações de produtos e processos por empresas privadas. A exploração conjunta da agricultura e da pecuária é uma realidade regional. Embora a expressão integração lavoura-pecuária seja utilizada para um formato de exploração deste tipo, os produtores realizam incontáveis combinações das mesmas. Silagens de planta inteira de milho, de grão úmido, de soja, pré-secado de culturas de inverno e de soja, culturas diferentes de inverno para manejo alimentar do gado de leite, como a cevada, são algumas das atividades comuns para a região. No caso da silagem de planta inteira de milho, existe atualmente, por parte de um grupo de assistência técnica, um concurso que visa premiar a melhor silagem, com acompanhamento de tamanho de fragmento e massa específica, o que permite reconhecer o comprometimento que se tem com a qualidade das práticas desempenhadas a campo. Neste tipo de atividade merece destaque a prestação de serviços, assunto muito discutido e apontado como grande solução para o alto custo da motomecanização no Brasil, bem como via de profissionalização e melhoria de qualidade na mão de obra. Existem, na região, empresas qualificadas e bem equipadas para silagem, cujos serviços são difundidos pelo Brasil. Tecnologias consideradas atuais são usais na região. As culturas geneticamente modificadas há muito são utilizadas, não com a pompa que normalmente as acompanha e, sim, com os cuidados ambientais que ainda merecem. No caso da soja, é utilizado um sistema de rotação em áreas com problemas de controle de plantas espontâneas, em curto período, com retorno de cultivar não transgênica. O estudo da variabilidade espacial de solo e planta, comercialmente denominada agricultura de precisão, é relevante. A Fundação ABC, órgão de pesquisa privado, conta com pesquisador específico para a tecnologia. O órgão firma convênios com importantes universidades brasileiras para os estudos, tendo em seu poder sensores de última geração para análise técnica. Neste caso, a agricultura de precisão ainda é pouco empregada, pois a adoção de tecnologias normalmente não se dá por modismos. Existem mapas de colheita de grãos datados de 2000 para algumas lavouras da região.

113

FIGURA 5A Museu do Trator no Parque Histórico de Carambeí (década de 2010) Tractor Museum in the Parque Histórico de Carambeí (decade of 2010) Tractorenmuseum in het Parque Histórico de Carambeí (jaren 2010) Autor: João Jonas Dias da Silva - Acervo: Casa da Memória de Carambeí

FIGURA 5B Motomecanização (década de 1960) Mechanization (1960's) Mechanisatie (jaren 1960) Autor: não identificado – Acervo: Casa da Memória de Carambeí

Tecnologia

114

O custo dos controles fitossanitários das lavouras, bem como seus impactos sociais e ambientais, levou a estudos e à implementação de um conjunto de estações agrometeorológicas localizadas em pontos tecnicamente escolhidos, de tal forma que, em um curto espaço de tempo, conforme condições de temperatura e umidade relativa do ar, se possa ter a probabilidade de risco fitopatológico e a consequente decisão de ação. A discussão destas tecnologias é comumente realizada nos Campos Gerais. Encontros técnicos, nos seus diferentes formatos, são atividades que sempre fizeram parte do cotidiano da região (Figuras 7A e 7B). Os primeiros encontros de Plantio Direto, promovidos no início da década de 80, são marcos da história agrícola brasileira. Este conjunto de fatores levou a rendimentos agrícolas elevados em todas as cadeias investidas. Em 2009, a produtividade média da produção de milho, soja e trigo da Batavo Cooperativa Agroindustrial foi, respectivamente, de 9.900, 3.174 e 3.579 kg ha .9 Para o leite, a produtividade em 2008 -1 -1 foi de 26,8 L vaca dia .10 É importante ressaltar que estes valores são médios e em condições edafoclimáticas já descritas. -1

É óbvio que sustentabilidade é muito mais do que um bom rendimento agrícola, porém existem preocupações regionais tecnológicas, ambientais e sociais que demonstram a sensibilidade e novamente

FIGURA 6A Semeadura de soja em nível em sistema convencional (década de 1970) Soybean crop level in the conventional system (1970's) Inzaai van soja volgens conventioneel systeem (jaren 1970) Autor/Acervo: Franke Dijkstra

115

o mesmo espírito empreendedor dos pioneiros holandeses. A técnica dos biodigestores para manejo do dejeto, com usos diversos do metano, desponta na região. Já ocorrem os usos híbridos do dejeto, parte sólida para processo de compostagem e parte líquida para a biodigestão. Pensando-se em energia elétrica, estudos de disponibilidade eólica na região foram realizados. Preocupada com a legislação ambiental vigente no Paraná, a Fundação ABC criou, em 2001, o Laboratório de Sistemas de Informação Georreferenciada, e realizou, em 2002, um voo fotográfico, com escala 1:10.000, da região. Poucos participantes da cadeia produtiva agrícola brasileira sabem do poder desta ferramenta. Quanto ao aspecto social, existe uma preocupação junto ao colaborador, podendo-se considerar acima da média nacional, mas o que

FIGURA 6B Plantio Direto (década de 2000) No-till farming (2000's) Direct inzaai (jaren 2000) Autor/Acervo: Franke Dijkstra

Tecnologia

116

FIGURA 7A Dia de visita técnica da Cooperativa Agropecuária Batavo (década de 2000) Technical visit in Batavo Farming Cooperative (2000's) Dag voor technisch bezoek van de Landbouwcoöperatie Batavo (jaren 2000) Autor: Luciano Tonon – Acervo: Batavo Cooperativa Agroindustrial

117

FIGURA 7B Dia de visita técnica da Cooperativa Agropecuária Batavo (década de 1980) Technical visit in Batavo Farming Cooperative (1980's) Dag voor technisch bezoek van de Landbouwcoöperatie Batavo (jaren 1980) Autor: não identificado Acervo: Dick Carlos de Geus

chama a atenção é o cuidado com a família. Talvez o aspecto cultural ou histórico de colonizadores leve a uma relação forte, porém com a clara preocupação de que os mais novos deverão estar preparados para os desafios do futuro. Neste contexto fica sempre implícita a preocupação da sucessão, sendo que esta deve considerar e construir o profissionalismo e a competência, como muitas vezes são citados. Desta forma, mesmo com os altos e baixos da economia nacional e mundial durante os anos, passando por grandes crises financeiras e planos econômicos de diferentes naturezas, a saga agrícola dos pioneiros colonos holandeses se manteve. Unidos, eles persistiram e conseguiram vencer obstáculos, além de contribuir significativamente com a agropecuária brasileira. Considerações finais O que um dos pioneiros com muito orgulho afirmava era que “aqui nunca passamos fome”. Apesar de a terra ser considerada "fraca", isto não foi limitante, mas a “vontade para o trabalho foi determinante”. O crescimento social e econômico dos colonos está, sem dúvida, vinculado à técnica do Plantio Direto e ao fato de formarem e acreditarem em uma organização associativa: a cooperativa. Com o mesmo espírito dos pioneiros, a busca de novas tecnologias, sem interessar em que parte do globo elas se encontram, é incessante. Individualmente ou via cooperativa, as viagens técnicas, as importações e a presença de pesquisadores internacionais são atividades do dia a dia. Ao mesmo tempo, o crescimento econômico ou das atividades agrícolas levou a um padrão de exploração invejável e, se houvesse estatística quanto ao turismo tecnológico agrícola, sem dúvida a região dos Campos Gerais seria uma das campeãs de visita. O cenário futuro é promissor. As preocupações com a sucessão familiar, com a questão energética, com a agroindústria associada às cadeias produtivas existentes e, ainda, com o contínuo avanço de relações de comercialização, são extremamente atuais e estão fortemente presentes entre a comunidade holandesa de Carambeí.

119

REFERÊNCIAS BATAVO, dados estatísticos 2010. BRASIL. Ministério da Agricultura, Pecuária e Abastecimento. Instrução Normativa n. 51, de 18 de setembro de 2002. Disponível em: <http://www.esalq.usp.br/departamentos/lan/pdf/InstrucaoNormativa51.pdf >. Acesso em: 17/12/2010. EMBRAPA - EMPRESA BRASILEIRA DE PESQUISA AGROPECUÁRIA. Levantamento de reconhecimento de solos do Estado do Paraná. Brasília: EMBRAPA/SNLCS, 1984. 413p. INSTITUTO AGRONÔMICO DO PARANÁ IAPAR. Cartas climáticas do Estado do Paraná. Londrina: Instituto Agronômico do Paraná, 38p. 1978. LAGO, M. B. História do Melhoramento do Trigo no Brasil. Boletim Técnico n.10, Instituto de Pesquisas Agronômicas (IPAGRO), Departamento de Pesquisa, Secretaria da Agricultura, Estado do Rio Grande do Sul. Porto Alegre, RS, 1983. 80p. LOURENÇO, G. M. Cenários do agronegócio no Paraná: restrições e oportunidades. Análise Conjuntural, Curitiba, v. 20, n. 7-8, p. 3-9, jul./ago.1998 SÁ, M. M. F. Abordagem quantitativa na predição espacial de atributos do solo e geração de zonas de manejo agrícola. 117p. Tese (Doutorado) - Piracicaba, ESALQ/USP, 2001. NOTAS Professor Adjunto do Departamento de Ciência do Solo e Engenharia Agrícola da Universidade Estadual de Ponta Grossa.

EMBRAPA EMPRESA BRASILEIRA DE PESQUISA AGROPECUÁRIA. Levantamento de reconhecimento de solos do Estado do Paraná. Brasília: EMBRAPA/SNLCS, 1984. 413p.

SÁ, M. M. F. Abordagem quantitativa na predição espacial de atributos do solo e geração de zonas de manejo agrícola. 117p. Tese (Doutorado) - Piracicaba, ESALQ/USP, 2001.

INSTITUTO AGRONÔMICO DO PARANÁ IAPAR. Cartas climáticas do Estado do Paraná. Londrina: Instituto Agronômico do Paraná, 38p. 1978.

Unidade tradicional em gado de corte, 1 arroba equivale a 14,668 kg.

BRASIL, Ministério da Agricultura, Pecuária e Abastecimento. Instrução Normativa n. 51, de 18 de setembro de 2002. Disponível em: <http://www.esalq.usp.br/departamentos/lan/pdf/InstrucaoNormativa51.pdf >. Acesso em: 17/12/2010. 6

LAGO, M. B. História do Melhoramento do Trigo no Brasil. Boletim Técnico n.10, Instituto de Pesquisas Agronômicas (IPAGRO), Departamento de Pesquisa, Secretaria da Agricultura, Estado do Rio Grande do Sul. Porto Alegre, RS., 1983. 80p.

LOURENÇO, G. M. Cenários do agronegócio no Paraná: restrições e oportunidades. Análise Conjuntural, Curitiba, v. 20, n. 7-8, p. 3-9, jul./ago.1998

BATAVO, dados estatísticos 2010.

Idem.

Mem贸rias

Tecnologia

123

MEMÓRIAS DE OBJETOS, IMAGENS E OUSADIAS HUMANAS: RECORTES DA IMIGRAÇÃO HOLANDESA EM CARAMBEÍ

Sérgio Luiz Gadini1

“Lembrar é preciso. Mas a lembrança não basta. É preciso viver a memória coletiva” Luiz Naue

Visita de Alisson Paulinelli, ministro da Agricultura, a Carambeí (década de 1970) Visit of Alisson Paulinelli, Minister of Agriculture, Carambeí (1970's) Bezoek van Alisson Paulinelli, Minister van Landbouw, aan Carambeí (jaren 1970) Autor: não identificado – Acervo: Batavo Cooperativa Agroindustrial

que seria de uma comunidade se não fossem as memórias que dão vida aos diferentes modos de ser, pensar e viver de seus membros? E como estas memórias se tornam presentes e ajudam a formar parte do cotidiano da vida social? Lembranças de conversas... que geram outras conversas. Locais que, por experiências casuais, deixam marcas na vida de pessoas que viveram na comunidade. Espaços de reunião, seja para pensar melhorias coletivas, organizar a vida ou planejar os modos de usar um determinado local público. Comemorações ou brincadeiras espontâneas, reinventadas e adaptadas. Ruas, praças, escolas, igrejas, hospitais, clubes, lugar de trabalho ou um trevo de acesso à vila... tudo pode lembrar anos, décadas e, a partir de 2011, também um século de história da comunidade holandesa em Carambeí.

Tecnologia

124

As memórias, entretanto, não (sobre)vivem apenas de referências geográficas e institucionais de um grupo. Festas, atividades religiosas, cruzamentos casuais de ruas (ainda sem sinaleiro ou farol), o movimento silencioso de ocupação de área por casas e construções, como os desenhos – muitas vezes discutidos – vão formatando, em diálogo com as manifestações das percepções humanas, a vida na comunidade. Tudo isso e, com certeza, incontáveis outras situações, podem ser registrados nos 100 anos de vida da colonização em Carambeí. Esta é uma das impressões que qualquer visitante pode ter, hoje, ao entrar na cidade. Um dos méritos do pensador Maurice Halbwachs2 diz respeito ao conceito de 'memória coletiva'. Os estudos referenciais desse sociólogo francês3 indicam que a memória individual seria a base da 'recordação', mas se efetiva a partir de algum suporte social, que tende a tensionar a percepção individual com as memórias dos outros (atores), imprimindo uma dimensão coletiva às percepções dos atores que partilham das mesmas experiências ou situações. É deste modo que as memórias não estão restritas aos pensamentos humanos, mas ganham visibilidade em objetos, imagens e, claro, lembranças que tais personagens tendem a expressar nas incontáveis relações (de lembranças) da vida cotidiana. Sem a contribuição de Maurice Halbwachs, seria difícil pensar agora que simples e pequenos utensílios poderiam se tornar tão importantes para contar histórias e registrar experiências – sejam dificuldades, desafios, desencantos ou conquistas. Com os objetos, utensílios com pouca serventia funcional, imagens desbotadas ou mesmos aparelhos que 'comunicaram' experiências de representações distantes, a memória coletiva também se atualiza! A tal ponto que a simples referência a um objeto pode trazer à tona lembranças de situações que remetem a ações individuais, possíveis na vida social, conflitante ou questionada, mas presentificada pela 'memória' que determinados objetos tendem a despertar nos humanos. E, assim, a (re)constituição de memórias não poderia ficar restrita a um ou outro relato individualizado. Confrontadas com outras experiências e situações similares, tais histórias ganham vida e, pois, instituem as 'memórias coletivas' que marcam o presente, a partir do passado, e podem sugerir pistas para avaliar opções futuras. E como se materializa a construção da memória coletiva? Comportamentos, modos de expressão, hábitos de consumo alimentar, vestuário, práticas educacionais, rituais religiosos, imagens e histórias que, contadas, passam a fazer parte da vida e imaginário dos moradores da cidade. As práticas educativas, em geral associadas à religiosidade nas comunidades de imigrantes

125

Desfile comemorativo, com destaque para a colonização holandesa em Carambeí (década de 1970) Commemorative parade, especially the Dutch colonization in Carambeí (1970's) Feestelijke herdenkingsoptocht met nadruk op de Nederlandse kolonisatie in Carambeí (jaren 1970) Autor: não identificado – Acervo: Dick Carlos de Geus

Tecnologia

126

europeus, também fazem parte da memória coletiva. É o que lembra Joanna Los Gehrmann – descendente de imigrantes holandeses em Carambeí – ao destacar a contribuição da professora Charllote Muller, que chegou a Carambeí em 1935 e se tornou uma personagem importante para a comunidade por ministrar aulas de saúde e higiene, o que ajudou a reduzir a taxa de mortalidade 4 infantil na época. Em tempos de dificuldade de atendimento médicohospitalar, pessoas da comunidade exerciam um papel precursor no apoio familiar. O casal Leendert e Wilhelmina Verschoor integrou o grupo dos primeiros colonizadores que chegaram em 1911, e se tornou responsável por trabalhos religiosos e cuidados com 5 doentes da comunidade. A 'memória dos objetos', preservados por pessoas que viveram ou ainda vivem em Carambeí, é uma das inúmeras formas de se manterem vivas experiências, situações, ousadias, sonhos, desencantos e apostas que, de algum modo, podem ser registradas ao longo dos 100 anos de colonização holandesa nos Campos Gerais. E parte desta 'memória dos objetos' pode ser conhecida, hoje, por qualquer visitante que passa pela região, a partir da Casa da Memória, junto ao Parque Histórico de Carambeí. Algumas imagens indicam que a 'memória dos objetos'

Câmera fotográfica Unicamatic Camera Unicamatic Fototoestel van het merk Unicamatic Autor/Acervo: Sérgio Luiz Gadini

Conjunto de objetos pertencentes à comunidade holandesa de Carambeí Set of objects belonging to the Dutch community of Carambeí Een aantal voorwerpen die aan de Nederlandse gemeenschap van Carambeí behoren Autor/Acervo: Sérgio Luiz Gadini

Tecnologia

128

ganha expressão e força de visibilidade em um simples passeio pela Casa da Memória e ao Parque Histórico. Na Casa da Memória, uma grande quantidade de utensílios, objetos e bens materiais doados por pessoas da comunidade indica a adesão em uma aposta coletiva que moradores esperam ver preservada. Seria possível, também, entender como materiais de consumo e utilidade expostos na venda do Parque Histórico uma amostra dos incontáveis alimentos e produtos comercializados nas pequenas casas comerciais que abasteciam os moradores da comunidade. Enlatados, aguardente de cana, copos, talheres, pratos, vasilhames para alimentos, fumo em rolo, farinha, açúcar e ferramentas de trabalho são materiais que indicam necessidades básicas cotidianas dos moradores. E, para isso, balança artesanal de feira, com as medidas em gramas, calculadora manual e papel de embrulho são elementos indispensáveis do pequeno comércio. Na mesma série de lembranças, a flâmula que marca os 60 anos da Colônia Carambeí (1911-1971) destaca os símbolos que marcaram a história da comunidade: animais e produtos agropecuários resumem o trabalho e a vida dos moradores. Memórias também podem ser preservadas por peças de trajes típicos, como é o caso do 'tamanco holandês', produzido em madeira, historicamente usado por agricultores no trabalho cotidiano. Peças do tamanco também estão na Casa da Memória e em réplicas na própria comunidade. Outra marca da cultura holandesa, os moinhos de vento, que marcaram o desenvolvimento econômico do país desde os tempos medievais, também indicam os traços de uma identidade presente em imagens culturais das comunidades migrantes. Memória de hábitos alimentares, modos de vestir ou práticas educativas, que passam da família, 6 igreja, escola e, pois, consumo, como forma de interação social, que indica exercício da cidadania. A

Caminhão Chevrolet da década de 1920, parte do acervo da Casa da Memória Chevrolet Truck of the 1920s as part of the collection of Casa da Memória Een Chevrolet vrachtwagen uit 1920 is een van de stukken van het Casa da Memória Autor/Acervo: Sérgio Luiz Gadini

129

vida de migrantes, na grande maioria das vezes marcada por dificuldades de adaptação, também implica em ações educativas, decorrentes de condições geográficas, clima, rotinas sociais hegemônicas e a busca de melhor qualidade de vida. Com a colonização holandesa em Carambeí, a partir de março de 1911, não foi diferente! A organização da produção agrícola em forma cooperativada. Os contratos com a Brazil Railway Company, e a gradual produção agro-pecuária (leite e derivados) para a ferrovia, foram moldando modos de organização do emergente povoado de famílias imigrantes. A comunicação da memória ou memórias de uma comunicação local. É desta forma que se pode entender a existência de objetos que, em diferentes proporções, fizeram parte da vida de dezenas, centenas ou milhares de migrantes na comunidade. Uma câmera fotográfica (Unicamatic, da indústria paranaense Fotobras), um aparelho telefônico, um projetor de filme com mais de seis décadas de existência, um rádio-vitrola da década de 1940, um piano, televisores dos anos 1960/70, livros escolares, impressos religiosos e periódicos que

Tecnologia

130

Objetos que integram o acervo da Casa da Memória de Carambeí (década de 2010) Objects that comprise the assets of Casa da Memória de Carambeí (2010's) Voorwerpen die deel uitmaken van het Casa da Memória (jaren 2010) Autor/Acervo: Sérgio Luiz Gadini

131

remontam mais de sete décadas de existência, enfim, são alguns dos bens que, certamente, foram adquiridos com certa dificuldade por moradores. Objetos que deram vida, presentificaram momentos familiares importantes, possibilitaram o registro de cenas que motivaram ações e novos encontros e trocas informativas, seja por meio de ondas sonoras, pela apresentação de fotografias enviadas para pessoas conhecidas ou pelo acesso a notícias distantes, propiciadas pela projeção fílmica, por uma audição radiofônica ou impressão de imagens. A comunicação, portanto, também é parte da memória coletiva na história de Carambeí, mesmo que a existência de veículos próprios da comunidade ainda não seja uma marca ou demanda de sua atual organização. Memória das imagens ou imagens da memória A existência de inúmeras câmeras fotográficas, em variados modelos, de diferentes décadas do século XX, no acervo da Casa da Memória não parece casual. Um passeio pelas imagens do arquivo da instituição revela uma valorização de situações da vida social de Carambeí em momentos considerados importantes. Por ocasião da 1ª Exposição de Animais e Produtos Derivados (de Ponta Grossa, em 1938), moradores registraram a apresentação de Danças e Canções Regionaes Hollandesas, por um grupo da comunidade local. Ao longo das décadas seguintes (1940 até década de 1970), encontram-se registros

Impressos religiosos e informativos fizeram parte da formação cultural da comunidade (década de 1930) Religious printed and informative were part of religious and cultural formation of the community (1930's) Religieuze drukwerken en kerkelijke bladen maakten deel uit van de culturele vorming van de gemeenschap (jaren 1930) Autor/Acervo: Sérgio Luiz Gadini

Tecnologia

132

de apresentações (ou ensaios) de grupos de música e canto (coral) existentes em Carambeí. Um claro indício de que, tão importante quanto manter e desenvolver expressões musicais dos imigrantes ou descendentes era garantir o registro de tais atividades culturais. Com a popularização da fotografia, no início da década de 1980, a existência de imagens fotográficas, já em cores, aumenta. Registros de jogos esportivos, atividades festivas, desfiles e comemorações diversas também

Objetos que integram o acervo da Casa da Memória de Carambeí (década de 2010) Objects that comprise the assets of Casa da Memória de Carambeí (2010's) Voorwerpen die tot het bestand van het Casa da Memória behoren (jaren 2010) Autor/Acervo: Sérgio Luiz Gadini

133 integram o acervo de fotografias da Casa, indicando uma prática de valorização e cuidado com a memória de imagens ou, em outros termos, a tentativa de 'perpetuar' imagens para uma memória coletiva preocupada com a preservação da cultura. Atos administrativos, inaugurações oficiais e a presença de autoridades governamentais (regionais ou nacionais) na comunidade também confirmam uma preocupação em registrar (quase) tudo, mesmo em tempos que a produção fotográfica não parecia tão acessível à grande maioria da população brasileira. Histórias e narrativas que fazem memória Na trajetória de vida de qualquer grupo de migrantes (seja de uma família, núcleo étnico ou de associação por trabalho), os relatos das adaptações e estratégias de sobrevivência são formas simples, mas fundamentais, de registro. Por isso mesmo as memórias de comunidades migratórias resultam de esforços narrativos que revelam experiências, dificuldades e desafios encarados por pessoas que

Tecnologia

134

optaram por viver em regiões distantes da terra natal e, ao seu modo, passam a construir outras histórias, vidas e relações sociais. Isso porque, fora de seu território originário, as pessoas tendem a buscar e preservar traços culturais que podem mantê-las mais próximas, garantindo um pouco das lembranças que alimentam a vida construída até aquele momento. A legitimação da memória também depende da ação de intelectuais que apostaram no projeto da colonização. Este é o caso de Keimpe van der Meer, formado em Pedagogia, e veio para Carambeí motivado por anúncio de jornal (que circulou na província holandesa da Frísia, em 1936), divulgando uma vaga para professor no Brasil. Voltou à Holanda durante a II Guerra e retornou ao Paraná em outubro de 1945. Durante cerca de 30 anos, foi redator de um jornal (Centraal Maandblad) mensal que circulava entre associadas das cooperativas existentes na região. Foi, ainda, autor do primeiro livro sobre a história de Carambeí, que marcou os 50 anos da colônia, em 1961.7 O fortalecimento da colônia também dependia dos relatos de imigrantes que já estavam no Brasil. Leendert de Geus chegou a Carambeí em 1911 e integrou, junto com o irmão Arie, a leva dos primeiros a virem diretamente da Holanda. Mais tarde, pelos relatos familiares, convenceu o próprio pai a vir ao Brasil, em 1913, formando uma das primeiras famílias que fundaram a cooperativa de laticínios da cidade. Leendert faleceu aos 70 anos, em 1960.8 As memórias – individuais, que se estruturam coletivamente – se tornam, assim, referências para registro e, ao mesmo tempo, incentivo às novas gerações que passam a entender a história, respeitar as tradições e desenvolver outras formas de valorização das expressões culturais. Desta maneira, as memórias passam a fazer parte das marcas de identidade cultural de qualquer grupo de migrantes. É o que aconteceu – e acontece – na antiga colônia holandesa, hoje município de Carambeí, nos Campos Gerais do Paraná.

135

REFERÊNCIAS ALMANAQUE IMIGRANTES, n. 12, 05/12/2010. Disponível em: http://www. parquehistoricodecarambei.com.br/parque-historico-de-carambei/397/?pageid=71. Acesso em: 02/05/2011. ALMANAQUE IMIGRANTES, n. 14, 20/02/2011. Disponível em: http://www. parquehistoricodecarambei.com.br/parque-historico-de-carambei/397/?pageid=71. Acesso em: 02/05/2011 ALMANAQUE IMIGRANTES, n. 3, 06/06/2010. Disponível em: http://www. parquehistoricodecarambei.com.br/parque-historico-de-carambei/397/?pageid=71. Acesso em: 02/05/2011 ALMANAQUE IMIGRANTES, n. 6, 18/07/2010. Disponível em: http://www. parquehistoricodecarambei.com.br/parque-historico-de-carambei/397/?pageid=71. Acesso em: 02/05/2011 CANCLINI, Néstor García. Consumidores e cidadãos. 3. ed. Rio de Janeiro: Editora UFRJ, 1997. CASADEI, Eliza Bachega Casadei. Maurice Halbwachs e Marc Bloch em torno do conceito de memória coletiva. Revista Espaço Acadêmico, n. 108, maio/2010. Disponível em: http://periodicos.uem.br/ojs/index.php/EspacoAcademico/article/viewFile/9678/5607. HALBWACHS, Maurice. A Memória Coletiva. São Paulo: Centauro, 2006. NOTAS Graduado em Comunicação Social pela Universidade Federal de Santa Maria (1990), doutor em Ciências da Comunicação pela Universidade do Vale do Rio dos Sinos (2004). Professor adjunto da Universidade Estadual de Ponta Grossa, membro do conselho editorial de várias publicações, entre as quais, a Revista Pauta Geral, Revista Internacional de Folkcomunicação, Revista Brasileira de Ensino de Jornalismo (REBEJ), Revista Latino-americana de Geografia e Gênero e Revista Emancipação, editor-executivo da Revista Folkcom e consultor de outras publicações. Integra o corpo docente do Programa de Mestrado em Comunicação junto à Universidade Federal do Paraná e é presidente do Fórum Nacional de Professores de Jornalismo (FNPJ) Gestão 2010/2012. 2 HALBWACHS, Maurice. A Memória Coletiva. São Paulo: Centauro, 2006. 3 CASADEI, Eliza Bachega Casadei. Maurice Halbwachs e Marc Bloch em torno do conceito de memória coletiva. Revista Espaço Acadêmico, n. 108, maio/2010. Disponível em: http://periodicos.uem.br/ojs/index.php/EspacoAcademico/article/viewFile/9678/5607 4 ALMANAQUE IMIGRANTES, n. 6, 18/07/2010. Disponível em: http://www. parquehistoricodecarambei.com.br/parque-historico-de-carambei/397/?pageid=71. Acesso em: 02/05/2011. 5 ALMANAQUE IMIGRANTES, n. 3, 06/06/2010. 6 CANCLINI, Néstor García. Consumidores e cidadãos. 3. ed. Rio de Janeiro: Editora UFRJ, 1997. 7 ALMANAQUE IMIGRANTES, n. 14, 20/02/2011. 8 ALMANAQUE IMIGRANTES, n. 12, 05/12/2010. 1

Historical Stories II Immigration

Education

Culinary

Environment

Technology

Memories

138

PRESENTATION

More than simply a chronological reference, the centenary of the Dutch presence in Carambeí is a period which is intensely produced and lived by the pioneers and their descendents, deserving to be highlighted for their particular reasons, for their specificities and for their relevance for the regional development of Paraná.

Generally, stories of specific communities – such as of a particular ethnic

group – tend to be naturally rich due to the difficulties, feelings, struggles and overcoming which involve immigration processes, but now, when we concluded the third volume of the IMMIGRANTS series, we can state with conviction that the centenary story of Dutch presence in Carambeí is so replete with experiences (individual and collective), events, values, forms of solidarity invented every day, that we set it in the list of unforgettable stories, eternal! In this volume of the series, called Historical Stories II, we give continuity to the previous volume and inserted another six themes studied by researchers connected to the State University of Ponta Grossa, who help us to know a little more of the secular history of this Dutch community set in the Campos Gerais of Paraná. The book begins with the text “Journey to a New World: the Dutch immigrants in Carambeí”. Its author, the historian Roberto Edgar lamb, is a scholar in the issue of immigrations in Paraná and, in this book, was concerned specifically with the arrival and the incorporation of the Dutch in Paraná at the beginning of the 20th century, highlighting the group which settled in Carambeí as from 1911. Then comes professsor Maria José Subtil approaching issues dealing with the educational trajectory in Carambeí. In the text called “Education in the Dutch colony: institutions and processes in Carambeí”, the researcher brings up practices of knowledge at the beginning of the colony; she deals with the founding of schools, narrates the educational specificities inherent to a foreign colony set in Brazil; emphasizes the family and religious participation in teaching processes and, lastly, exposes a current frame on the educational reality of the Dutch community of Carambeí. In the text “Tell me what you eat and I will tell you who you are: dietary habits in the Dutch immigration in Carambeí”, the historian Marco Aurélio Monteiro Pereira is concerned with establishing meanings in the cultural practices

139

and typical cooking found in Carambeí. The preparation and consumption of the food is understood as a fundamental element in the construction and consolidation of the communitarian Dutch identity. The techniques, utensils, behavior at the table, rules of etiquette – they are all focused by the author as being part of a discourse which identifies and represents the Dutch group set in Carambeí. In “Endless Horizons: a brief environmental history of Carambeí”, Lorena de Pauli begins by describing the landscape of the Campos Gerais at the beginning of the 20th century – the moment when the Dutch arrived in Carambeí – and then goes on to analyze how the group interacted with the natural resources and also the limitations of this region of Paraná. The native clusters being cut down, the preservation of specific areas, the use of no-tillage, the controlled burnings, the fishing and hunting are part of the universe described in the article written by the historian who, for the past years, has been dedicating herself to environmental issues in Paraná. Following this, the agricultural engineer Pedro Henrique Weirich Neto approaches issues inherent to technology in “There is never any hunger here: Dutch farming technology in Carambeí”. In this text, Weirich Neto makes available information about the land and describes practices used by the Dutch in farming and cattle breeding during the last century. This resurgence, working methods, investment in science and technology and future perspectives are all part of this chapter. To end the volume, the text “Memories of objects, pictures and human daring: snippets of the Dutch immigration in Carambeí”, written by the journalist Sérgio Gadini, discusses the collective memory of the Dutch community starting from objects and pictures which were a part of daily life and history of this group, from 1911 to current days. Niltonci Batista Chaves Coordinator of the Immigrants Series Dick Carlos de Geus President of APHC

140

JOURNEY TO A NEW WORLD: THE DUTCH IMMIGRANTS IN CARAMBEÍ

PÁGINA 18

PÁGINA 17

Roberto Edgar Lamb1

Holland, 1909. Docked at the port, the ship Frisia was slowly boarded by its passengers. Several showed signs of anxiety; with emotions surfacing, they were apprehensive, hopeful and full of plans. They were about to start out on a long journey, crossing the Atlantic Ocean. Why had they decided to migrate? Great expectations impelled them; followed by their relatives, they intended to build a new life in a distant land in the socalled New World. They decided to leave their homeland after hearing frequent news of life in the Americas and the possibilities open to those to those who ventured out – work opportunities, some guarantee of a life of dignity for their families, abundant lands, and mild climate. A long saga awaited them: at the beginning, crossing the indomitable ocean; then travelling across unknown territory that was destined for them, precarious roads, and lands covered by dense forests. In carts they would have to follow dirt tracks; on slow and stuffy trains they would cross the winding courses drawn by the railroads. Only some temporary housing awaited them at their destination. There, they would struggle for survival.

Let us go back to the remote years of the 19th century. During that century, the Dutch state became a monarchy with constitutional principles (especially the Constitution of 1848). First, in 1815, after a period of French domination, the monarchy was restored. Thus, the Dynasty of Orange returned, forming the United Kingdom of the Netherlands, uniting Holland, Belgium and Luxembourg. Some years later in 1830, the Belgians opted out while the dynastic connections with Luxembourg continued until 1890. From 1890 to 1948, Holland's monarch was Queen Wilhelmina.2 During her reign, the European political scenario was marked by two world wars. At the beginning of the 20th century, the crises faced by Europeans were clear and showed themselves in persistent migrations. This movement affected great populations – be it in the rural to city direction, as the option for ocean crossing in search for new horizons and better perspectives for living. For the Dutch, it would not be any different. When one talks about migrations, a question comes to mind: why did people migrate? To be able to understand why millions of Europeans left their homelands, one has to take into account a number of factors, from the ones dealing with expulsion to those who were appealing for those who headed towards American lands.

There were multiple stimuli for emigrations (i.e., leaving a certain region) and varied at each period according to the living conditions in a specific region. [...] one must say that most of the immigrants do not wish to abandon their houses nor their communities. If they were able to choose, all – with the exception of the few who longed for change and adventure – would remain in their original areas. Migration, therefore, does not begin until people discover that they will not be able to survive through their own traditional means in their original communities. In most cases, they do not stay long in the place as they cannot feed themselves nor their children […]3

Three factors are predominant: “the first is access to land and, therefore, food; the second is the variation of the land's produce. And the third is the number of members in 4 one family which need to be fed;” in other words, the population rise, problems in farming productivity and the fragmentation of property (or the impossibility of fragmenting indefinitely the plots of land for family produce). For centuries, travelling to the New World had been a synonym for venturing into unknown lands, in search of new markets, scientific discoveries, pressed by the desire for conquest and fortune, revealing ambitions for power and pretentions for civilizing new lands. In many European countries, difficult conditions for survival for poor and

PÁGINA 20

landless workers in rural areas and cities, were a stimulus to migratory movements. Migration en masse turned Europe and the Americas into a “world in movement”.5 From the old continent, multitudes left for the Americas. Peasants, artisans, industry workers, and people escaping poverty. As to the total number of migrations from Europe to the American continents, from the 19th century to the middle of the 20th, the United States, Argentina and Brazil were the countries that received the largest contingents of immigrants. The most intense movements occurred between 1880 and 1915 – the period of the “Great Migrations”. During these years, Brazil received approximately 2,9 million immigrants thus becoming the third American country in terms of the number of immigrants.6 However, upon closer study of migratory statistics from Holland, the largest Dutch contingents were headed towards the United States, Australia, Canada, South Africa and Indonesia (a Dutch colony which became officially independent in 1949). Halfway through the 19th century (between 1858 and 1862), Brazil had also become the destination for some of the Dutch immigrant groups, settling in farming colonies in the Province of Espírito Santo. After 1880, Brazil a large migratory flow composed mainly of families targeted Brazil. Although smaller in number, single men also crossed the ocean in search of better conditions for survival. Alone or part of a family, the decision had been taken: 'To make America' was the slogan of almost all the immigrants who crossed the Atlantic.7 Why the Americas? And why specifically Brazil? Immigration agents had been circulating throughout Europe since the middle of the 19th century spreading propaganda on Brazil. These stories showed the incentives that any immigrant worker would receive to begin his life in Brazilian lands, a fact which often had the heavy hand of illusion. In other cases, they received letters of motivation. According to Niesje Verschoor, this was the boost that made his father, Jan Verschoor, discuss with his family the possibility of leaving Holland: “[…] his dream was to emigrate to a country with a milder climate where he could be the owner of his own business”.8 A dream which, when shared, boosted the decisions that would be taken. And so it was for Jan Verschoor. He worked as a commercial representative and was used to travelling across the south of Holland on his

bicycle. He lived with his family in Dordrecht. “Jan knew that the same desires for emigration burned at the bottom of his brother's heart. Both knew that their wives would come with them if they took this decision.”9 His brother, Leen, had a store which sold Singer sewing machines in Sliedrecht. Even having a stabler professional situation, Leen shared the same decision. So the Verschoor brothers and their families, just like other Dutch workers, decided to migrate. The promises which reached these Dutch workers, the aspirations to set up their own business and the hope to propitiate a better life for their families added to the seemingly easy journey – free tickets on a Dutch ship. Since the beginning, the western hemisphere was the exact opposite of Europe in terms of the relationship between work and land. In Europe, land was expensive and hand labor was cheap. In America, land was abundant and available. However, hand labor was scarce and therefore expensive.10 [...] the possibility of obtaining land was a constant attraction for all the immigrants. With such cheap land – again compared to European standards – the probability for landless workers in obtaining their own farms was great, often very shortly after their arrival.11

PÁGINA 21

PÁGINA 19

141

An important factor for the efficiency in transporting immigrants across the ocean was the spread of steam ships that did the routes from Europe to the Americas. In the late 1860s, taking passengers (immigrants, tradesmen, etc.) took place in great part on steam ships which significantly reduced the durations of these trips thus contributing to fewer risks involved in transoceanic crossings and decreased death rates on the open seas. According to Klein, [...] the great number of sea voyages also enabled constant and immediate contact between the American nations on the Atlantic. [...] in the period after 1880, from the port of Santos in Brazil, several ships departed headed towards the main European ports in the Mediterranean and the North Atlantic coasts. All of them were able to carry several hundred or even thousands of emigrants in their third class compartments.12

Transoceanic trips could last from three to five weeks, in varying conditions, depending on the ship and the amounts spent by the travellers with their tickets. During the great migrations, although several countries had laws regulating passenger transport, several occurrences existed

PÁGINA 22

142

with ships that took immigrants: excess number of passengers, lack of ventilation and adequate light in thirdclass compartments, sickness and even shipwrecks. On some occasions the immigrants had to stay in cubicles full of iron, salt, ceramic objects and other goods. At the beginning of the 20th century, a transoceanic traveller would possibly have heard some comment on the dangers involved in these sea journeys across the Atlantic which took a long time and covered a long distance. News of accidents and shipwrecks quickly surfaced in the press and were recurrent topics in embarking ports. The sanitary state of these ships also drew attention: “in many cases, […] immigrants fall ill when they travel”, stated an English consular representative in 1873.13 In the 19th and even in the 20th century, the long distances on the high seas and the precarious conditions on board propitiated the spread of several diseases such as yellow fever, typhus, etc. Brazil had become the destination of various nationalities. It was often the consular documents that gave visibility to these shifts, recounting the accounts given by immigrants of their period on board the steamships which crossed the Atlantic. The Brazilian government also showed concern and attempted to stop some irregularities. With regards to some accusations given by 97 North American immigrants against the captain of the North American steamhip Catharina Withing, a commission of specialists was created for the investigations. They concluded that:

lands together with many of their countrymen. Jan Vriesman had a large family: his wife Jacoba Wilderom and five children. In Holland, they lived in Haarlemmermeer, in the north of the province of NoordHolland. Jan made a living with horticulture and fruit production. “[...] he worked on the pôlders [...] he had hired one to plant potatoes but the water flooded everything.” Although used to the Dutch intemperate weather, this 15 “frosty man” became discouraged. He heard that the Brazilian government was motivating immigrants. “Life here [Brazil] would really be better”. Willing to try a new life, they all boarded a cargo ship. They also brought some cattle with them.16 In 1909, both Jan Verschoor and his brother Leen left Holland with their families. The families boarded the ship Frisia for a voyage that would take them to Brazil. On board the ship, Niesje Verschoor would recall “people huddled in tight spaces”, a situation which got worse with other people boarding at the ports of La Rochelle (France) and Vigo (Spain) along the Atlantic coast. “Now the ship was full. The stench in the dormitories was becoming unbearable due to seasickness of most of the passengers. Besides this, the Europeans from the East ate enormous quantities of onions.17 Niesje's memories are of hot nights, lively dancing to the sound of an accordion, knitting, children's games and flying fish. But there are also the tensions, the imprisonment of a quarrelsome Spaniard, the death of a German (of tuberculosis) and long lines of sick people awaiting a visit by the doctor. In the following years, other families crossed the Atlantic. And again, family memory recorded this moment. Dirkje Bezemer told his story, retold in Hendrik Adrianus Kooy's book. His father, Dirk Bezemer, worked on a dairy farm; he earned some extras by selling Milk in the town of Dordrecht. Every day he would “cross the river in a rowing boat and sell milk from house to house […].”[i] Dirkje's mother was Jan and Leen Verschoor's sister. In 1911, they boarded the ship for Brazil18:

PÁGINA 23

Frequent accounts told these stories, dramas and vicissitudes to which the passengers were submitted. In memory of the Dutch immigrants or in the accounts given by their descendants, the sounds of that intense experience still echoe vividly. Decades later, these accounts are recurrent, remaining as explanations for some lack of success or highlighting the strength of the antecessors who were willing and apt to face so much adversity. Among the first Dutch immigrants headed for the state of Paraná were the Vriesman and Verschoor families. From 1908 and 1909, they embarked on ships for Brazilian

PÁGINA 24

In the cover for the passengers in the bow, there was not enough ventilation, nor cleanliness necessary for hygiene; there was no separation of the sexes whatsoever, nor for the sick, that the food was so badly prepared and of such bad quality that it could not be eaten; and finally, that the list of passengers contained errors and irregularities.14

So we left Amsterdam on the 8th of November 1911 on the Dutch ship Hollandia, bound for Brazil. My mother, with her five children, left with Jan Verschoor, Arie de Geus, Leen de Geus and Jacob Voorsluys and two others from Papendrecht who left for Argentina. We were the only Dutch on board this Dutch ship. The other passengers were French, Italian, Polish, etc. Mother earned some extra money washing and ironing clothes for the first-class passengers. The journey took 21 days.19

PÁGINA 25

143

survival on the railways in Paraná were precarious. The following year (1909), another piece of news, this time coming from Irati, also mentioned growing tensions in the área: “It is known here that, due to the suspension of provisions to the settlers, many German and Dutch immigrants find themselves in extreme poverty having 23 absolutely nothing to feed on”. Since the times of the Empire and continuing into the Brazilian republican era, many contradictions molded the policies of colonization and immigration. Spread indiscriminately in official propaganda, several concessions not always were really sustained; the same could be observed with the supposed guarantee that the immigrants would not be left unheeded, that they would have governmental aid and would be employed in public works until they could find sustenance in farming. As if revealing such aspects of the polemic, after the tense episodes narrated by the newspaper, the article that came out on 16th December 1909 concluded: PÁGINA 26

In the landing ports for immigrants, the authorities held constant inspection strategies of the ships. Since 1858, there was regulation on the transport of passengers in Brazil. Ships in irregular conditions could be fined. However, the incapacity for complete checks was a reality, both for boarding as for landing. The same happened in other countries. Referring to the arrival of a ship at a Canadian port, Maldwin Jones recounts that to avoid problems with medical and governmental inspection, one day before “all free hands” were required to “clean the conscience”, leaving the third-class area clean.20 Upon landing, the immigrants were led to places where they would have to undergo quarantine; in Rio de Janeiro, the hostel on Ilha das Flores was set up for this; in Santos, São Paulo, Paranaguá, Curitiba and Ponta Grossa, hostels had much work to do which included observing the new arrivals. These were rooms with provisional accommodation of the new foreign colonizers, even for those who awaited to be handed their new plots of land. However, these hostels were badly organized and had precarious facilities which made the newly arrived immigrant have second thoughts on staying: “[…] there, memories of the motherland came to the surface due to comparisons with the estrangement of this new world: its people, the language, the forest and the animals […], the precarious facilities […]”21 It is precisely with regard to the hostels for the immigrants – and the presence of Dutch immigrants in the hostel at Paranaguá – information can be found in some of the registers there, the oldest on the Dutch in Paraná. In 1908, in the newspapers of the capital, reference is made of a conflict which supposedly happened in Paranaguá, while the immigrants were still in the hostel for immigrants in a place called Porto D'Água. A telegram had arrived at the editors of the newspaper Diário da Tarde. It said: “[...]immigrants at Porto D'Água Rebel, with Police using firearms, resulting in injuries to both parties […]”22 The newspaper reported that the immigrants Who arrived in the hostel had met up with a Dutchman Who was returning from his work on tem railway (no other specification). The information that they got from him (possibly not a very flattering account of governmental policies in favor of the immigrants), very different from the illusory pamphlets distributed by immigration agents in European ports, might have caused the tension. Due to this fact, the press gave the news that the working conditions and

Immigration in Brazil has been done without a method nor intelligent orientation. Our statesmen, hearing the need for hand labor in farming, that the country is a great desert where marvelous riches lie, explore this expedient, without previously studying the problem […]. From Italy, Portugal, Spain, Austria, Germany, Holland, Russia, Turkey, the colonizers come en masse to Brazil [...]24

In the accounts given by Dutch immigrants and in family memory, the period they spent in Irati, in the Núcleo Colonial Gonçalves Junior, between 1908 and 1911, is described with tragic contours, also proved by the high mortality rate, mainly among women and children. To this day, Gonçalves Júnior is cited as the “Cemetery of Women”. “Nothing to eat”; the harvests were lost, then came the locust infestation and then the fields were invaded by hogs; the forecasts were discouraging as to the crops (“the locals are already saying that there will be a lot of rats because the new taquara plants have blossomed”). With the failure of the colonization in Gonçalves Júnior, many immigrants returned to Holland although it is known that some remained there. A few Dutch immigrants searching for alternatives, hear that the Brazil Railway Company is selling land in a new colony in the Campos Gerais. In March 1911, the Verschoor family quickly moves to Carambeí followed a few months later by the Vriesman family. The contract signed with the

Brazil Railway Company on 4th April 1911 marks the beginning of the Núcleo Colonial Carambehy. On 11th December 1911, accompanied by Jan Verschoor, the de Geus, Voorscluys and Bezemer families arrive from Holland. In the Report from the Government of Paraná of 191225, regarding the arrival of the new immigrants, it is stated that: The previous year, in the Hostel of Paranaguá, 9.788 immigrants entered. Of these 8071 are Russian Poles, 1512 Austrians, 82 Germans, 24 Italians, 19 Russians, 18 Spaniards, 26 Dutch, 29 French, 12 Portuguese, 6 Belgians, 3 Swiss and 3 English. In documents and stories of that time, one can understand the living conditions in those first years in Carambeí. On longer journeys, one could get to Carambeí by train. Slowly, Nestor Victor, who visited the region of the Campos Gerais in 1912, referred to the railroad which connected Ponta Grossa to Itararé: “the current speed, which is on average 31 kilometers, is too slow”. The same chronicler, carefully observing the little comfort available on these trips, commented: “In Brazil, for the time being, you know, everything still has to be organized”.26 In Dirkje Bezemer's account, the observation of a hard local reality: In 1912 there were no shops in Carambeí, nor a bakery nor a butcher. There were also no doctors nearby. [...] All the houses were the same. Four rooms and a kitchen and a porch around the house. There was no school nor a church. At that time, the colony was completely isolated. There were no newspapers. I do not believe that any of us knew the name of the president of Brazil at that time.27

While going round the town of Ponta Grossa, Nestor Victor seemed optimistic with the signs of progress. He also identified the presence of the Dutch in the collection of cultures which had settled in the region. With the easiness of communication that we already have, a nucleus is beginning to be formed by different origins, national and foreign. Here one finds people from the state of Paraná, Brazilians from the south and North, Germans, Syrians, Italians, Swiss, French, Poles, Spaniards, Swedes, and Dutch. The people who go to the various hotels help to make the town very busy.28

One aspect stands out in Dirkje Bezemer's account and in many others who followed him: the journey that Jan Verschoor made to Holland in 1911 when he “tried to find

new immigrants interested in settling in Carambeí”. When finding people willing to accompany him on his return to Brazil, gathering them in a joint project of colonization, all putting themselves at risk before the uncertainties that Brazilian lands still raised, Jan Verschoor was beginning a community of interests which would become the characteristic of the Dutch colonization in Carambeí. Beyond family bonds – which also existed – there was an explicit strategic action, although embryonic, founded in an intense network of solidarity. In 1911, 1912, 1913, year after year new immigrants arrived: Vriesman, Verschoor, De Geus, Voorsluys, Bezemer, Kamp, Hennipman, Laurens, Los, Smouter. Many others followed. From the heights of Mount Pilatus (the hump “where the first Dutch immigrants settled”) as Jacob Voorsluys would say, in a few years everyone would see the consolidation of the colonizers' union. This community was named Carambeí since the beginning. The immigration movement did not cease. Still in the 1970s (possibly 1978) the newspaper Jornal Batavo announced the arrival of Dutch people, or descendents, coming from other regions of Brazil: 29

PÁGINA 28

PÁGINA 27

144

Last month, the Plender family arrived in Carambeí coming from Beilen, a municipality in the province of Drente, in Holland. Last year, Mr Plender visited us and bought a ranch. Now they are settling amongst us.30 Mr Hendriksen, who visited us with his wife and is studying the possibility of immigration with his family to Brazil, has taken a decision and bought a ranch. He will probably settle here by the end of the year.31 Still young and with an adventurous spirit, Jaques arrrived in Brazil in 1976, coming from Holland. He wished to try his luck and experience new things.32

145

1 Professor of the History Department at the State University of Ponta Grossa/UEPG. MA in Social History from the UFPR and PhD in History from PUC/SP. 2 Wilhelmina Helena Pauline Marie van Oranje-Nassau. Between 1890 and 1898, before the Queen was 18 years old, her reign was under the regency of her mother. 3 KLEIN, H. Migração internacional na história das Américas. In: FAUSTO, B. (Org.). Fazer a América. São Paulo: Edusp, 1999. p.13. 4 Ibid., p.14. 5 HOBSBAWM, E. J. Mundos do trabalho. Rio de Janeiro: Paz e Terra, 2000, p.83 6 KLEIN, Op. cit., p.25. 7 KLEIN, Op. cit., p.24. 8 RISSEEUW, P. J. A terra que eu vos indicarei. A imigração da família Verschoor. Translated by Dick Carlos De Geus. Carambeí: [s.e], 2004. p.4. 9 Ibid.,p.3. 10 KLEIN, Op. cit., p. 15. 11 KLEIN, Op. cit., p.16. 12 KLEIN, Op. cit., p.23. KOOY, Hendrik A. Carambeí 75 anos. 1911 – 1986. Carambeí: [s.e.], 1986. p.15. 13 BRASIL. Ministério dos Negócios Estrangeiros. Representações Diplomáticas Estrangeiras no Brasil. Notas Recebidas. Grã-Bretanha.. 31 de Janeiro de 1873. Historic Archive of the Itamaraty, 284-4-17, 1872/1873. 14 BRASIL. Ministério dos Negócios Estrangeiros. Avisos Recebidos do Ministério da Agricultura. 26 de setembro de 1872. Historic Archive of the Itamaraty, 292-03-05, 1872/1873. 15 Meaning of the word Vriesman. 16 Memories of the Vriesman family. This document is part of a set of accounts and family memories compiled by Tatiane Christine Biersteker, in 2008. 17 Niesje Verschoor, apud RISSEEUW, Op. cit., p. 4. 18 KOOY, op. cit., p.15. 19 Ibid., p.15-16. 20 JONES, M. A. El Reino Unido y América: emigración británica. Madrid: Editorial MAPFRE, 1992. p.213. 21 LAMB, R. E. Palácio dos imigrantes. Jornal de História, Ponta Grossa, Departamento de História/UEPG, ano 1, n.1, p.2, abril/1986. 22 Diário da Tarde, 11th September 1908. 23 Diário da Tarde, 26th May 1909. 24 Diário da Tarde, 16th December 1909. 25 PARANÁ. Message addressed to the Legislative Congress of the State of Paraná by Dr. Francisco Xavier da Silva, President of the Estado, when beginning the 1st session of the 11th Legislature on 2nd February 1912. Curityba: Typ. d'A Republica, 1912. p.17. 26 VICTOR, N. A terra do futuro (impressões do Paraná). 2. ed. Curitiba: Prefeitura Municipal de Curitiba, 1996. (Coleção Farol do Saber). p.235 a 238. 27 BEZEMER, apud KOOY, Op. cit., p.17. 28 VICTOR, Op. cit., p. 218. 29 KOOY, 1986, p.12. 30 KOOY, H. A. Notícias de Carambeí. Jornal Batavo, Carambeí, ano IV, n.28, p.3, mai.1978. 31 Ibid. 32 KOWALSKI, N. P. Produtor do mês: Jacobus Henricus B. Simon De Best. Jornal Batavo, Carambeí, ano XVI, n.183, p.13, abr.1991.

146

EDUCATION IN THE DUTCH COLONY: INSTITUTIONS AND EDUCATIONAL PROCESSES IN CARAMBEÍ

Initial notes on education “No-one escapes from education”, said Brandão.2 Everyone is subjected to socialization which is the set of strategies through which society forms individuals. Confirming this view, Vieira Pinto3 says: “Education is the process by which society forms its members in its image and similarity and for its interests”. In the first point of view one can state that at birth, we are only potentially humans, but we learn to become human in effect in contact with the others, observing, repeating, taking on norms and receiving culture and tradition which makes each different social group unique. 4 Vieira Pinto presents the concept of education in different dimensions: as an existential fact, as a social fact and as a cultural phenomenon. The first perspective shows that a man becomes a man by his own action and by external ones. As a social fact, education is supported by the interest that moves the community to aggregate its members to its current social form such as economic relationships, institutions, customs, sciences, activities, etc. It is the mechanism by which society reproduces itself as a cultural phenomenon. Not only knowledge, experiences, customs, beliefs, values, etc. transmitted to the individual, but also the methods used by the whole of society to exert its educational action are part of a cultural background of the community and depend on its degree of development.5

As we shall see in the following account, the peculiarities of the educational processes of the Dutch colony of Carambeí has to do with its own historic condition. As a means to affirm its traditional values and religion, it created its unique physical, social and cultural space of the Campos Gerais where it set its roots at the beginning of the 20th century. To describe this process, we took as a starting point, testimonies from members of the community, photos and historic records about people and institutions connected with education and teaching in the colony, and we consulted

material produced by authors who did research on this theme.

Telling a story: functions of education in the Dutch colonization6 From the first days of the colonization, the function of education in the Dutch colony is to prepare children to become adults, face life, learn to behave and learn to deal with people.7 The first education occurs in the family although it is also related to the church: at home the children learned customs, what can and cannot be done; in Sunday school, it is religion. This is confirmed by Cordeiro8 when he states that at the beginning of the 20th century, the Brazilian government was not able to meet the demands for education by the population: [...] immigrants concerned with education and religion, and due to the lack of Brazilian schools, had to teach their own children from the very beginning, at the same time that they preserved their culture with teachers of the same race.

PÁGINA 35

PÁGINA 34

PÁGINA 33

Maria José Dozza Subtil1

The morals of the group are transmitted from the parents to the children, but not only, as other members of the family are part of this: “My grandmother told stories and always, at the end, there was a moral lesson”, tells Jeltje de Boer when interviewed. The stories told on cold nights by the fireplace also had an educational trait for their content of aggregated values and morals. It is evident that education was the task of the older people – parents, uncles and aunts, grandparents – besides the community as a whole. The upkeep of the group depends on practices that transmit the traditions and values which constitute this group. During these first times, the education of girls and boys occurred through practical things. The former learned household chores while the latter dealt with the ranch and crops, milking the cows and caring for the animals. There is however, a factor which brings both sexes on a par with each other. In houses where there were few boys, girls

147

undertook the tasks of looking after the calves and cleaning and washing the milk cans. Educated in and for daily life by caring for the property, for the animals and for the land as a source of subsistence on which all depend. Education in work through practicing interdependent functions. Family education was very strict. It was a rigid formation, principally with regards to the older ones. Age hierarchy was taken into account, especially the grandparents. There was a clear demarcation of roles, seen clearly in the un questioned respect the children had for the adults. “I was very well-behaved; a slight misunderstanding with my grandmother, whom I was very fond of, made my father force me to apologize to her”, remembers Jeltje de Boer. She reinforces that “you were not educated for freedom”, but for “respect” and education was for “transmitting and good behavior”. In the initial years of the colonization, there was the idea that girls did not have to study: “Only primary school, as their job was to look after the home as housewives, and be responsible for the upbringing of the children”. The first girls who began to study were the teachers. Here we have the repetition of a current concept in Brazilian society of that time, namely that the teaching profession had to have a maternal and feminine trait. As to boys, they were motivated to study and search for other jobs than those that the colony offered. There was the need to diversify work.

PÁGINA 37

Some important data deserves attention: there was no illiteracy in the colony. The immigrants who arrived were already literate. “The children who arrived when they were small and those who were born here were taught to read and write by a young girl from the group”. Around about 1913, the community suggested that writing be taught as well as reading and doing sums. One can notice a collective effort to promote education even if informally and even precarious. “Sometimes it was the men who gave the classes, the ranch owners. But this happened only in the breaks from work”. An example of this was Jacob Voorsluys9 “who taught the

children when he was not working on his property, or when he was not in the factory where he made cheese. The children studied for one or two years and then stopped to help their parents on the ranch.” In this way, the school calendar was seasonal following the community work of planting and harvesting. The form that was adopted was mutual or simultaneous teaching in which children of different ages and levels studied at the same time with only one teacher. The informal curriculum of education in the community proposed the teaching of the first letters and calculations for children and, later, when young and adult, in a form of continuous formation, education in church and for religion. The pastors and teachers organized groups of young girls, young boys and ladies to learn not only about religion, but also about social values, general knowledge and current affairs. In this way, the church took on an educational function, approaching secular and mundane issues but never forgetting the values of education in the colony. This was the emphasis of teaching in the colony: the function of school is study, but including the religious part, the foundations of evangelical religion. The horizon is man, educated within the principles of confessional faith from the earliest years. As a guiding principle of education, using Dutch language was due to the fact that it was the language spoken at home. “All the subjects were in Dutch.” Jeltje de Boer narrates that “in 1936, with the arrival of the teacher Keimpe van der Meer from Holland, he brought many didactic books, especially of the Dutch language, for teaching to read and write and with practical exercises”. The idea that education was everyone's duty was due to the fact that the Cooperativa subsidised the school, in many cases, and for the assumption that of a monthly fee that the parents had to pay although there are registers that many settlers received scholarships so that their children could study in the private school. In the 1930s, some young people moved to Castro and Curitiba in order to study and meet the demands of the colony especially in education. Some girls became primary school teachers and a young man graduated in accountancy so that later he could become the accountant

projects like organic intellectuals who interpret and organize the thoughts and actions of their group. In this narrative, it is clear that the Dutch colony adopted education in its broader sense, of forming moral and religious values, as in a stricter sense, of school education and professional formation. One must also point out that the effort of the Dutch in Carambeí to propitiate education and formation to the young ones enabled many sons and daughters of Brazilian workers to have the opportunity to work. According to a testimonial12, “many people who work in the offices of the Cooperativa come from the working class whose parents – mostly coming from the interior – had less opportunities to study than the Dutch descendents.” PÁGINA 40

at the Cooperativa Central de Laticínios do Paraná Ltda. In the '50s, it was common for the young boys to do high school in Ponta Grossa and Castro at the Instituto Cristão10 and some began to go to university. The first young man to graduate from university got a degree in Law and, although not becoming his career, contributed to the community, especially in the cooperatives. Before this, however, the group itself organized private paid courses on the domestic economy for women and knowledge on farming for men. In this way, one goes back to what has been narrated previously: due to the needs of the institution of a way of life based on work, education in the colony in the first decades had a practical trend based on caring for the interior of the houses and dealing with crops and breeding livestock. The first 50 years of the institution in the colony had the determining values of forming people with the perspective of strengthening the community in work and religion. In the '60s, students looked for higher education with the aim of having a career which would not only supply qualified labor force for local needs, but the status of a professional graduated from a university, especially in Ponta Grossa and Curitiba.11 At the beginning of this decade, some agricultural engineers got their degree and went back to work on their properties. Also several nurses and teachers graduated at an intermediate level. In the second half of the decade, there were graduates in Law, Business Management, Biochemistry, Agronomy and Civil Engineering. In this way, one can narrate the long path travelled by the Dutch in Carambeí during the 20th century in the area of education and which opens up to the formation of different professionals besides the vocations for spiritual work of missionaries and pastors. From the '70s and '80s, the generations that followed aimed more intensely for a higher education in other areas demanded by contemporary life. Jeltje de Boer's account says that “many of those who left did not come back, and found jobs elsewhere”. Most of those who did, did not dedicate themselves to the chosen professions. However, these men and women led and still lead the community – in the church, in the cooperative, in school and in cultural and social entities – creating ideas and

PÁGINA 41

PÁGINA 39

PÁGINA 38

148

Registers, time and characters – the written 13 story about education in the Dutch colony According to the previous account, due to a small number of children at school age at the beginning, some people from the community like voluntary laymen taught the first notions of reading, writing and arithmetic. Among them were Pleuntje de Geus, Hendrik Smouters, Leen Smouters, Marie van Wilpe, Jacob Voorsluys, Cornelia van der Mast de Geus and a hired teacher, Petrus Franciscus Matthijssen. The teaching occurred at different hours (during the day and sometimes at night) and in different places (in the house which was also used as the church).14 Between the years of 1913 and 1931, these people alternated to cater for the educational needs of the colony. Jacob Voorsluys, for example, always stepped in whenever there were teachers missing. He also taught religious hymns to the children as part of the educational task. The immigrants took on the educational work, according to Cordeiro15, with the community's participation: [...] in 1911, education occurred in the settlers' own homes [...] and from 1920, the Brazil Railway Commpany lent a house which, during the week was the shool, and on Sundays, the Evangelical Church.

Until the 1930s, Carambeí did not follow the national

149

System of Education. The nationalization campaign proposed by the government, implanting the Portuguese language in places where there was foreign colonization, gave a uniformity for education in the country.16 It is worth a parentheses here for a thought by Brandão17:

PÁGINA 42

In 1944, a new school named Escola Fundos de Pilatos was opened, catering to the first three grades. Maria Harms worked there as a municipal teacher while Geralda Harms continued teaching Portuguese. Teacher Keimpe van der Meer returned after the end of World War II, in which he had served, and taught Dutch which was an optional subject at time. From the 1940s, the school, which was originally communitarian, adapted itself to legal imperatives and passed from three to four and five years respectively with preparation for the admission exam in 1960. This gradual adaptation of formal education in the colony is consistent with the changes in the community itself in its process of acculturation. There is information that Dutch classes

PÁGINA 43

In 1930, the community built Pilatus School close to the cheese factory.18 In the early '30s, several Brazilian teachers, especially Theresa Gaertner Seifarth, working for the State of Paraná, gave Portuguese classes. There were problems of understanding in these classes because the children only spoke Dutch at home. This was partly solved with the help of Johanna Bokhout and Keimpe van der Meer who were in charge of working with general knowledge in Dutch in the first grades. It was up to Geralda Harms to teach the official language to all the groups. Therefore, the State was present by means of its teachers. Foreign schools were prohibited by the Brazilian government during World War II, so Dutch classes were interrupted and the colony had to adapt itself to this new reality.

PÁGINA 44

Education always appears when social forms of conducting and controlling the adventure of teachinglearning appear. Formal education is the moment in which education is submitted to pedagogy (theory of education); it creates its own situations for its own practice, produces its own methods, establishes its rules and time and constitutes specialized practitioners. And then they come to school, the student and teacher.

stopped to due lack of students in 1948. In the late '40s (1948), the community built a school, the Escola Carambeí-Pilatos, in brick and mortar; today it is the Fundação Batavo to replace the Escola Pilatos. The teachers - Geralda Harms, Maria Harms and Thereza Gaertner Seifarth - were present at different times of the education in the colony during the years of its constitution. One must also register the presence of other teachers in this educational effort to form new generations: Helena Nolte and Detje Moesker, of Dutch origin; Ester Scheleski, Relindes Bornmann, Gercy Foltran and Helga Rox, Brazilian teachers, also descendents from immigrants. In 1953, the Dutch teacher Henri van Westering20 arrived in Carambeí to teach Dutch and general knowledge to students at the end of primary school. He was later replaced by his wife, Anna Mechteld van Westering, Detje Moesker and Maatje Boot. These extra two years of study were not official but an initiative of the community to broaden the knowledge of its children. It is important to highlight the role of Tonia Joanna Harms in education in Carambeí, for having been a teacher since the Escola Carambeí-Pilatos and being secretary and director of the Grupo Escolar Julia Wanderley, effectively working towards making this institution official as well as the Evangelical School of Carambeí in the 1950s.21 As has already been mentioned, the Dutch community acted in formal education as in the informal one through initiatives of complementary courses which were necessary for the Professional qualification and giving continuation in the studies of younger students of the group at the end of the '50s and beginning of the '60s. There were some courses in domestic economy, given by ladies of the community such as Marietje Beijes Jacobi, Fenny Fokkens, Detje Moesker; course on farming and cattle breeding with a Dutch agricultural engineer; course for preparation for high school diploma22, taught by Mariza Marques Morais, Ivone Maria Los, the ladies Boot and Overakker and Mr Manger, pastor L. Moesker and Arthur Harms. At this time, the need to spread education within the community made the board of directors establish three aims

1 – keep the Christian nature of education; 2 – enable education to spread as much as possible; 3 – besides oficially teaching in Portuguese, keep the teaching of Dutch. In these aims, one can notice the fundamental elements of the group's affirmation: knowledge of a broad nature; the official language of the country they adopted; the keeping of the mother tongue; and religion. From this perspective and together with the educational tendencies of the time in the country, Kindergarten23 was opened in the '60s with the distinctive touch that the language was Dutch. The Kindergarten was near the school and later was transferred to ELIM.24 Liesje Snoeijer, Alie Buist and Jenny Veth were responsible for this school segment. In 1962, the Fundos de Pilatos school was closed and in 1963, the Grupo Escolar Júlia Wanderley replaced the Escola de Carambeí-Pilatos. The Grupo Escolar Júlia Wanderley operated in two schools: one built by the state government and, next to it, another one built by the community and teaching primary school.25 Even if education in Carambeí was centered round the Grupo Escolar, the school which taught Dutch26 was kept beside the official program of teaching Portuguese. The teacher Hendrik Sijpkes is cited as an important person in local education.27 He taught Dutch, English and Geography in the schools and in high school from the 1960s, besides being director of the Ginásio de Carambeí (19711980), the Grupo Escolar Júlia Wanderley and the Evangelical School until retirement in 1993. He dedicated 32 years to education in Carambeí, 22 of which as director. One can notice that in some periods, school and church overlap since the basis of education and teaching in the community are the religious values and principles besides quality in education. Even when one emphasizes knowledge as the function of the school, it is not of any knowledge that one is talking about, but of a moral, ethical religious pedagogy. This becomes clear in the description of the school in the Dutch colony.

The Evangelical School of Carambeí – Christian principles as the basis of pedagogical foundation28 Up to this point in this account, the beginning of this institution goes back to the first years of the 20th century when the community took on the task of teaching children not only the first letters and sums but also religious principles. The institution slowly became more formal taking on different names during the years but keeping the Dutch identity of Carambeí. With the strength of religion and the indestructible relationship between faith and education in the community, the Evangelical School was effectively opened in Carambeí in 1979, becoming separate from a public institution, having a new buildiing built, now under the administration of the Reformed Evangelical Church (through the Association of the Evangelical School of Carambeí). The aim was to found and keep evangelical schools within religious principles.29 The partnership between public and private was an important relationship in the constitution of this school 30 not only for the Dutch colony but for Carambeí. In 1965-66, together with the state government, through the National Campaign of Community Schools (CNEC), high school was begun (today it is equivalent to the last four years of basic education), and this allowed the students access to a complete secondary school education. When the Evangelical School was built and opened in Carambeí in 1979, this segment continued in this place since it was not offered by the state school Júlia Wanderley. The introduction of the complete elementary school in this st institution only occurred as from 1982. On 1 July 1985 the State School Júlia Wanderley was opened with secondary school.

PÁGINA 47

PÁGINA 45

for the institution:

PÁGINA 46

150

Interviewing the current director who has been in the post since the 90s, the pedagogical line that the school follows becomes clear: Human-Interactionist-Christcentric, which concentrates on two aspects: God and Man.31 The universal nature of the school is highlighted in the words: “This is not a Dutch school, it welcomes those who come to it independently of creed or nationality”.32 In this

way, it caters for the whole community of Carambeí. Of its 250 students, approximately, who go to it, only 40% are sons and descendents of immigrants. However, the information is that the school caters for almost all of the children of the Dutch who also have scholarships when needed. Since the beginning the institution has been a project of the church and community to put into practice the calvinist tenets of valuing man as a creature of God. These tenets, in the words of the director, do not preach only individual progress and material success. The school aims at a high standard of teaching which prepares the students for the needs of today's world but prioritizes values such as ethics, moral and spirituality. Religious vocation has the meaning of living well with the others through God. The mission is the word of God and to profess the Christian faith.33 From this point of view, the curriculum has one class per week on religion (Biblical History) in Child Education (from the age of 3) and two classes per week of Bible Teachings for students from 5th to 8th grade. In the first years this education is of an evangelical nature. In the higher grades the aim is to affirm experiences of faith. All classrooms have a prayer book which is used at the beginning and at the end of the activities. They are biblical passages applied to situations in life, translated into an accessible language for the students and read by the teachers who also engage themselves in this process. It is clear that it is a curriculum which favors knowledge in all areas, an education of academic quality accompanied by a solid formation which is not only religious but also for the solidarity and living together. The mission of the school is: “Collaborate in forming citizens of the future, offering quality education, in an environment where biblical values stand out as well as loving God as your one's fellow man and respecting creation”.34 These teachings are the foundation for Christian behavior, the Word of God always being reaffirmed in relationships and in daily life. Considering that the Dutch language has been an aggregating element in the colony in these 100 years, we asked the director up to what point it is present in the school. She states that until the 1960s Dutch was spoken at home, in

PÁGINA 49

PÁGINA 48

151

the family, but the process of socializing demanded that Portuguese be used. From this acculturation, the mother tongue was gradually left aside together with the fact that it was no longer being used within the family. According to the director, at the beginning, trying to preserve the colony's original language, a lot of effort was made to bring teachers from Holland specifically to teach Dutch. Gradually, this interest decreased so that today a few students come to these specific classes.35 The curriculum offers optional classes in English, Dutch and Spanish from the 5th to 8th grade, Spanish being the most popular. Until the 4th grade there are Dutch classes for those who are interested. The school has a Dutch Language Department created by people from the community involved in the task of keeping customs and the language alive. This is more proof of the idea of preserving a culture which is seen in all aspects of society. The department organizes cultural activities and celebrations of important dates for the Dutch, such as the Day of the Queen. Saint Nicholas's festivity, a non-religious cultural tradition still held in Holland, occurs on 5th December, and at the end of the Day, presents are given out. There is information that until three years ago, there were theater and music presentations in Dutch, but which no longer occur. As to the concept of education in its broad sense, it is clear that it is also the function of the community, particularly the family and the church. However, as the director states: “there is a clear sign that both are renouncing religious values. It is more and more difficult to keep up these values these days”.36 This is why the school is so strong in spreading these values based on faith. Religion, respect and religious practices are the guiding principles of all educational process in which students, teachers and the administrative and technical department are involved, besides, obviously, the community as a whole. The Evangelical School of Carambeí carries the story of the social group which idealized it, daily rewritten in its pedagogical practices and in the reading of the prayer book, a story which began a long time ago, more precisely, a century ago.

152

Graduated in Music Teaching from the Faculty of Arts of Paraná. MA in Education from the State University of Ponta Grossa. PhD in Engineering of Media Production and knowledge from the Federal University of Santa Catarina. Senior researcher in MA for Education at UEPG. 2 BRANDÃO, Carlos Rodrigues. O que é educação. 28. ed. São Paulo: Brasiliense, 1993. (Coleção Primeiros Passos), p.13. 3 VIEIRA PINTO, Álvaro. Sete lições sobre educação de adultos. 2. ed. São Paulo: Cortez, 1984, p.29. 4 Ibid. 5 Ibid., p.31. 6 The contents of this item were produced from interviews with Jeltje de Boer, part of the community and researcher, a living memory of the facts, data and names which marked the history of the Dutch in Carambeí. Her information is set between quotation marks. 7 BOER, Jeltje de. A história do ensino em Carambeí. Carambeí, 2010. (Não publicado). 8 CORDEIRO, Sonia V. A. Lima. A constituição da Escola Evangélica de Carambeí: uma instituição educacional da imigração holandesa na região dos Campos Gerais. 2007. Dissertação (Mestrado em Educação) - Universidade Estadual de Ponta Grossa, Ponta Grossa, 2007, p. 55. 9 Ibid., p.64. 10 This institution also offered the opportunity of study for those who wished to specialize in the teaching of the Portuguese language, an always greater need with the passing of the years, due to the prohibition of using foreign languages during World War II. Since 1968, the Christian Institute has courses for Farming Technicians for the boys and Domestic Economy for the girls (1969) at an intermediate level. 11 BOER, Entrevista. 19 abr. 2011. Interview with Maria José Dozza Subtil. Carambeí, 2011. Digital recording. 12 Ibid. 13 The formulations of this item come from consultation of Kooy’s book (1986), Dordeiro’s MA dissertation (2007) and Jeltje de Boer’s research (2010) wich is not published and, according to her, is mostly based on a research done by her father , the teacher Keimpe van der Meer. 14 BOER, 2010, Op. cit. 15 CORDEIRO, Op. cit., p.54. 16 Ibid., p. 63. 17 BRANDÃO, Op. cit., p.26 18 BOER, 2011, Op. cit. 19 Ibid. 20 Ibid. 21 Ibid. 22 The maturity exam gave a diploma equivalent to high school and students had to sit the exams at the State School of Paraná in Curitiba. Another option was to do the regular course in Ponta Grossa, Castro or at the Christian Institute. 23 The first Kindergarten was founded in June 1840 in Germany by Froebel (in 1924, in Brasil, there were already more than 40) and it was a place for games, organized according to certain principles and for children below the age of 6. It would be a place where children and adolescents – small seeds which, fertilized and exposed to favorable conditions in their environment, would blossom their inner divinity in an atmosphere of love, well-being and encouragment -, they would be free to learn about themselves and about the world. Available at: http://www.artigonal.com/educacao-infantilartigos/froebel-e-o-primeiro-jardim-de-infancia-942992.html. Accessed on: 29/05/2011. 24 For more information on ELIM, see the text on Art and Culture from the Collection Historical Stories 1. 25 BOER, 2011, Op. cit. 26 CORDEIRO, Op. cit. 27 KOOY, Hendrik Adrianus. 75 anos de Carambeí: 1911-1986. Castro: Kugler Artes Gráficas, 1986; BOER, 2010, Op. cit. 28 The information presented in this item are the result of an interview the the current director Antje Jacobi and of the consultation of official documents of the school of which reference is made of at the end of the chapter. 29 In the Statute of the Association the objectives are: 1 – The Association bases itself on the Word of God, as written in the confessions of the Evangelical Church of Brazil; 2 – The Association has as its aim to found and maintain evangelical schools, respecting the legal norms of the country; 3 – The Association accepts students in its schools, with no distinction of religious creed, race of political convictions, and to lead all to the Gospel of our Lord Jesus Christ. (STATUE OF THE ASSOCIATION OF THE EVANGELICAL SCHOOL OF CARAMBEÍ. Evangelical School of Carambeí – Child Education and Fundamental Education, Carambeí, 2011. 30 BOER, 2011, Op. cit. 31 PROJETO PEDAGÓGICO. Escola Evangélica de Carambeí – Educação Infantil e Ensino Fundamental, Carambeí, 2008. 32 JACOBI, Antje. Entrevista. 06 maio 2011. Interview with Maria José Dozza Subtil. Carambeí, 2011. 33 Ibid. 34 SCHOOL REGULATION. Evangelical School of Carambeí – Elementary Education and Middle School, Carambeí, 2010. 35 At the time of this interview, was a school teacher from the Netherlands to teach the language teaching under the auspices of a foundation for the teaching of Dutch language and culture abroad. 36 JACOBI, Op. cit. 1

153

154

TELL ME WHAT YOU EAT AND I WILL TELL YOU WHO YOU ARE1: DIETARY HABITS IN THE DUTCH IMMIGRATION IN CARAMBEÍ

PÁGINA 56

PÁGINA 55

Marco Aurélio Monteiro Pereira2

Especially dedicated to dear Dona Tonia, Panoka, Frederica and Zuleide, wonderful women who closely guarded the memory and were masters of esquisite flavors of Carambeí through time.

Food, its preparation and its consumption are powerful elements that build and express the identity of groups of people. Ingredients, recipes, preparation techniques, kitchen utensils, dishes, cutlery and manners at the table say a lot about what a specific group understands about itself. But that is not all. An image is also projected, a discourse about how a group shows itself so as to be understood, identified and represented by those who are part of this group. In this way, diet and its processes express, mostly in material ways, the discourse of identitary construction of a specific group. Since the first scholars on diet and cooking wrote on this subject, this relationship between food and identity has been present. The oldest recipe book known in the western world, De Re Coquinaria, attributed to Marcus Gavius Apicius (30 B.C. – 37 A.D.), shows a concern with the importance given to nutrition in identitary processes. The fall of the Roman Empire and political, social and cultural decentralization in the Late Middle Ages relegated to a secondary plan the recording of recipes and instructions for the preparation and registers of behavior related to eating. However, in the late Middle Ages, more detailed and complex recipe books were compiled. In addition to consolidating procedures for the preparation of food, they aimed at fixing forms and structures of the plates and correct forms of consumption thus resulting in cultural products (TREFZER, 2009, p. 11). From the Modern Age onwards, with the establishment of a global National State, i.e., Europe and its colonies, the elements connected with cooking also became considered as definitions of nationalities when relating to their specificities. It is around this time that “national cookery” arose in which cooking elements took on a national

identity and began to relate with those of other countries. Also around this time, one could hear about French cuisine, for example, instead of regional and local attributions of previous periods such as Provençal cuisine or Norman cuisine The 19th century brought cooking and national identity closer to each other, and different countries also formed their identities also based on their dimensions and feeding habits. It is within this context that, with the neocolonial expansion of Europe and with the beginning of massive European immigration to the Americas, Asia, and Oceania, besides immigrations within Europe itself, relationships, estrangements, exchanges and even cooking conflicts, ever more complex, had to be mediated by the issue of national identity. In Brazil, these processes which existed in the relationships between the Portuguese, Africans and Amerindians during the colonial period became more complex with the immigrations in the 19th and beginning of the 20th centuries. Germans, Italians, Polish, Russians, Chinese, Japanese, Indians, Syrian and Lebanese, Ukrainians and Dutch brought to Brazil a symbolic cooking capital specific to each immigrant contingent. And it was an important capital, since it was part of an ethnic, cultural and national identity of each group. Recipes, ingredients, utensils and equipment, etiquette and behavioral rituals related to cooking and eating habits were, in this situation, fundamental elements for the construction of new dimensions of territory established by the dynamics of the immigrant groups on Brazilian soil. This was also seen in cultural contacts and clashes that existed within each immigrant group, Brazilian society and other immigrant groups (see PRATT, 1999, especially chapter 1). It is in this context that the consumption habits of the Dutch colony in Carambeí can be found. It is an issue which

does not end in a simple list of ingredients or recipes nor in the nationalist identity of these elements nor even in a process of cooking archaeology which might bring to the surface definite elements, even if immaterial, such as remains of a defined, static, immobile Dutch ancestry. What one seeks here, on the contrary, is to detect the dynamics, genealogies, the dialectic play of permanence and transformation in the field of eating habits in its diverse dimensions as well as their internal and external representations of the immigrant group from where are this stemmed from, incessantly built and rebuilt during the one hundred years of Dutch presence in Carambeí. Due to the limited primary and secondary sources specific to the area of food, cooking and eating habits, this work was directed towards exploring sources connected with the memory of what was experienced through the use of oral accounts. A complex process, though tasty, very often literally. The interviews were chosen from a qualitative standpoint, seen from the perspective of the cooking dimensions in Carambeí and which were part of a process defined by moments when the group itself was actually eating. Three groups were formed for this analysis: the first one dealt with the first half of the 20th century and the beginning of the colony, highlighting the relationships that arose from the first contacts that the immigrants had and their adaptation to the new universe; the second one was set between the decades of 1950 and 1980, focusing on the complexity of references and deepening of the process of exchanges of eating habits within the group which mainly originated from the arrival of immigrants coming from Indonesia and who mixed their habits with those who already lived in the colony; and thirdly, which deals with permanence, with adaptations and creation of dietary traditions which is best seen in the cooking habits of Carambeí, in their excellence in making diverse pastries and pies.5 It is in this analytical process, nuclear but dynamic, dialectic and continuous, that this study takes place. There is no attempt to give a complete account of all the hidden wealth beneath the apparent simplicity of the dietary habits

PÁGINA 59

PÁGINA 57

155

of Carambeí, but to perceive the dimensions held in the formation of this richness throughout the life of the colony. The arrival and settling of the first Dutch immigrants in Carambeí in March 1911, following a short and traumatic stay in the Gonçalves Júnior community near Irati where they arrived in 1908, marks the beginning of the process of contact and adaptation that the immigrant group had to face in this new reality on Brazilian soil.6 For groups passing through Gonçalves Júnior, it was a moment of estrangement, impact and shock due to contact with a new land, new working dimensions, a new society and new living experiences including dietary ones. Lacking prior knowledge of the land, nature and Brazilian society, added to the fact that most of the first immigrants were of urban origin and therefore unprepared for tilling the fields – all this led to a first traumatic and suffered settlement for these newlyarrived immigrants from Holland.7 At this time, the issue of food was not defined by the preservation or the change of ingredients, habits or feeding habits but by the cruel and primary dynamic of survival Hendrik Kooy8, when quoting Leonardo Verschoor, one of the pioneers, reveals the unequivocal and emblematic dimension of the tragedy due to lack of food when the first immigrants spent some time in Gonçalves Júnior: There was little money left for the family who had to make do with what there was on the ranch - which was nothing. They began to dispose of the furniture they had brought from Holland and even the clothes they were wearing to be able to eat. [...] What could be done? Thinking of this sad story, Leonardo says to himself, “I do not want to go back to Holland as there must be good possibilities here but I cannot stay here in Irati either. We have nothing left to eat. Do we plant again? The local peasants are already saying there will be many rats because the bamboo has blossomed. We cannot risk anything anymore and at home we are going to starve. There are so many mouths to feed; since my sister-in-law passed away, brother Jan and his six children have come to live with us”.

However, the Verschoor family saw a new perspective of life with the possibility of moving to Carambeí where there was work and what the land yielded as well as food from cattle breeding was first and foremost in their expectations:

The news have come that the “Brazil Railway Company”, near Ponta Grossa in the municipality of Castro, is opening a new colony. There are already some people building houses there. They are sold in long-term installments. The climate must be a healthy one. In the Campos Gerais region there are certainly less animals such as hogs, rats, monkeys and others, all of which invade the tilled fields, and it is possible that locusts, which always come from the south, may not get there. In the Campos Gerais area, only cattle breeding exists at the moment: they say that a farmer needs twenty-four thousand square meters per head (of cattle). But who knows, with a bit of corn and bran we could have a more intensive breeding herd and perhaps larger milk production, of which two to three liters per day have to go to the Caracú cattle. All this can increase when one buys cattle which has partly Dutch blood.

The pioneers settling in Carambeí and the addition of other Dutch immigrant families in Carambeí gradually changed the immigrants' degree of difficulty, including the dietary one. Young Dirksje Bezemer's narrative of her arrival in Brazil and settling down in Carambeí in 1911 shows the first solid reference on the issue of diet: How many things I had to learn! From Holland we had brought an iron plate with two holes and an opening for a stove. This was built in red clay with a large opening under it for burning wood. We made bread ourselves although we did not have baking powder, but we made up for it by using yeast so the bread rose. We also made our own soap and toasted green coffee grains. Food consisted of bread, cheese, black beans with rice and porridge. The porridge was made from cheese whey.

This concise and rich account shows that the process of contact and adaptation was imposed on the immigrants, and the need for survival first set adaptation and the dietary strategies. For instance, one can see that creativity overcame tradition whereby yeast was used to make bread rise. This adaptability showed itself in the way new and strange ingredients were assimilated to the group's eating habits in Holland, as was the case of beans. However, the group's practices also reveal permanences, as in the case of using a technique for building a wood burning stove adapted from an iron plate with two holes, similar to those used in the homes of the peasants and the poor of Europe at that time. Dirksje Bezemer's account also shows another

PÁGINA 62

156

dimension connected to eating issues. The restricted diet of cheese, bread, black beans and rice and porridge is counterbalanced with an abundance of a variety of fruit found in the colony: “[…] in Carambeí there was fruit in abundance such as oranges, bananas, pineapples and watermelons. New fruit with exotic and provocative tastes and textures [...]” The accounts of the group's first contacts with the new dietary reality in Brazil are unfortunately scarce but those that remain are extremely tasty. In Hendrick Kooy's account on the arrival of Arie de Geus to Carambeí in 1913, he describes the first contact of a group of young immigrant lads with Brazil's most popular drink, cachaça, and the strange tang it had: It was in this situation that Jan Los celebrated his 19th birthday on the 8th of August. To celebrate this, Arie de Geus bought a bottle of cachaça and a kilo of honey. However, they found the honey too sweet and the aperitif, which they had never tried, horrible, turning the party into one big disappointment.

Contact and adaptation can be, in the field of taste sensations, a complex and difficult experience. All this had become a compulsory situation for the new settlers. The monopoly that the colony's enterprise Brazil Railway Company had on trading, including foodstuff, made it compulsory for the settlers to use the ingredients found in the Company's warehouses and not the dietary culture they had brought with them. This becomes clear in item VII in the Company's model of a contract with the settlers: “The settler will only be able to make his purchases of food in groceries run by the Company”. Apart from that, the settler could grow what he needed according to item V of the contract: “The revenue from the maize harvest, rye, alfafa, etc. belongs to the settler starting from the day he establishes himself on his plot of land”; “The settler has permission to keep 3 liters of milk per day for domestic use” as enunciated in item VIII of the contract. However, from the beginning, the situation of immigrants in Carambeí in 1913 related to the issue of food was very different in Gonçalves Júnior. Scarcity of food gave

157

PÁGINA 63

One of the things that contributed very much at the beginning was that there was never shortage of food. There was always rice and beans, milk and porridge made of cheese whey. They planted vegetables themselves, as well as orange trees, pear trees and watermelons. They ate little cheese and butter because these products brought money in which was so necessary for other purposes.

Daily life brought an adaptation of ancestral Dutch eating habits and a new universe of ingredients, recipes and tastes found in Brazil. Although this text shows a preference for fruit and vegetables found in Europe, there is also an openness to assimilate other kinds. To this one can add hunting and fishing as a means of complementing the need for animal protein, as well as its playful dimension at a time when the Campos Gerais of Paraná was an expanse of wilderness cut by streams: “At the beginning, fishing was the settlers' favorite sport in their free time, and also hunting which was an expensive sport back in their homeland; there it was only taken up by rich people, here it became a reality”. The vocation for dairy farming and dairy manufacture gradually consolidated itself in the colony and work became more and more focused in this area. Kooy9 (1986, p. 48-54) tells the daily life of Jacob “Ko” van Wilpe, an apprentice in dairy farming in the ranch and factory belonging to Aart Jan de Geus at the end of the 1920s. It is told in a tasty way, together with the manufacturing process of cheese: Making cheese does not seem a difficult task. In the evening, I heated the milk then skimmed and mixed it with the morning's milk. After curdling, the mass must be carefully cut otherwise much butter will remain in it. The molds are quickly filled and placed beneath the press. After following all these procedures for a quite some time, I thought that I had already learned the job of cheese-making on that same day. The milk is heated and so Uncle Leen has some time to have coffee. Herman and I are invited to have coffee with him and Aunt Cornelia We gladly accept the invitation. After all we have done for him, we feel that we deserve this coffee. After this snack, we know that we will have to work again and learn about the honorable job of farming and cattle breeding in the Campos Gerais of Paraná in the colony of Carambeí.

Ko van Wilpe's account introduces a new dimension

PÁGINA 65

place to food in abundance in the new colony:

in the narrative with dietary components: sociabilities. Sociabilities allow for moments where food and drink are consumed; such consumption is turned into a ritual and turns into a cultural dimension, far beyond the mere nutritional aspect. The account above gives a first dimension of this ritual: to have coffee not only prepared during a family get together but also when other related people and apprentices joined in by drinking cups of coffee or tea once work was over. To have coffee or simply coffee on several occasions during the day gradually becomes a moment of exchanging sociabilities and being together in a moment where food becomes the context. But it is also the pretext for talk and sharing experiences within the group up to the point that till this day, coffee is one of the structural habits of socaibilities in Carambeí. However, Ko van Wilpe's account also brings another dimension to sociabilities, an extroverted one, which was when the young boys used to go on Saturday nights to the shop, a combination of grocery store and bar. On these occasions, the shop would become a place where people sang, played cards, even if not allowed by the church, and drank. In Ko wan Wilpe's account, one can see that people drank beer and wine. Distilled drinks are not mentioned, especially cachaça, a drink that was normally present in all these shops around Brazil. With the establishment of the colony, eating habits become progressively more varied due to access to Ponta Grossa and Castro and even São Paulo by train, and also due to the diversification of different cultures in the ranches of the colony in Carambeí. Narrating the daily life on the ranches during the 1930s, Kooy10 describes that Cultivating foodstuffs for the family was one of the main occupations on the ranches. The careful settler could have his own production of milk, eggs, pig meat, rice and beans, vegetables and oranges and pears in abundance. This meant considerably less domestic costs. The Cooperativa limited its sales to the minimum. Cotton bran and corn meal were sold for cattle. For domestic use it was sugar, matches, flour, rice, salt, cheese and butter.

PÁGINA 66

158

One can notice that meat, legumes, cereals, fruit and vegetables were available for domestic consumption. But one must also notice that, although most ranches produced milk, purchasing dairy products, cheese and butter was done at the grocery store of the Cooperativa which goes to show the absence or small incidence of domestic milk production. In the 1930s, Carambeí was already acquiring a new look regarding eating habits. Having access to a wider variety of ingredients and kitchen utensils, recipes and behavior become more elaborate and complex. Around this time, one can begin to talk about rituals in daily eating habits. Dishes that were prepared for meals and the behavior that accompanied them begin to consolidate themselves within the group. Food gradually became an element with a double impact: a nutritional one as well as becoming a cultural identity. A brief analysis of the daily eating habits may help to 11 clarify this. There was a certain regularity in the eating habits of the population of the colony, varying from family to family but keeping a certain pattern. At this time, the family had their meals together. This occasion was also a devotional one. Meals began with a prayer said by the head of the family or someone assigned by him; at the end of the meals an extract from the Bible was read. The day would begin with breakfast which consisted of coffee or tea, milk, bread (white or whole). Sometimes there were biscuits (zand koekjes or sand biscuits) or honey cake (honingkoek), butter, fruit sweets, cheese and cold cuts.

BREAKFAST Ingredients 2 cups flour 1 full cup butter ¾ cup sugar 1 pinch bicarbonate Ingredients 2 cups flour 1 full cup butter ¾ cup sugar

Zand Koekjes (Sand Biscuits)

1 pinch bicarbonate Before lunch, round about 10 o'clock, there was also coffee or tea accompanied by bread, biscuits, cake, and more recently, pies.

END OF MORNING COFFEE Honingkoek (Honey Cake)

Ingredients 4 cups flour 3 cups sugar 1 cup honey 1 cup milk 2 eggs 1 soupspoon cinnamon 1 teaspoon ginger powder ½ teaspoon salt 1 teaspoon nutmeg 1 teaspoon clove powder 2 teaspoons baking powder for cakes (chemical baking powder) 1 teaspoon bicarbonate ½ cup oil Directions Heat the milk and mix in the honey and oil. Add the eggs and beat well. Continue beating while adding the other ingredients until the mixture becomes smooth. Place the paste in a greased tray. Bake in medium heat. Lunch was the main meal of the day in the colony. The menu varied but there were constantly potatoes, legumes and vegetables normally cooked in water and salt or mashed, accompanied by meat sauce. In the colony most families adopted the habit of eating rice and beans at lunchtime. At lunch or dinner, pea soup called erwtensoep (more commonly known as snert), was often served. Not much meat was eaten on a daily basis, except for chicken and pork at weekends. Beef was less frequently eaten giving more preference to mince meat, steaks and cooked meat, from where one got the much appreciated sauce. On special occasions or at weekends there was a dessert.

159

LUNCH Meat Sauce

Ingredients 1 piece of eyeround ½ cup margarine or oil Water to make the sauce Directions Fry a piece of meat in a bit of oil or margarine on all sides until it is brown. The center remains raw, the meat forms a thick skin and a juice will stick to the bottom of the pan. Add a little water to form the sauce. Put the lid on the pan and cook the meat (medium heat). If necessary add more water.

Cabbage Stamppot

Ingredients 1 kilo potatoes 750 grammes cabbage or red cabbage Salt and pepper to taste Clove, to taste, if one wishes 150 grammes sausage 50 grammes bacon Directions Cook the potatoes and cabbage together. Drain and mashed everything well. Spice with salt and pepper to taste. Separately fry the sausage and bacon. Mix and serve.

Ingredients For the pudding

Yellow Pudding

1 liter milk 1 egg 1 ½ soupspoon cornflour 1 ½ soupspoon sugar 1 teaspoon vanilla For the syrup a. Red syrup Blackberries or grapes or gooseberry juice Sugar

b. Wine syrup 2 doses of wine 1 dose of water 1 soupspoon cornflour Sugar to tasteDirections Pudding Mix the ingredients and over medium heat stir until it acquires the consistency of a flan, not too firm. Wait till it cools. Refrigerate. Place in a recipient and cover with the syrup of your choice. Syrup Mix the red fruit or the wine, the sugar and cornflour, and cook until syrup thickens. At the end of the afternoon, following a day's work, there was another moment for coffee, where coffee or tea was served accompanied by bread, biscuits, cakes and more recently, pies.

AFTERNOON COFFEE Appeltaart (Apple Tart) Ingredients 3 apples 1 recipe of paste for zand koekjes with a yolk (see recipe for the paste above) Sugar and cinnamon to taste Directions Peel and slice the apples. Mix the apples with the sugar and cinnamon. Open the paste for zand koekjes to cover the bottom and sides of a baking tray that opens. Keep aside some of this paste. Place the sliced apples, with sugar and cinnamon, in the baking tray. They must keep to a little below the edge. With the rest of the zand koekjes dough make small strips and weave over the apple filling. Put in the oven for about ½ hour on medium heat until apples are cooked.

160

Kruidkoek (Spice Cake)

Ingredients 5 cups flour 2 cups sugar ¾ cup sugar cane syrup 1 cup milk ½ cup oil 1 egg 1 teaspoon cake baking powder (chemical baking powder) 2 teaspoons chocolate powder ½ teaspoon salt 1teaspoon clove powder 1teaspoon nutmeg 1 soupsoon cinnamon powder ½ sooupsoon coffee powder diluted in a little water Lemon or orange scrapes, if one wishes, to taste. Directions Mix the syrup with the hot milk. Add the egg and oil and mix well. Add the rest of the ingredients. Place in a greased tray. Bake in medium heat. At night, the last meal was dinner when again coffee or tea was served, accompanied by bread, cheese or cold cuts. Once in a while pea soup was served.

FOR DINNER erwtensoep (Pea Soup)

Erwtensoep

Ingredients 500 grams of dried peas 80 grams of smoked bacon 500 grams of sausage 750 grams of potatoes Leeks, salt and pepper to taste How to prepare Wash and soak the peas overnight. Cook the peas in 2,5 liters of water, separated from other

ingredients. Sauté the sausage and bacon. Cook the potatoes. Add potatoes and peas with chopped leeks. If desired, beat everything in the blender. Add the sauteed sausage and bacon. Season and cook to thicken slightly. On festive days with celebrations out in the open, barbequeing was common, grilling the meat on wooden spits roasted over a log fire built within a hole dug in the earth. One can notice that eating habits and behavior portray, even if in simple recipes, the cosmopolitan character found in the Dutch formation. The globalized presence of constant ingredients in recipes goes back to the time of the East and West India Companies as can be seen by the use of spices, always found in the confectionery of the colony. This complexity of flavors became more intense in the following years with the arrival of Dutch immigrants coming from Indonesia. The colony's economic strength attracted new immigrants over time. After World War II, new immigrants came to Carambeí in the late 1950s and 1960s along with some Dutch families who had lived before in Indonesia and who were forced to move due to the country's independence, most often compulsorily. Although they came in small numbers, the arrival of these new members to the colony brought a new perspective to issues connected with eating. New aromas, flavors and even the composing of these dishes of Indonesian origin was soon appreciated by the community of Carambeí. The spread of this cookery, at events and parties, made these new ingredients become a part of the whole set of taste references in the colony, especially after Mrs Suzanna A. Loen Struiving, fondly known as Tante Suze, arrived from Indonesia with her family in 1959. From 1970 to 1980, she began to give Indonesian cooking classes on a regular basis, which was warmly greeted. With the use of spices, the aromas and flavors of the Orient began to appear in the confectionery of the colony. These also passed to the main dishes and the richness and complexity of the Indonesian flavors began to be used. But more than that, they began to be learned and practiced within

161

the community of Carambeí. Indonesian cooking has a different characteristic in the way of preparing food in the West. It is composed of ingredients that are combined to provoke, at the same time, all the areas of our taste buds, all of which results in an inexpressible experience of gustatory intensity. Sweet, salty, bitter, sour and spicy are arranged and recombined at every portion that is consumed. The flux of gustatory sensations exists in no other cooking matrix.

LUNCH OR Nasi Goreng (Fied Rice)

Ingredients ½ kilo cooked and unstuck rice 1 saucerful small, chopped onions 1 saucerful cooked chicken, or cooked meat cut into pieces 1 saucerful cooked shrimp 1 saucerful mashed red pepper 1 clove of garlic 2 soupspoons chopped onions A bit of oil or fat Directions Prepare the rice normally. In a casserole heat the oil or the fat and fry the chopped onions until they brown. Remove the onions and in the same oil fry the peppers and then the pieces of meat, chicken or ham. Add the shrimp and then the rice, always stirring. Serve with the fried onions, some slices of cucumber and eventually an omelette or fried egg cut in strips.

Satéh met pindasaus (Meat Spit with Peanut Sauce)

Ingredients 750 grammes pork

5 soupspoons oil 1 shallow soupspoon of sambal (ground red pepper paste) 1 teaspoon coriander 2 cloves of garlic 1 teaspoon brown sugar 2 teaspoons soya sauce (Shoyu) 1 teaspoon ginger powder 1 soupspoon lemon juice Salt Peanut Sauce1 onion 1 clove of garlic 1 piece of turmeric 125 grammes of peanut butter (Amendocreme) Sambal oelek (ground red pepper paste) Salt Vinegar

Directions Meat Cut the meat into cubes. Mix 3 soupspoons of oil, sambal, ground coriander the mashed clove of garlic, brown sugar, soya sauce, salt, ginger powder and lemon juice. Marinate the meat in this sauce for at least 2 hours.

Peanut Sauce On low heat and in a little oil, fry the chopped onions together with the garlic and the sambal oelek until it becomes slightly brown. To finish, mix the peanut cream and add salt to taste, vinegar and some spoons of water until achieving the desired texture. Two sauces can be prepared, with more or less pepper. Roasting To roast the meat spits, get the meat from where it was marinating, and put on the spits and roast over charcoal. While roasting, wet the meat every so often with a sauce made from lemon juice, soya oil and shoyu. However, it is not only the main dishes that awaken the palate. The sweets also provoke moments of

intense gustatory delight. A good example of this is the Spekkoek, a layered cake made from eggs and spices which has a complex set of tastes that culminate in a delicious result.

PÁGINA 75

154 162

DESSERT OR COFFEE Spekkoek

As the colony grew, new inhabitants from other cultures changed its underlying Dutch features. Progress

Gevulde Speculaas

Ingredients Dough 600 grammes flour 2 teaspoons baking powder 300 grammes brown sugar 3 soupspoons of Koekkruiden (mixture of spices) 300 grammes butter 50 milliliters milk Filling 1 soupspoon cream 1 soupspoon lemon juice 60 grammes almonds 1 eggDirections Dough Mix all the ingredients of the dough and leave to rest. Filling Grind the almonds and then mix with the rest of the ingredients with the filling.

PÁGINA 76

Ingredients 100 grammes flour 7 eggs 500 grammes butter 250 grammes sugar 10 teaspoons cinnamon 05 teaspoons anise powder 05 teaspoons nutmeg powder 03 teaspoons clove powder 03 spoons cardamom powder 02 soupspoons cream 05 teaspoons vanilla A bit of saltDirections Mix the butter with the vanilla sugar and half of the sugar until it is a bright mass. Separate the yolk from the egg whites. Beat the yolks with the rest of the sugar to form a foamy mass. Beat the egg whites till they are firm. Lightly add the mixture with butter, the yolks with sugar and the egg whites. Sift the flour and salt and mix with the cream. Separate the dough in two equal portions. In one, do not mix anything. In the other, mix in the spices. Use the cream to get the density the same of both doughs. Grease a round baking tray with margarine and baking paper. Place a thin layer of clear dough (without the spices) and bake in the oven at 125 degrees. After baking, place a thin layer of the other dough (with spices) over the previous one and bake again. Do this repeatedly until all the dough is used up. This way the pie will come out in thin layers in alternate colors. Not to burn the bottom, proceed in the following way: Lower the temperature. Place folded tin foil in the lower part of the baking tray. Place the baking tray over a thick baking plate.

and prosperity led to the creation of the municipality of Carambeí from the State Law n.º 11.225, of 13 December 1995. However, what could be a moment of loss of character and dilution of Dutch cultural anchors ended by being, in fact, a moment of consolidated broadening of these anchors. Carambeí is proud of its Dutch ancestry and deals with this issue in an explicit though open way. Meanings and re-signifying things co-exist and integrate with each other and create in the old colony a living and dynamic space where the past unfolds into the present and projects the future so that no time is lost within the life of the community or may be seen as inferior when compared to others.

Assembling the Pie 1. Place half of the dough in a baking tray, covering the bottom and the sides. 2. Place the filling over the dough. 3. Cover the filling with the other half of the dough. 4. Pass a beaten yolk with a bit of water over the dough. 5. Decorate with almonds. 6. Bake in oven for about 30 minutes at 175º.

155 163

PÁGINA 78

Talking about food gave new meanings to cooking

traditions by the immigrants to represent a cooking identity which, although clearly connected with immigrant roots, projects its own identity, broader than the limits of its ethnic ancestry and its customs. This movement is enabling Carambeí to become a regional center for cookery and gastronomy through a different path. The town is becoming more widely known for its gastronomy. Notwithstanding the complexity and richness of all the ancestral Dutch cooking and even the Indonesian one, the highlight of the municipality today is how it excels in confectionery which deals with pastries, pies and cakes, especially the production of pies and cakes. Pies and cakes are made from recipes and ingredients which respect the Dutch tradition such as Appeltaart, Kruidkoek, Spekkoek or Speculaas, the recipes of which have been presented here. However, there are also pies which are linked to other cooking matrixes such as the Swiss or German, or those which are part of the international confectionery such as pies made from ricotta, apricots, chocolate, lemon, and strawberry among others. There are also innovative pies which are unique such as chocolate with pepper, or those which belong to a Brazilian repertoire like the maracujá pie. And still, there is the most famous Dutch Pie, the flagship of Carambeí's pastry shops which, curiously enough, is not a traditional dish from the Netherlands but a deviation of the German pie, defined by the buttered cream, created by a chef of Dutch descendancy here in Brazil. However, this does not make it less tasty and certainly, the association of the Dutch pie with Carambeí clearly contributes to this new phase of recreation and consolidation of what could be called new traditions in the area of cooking in the old colony.

FOR DESSERT OR COFFEE Dutch Pie Ingredients Dough 400 grammes maize biscuits Filling 250 grammes butter

200 grammes sugar 900 grammes cream 80 grammes condensed milk 1 teaspoon vanilla essence 1 teaspoon blackcurrant liquor Covering 200 grammes cream 150 grammes dark chocolate Directions Filling Beat the butter with the sugar until it becomes whitish. Add the other ingredients of the filling and mix. Covering Melt the ingredients in water bath or in the microwave. Assembling the Pie 1. Assembly half of the biscuits in a tray with a removable bottom. Then add half of the filling. 2. Add the other half of the biscuits and then the other half of the filling. 3. Put in the freezer for about an hour. 4. Remove from the freezer and place the covering over the pie. 5.Decorate with white chocolate and cookies on the sides. In the one hundred years of Dutch immigration in Carambeí, the town has created food references but not lacking uniformity; plural but not diffuse; receptive and not excluding. From the pioneers, whose main food concern on arriving in Brazil was to find something to eat, until the town of today, ever more cosmopolitan and whose Dutch tradition is connected with wider cooking and gastronomical references, Carambeí has everything to become one of the regional gastronomical centers of Paraná. To end, in honor of the daily life that the immigrants dreamed of, suffered and struggled for and for which they built Carambeí, below is the recipe for Borstplaat, a sweet similar do the Brazilian pé-de-moleque which Dutch children have adored throughout the life of the colony. Bon apetit!

164

TO EAT AT ANY TIME Borstplaat

Ingredients 500 grammes sugar 1 spoon vanilla sugar 10 grammes butter 150 milliliters cream

Directions Melt the sugar, butter and cream in a pan with a thick bottom. Mix until everything is nicely melted and mixed. Remove the pan from heat and continue stirring until it thickens. Grease a baking tray and place the paste. Before it hardens, cut into small pieces, roughly 3 x 3 cm. Wait until it hardens and then serve.

Remark attributed to Jean-Anthelme Brillat-Savarin (1755-1826), in The Physiology of Taste (1990). 2 Teacher of the History Department UEPG. Pastor of the Evangelical Reformed Church project in Ponta Grossa. 3 TREFZER, Rudolf. Clássicos da literatura Culinária; os mais importantes livros da história da gastronomia. São Paulo: Editora SENAC São Paulo, 2009, p.11. 4 Look PRATT, Mary Louise. Os olhos do império: relatos de viagem e transculturação. Bauru: EDUSC, 1999, especially Chapter 1. 5 HOBSBAWM, Eric J.; RANGER, Terence. A invenção das tradições. Rio de Janeiro: Paz e Terra, 1984. 6 KOOY, Hendrik Adrianus. Carambeí 75 anos; 1911-1986. Carambeí: Edição do Autor, 1986, p. 7-8. 7 Ibid., p. 7-10. 8 The references to depositions and testimony on the following pages are extracted from KOOY, Hendrik Adrianus, Op. cit. 9 Ibid. p. 48-74. 10 Ibid., p.88. 11 The analysis from the cotidiano from the Colombia AND the dividends actual at the text have been baseadas well into chats feitas along BOESSENKOOL , As of GEUS DIJKSTRA AND SIJPKES (2010), than it is to have been apt freely by the author at the text. 1

166

ENDLESS HORIZONS: A BRIEF ENVIRONMENTAL HISTORY OF CARAMBEÍ Lorena de Pauli1

The Nature of Paraná If one were able to travel across the state of Paraná at the beginning of the 20th century from east to west, one would come across the Dense Araucária Forest, better known as the Atlantic Forest covering the forests of the coastal plains and the eastern slopes of the Serra do Mar. To the west of the mountain range, one would find the Araucária Moist Forest, or Araucária Forest, made up of forest formations typically found on the southern plateaux of Brazil where the araucária is predominant. Cutting across the Araucária Forest, there was a region of open fields, called the steppes, another typical characteristic of the plateaux of southern Brazil. There were also savannas, quite similar to the grasslands of the Brazilian central plateau which covered roughly 1% of the state. And finally, to the north and west, one would find the Semideciduous Interior Forest, the most abundant in rich wood which covered about 40% of the soil of Paraná. Today there is only 1% of this forest left.2 This can best be seen in Figure 1. One can soon notice that the environmental history of the grasslands, savannas and forests of the state of Paraná is unfortunately one of destruction if one takes into account that currently Paraná has only 9% of its original vegetation. The state had 83% of its surface covered by forests and the remaining 17% was occupied by non-forest formations, 14% of which were the steppes (grasslands).

The Campos Gerais of Paraná According to the “Historical and Geographical Dictionary of the Campos Gerais”3, the expression “Campos Gerais of Paraná” was designated by Reinhard Maack, a well-known geologist, geographist and adventurer in the middle of the 20th century. The region of the Campos Gerais had its boundaries set by the steppes, situated on the Second Plateau of Paraná. Therefore, the limits of the Campos Gerais consists of a long, narrow strip of land that goes from Jaguariaíva to the banks on the right side of the Negro River

which includes Lapa, as can be seen in Figure 2. Grassy wooded steppes or fields are constituted by grasses and cover softly undulating fields where there are forested areas on the river banks or isolated by the fields where the Araucária angustifolia predominates – known as the Pine Tree of Paraná. Apart from technical definitions, there are the descriptions of the travelers who passed through Paraná in the 19th century: Auguste de Saint-Hilaire was in Paraná in the 1820s and Thomas P. Bigg-Wither in the 1870s. These accounts enable a better view of the landscape of the Campos Gerais in the 19th century.4 Saint-Hilaire drew the boundaries of the Campos Gerais between the left banks of the Itararé River and an area near Registro de Curitiba, “where the ground becomes uneven and the green pastures give way to dark and imposing forests”. The French naturalist wrote about the region: This countryside is undeniably one of the most beautiful areas that I have come across since my arrival in America. The land is not as flat [...] but the undulating terrain is not high enough to limit the horizon. Extensive pastureland stretches as far as the eye can see. Small clusters of trees appear here and there along the lowland from which the valuable and imposing araucária pine tree stands out with its dark foliage contrasting against the luxuriant light green of the pastures. Here and there, one can see rocks on the hillsides from where a curtain of water spills into and disappears in the valleys. A large number of mares and bulls graze across the fields and give life to the landscape. Not many houses are to be seen; however, all are well cared for with orchards full of apple and pear trees. The sky there is not as bright as in the tropics but may be better suited to our fragile eyesight.5

Bigg-Wither had left Curitiba and headed towards the Valley of the Ivaí River when he came across a “high cliff”; it was the Serrinha, the western boundary of the Curitiba Plateau. According to the traveler, “the average elevation of this second low mountain range which formed the eastern boundary of another higher plateau, was 800 to 1000 feet higher than the one where we were then”. Mentioning the landscape, the English engineer recorded the presence of “giant pine trees and a vegetation of bamboo and other smaller trees”. Suddenly, “a little below the summit, the pine trees and other trees ended abruptly, giving way to a

gentle slope covered by grass until the top”.6 After climbing this small mountain range, they were met with “the grand reward”. The group was resting on one of the highest points of the Serrinha when they encountered a “splendid scenery”. Bigg-Wither recorded: To the south and southwest, the vast golden grass spread until it was lost to the sight, fluctuating in gigantic waves towards the deep Iguaçu Valley, far in the distance and far below; then, rising again on the other side, the undulating movement continued until the waves gradually decreased and sky and earth became one and were lost in the distance appearing to be endless. No details caught the eye, with the landscape losing itself in the immensity of the scenery. Only some rickety trees were seen while some pine trees dotted the view reflecting their dark green boughs in the deep streams which crossed the meadows. That was all. In addition, this great plain, almost limitless, had no landmarks where the eyes could rest. There was still another picture. To the east and south, beneath our feet, like a world apart, spread a beautiful plain covered by forests of the lower plateau whose boundaries were the blue peaks in the distance of the Sea Mountain Range.7

Bigg-Wither was impressed with the vastness of such a sight; this immensity gave him the idea of the limitless, while the “senses expanded indefinitely". This was what the traveller felt when entering the Campos Gerais of Paraná.

The Natural Environment of Carambeí and the Dutch Immigrants

The map of the Carambehy property dating from 1923 shows how the plots of land were laid out and gives reference to boundaries, rivers and roads. Bordering this property was the São João Farm as well as São Daniel, CasaBranca and Areião farms. In addition, the Boqueirão, Moinho, Casquinha and Catanduvas farms are mentioned. The rivers that are identified on this map are São João, Pitanguy, Areião, Mouquen, Jotuba, Lageado, the streams from the Ramos and Tapeira de Carambey Rivers; moreover, there is the Tibagy Road, the railroad from São Paulo to Rio Grande do Sul and Pilatus and Carambehy Station.8 In the town of Carambeí there are two very different kinds of landscape to be found due to the fact that the Devonian Scarp, which divides the First and Second Plateaux of Paraná, crosses the municipality from southeast to northwest. Because of this, the landscape to the east is typical

PÁGINA 89

PÁGINA 88

167

of the First Plateau – highlands covered by Araucária Moist Forest -, with forested areas broken by farmland. To the west are the Steppes, typical of the Second Plateau, all of them highlands, broken by deep chasms with grassy vegetation and scattered clusters of trees spreading across the fields or in the riparian forests and by cereal crop. The first Dutch immigrants who arrived in Carambeí in 1911 were coming from the multi-ethnic colony of Gonçalves Júnior, in the region of Irati, an area of Araucária Forest. Unable to adapt themselves to life in the forest and dissatisfied with the general conditions for living in that community, they accepted the offer to form a new colony in the Campos Gerais region. In the “Definite Property Title”, conceded by the Brazil Railway Company to Hendrik Harms in the 1920s and whose charter for the buying and selling pledge had been signed in 1913, there were some conditions that the buyer had to respect. One of them referred to forested areas or clusters: “The use of existant forests in this lot will be done so as to avoid its devastation, observing what the laws prescribe or the conditions of forest codes which are in effect”.9 In “The Rural History of Carambeì”, Franke Dijkstra registered how the clusters were used and the good impression of the Campos Gerais: The few forested areas, typical of the Campos Gerais, were normally found in the lowlands and river banks. Thicker trees were cut for buildings on the properties. They always avoided completely cutting these beautiful forests which, with their rivers and waterfalls, can be considered one of the loveliest on earth and which stand till this day beautifying the Campos Gerais.10

Franke Dijkstra, who arrived in Carambeí in 1947 at the age of five, remembers that, in those times, few clusters of araucárias were completely cut to the ground and only the thicker trees were cut. There were many araucárias in Carambeí and they can be seen in the middle of ploughed fields and forests until today. The walnut tree, part of the subforest of the Araucária Forest, was not usually seen in sandy soil areas. Dijkstra explains that his farm is on either side of the Pitangui River and walnuts can only be found where the soil is redder. Dick de Geus has memories of the stories he used

Carambeí, happy land, I miss you immensely, Always remembering the strong winds, Over the fields and mountains.

PÁGINA 92

to hear when he was a child of the planting of trees in Carambeí. According to him, the first immigrants wished to make the landscape cozier and to acheive this, they planted tulips and cedars to bar the customary winds of the Campos Gerais. In addition to these trees, the immigrants planted orchards with diverse fruit among them - pears, apples, oranges and peaches. In Carambeí's anthem, the wind is present in the first verses:

Some of the verses shown by Dick de Geus praise Carambeí's natural environment, highlighting the hills, the wind, the horizon's immensity, the streams and the rain. It is worth transcribing them: Where the country hills shine in the sun Where the eastern howling winds greet our wooden home I celebrate while viewing the immensity “I love you, my Carambeí” Where the glowing cattle grazes on the meadows close by Where the streams burble strong after a heavy summer's rain I celebrate while viewing the immensity “I love you, my Carambeí” Where the farmer has a lot of cattle and sweet potatoes Where the cattle low loudly in a land which has even botflies I celebrate while viewing the immensity “I love you, my Carambeí” God's hand is here as it is all over the world He protects and blesses us in our new land I humbly knee down before God, also in Carambeí.

Franke Dijkstra has the best of impressions on the natural environment of the Campos Gerais. According to him, “the combination of clusters and fields are the most beautiful thing there is. It is the most beautiful scenery of the region”. He adds: “What is really lovely is this undulating terrain!” However, he states that “the fields are becoming uglier because they are no longer burned. What made them

PÁGINA 93

PÁGINA 90

168

so beautiful were the flowers blossoming after the burning of the fields. This is the case of Vila Velha, which is becoming brushwood - it is no longer like the fields”. To make the landscape similar to what it was many years ago, Frank suggests controlled burning, when the straw is a little humid, and placing cattle there afterwards. In other words, “to do what was done before so as to go back to the original natural landscape”. The rivers were frequently visited by the young people of the colony for their leisure as Franke Dijkstra commented. They fished for lambari and catfish (typical fish of the area) in the Tartaruga and São João Rivers. They also went on fishing campings of one or two weeks on the Pitangui and Tibagi Rivers. Dick de Geus adds that on these fishing and hunting outings, the natural environment of Carambeí used to be discovered. The youths, spellbound by the beauty of the discovered scenery told others that they were going to check if the splendid scenery really existed. With regards to hydrography, the Basin of the Tibagi River is formed by Carambeí's rivers and by small tributaries on the right banks, and mainly by the Pitangui River. The source of the Pitangui River is on the First Plateau, then the river cuts across the deep valleys of the Devonian Scarp towards the Tibagi in the west. The Devonian Scarp is on the border between Carambeí and Tibagi. Once in Carambeí, the Pitangui River receives the important tributary of the São João River which forms imposing canyons escavated in the sandstone of the Second Plateau. Hunting was another alternative activity for the inhabitants of Carambeí. Franke Dijkstra hunted many quails; to this day, one can find quite a number of them in the area. He stated that he hunted a deer only once. Besides this, innumerable pictures belonging to the inhabitants of the Dutch colony of Carambeí show deer-hunting. The hunting of the guará wolf was also evident. Carambeí's native fauna has examples that belong to the Araucária Forest and the Grasslands. This is due to the fact that it is situated in a transition region between these biomas, being considered an area of ecological tension as it suffers this borderline tension. Among these animals, one can point out the maned wolf, the bandeira anteater, the jaguar, the tapir and the pacas, all in danger of extinction. According to “The Rural History of Carambeí” by Dijkstra11, the grasslands were closer to the origins of the

immigrants. This made their lives easier since they were already experienced with dairy cattle and this propitiated the production of food and milk despite the infertility of grassland soil when compared to that of the forests. Dairy cattle were fed from native pasture land, complemented by ration which was prepared in the following way: one bag of manioc flour, one bag of cotton pits, one bag of flour bran and mineral salts. Until the 1950s, this was the cattle's food. More nourishing food was used for fodder such as sweet potatoes, manioc, maize, turnip and some grasses grown on small plantations. Besides breeding dairy cattle for milk and dairy products, which was the economic basis in the first years of the colony, there were other economic activities: sawmills, stored charque meat, trade, fruit plantations growing black acácias and other farming crops such as the castor oil plant and manioc. There was pig-breeding and poultry for the inhabitants' own sustenance and sporadic sale. After the 1950s, the landscape of Carambeí changed completely. However, according to Dick de Geus, many farmers and inhabitants were reluctant to rent out their lands so as not to change the unique landscape of the Campos Gerais.12 Before that, all the areas had been used for beef cattle on an extensive scale and plantations on a small scale. What could be seen from then on were large and extensive tilled areas for rice, the first large-scale culture of the region, which resulted in the change from using animal traction to more powerful tractors.13 According to a survey done in September 1953, Carambeí had 77 properties, a total of 1400 dairy cows, plus 1297 young cows and 33 breeding cows. The grassland area was 8089 hectares large, 384 of which was for plantation of sweet potatoes and other summer or winter forage. The pastures, as the feeding base, were of native grasslands, low on nutritional value; because of this, complementary nourishment was necessary for the production of milk. Many areas of grassland began to used for the cultivation of rice. However, after three years of rice planting, there was doubt as to what crop to invest in. Lacking in capital for investments in other farming activities, many of these areas were left empty for several years, becoming used as henneries for poultry. Only after the 1960s, wheat, soya bean coming from Rio Grande do Sul were considered good crop rotation and consolidated themselves in the region. During the emergence of these areas which, up until

PÁGINA 96

PÁGINA 95

169

then had been “empty” and where there were fauna, flora and some cattle grazing, many wild birds were seen, especially the carancho (a kind of hawk) and quail. Other animals were seen such as the white deer, the maned wolf and, at night, the pampas fox, a mammal from the canidae family, besides other small animals. In this sense, the Department for Technical Assistance of the Cooperative Central de Lacticínios do Paraná Ltda. marked the beginning of a time of technological innovations which characterized Carambeí's success in farming activities. Since the 1950s, the Cooperativa has been investing in research and experiments to enhance soil fertility and fight erosion, diseases and weeds; all this occurred in the Clube da Minhoca that was set up by local farmers. From the end of the 1970s, a technical innovation in farming production would consolidate Carambeí as a technological pole together with soil and environment conservation. This innovation was only possible thanks to the experiments and research done by the Department of Technical Assistance of the Cooperativa. They were fundamental to obtain information on plant nutrition, disease control, genetic material, plant density, optimum time for planting, the best crop rotation and soil management. In 1976, all this information resulted in No-till Farming, a technique that is characterized by planting on the remains of the previous crop. According to information from the World Wildlife Fund (WWF) Brazil, no-till farming meets the recommendations from the United Nations Conference, Eco92 and the Brazilian Agenda 21. This technology has been used in Brazil since the beginning of the 1970s when it was instilled in the south of the country. In Brazil, there are currently 9 million hectares of farming land using the no-till farming method. No-till farming is a set of techniques which propose an improvement in environmental conditions, including water, soil and climate, for the best use of the genetic potential from the production of the various crops, according to official information given by the Brazilian Enterprise for Farming Research (Embrapa). This form of planting has three requirements: avoid tilling soil, use crop rotation and use the crop as covering to form the straw which is associated with the management of pests, diseases and weeds. In the booklet “Reasons for Using No-till Farming”14, Franke Dijkstra explains how he began to use this

170

technique. The soil of his property had serious problems with erosion following a few years of planting rice and the introduction of the soya-wheat binomial. In 1975, Dijkstra began to plant in strips in which the areas of soya were substituted by corn the following year. According to him, planting in strips was the starting point for no-till farming, in 1976. Added to other practices - burning and flow channels – he solved 80% of problems with erosion. However, in those times, the consequences of Notill Farming were still unknown, such as what would happen to the soil after several year of no tillage. The problem of soil compacting would worsen and the soil would have to be stirred in the future. Data on herbicides still did not exist and knowledge on this was limited when talking of crop rotation. To find an answer to all these questions, Franke and Manoel Henrique “Nonô” Pereira went to the United States to talk to Shirley H. Phillips, the father of No-till Farming in search of a solution to all these problems. The advantages of No-till Farming are many, some which can be highlighted: the end of water and wind erosion, the conservation of water, nutrients and soil; a decrease in loss at harvest-time and more farming productivity; an increase in organic material and soil life; fewer landslides and soil consolidation; more water infiltration and underground water replacement; a decrease in water pollution; a decrease in flooding and an ecologically balanced system.

Graduated in History from the Tuiuti University of Paraná; has an MA in Cultural History from the Federal University of Santa Catarina; is teacher trainer at the Post-graduate Distance Course in History, Art and Culture at the State University of Ponta Grossa. 2 RODERJAN, C. V.; GALVÃO, F.; KUNIYOSHI, Y.S.; HATSCHBACH, G.G. As unidades Fitogeográficas do Estado do Paraná. Ciência & Ambiente, Santa Maria, v. 24, p. 75-92, 2002. 3 DICIONÁRIO HISTÓRICO E GEOGRÁFICO DOS CAMPOS GERAIS – UEPG, 2003. Disponível em: http://www.uepg.br/dicion/campos_gerais.htm. 4 BIGG-WITHER, Thomas P. Novo caminho no Brasil Meridional: a Província do Paraná. Rio de Janeiro: José Olympio, 1974, p. 92-93. 5 PEREIRA, M.A.M; IEGELSKI, F; O Paraíso Terrestre no Brasil: Os campos Gerais do Paraná no relato de August Saint Hilaire. Revista de História Regional, Ponta Grossa. p. 47-72. 2002. 6 BIGG-WHITHER, Op. Cit. 7 Ibid. 8 DIJKSTRA, Franke. História rural de Carambeí. 9 PLANO DIRETOR MUNICIPAL DE CARAMBEÍ. Disponível em: http://www.carambei.pr.gov.br/?q=node/39. Acesso em 21/03/2011 10 Ibid. 11 Ibid. 12 Interview with Dick de Geus. 13 DIJKSTRA, Franke. Após 1950. Edição do Autor, s/d. 14 DIJKSTRA, Franke. Porque utilizo o Plantio Direto. Edição do Autor, s/d. 1

171

172

“THERE IS NEVER ANY HUNGER HERE”: DUTCH FARMING TECHNOLOGY IN CARAMBEÍ

PÁGINA 102

PÁGINA 101

Pedro Henrique Weirich Neto11

Introduction From a historical point of view, the regional colonization of the Campos Gerais presented two different and interesting themes: one was propitiated by the activity of the cattle herders and the other by the arrival of the European immigrants that included the Dutch. Although the latter occurred in a particular or indirect way, the aim of the authorities of Paraná was to promote European colonization as a means of using labor force to expand economic activities at the beginning of the 20th century, such as commerce and industry, showing that their capacity was known in these activities. The arrival of able farmers was normal, although they mastered farming techniques for temperate climates as well as their knowledge of commercial techniques. Since 1911, with the arrival of the first immigrant families up to the present day, the enterprising and innovative spirit, not necessarily in this order, has been to search for technological solutions for Brazilian farming processes or the adaptation of European ones. In this sense, transforming the low fertility of shallow and sandy soil of the Campos Gerais and the hard winters into sustainable comfort for their families is an ongoing challenge.

The Beginning In 1911, with the purpose of starting a new life and due to the contract with the Brazil Railway Company, the first Dutch families settled in Carambeí in the region of the Campos Gerais of Paraná, supplying milk and dairy products to the company. In 1820, Auguste Saint-Hilaire baptized the area as the terrestrial paradise of Brazil, a theme that later served as a vehicle for immigration propaganda (Figure 1). The French naturalist described, with botanical eyes, the splendors of the region, as well as the productive wheat crops and orchards. Making a comparison with Europe, he described a great difference in the climate he found in the area. After the first unsuccessful colonization in a forested

area, the Campos Gerais appeared to be promising for the Dutch immigrants. However, while aiming at working with economical activities, reality appeared to be much more complex: the soil had low natural fertility, was shallow and sandy, and the undulating relief made the work all the more difficult. According to the Embrapa2 (1984), 37% of the soil in the area is Cambisol; approximately 16% is Litholic Neosol while the rest is mainly Latosol and Argisol. These heterogenous soils are not very deep.3 Sá4 (2001) chose four areas in the Campos Gerais to represent the regional geological formations. The author reports that one of the areas is classified as Furnas, another as Ponta Grossa formation and two having re-worked material between the two formations. With regards to the Furnas formation (sandstone), the average content of clay for the superficial layers (0 to 200mm) was approximately 300 g kg-1; for the Ponta Grossa formation (chaff), the average content was approximately 700 g kg-1, while for other areas the average values for clay content were around 400 g kg-1. The humid subtropical climate (Cfb) of the region, according to Koeppen, is, mesothermal, with cool summers while the winters have severe and frequent frosts. There is no defined dry season (Agronomic Institute of Paraná – IAPAR, 1978).5 The lowest temperatures come nowhere close to the those of northern Europe. But when considering the farming aspect, the variation of crops planted in accordance with their zones is much reduced and the planting times have to be rigorously obeyed since the growing stage of a crop, if it gets frost, can result in total loss of this crop. Due to this, the pioneers were faced with a situation which they described as “very difficult to extract anything from such weak soil”. The way in which the “locals” used the land at the time was having beef cattle on an extensive scale with approximately one head per 5 ha and having five years to reach 12 arrobas6 and ready for slaughter. It is interesting to point out that this was the farming business practice at the time on large properties belonging to traditional families who were also into politics and economics.

173

PÁGINA 106

Cattle Aiming at improving soil fertility, the first technological action was to use cattle manure as can be seen in figures 2a and 2b. Since 1940, they indicated that a manure dispenser was used and one can highlight the quality of the building for the herd. Milking was done in this building, besides complementary feeding and sanitary control. Since the animals slept inside, this could be called semi-confined breeding so that the manure, concentrated in one place, made the work easier of gathering it and scattering it on planted areas. There are accounts of the time that to correct fertility, bone flour was used as well as natural phosphate. The case is very interesting for the region which, as has already been mentioned, was a large producer of beef cattle, and this farming corrective was probably available and at a very low cost. Due to the handling of this and the constant exchanges of travel, as well as other families arriving from Holland, it is clear that the farmers knew of this but did not implement it on a qualitative nor quantitative scale as this was not a paid job. The natural low soil fertility resulted in pastures of low nutritional value for animal use and so complementing their feeding with ration was necessary. Until the 1950s, this constituted in fubá (corn flour), cotton pits and wheat flour, added to mineral salts. The use of sweet potatoes was common, manioc and fodder turnips as complements in the nutritional management of dairy cattle. Although the native fields were already adapted to the harsh winters, the quantity available for this season decreased significantly which resulted in less milk being produced. In this case, besides using some grass and feeding the cattle in the trough, hay was used (figure 3A) so as to have a production in winter similar to that of the summer, thus meeting market needs satisfactorily.

PÁGINA 107

PÁGINA 105

PÁGINA 104

Besides problems with the natural low fertility of the native soils, aiming at producing milk, the pioneers also had the problem of the seasons which meant that in the winter the required amounts were practically not met.

It is common to hear that the cattle at that time was quite hardy which was necessary, and due to this, productivity was very low. However, through photographs (figure 3B), one can notice an improved genetic for their time that shows the producers' concern with this as well as their competence. Concern for genetics was constant. From the 1950s, with the advent of motor-mechanization, larger areas and the possibility of new farming management, new ways of feeding dairy cattle became feasible. Importing genetics was always common but the improvement of the existing herd also deserves to be mentioned. Throughout the years there were some agreements, investments in their own technical assistance, demand for the installation of good quality private technical assistance as well as the demand for governmental departments lifted the qualitative and quantitative indices which were recognized internationally. On average, the quantitative indices can be compared to European productivity with inferior costs while the qualitative indices compared to dairy products which value such credits. The Standard 51 from the Ministry of Agriculture and Food Supply (MAPA) which still scares many milk producers as to quality standards as well as the deadlines, all this has long been surpassed by local producers.7 Although the crop and the economic situation which presented itself to the pioneers was invariably for producing milk, there were always attempts at alternatives which could be added to the productive process. Pig and poultry farming always existed especially as subsistence and as a way of saving money. The region has a historical tradition as a trading center for cattle and pigs which explains that some of the pioneers' basic needs were met with the sale of pigs when they went to the town. Among the attempts at alternative ways of income, a beef slaughterhouse was built; to preserve the meat, salt was used so that the end product was called charque (jerked beef). This enterprise was important for many years, enabling the trading of leather which led to forestry, more precisely the Black Acacia (Acacia mearnsii), sold as tanning to tan the leather.

Agriculture At the beginning of the 20th century, the Campos Gerais did not have a tradition of farming and this explains the lack of technical information which was economically and adequately viable. The information which was found was mainly directed towards extensive farming so that the region was still considered inept or with low capability for agriculture. Many attempts were made such as the growing of fruit (oranges and pears) as well as agro-industrializing juice and wines. Other crops were tested on larger scales – castor beans and manioc, for example – but the economic results were unsatisfactory. Until the 1950s, reports show that farming was only for the management of feeding dairy cattle or for private use or small exchanges. Rice was the main crop at the beginning and there was rotation between this crop and new areas and fallow land. There is information that until 1947, there were only two tractors with metal wheels in the region. From that year, with the arrival of the first tractors with tyres, large scale farming was implemented in the region (figure 5A). The level of planting quickly increased from one hectare to 15 hectares. New areas were rented or bought. In the 1950s, the immigrant Jan Herman de Geus

PÁGINA 110

PÁGINA 108

This did not prevent experiments with turkeys, for example, as well as experiments with know how in activities with pork and poultry. In the case of pigs, genetics were improved with the help of the State Department of Agriculture through the Model Farm, installed in Ponta Grossa. The cooperative which was founded by the pioneers in 1925, grew and became famous for the quality of its agroindustrial products. A branch of this production was the founding of one of the first industries of Paraná which dealt with poultry, genetics and high technological means. It continues to this day as one of the market leaders, supplying eggs and chicks to a large number of the producers in the country who are not part of large agro-industries in this sector.

PÁGINA 109

174

planted 60 hectares of rice on rented land which was considered a temerity at the time. In the same period, the cooperative bought new land and passed it on to the cooperativists, and a new pattern for soil exploitation began. Complementing animal feed was still the main focus, but rice crops and wheat grown areas were beginning to appear in the Campos Gerais (figure 5B). Even with this system of crop rotation used in areas, the appearance of pests and diseases reduced the productivity of these crops. The 1950s can be seen as a turning point in the farming of the Campos Gerais. Motor-mechanization and its various imported options led some producers to set up dealerships for tractors and farming machinery, turning the pioneer into a businessman. Although a field station had been set up in 1919 in Ponta Grossa to work with wheat, it was developed in 1942 by the National Service for Farming Research (SNPA), which created the South Farming Institute (IAS), which launched several varieties of wheat that were widely used in the 1960s.8 This decade is marked by the binomial soya-wheat with area crop rotation. The conventional way of preparing the soil was used and, to improve the operational efficiency and worsen soil conservation, the disk harrow replaced the plough. Even with advanced techniques and high technology for the time, such as preparation and the level seeder, erosion started to appear due to the fragility of the soil and relief of the areas (figure 6a). In 1971, the first experiment with no-tillage was installed in the Field Station belonging to the Southern Research and Experimentation Institute (IPEAME) of the National Department for Farming Research and Experiment (DNPEA) in Ponta Grossa. A technique based on three basic assumptions – least possible soil turning; maintenance of soil covering; crop rotation -, No-Tillage was regionally incorporated and was used commercially in 1976. From this time on, the development of a system of management occurred within the farming properties of the region, giving special emphasis to the seeders. The seeder, taking into account the amount of transformations which it went through and still does currently, can be seen as the machine which best represents this system.

Two aspects of this technology draw attention as to the change in paradigms by the farming producer. The first is the investment in a crop which will not be harvested, as is the case of the winter cover crop, best represented by black oats (Avena strigosa). This is sowed and then rolled over the soil, to protect it from direct impact from the rain and slow decomposition, supplying feed for the micro-organisms and for the soil itself. In return, the physical conditions of the soil improve, like in sandy soils, which happens at approximately the fifth year of using this system. The second aspect is crop rotation which consists in alternating crops which are temporarily different in the same area thus avoiding an accumulation of pathogens and pests and balancing demands of soil fertility. This management is accepted and used in the region as a rule. While it is common in other areas, technicians suggest planting crops which might be more economically interesting for a specific period, even if this recommendation is contradictory to the stipulation of the previous crop that adheres to crop rotation. The success of No-Tillage can be attributed to a group of farmers technically highly developed and established on a complex of extremely fragile soils in the Campos Gerais of Paraná (Figure 6A).9 Another interesting fact has to do with beans – strongly related to family agriculture due to the intense use of labor force for the harvest -, which today is a reality in summer crop rotations. Having high agricultural income, it enables two harvests in summer or following the crop which was used as silage. For this case, motor-mechanized harvesters were adapted and developed (tested) and are used today on a large scale. Many activities or interactions could be listed with regards to agricultural activity but there would not be enough space: the technologies for optimized operational capacity with fertilizing bags have been used in the region for a long time; the current concern for forest exploitation with a specific technical department; the drawing of maps of soils for the region, etc. These are all technological enhancements which deserve specific chapters in this discussion. Since No-Tillage is the flagship, universities and institutes from all over Brazil do research in the region. In

this way, innumerable academic papers have already been published using the data generated by these conditions. The presence of producers from all the Brazilian regions in technical meetings is high. Today, there are technical meetings of all types, from research institutes, state and private, farming companies from all areas which use the technological reality available in the region. The State University of Ponta Grossa gives an annual international course to discuss organic matter in the soil, together with technicians from Asian and African countries. All this technically keeps the region of the Campos Gerais on the move. PÁGINA 121

PÁGINA 111

175

Sustainability The producers' economic sustainability is given by a countless array of combinations of ways of exploration, yearly renewed by their own enterprising capacity. This occurs by investing in their own ideas or demanded and sustained by their own private department for research, or even through demonstrations of products and processes by private companies. The joint exploration in farming and cattle is a regional reality. Although the term “integration plantationcattle” is used for a format for this type of exploration, producers make countless combinations of these. Silage from the whole corn plant, humid grain, soya, pre-dried from winter crops and of soya, different crops for feeding management for the dairy cattle such as barley are some of the common activities of the region. In the case of silage from the whole corn plant, a technical assistance group has currently organized a competition for the best silage, with advice given on the size of the fragment and specific mass, which facilitates seeing how involved one is with the quality of the practices carried out on the fields. In this type of activity, providing services deserves to be mentioned. It is much discussed and highlighted as a great solution for the high costs of motor-mechanization in Brazil as well as a way for professionalization and an improvement in the quality of hand labor. In the region, there are qualified and well-equipped silage companies whose

services are spread throughout Brazil. Technologies considered up-to-date are common in the region. Genetically modified crops have been used for a long time, not with the pomp which normally accompanies them but with the environmental cares which they still deserve. In the case of soya, a system of crop rotation is used in areas which have problems in controlling spontaneous plants in the short term and going back to planting nontransgenic. The study of soil and plant space variability, commercially known as precision farming, is relevant. The ABC Foundation, a private research organ, has a specific researcher for technology. This organ signs agreements for studies with important Brazilian universities and has stateof-the-art sensors for technical analysis. In this case, precision farming is still not employed much because the adoption of technologies does not normally occur through trends. There are maps on grain harvests from the year 2000 for some of the crops in the region. The costs for the phytosanitary controls of crops, together with their social and environmental impacts, led to studies and the implementation of a set of agrometeorological stations located in technically chosen places. So in a short time, according to the temperature and relative air humidity, one can have the probability of phytopathological risks and can consequently decide on the action to be taken. The discussion of these technologies is usually held in the Campos Gerais. Technical encounters, in their different formats, are activities which have always been a part of the daily life of the region (figures 7A and 7B). The first meetings on No-Tillage, promoted at the beginning of the 1980s, are milestones in Brazilian agricultural history. This set of factors led to high farming incomes in which all the chains which were invested. In 2009, the average productivity of corn, soya and wheat of the Batavo Cooperativa Agroindustrial were 9.900, 3.174 and 3579 kg ha-1 (BATAVO, 2010) respectively. For milk, productivity in 2008 was 26,8 L cow-1 day-1.10 It is important to highlight that these numbers are average and within the edaphoclimatic conditions already described.

It is clear that sustainability is a lot more than good agricultural income. However, there are regional concerns which are technological, environmental and social which show the sensitiveness and again the same enterprising spirit of the Dutch pioneers. The technique of biodigesters to manage manure, with several uses of methane, is beginning in the region. Hybrid uses of manure are happening, the solid part going to compost heaps and the liquid to biodigestion. With regards to electric energy, studies on wind availability have been done in the region. Concerned with the current environmental legislation in Paraná, the ABC Foundation created the Laboratory of Georeferenced Systems of Information in 2001; in 2002 it did a photographic flight using 1:10.000 scale of the region. There are few participants of the Brazilian agricultural chain that are aware of the power of this tool. As to the social aspect, there is concern with the collaborator being considered above the national average, but what calls our attention is the concern for the family. Perhaps the cultural or historical aspect of the colonizers leads to a strong relationship but with a clear concern that the younger generation will have to be prepared for the future. In this context, always implicit is the concern of succession that must consider and build professionalism and competence, as have been often cited. In this way, even with the ups and downs of national and international economy throughout the years, passing through great financial crises and economic plans of different kinds, the farming saga of the pioneer Dutch colonizers has held. United, they have persisted and overcome obstacles besides significantly contributing to Brazilian farming and cattle breeding. PÁGINA 117

PÁGINA 114

176

Final considerations One of the pioneers stated – with pride – that “noone ever starves here”. Although the land had been considered weak, this was not a limiting factor but the “will for work was crucial”. The colonizers' social and economic growth is, without doubt, connected with No-Tillage and to the fact that they form and believe in an associative

177

organization: the cooperative. With the same spirit of the pioneers, the search for new technologies is incessant no matter in what part of the globe they can be found. Individually or via the cooperative, technical trips, imports and the presence of international researchers are daily activities. At the same time, economic growth or agricultural activities have raised the standard of exploration to an envious level. If there were statistics as to technical and agricultural tourism, the Campos Gerais would be one of the champions of such visits without doubt. The future scenario is promising. Concerns with family succession, energy issues, agro-industry associated with existing productive chains and, in addition, the continuous advance of trading relationships, are extremely up-to-date and strongly present in the Dutch community of Carambeí.

Adjunct professor from the Department of Soil Sciences and Agricultural Engineering from the State University of Ponta Grossa. 2 EMBRAPA EMPRESA BRASILEIRA DE PESQUISA AGROPECUÁRIA. Levantamento de reconhecimento de solos do Estado do Paraná. Brasília: EMBRAPA/SNLCS, 1984. 413p. 3 SÁ, M. M. F. Abordagem quantitativa na predição espacial de atributos do solo e geração de zonas de manejo agrícola. 117p. Tese (Doutorado) - Piracicaba, ESALQ/USP, 2001. 4 INSTITUTO AGRONÔMICO DO PARANÁ IAPAR. Cartas climáticas do Estado do Paraná. Londrina: Instituto Agronômico do Paraná, 38p. 1978. 5 Unidade tradicional em gado de corte, 1 arroba equivale a 14,668 kg. 6 BRASIL, Ministério da Agricultura, Pecuária e Abastecimento. Instrução Normativa n. 51, de 18 de setembro de 2002. Available at: <http://www.esalq.usp.br/departamentos/ lan/pdf/InstrucaoNormativa51.pdf >. Acesso em: 17/12/2010. 7 LAGO, M. B. História do Melhoramento do Trigo no Brasil, Boletim Técnico n.10, Instituto de Pesquisas Agronômicas (IPAGRO), Departamento de Pesquisa, Secretaria da Agricultura, Estado do Rio Grande do Sul. Porto Alegre, RS., 1983. 80p. 8 LOURENÇO, Gilmar M. Cenários do agronegócio no Paraná: restrições e oportunidades. Análise Conjuntural, Curitiba, v. 20, n. 7-8, p. 3-9, jul./ago.1998 9 BATAVO, statistical data 2010. 10 Idem. 1

178

MEMORIES OF OBJECTS, PICTURES AND HUMAN DARING SNIPPETS OF THE DUTCH IMMIGRATION IN CARAMBEÍ

“One needs to remember. But remembering is not enough. One needs to experience the collective memory” Luiz Naue

What would happen to a community were it not for the memories which give life to the different ways of being, thinking and living of its members? How do these memories become present and help form part of the daily social life? Recollections of talks... which generate other talks. Places which, due to casual experiences, leave a mark in the life of people who lived in the community. Places for meetings to discuss collective improvements, organize life or plan ways of using a specific public area. Celebrations or spontaneous games, reinvented and adapted. Streets, squares, schools, churches, hospitals, clubs, workplace or a crossing giving access to the town… everything can bring to mind years, decades and, from 2011, also a century of history of the Dutch community in Carambeí. Memories, therefore, do not survive simply from geographical or institutional references of a group. Parties, religious activities, casual street crossings (without traffic lights), the construction of houses and buildings silently occupying an area, just as in cartoons – often discussed – they format, as in a dialogue with the manifestations of human perceptions, life in the community. All this and, certainly, uncountable other situations represent the 100 years of the colonization of Carambeí. This is one of the impressions that any visitor can have today when entering the town. One of the merits that the scholar Maurice Halbwachs2 refers to 'collective memory'. The reference studies of this French3 sociologistindicate that individual memory would be the basis of remembering, but it takes effect from some social support, which tends to individual perception with memories of the others (actors), imprinting a collective dimension on the actors who share the same experiences or situations. In this way, memories are not restricted to human thought but gain visibility in objects, pictures and, of course, the memories that such characters tend to express in numerous relationships (of memories) of daily life. Without Maurice Halbwachs's contributions, it would be difficult to

PÁGINA 126

PÁGINA 124

PÁGINA 123

Sérgio Luiz Gadini1

think that small and simple utensils could become so important as to tell stories and record experiences – be they difficulties, challenges, disillusions or achievements. With objects, utensils with little functional use, faded images or even appliances which 'communicated' experiences of distant representations, collective memory is also brought up to date! To such a point that the simple reference to an object can bring to the surface situations which remit to individual actions, possible in social life, conflicting or questioned but made present by the 'memory' that specific objects awaken in human beings. Thus, the reconstitution of memories could not be restricted to one or other individual account. Confronted by other similar experiences and situations, such stories gain life and become 'collective memories' which mark the present, having the past as a start, and from where clues can arise to evaluate future options. And how does collective memory materialize? Behavior, ways of expressing oneself, eating habits, dressing, educational practices, religious rituals, pictures and stories that, when told, begin to be part of the imagery of the citizens. Educational practices, generally associated with religion in communities of European immigrants, are also a part of collective memory. This is what Joanna Los Gehrmann remembers – a descendent of Dutch immigrants in Carambeí – when she highlights the contribution of Charlotte Muller, a teacher, who arrived in Carambeí in 1935 and became an important person in the community for giving classes on health and hygiene, which helped to reduce child mortality rates at the time. 4 In times when doctor and hospital assistance was scarce, people of the community were forerunners in family aid. The couple Leendert and Wilhelmina Verschoor were part of the first group of settlers who arrived in 1911 and became responsible for religious work and care of the sick of 5 the community.

The 'memory of objects', preserved by people who lived or still live in Carambeí, is one of the countless ways of keeping alive experiences situations, daring, dreams, disillusions and bets that, in one way or another, can be registered throughout the 100 years of Dutch colonization in the Campos Gerais. And part of this 'memory of objects' can be seen today by any visitor who visits the region in the Memorial House set in the Historic Park of Carambeí. Some images show that the 'memory of objects' gains expression and visibility in a simple walk round the Memorial House and the Historic Park. In the Memorial House, a large number of utensils, objects and material goods donated by people of the community shows how they joined in a collective effort that the town dwellers hope will be preserved. It would be also possible to understand how consumer and utility goods exposed in the store of the Historic Park are a sample of the countless food and products sold in the small stores that served the town dwellers. Canned food, rum, glasses, cutlery, plates, bowls, tobacco, flour, sugar and working tools all show the basic daily needs of the citizens. And for this, there are the handmade scales used in markets, with the weights in grams, a manual calculator and wrapping paper which are all indispensable elements of small trade. In the same series of memories, the pennant which marks the 60 years of the Carambeí Colony (1911-1971) highlights the symbols which marked the history of the community: animals and farming products which summarize the life of the citizens. Memories can also be preserved in typical costumes as is the case of the Dutch clogs, made of wood, historically used by farmers in their daily work. Clogs are also in the Memorial House as well as replicas throughout the community. Another mark of Dutch culture are the windmills which marked the economic development of the country since the Middle Ages and which also mark traces of an identity which is present in cultural images of immigrant communities. Memory of eating habits, ways of dressing or educational practices which pass from family, church, school and are used as a way of social interaction, all of which indicates the exercise of citizenship.6 The life of the immigrants, most of the time marked by difficulties in adaptation, also implies educational actions as a result of geographical conditions, climate, social routines and the

search for a better standard of living. With the Dutch colonization in Carambeí in March 1911, it was no different! Farming productivity was organized in a cooperative way. The contracts with the Brazil Railway Company and the gradual farming and dairy (milk and derivatives) production for the railway company began to mould the ways of organization of this emerging village of immigrant families. The communication of memory or memories of a local communication. In this way, one can understand the objects which, in differing proportions, were a part of the life of tens, hundreds or thousands of immigrants in the community. A camera (Unicamatic, from the Fotobras industry of the state of Paraná), a telephone, a film projector more than sixty years old, a radio and Record player from the 1940s, a piano, televisions from the 1960s and 1970s, school books, religious printouts and newspapers which go back to seven decades of existence in all, are some of the objects that were bought with some difficulty by the town dwellers. Objects which gave life were present at important family moments. They enabled scenes to be recorded which motivated actions and new encounters and exchange of information, be it through sound waves, photographs sent by people or by the access of distant news, propitiated by film projections, by the radio or the printing of pictures. Communication, therefore, is also a part of the collective memory of Carambeí, even if the existence of appropriate means of this in the community is still not its mark or a demand of its current organization. PÁGINA 131

PÁGINA 128

179

Memories of images or images of memory The fact that there are several cameras of different models and from different decades of the 20th century in the archive of the Memorial house is not casual. A look through the pictures of the archives of the institution reveals the appreciation of situations of the social life in Carambeí during moments considered important. At the 1st Animal Exposition and Derived Products (at Ponta Grossa, in 1938), the inhabitants recorded the presentations of Regional Dutch Dances and Songs, by a group of the local community. During the following decades (1940 to 1970) there are registers of presentations (or rehearsals) of music groups or choirs of Carambeí. This clearly indicates the importance of keeping and developing musical expressions of the immigrants or descendents as

180

PÁGINA 133

guaranteeing the register of such cultural activities. With photography becoming more popular in the early 1980s, there is a greater number of photographs now in color. Sports games, festive activities, parades and diverse celebrations are also a part of the photography archives of the memorial House, indicating a care taken with the memory of pictures or, in other words, the attempt to 'perpetuate' images for a collective memory concerned in preserving its culture. Administrative actions, official inaugurations and the presence of governmental authorities (regional or national) in the community also confirm a concern in registering (almost) everything, even in times when photographic production was not so accessible to most of the Brazilian population.

Stories and narratives which become part of memory In the path of life of any group of migrants (family, ethnic nucleus or work association), the accounts of adaptations and strategies for survival are simple but fundamental forms of recording this. For this reason, the memories of migratory communities result in narrative efforts that reveal experiences, difficulties and challenges faced by people who opted for a life in distant regions from their homeland and, in their own way, started creating other stories, lives and social relationships. This is because, outside their original territory, people tend to look for and preserve their cultural traits which keep them closer, guaranteeing some memories which give more importance to their lives up to that moment. The legitimation of memory also depends on the actions of intellectuals who put their bets on the project of colonization. This is the case of Keimpe van der Meer, a Teaching graduate, who came to Carambeí motivated by an advertisement in a newspaper (which circulated in the Dutch province of Frisia in 1936), announcing a teacher position in Brazil. He returned to Holland during World War II and came back to Paraná in October 1945. For about 30 years, he was the editor of a monthly newspaper (Centraal Maandblad) which circulated among the members of the existing cooperatives in the region. He was also the author of the first book on the history of Carambeí in 1961 which marked the 50 years of the colony.7

The strengthening of the colony also depended on the accounts of immigrants who were already in Brazil. Leendert de Geus arrived in Carambeí in 1911 and was part of the first group who came directly from Holland, together with his brother Arie. Later, according to accounts of other relatives, he convinced his father to come to Brazil in 1913, making up one of the first families who founded the dairy cooperative of the town. Leendert died at the age of 70 in 1960.8 Memories – individual ones which structure themselves collectively – become references for records and at the same time, motivation for new generations who are able to understand the history, respect traditions and develop other forms of valuing cultural forms. In this way, memories become a part of the marks of cultural identity of any group of migrants. This is what occurred – and still does – in the old Dutch colony, today the municipality of Carambeí in the Campos Gerais of Paraná.

Graduated in Social Communication from the Federal University of Santa Maria (1990), PhD in Communication Sciences from the University of Vale do Rio dos Sinos (2004). Professor at the State University of Ponta Grossa, member of the editorial board of several international publications. A faculty member of the Masters Program in Communication at the Federal University of Parana and is president of the National Forum of Journalism Professors (FNPJ) Management 2010/2012. 2 HALBWACHS, Maurice. A Memória Coletiva. São Paulo: Centauro, 2006. 3 CASADEI, Eliza Bachega Casadei. Maurice Halbwachs e Marc Bloch em torno do conceito de memória coletiva. Revista Espaço Acadêmico, n. 108, maio/2010. Available at: http://periodicos.uem.br/ ojs/index.php/ EspacoAcademico/article/viewFile/9678/5607. 4 ALMANAQUE IMIGRANTES, n. 6, 18/07/2010. Available at: http://www.parquehistoricodecarambei.com.br/parque-historico-decarambei/397/?pageid=71. 5 ALMANAQUE IMIGRANTES, n. 3, 06/06/2010. 6 CANCLINI, Néstor García. Consumidores e cidadãos. 3. ed. Rio de Janeiro: Editora UFRJ, 1997. 7 ALMANAQUE IMIGRANTES, n. 14, 20/02/2011. 8 ALMANAQUE IMIGRANTES, n. 12, 05/12/2010.

181

Over Levensverhalen vertellen II Immigratie

Onderwijs

Voeding

Milieu

Technologie

Herinneringen

184

PRESENTATIE

Meer dan slechts een chronologische referentie, is de honderdjarige Nederlandse aanwezigheid in Carambeí een periode die op een intense manier opgebouwd en doorleefd is door de pioniers en hun nakomelingen en die aandacht verdient voor de eigen aangelegenheden, specificiteiten en voor het belang die het heeft voor de regionale ontwikkeling van Paraná. Over het algemeen zijn verhalen van specifieke gemeenschappen – zoals van een bepaalde bevolkingsgroep – van nature rijk vanwege de moeilijkheden, emoties, strijd en overwinningen waarmee immigratieprocedures gepaard gaan, maar nu het derde deel van de serie IMMIGRANTEN afgerond is, kunnen we met overtuiging zeggen dat de honderdjarige Nederlandse aanwezigheid in Carambeí zo vol is met ervaringen (individueel en collectief), gebeurtenissen, waarden, dagelijks voortgebrachte solidariteitsvormen, dat we hem in kunnen passen in de lijst van onvergetelijke verhalen, tijdloos! In dit deel van de serie, dat Over Verhalen Vertellen II genoemd wordt, gaan we verder, hoofdzakelijk met wat in het voorgaande nummer stond, en bekijken nog zes thema's die door de aan de Universiteit van de deelstaat Paraná verbonden onderzoekers bestudeerd zijn, ze helpen ons een beetje om meer te leren over de seculaire geschiedenis van deze Nederlandse gemeenschap die op de Campos Gerais van Paraná heeft wortelgeschoten. Het boek begint met de tekst “Reizen naar de nieuwe wereld: de Nederlandse immigranten in Carambeí”. De auteur, de historicus Roberto Edgar Lamb, is een geleerde op het gebied van de immigratiekwestie in Paraná. In dit boek is hij specifiek bezig geweest met de procedure van de aankomst en integratie van de Nederlanders in Paraná aan het begin van de 20e eeuw en dan in het bijzonder de groep die zich in Carambeí gevestigd heeft vanaf 1911. Vervolgens is het de beurt aan professor Maria José Subtil om de kwesties aan te snijden die het onderwijstraject in Carambeí aangaan. In de tekst met de naam “Onderwijs in de Nederlandse kolonie: instellingen en onderwijsprocessen in Carambeí”, achterhaalt de onderzoekster de kennispraktijken uit de begintijd van de kolonie; het gaat over het oprichten van de scholen; redeneert over de onderwijsspecificiteiten die eigen zijn aan een kolonie van buitenlandse oorsprong die in Brazilië geworteld heeft; legt de nadruk op het aandeel van de familie en het geloof in het pedagogische proces; en toont tot slot een actueel beeld over de realiteit van het onderwijs van de Nederlandse Carambeíaanse gemeenschap. In de tekst “Zeg me wat u eet en ik zal u zeggen wie u bent: voedingsgewoontes bij de Nederlandse immigratie in Carambeí”, heeft de historicus Marco Aurélio Monteiro Pereira zich beziggehouden met het vaststellen van de connecties tussen culturele praktijken en de karakteristieke kookkunst die in Carambeí gevonden wordt. Het bereiden en nuttigen van voeding worden hier begrepen als fundamentele elementen in de opbouw en bestendiging van de Nederlandse gemeenschapsidentiteit. De bereidingswijzen, het keukengerei, de tafelmanieren, de etiquetteregels worden door de auteur

185

beschouwd als zijnde deel van een verhandeling die de Nederlandse groep identificeert en representeert die geworteld heeft in Carambeí. In “Horizon zonder eind: korte geschiedenis van het milieu in Carambeí”, achterhaalt Lorena de Pauli om te beginnen het landschap van de Campos Gerais uit het begin van de 20e eeuw – het moment van aankomst van de Nederlanders in Carambeí – om verderop te analyseren hoe de groep met de natuurlijke hulpbronnen omsprong en ook de beperkende factoren van deze streek in Paraná. Het neerhalen van inheemse stukjes bos die in het landschap voorkwamen, het behoud van specifieke gebieden, het gebruik van de directe inzaaimethode, het gecontroleerde branden, het vissen en jagen maken deel uit van het beschreven universum in het door de historicus uitgewerkte artikel, ze wijdt zich al een paar jaar aan studie over kwesties die te maken hebben met het milieu in Paraná. Vervolgens behandelt de landbouwingenieur Pedro Henrique Weirich Neto de zaken die met technologie te maken hebben in “Hier hebben we nooit honger geleden: Nederlandse technologie in de agrarische sector van Carambeí”. In deze tekst geeft Weirich Neto informatie over het land en haalt de door de Nederlanders gebruikte methoden in de landbouw en veeteelt van de laatste eeuw terug. Het pionieren, de arbeidsmethodes, de investeringen in wetenschap en technologie en de toekomstperspectieven maken deel uit van het onderwerp van dit hoofdstuk. Ter afronding van dit boek bespreekt de tekst “Memories van voorwerpen, beelden en menselijke moed: contouren van de Nederlandse immigratie in Carambeí”, geschreven door de journalist Sérgio Gadini, het collectieve geheugen van de Nederlandse gemeenschap uitgaande van voorwerpen en beelden die deel waren van het dagelijks leven en de geschiedenis van deze groep, van 1911 tot aan de dag van vandaag. Niltonci Batista Chaves

Organisator van de Serie Immigranten

Dick Carlos de Geus Voorzitter van het APHC

186

REIZEN NAAR DE NIEUWE WERELD: DE NEDERLANDSE IMMIGRANTEN IN CARAMBEÍ

PÁGINA 18

PÁGINA 17

Roberto Edgar Lamb1

Nederland, 1909. Afgemeerd in de haven, werd het schip Frisia geleidelijk aan bezet door de passagiers. Sommigen van hen vertoonden enige bezorgdheid: zichtbaar geëmotioneerd waren zij ongerust, hoopvol en vol plannen. Al spoedig zouden zij aan een lange reis beginnen, die hen naar de overkant van de Atlantische Oceaan zou brengen. Waarom hadden ze besloten om te emigreren? Ze werden gedreven door een grote verwachting: vergezeld van hun gezinsleden waren zij van plan een nieuw leven op te bouwen in verre landen, in de zogenaamde Nieuwe Wereld. Ze besloten om hun vaderland te verlaten, nadat ze vaak nieuws vernomen hadden over het leven in de Amerika's en de mogelijkheden die geboden werden aan degenen die durf hadden – werkgelegenheid, enige garantie op een waardig leven voor hun gezinnen, een overvloed aan grond en een zacht klimaat. Hen wachtte een lange reeks gebeurtenissen van heroïsche aard: om te beginnen het oversteken van een ontembare oceaan; daarna het doorkruisen van het onbekende grondgebied van bestemming, waarbij ze geconfronteerd werden met lange afstanden, slechte wegen, en een gebied bedekt door dichte bossen. In karossen gingen ze langs onverharde wegen of in trage, benauwde treinen die de kronkelige, door spoorlijnen afgetekende afstanden zouden doorkruisen. Op de plaats van bestemming wachtten ons slechts enkele eenvoudige onderkomens voor tijdelijke huisvesting. Zij zouden daar een harde overleveringsstrijd beleven.

Laten we terugkeren naar de verre jaren van de negentiende eeuw. Gedurende die eeuw zou de Nederlandse Staat zich consolideren onder een monarchistisch regiem en grondwettelijke beginselen (vooral door de Grondwet van 1848). Eerst werd in 1815, na een periode van Franse overheersing, het koningshuis hersteld. Zo keerde dus de Oranjedynastie terug, en werd het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden gevormd, door middel van de unie tussen Nederland, België en Luxemburg. Enkele jaren later, in 1830, verlieten de Belgen deze unie, terwijl de dynastieke banden met Luxemburg tot 1890 stand hielden. Van 1890 tot het jaar 1948 was koningin Wilhelmina 2 de vorstin van Nederland. In de periode van haar regering werd het politieke gebeuren in Europa gekenmerkt door de twee grote wereldoorlogen. Aan het begin van de twintigste eeuw werd de economische crisis die de Europese bevolking beleefde ook gekenmerkt door aanhoudende migratiestromen. Grote bevolkingsgroepen kwamen in beweging, zowel van het platteland naar de stad, als in de keuze voor een oceaanoversteek op zoek naar nieuwe horizonten en betere levensvooruitzichten. Voor de Nederlanders was het niet anders. Wanneer men spreekt over de immigratiegolven staat één vraag voorop: immers, waarom emigreerden mensen? Om te begrijpen waarom miljoenen Europeanen hun thuisland verlieten, moet men een combinatie van factoren beschouwen, zowel de emigranten door "uitzetting", als de emigranten die als "aantrekkingskracht" dienden voor degene die naar de Amerikaanse gronden zou

vertrekken. De stimulansen tot emigratie (dat wil zeggen, het vertrekken uit een bepaalde regio) waren talrijk en variëren in ieder tijdvak, in overeenstemming met de levensstandaard in een regio. [...] er moet gezegd worden dat de meeste migranten hun huis of hun gemeenschap eigenlijk niet wensten te verlaten. Als ze zouden mogen kiezen, dan zouden allen - behalve de weinigen die hunkeren naar verandering en avontuur - op hun plaats van herkomst willen blijven. De emigratie begint pas dan wanneer de mensen ontdekken dat ze in hun oorspronkelijke gemeenschappen niet van hun traditionele bestaansmiddelen kunnen overleven. In de meeste gevallen lukt het hen niet op hun plaats te blijven, omdat ze noch zichzelf noch hun kinderen kunnen voeden [...].3

Er worden drie factoren aangewezen als de belangrijkste: "de eerste is de toegang tot (landbouw)grond en dus tot voedsel; de tweede factor is de verscheidenheid aan opbrengst van het land, en de derde factor is het aantal gezinsleden dat moet worden onderhouden."4 Met andere woorden, bevolkingsgroei, problemen in de landbouwproductiviteit en opdeling van de boerderij (of de onmogelijkheid om oneindig door te gaan met de verdeling van de gronden die in gebruik zijn voor familiale productie). Gedurende eeuwen was het reizen naar de Nieuwe Wereld een synoniem voor een avontuurlijke onderneming in onbekende landen, op zoek naar nieuwe markten, wetenschappelijke ontdekkingen, voortvloeiend uit het verlangen naar verovering en fortuin, daarbij ambities van

PÁGINA 20

macht en beschaving aanbrengende pretenties onthullend. In veel Europese landen waren de moeilijke levensomstandigheden van de arme en bezitloze arbeiders, zowel op het platteland als in de stad, de stimulans tot migratie. Door de massale immigratie gingen Europa en de Amerika's deel uitmaken van een "wereld in beweging."5 Hele mensenmassa's vertrokken van het oude continent naar de Amerika's. Het waren keuterboeren, ambachtslieden, industrie-arbeiders, mensen die op de vlucht gingen voor de armoede. Met betrekking tot het totale aantal van de migratiestromen vanuit Europa naar de Amerikaanse continenten, in de negentiende en midden van de twintigste eeuw, waren de Verenigde Staten, Argentinië en Brazilië de landen die de grootste aantallen migranten ontvingen. De intensivering van de migraties vond plaats tussen de jaren 1880-1915 - het tijdperk van de "Great Migration.” In die jaren ontving Brazilië ongeveer 2,9 miljoen immigranten, het derde Amerikaanse land wat betreft het 6 aantal immigranten. Wanneer we echter de statistieken van de migratie uit Nederland nader bekijken, dan is zeker dat de grootste contingenten van de Nederlandse immigratie de volgende bestemmingen hadden: de Verenigde Staten, Australië, Canada, Zuid-Afrika en Indonesië (een Nederlandse kolonie, die officieel in 1949 onafhankelijk werd). Halverwege de negentiende eeuw (tussen de jaren 1858 en 1862), werd Brazilië ook de bestemming van sommige groepen Nederlandse immigranten, die zich vestigden in agrarische kolonies in de deelstaat Espírito Santo. Na 1880 concentreerde Brazilië een grote stroom van immigranten, voornamelijk samengesteld uit gezinnen. Hoewel in kleinere aantallen maakten ook alleenstaande mannen de oversteek, op zoek naar betere levensomstandigheden. Of het nu vrijgezellen waren of vergezeld van hun gezinnen, alle immigranten hadden het besluit genomen: 'Amerika maken' was het motto van bijna alle immigranten die de Atlantische Oceaan overstaken.7 Waarom de Amerika's? En in het bijzonder, waarom Brazilië? Immigratieambtenaren, die sinds het midden van de negentiende eeuw door heel Europa trokken, maakten uitbundig propaganda voor Brazilië. Met sterke en zelfs bedrieglijke bewoordingen smukten zij hun verhalen op en toonden de gunstige voorwaarden waarop iedere immigrerende arbeider kon rekenen wanneer hij een nieuw leven op Braziliaans grondgebied zou willen beginnen. In

andere gevallen ontvingen zij inspirerende brieven. Volgens het verhaal van Niesje Verschoor, was dit de aanzet voor haar vader, Jan Verschoor, om met het gezin over de mogelijkheid van vertrek uit Nederland te spreken: "[...] zijn droom was om naar een land te emigreren met een warmer klimaat en waar hij een eigen bedrijf zou kunnen beginnen.8 Een gedeelde droom gaf een impuls aan de te nemen beslissingen. Zo verging het Jan Verschoor. Hij was handelsvertegenwoordiger en was gewend om in het zuiden van Nederland zijn werk per fiets te doen. Hij woonde met zijn gezin in de stad Dordrecht. "Jan wist dat diep in het hart van zijn broer eenzelfde brandend verlangen was om te emigreren. Beiden wisten ook dat hun vrouwen zouden 9 volgen indien zij die beslissing zouden nemen." Zijn broer, Leen, had een winkel van Singer naaimachines, in de stad Sliedrecht. Zelfs met een meer stabiele werkgelegenheid, was Leen het met de beslissing eens. Zo besloten de broers Verschoor en hun gezinnen, zoals vele andere Nederlandse arbeiders, om te immigreren. De beloften die de Nederlandse arbeiders ontvingen, het streven om een eigen bedrijf te bezitten en de verwachting om hun gezin betere levensomstandigheden te kunnen bieden, gingen gepaard met de veronderstelde vervoersfaciliteiten – gratis vervoer op een Nederlands schip. Vanaf het begin was het westelijk halfrond precies het tegenovergestelde van Europa met betrekking tot de verhouding land-arbeid. In Europa was de grond duur en de arbeidskrachten waren goedkoop. In Amerika waren de gronden in overvloed aanwezig en stonden ter beschikking. De arbeidskrachten echter waren gering in aantal en dus duur.10 [...] de mogelijkheid om land te kunnen verkrijgen was een constante aantrekkingskracht voor alle immigranten. Met zulke goedkope grond – opnieuw in vergelijking met Europese maatstaven – was het zeer wel mogelijk dat landloze arbeiders hun eigen boerenbedrijf zouden kunnen opzetten, en ook nog vaak in een zeer korte tijd na aankomst.11

PÁGINA 21

PÁGINA 19

187

Een belangrijke factor voor de uitbreiding van het transport van immigranten in de transatlantische reizen, was het toenemende gebruik van stoomkracht in de schepen die van Europa naar Zuid-Amerika koersten. Aan het eind van de jaren 1860 vond het vervoer van passagiers (emigranten, handelaars, enz..) al grotendeels met stoomboten plaats. Door de stoomboten werd de reistijd aanzienlijk ingekort, hetgeen ook bijdroeg aan de vermindering van de risico's bij

het oversteken van de oceaan en een lagere sterfte op volle zee tot gevolg had. Volgens Klein,

PÁGINA 22

188

[...] was het grote aantal zeereizen ook een waarborg voor het permanente en vrijwel onmiddellijke contact met alle Amerikaanse naties die aan de Atlantische Oceaan liggen. [...] in de periode na 1880, vertrokken uit de Braziliaanse haven Santos wekelijks een aantal schepen naar de belangrijkste Europese havens aan de Middellandse Zee en zelfs de NoordAtlantische Oceaan, en alle schepen hadden de mogelijkheid om honderden of zelfs duizenden emigranten in de derde klasse te vervoeren.12

De overdekking voor passagiers op het voordek niet voldoende geventileerd was, dat er niet voldoende hygiëne werd betracht, dat er aan boord geen enkele scheiding tussen de sekses was, en al evenmin voor de zieken, dat het eten slecht was toebereid, en dat er maaltijden waren die door de slechte kwaliteit niet eens gegeten konden worden, en ten slotte dat de passagierslijst onjuistheden en onregelmatigheden bevatte.14

PÁGINA 23

De transoceanische reizen konden van drie tot vijf weken duren onder variërende omstandigheden en afhankelijk waren van het schip en de prijs die de reiziger voor zijn passagebiljet wilde neertellen. In de tijd dat grote migraties plaatsvonden, en hoewel verschillende landen wetten hadden die het vervoer van passagiers regelden, waren er toch tal van voorvallen die in verband stonden met de schepen die immigranten vervoerden: overbezetting, gebrek aan ventilatie en gepast licht in de afdelingen die bestemd waren voor de derde klas, ziekten en zelfs schipbreuken. In sommige gevallen moesten de immigranten hun plaats delen in ruimen die volgestouwd lagen met ijzer, zout, aardewerk en andere goederen. In het begin van de twintigste eeuw had een transoceanische reiziger waarschijnlijk al iets vernomen over de gevaren rond deze lange en langdurige scheepsreizen over de Atlantische Oceaan. Nieuws over ongevallen en schipbreuken bereikte snel de pers en waren steeds terugkerende gesprekken in de havens van inscheping. De gezondheidstoestand op deze schepen trok de aandacht: "het is in veel gevallen gebeurd dat, [...] immigranten ziek werden tijdens de reis," zegt een Engelse consulaire vertegenwoordiger in 1873.13 In de negentiende eeuw en zelfs in de twintigste eeuw, schiepen de lange zeereizen en de slechte omstandigheden aan boord gunstige factoren voor de verspreiding van verscheidene ziektes, zoals gele koorts, tyfus, enz. Immigranten van allerlei nationaliteit verkozen Brazilië als land van bestemming. Het waren meestal consulaire documenten die enig zicht boden op deze reizen, door de verslagen van de immigranten weer te geven over de periode van de reis die zij aan boord van stoomschepen bij

het oversteken van de Atlantische Oceaan hadden doorgebracht. De Braziliaanse regering toonde zich ook bezorgd en probeerde enkele onregelmatigheden te beteugelen. Naar aanleiding van klachten van 97 Amerikaanse immigranten over de kapitein van de Amerikaanse stoomboot Catharina Withing, werd een onderzoekscommissie van deskundigen gevormd. Zij kwamen tot de conclusie dat:

Veel verhalen vermeldden deze gebeurtenissen, van de drama's en het wel en wee waaraan de passagiers waren onderworpen. In de herinneringen van Nederlandse immigranten, of in de verhalen van hun nakomelingen, klinken nog steeds de levendige geluiden van die intense ervaring. Tientallen jaren later spreekt men hier nog steeds over, soms een verklaring gevende voor een mislukking, of om het doorzettingsvermogen van de voorouders te benadrukken, die bereid en in staat waren om zulke tegenspoeden te trotseren. Onder de eerste Nederlandse immigranten die naar de staat Paraná gingen, bevonden zich de families Vriesman en Verschoor. Zoals zoveel andere landgenoten gingen zij, tussen de jaren 1908 en 1909, aan boord van schepen die Brazilië als bestemming hadden. Jan Vriesman had een groot gezin: zijn vrouw Jacoba Wilderom en vijf kinderen. In Nederland woonden zij in Haarlemmermeer in het noorden van de provincie NoordHolland. Jan voorzag in zijn levensonderhoud door fruitteelt en tuinbouw. "[...] hij werkte in de polders [...] had er een gehuurd om aardappelen te poten, maar alles werd door water overstroomd." Hoewel gewend aan het slechte weer van het Nederlandse klimaat, raakte deze "Vriesman"15 ontmoedigd. Hij vernam dat de Braziliaanse regering gunstige voorwaarden verstrekte aan immigranten. "Het leven hier [Brazilië] zou inderdaad beter zijn." Bereid om een nieuw leven te beginnen gingen ze allen aan boord van een 16 vrachtschip. Zij brachten ook wat vee mee.

PÁGINA 25

Jan Verschoor en zijn broer, Leen, beiden vergezeld van hun gezinnen, verlieten Nederland in 1909. Hun gezinnen gingen aan boord van het schip Frísia, voor de reis die hen naar Brazilië zou brengen. Niesje Verschoor herinnerde zich later dat "een opeenhoping van mensen die zich in krappe ruimtes moest bewegen," een situatie die nog verergerd werd na nieuwe inschepingen in de NoordAtlantische havens van La Rochelle (Frankrijk) en Vigo (Spanje). "Nu was het schip boordevol. De geur in de collectieve slaapzalen was ondraaglijk geworden door zeeziekte van de meeste passagiers. Bovendien consumeerden de Oost-Europeanen enorme hoeveelheden uien.17 Hete nachten, vrolijke dansen op accordeonmuziek, breiwerken, kinderspelletjes en vliegende vissen bleven in het geheugen van Niesje hangen. Maar ook de spanningen, de arrestatie van de Spaanse vechtersbaas, de dood van een Duitser (slachtoffer van de tuberculose) en de lange rijen zieken die op medische hulp wachtten. In de daaropvolgende jaren zijn andere immigrantengezinnen de Atlantische Oceaan overgestoken. En de familieherinnering legde opnieuw dit ogenblik vast. Dirkje Bezemer vertelde haar verhaal, weergegeven in het boek van Hendrik Adrianus Kooy. Haar vader, Dirk Bezemer, werkte op een melkveebedrijf, en had ook enig inkomen door de verkoop van melk in de stad Dordrecht. Dagelijks "stak hij met een roeiboot de rivier over en in de stad verkocht hij huis aan huis melk [...]."18 Dirkje's moeder was de zus van Jan en Leen Verschoor. In 1911 gingen zij scheep naar Brazilië: Zo vertrokken wij uit Amsterdam, op 8 november 1911, op het Nederlandse schip Hollandia, naar Brazilië. Mijn moeder, met haar vijf kinderen, vertrok met Jan Verschoor, Arie de Geus, Leen de Geus en Jacob Voorsluys en twee anderen uit Papendrecht die naar Argentinië gingen. Op dit Nederlandse schip waren wij de enige Nederlanders; de andere passagiers waren Fransen, Italianen, Polen, enz.. Mama verdiende een beetje extra geld door het wassen en strijken van kleding voor de eerste klas passagiers. De reis duurde 21 dagen.19

In de havens waar de immigranten van boord gingen, werden door de autoriteiten constant inspecties van de schepen gehouden. In Brazilië bestond sinds 1858 een regeling voor het vervoer van passagiers. Schepen die onregelmatigheden vertoonden konden beboet worden.

PÁGINA 25

189

Maar het was echt onmogelijk om alles te controleren, zowel bij het aan boord als van boord gaan. Hetzelfde gebeurde in andere landen. Met betrekking tot de aankomst van een schip in een Canadese haven, vertelt Maldwin Jones dat, om problemen met de medische keuring en de overheid te voorkomen, een dag voor aankomst "alle beschikbare handen” opgeroepen werden om “het geweten te zuiveren'', wardoor de ruimte van de derde klas in goede staat kwam te 20 verkeren. Bij het van boord gaan werden de immigranten naar locaties gebracht om een periode van "quarantaine" door te brengen; in Rio de Janeiro vervulde het logement op het Ilha das Flores deze functie; in Santos, São Paulo, Paranaguá, Curitiba en Ponta Grossa, probeerden de logementen een grotere invloed uit te oefenen, die de observatie van die nieuwkomers inhield. Het waren ruimtes voor tijdelijke huisvesting van de nieuwe buitenlandse kolonisten, waaronder zij die in afwachting waren van de afbakening van hun percelen. De slechte organisatie en precaire huisvesting, echter, maakten dat het verblijf daar een goed moment voor de immigrant werd om de beslissing om te migreren opnieuw te bezien: "[...] er doken herinneringen op aan het vaderland, in tegenstelling tot de vreemdheid van de nieuwe wereld: de mensen, de taal, het bos en de dieren [...], 21 de precaire huisvesting [...]" Over de Nederlanders in Paraná is het juist met betrekking tot de logementen voor immigranten – en de aanwezigheid van Nederlandse immigranten in het logement van Paranaguá – waarover enkele van de oudste documenten handelen. In de pers van de hoofdstad wordt in 1908 gewag gemaakt van een conflict dat zou hebben plaatsgevonden in Paranaguá, toen de immigranten zich nog in het logement voor immigranten bevonden, gelegen in een plaats die Porto D'Água wordt genoemd. Een telegram kwam onder de aandacht van de redactie van de Diário da Tarde. Het luidde als volgt: “[...] immigranten in Porto D'Água waren in opstand gekomen en er was een vuurgevecht met de politie geweest waarbij aan beide zijden gewonden vielen [...]"22 De krant suggereerde dat de gearriveerde immigranten in het logement een Nederlander hadden ontmoet die terugkeerde van het werk aan de spoorlijn [niet verder genoemd]. De inlichtingen die zij van hem kregen (mogelijk een weinig flatteus verhaal over het regeringsbeleid met betrekking tot de immigranten),

190

aangehaald als het "Vrouwenkerkhof”. "Niets te eten"; de gewassen gingen verloren door de sprinkhanenplaag en het binnendringen van de akkers door wilde bosvarkens; met betrekking tot de nieuwe aanplant waren de vooruitzichten ontmoedigend ("de Braziliaanse boeren zeggen nu al dat er heel veel ratten zullen komen, omdat de taquara [een soort bamboe] gebloeid heeft"). Met het falen van de kolonisatie in Gonçalves Junior keerden veel immigranten naar Nederland terug, hoewel het bekend is dat sommige Nederlandse immigranten in die plaats standgehouden hebben. Een paar Nederlandse immigranten gingen op zoek naar alternatieven en luisterden aandachtig naar het nieuws dat de Brazil Railway Company grond verkocht voor een nieuwe kolonie, op de Campos Gerais. In maart 1911 verhuisde het gezin Verschoor al snel naar Carambeí, binnen enkele maanden gevolgd door de familie Vriesman. Het contract met de Brazil Railway Company, ondertekend op 04 april 1911, betekent het begin van de vorming van de Núcleo Colonial Carambehy. Op 11 december 1911 komen, vergezeld van Jan Verschoor, uit Nederland de gezinnen De Geus, Voorsluys en Bezemer aan. In het verslag van de Regering van Paraná in 191225, wordt ten aanzien van de komst van nieuwe immigranten het volgende gezegd: In het afgelopen jaar deden in het logement van Paranaguá 9.788 immigranten hun intrede, waaronder 8071 Russische Polen, 1512 Oostenrijkse Duitsers, 24 Italianen, 18 Spanjaarden, 26 Nederlanders, 29 Fransen, 12 Portugezen, 6 Belgen, 3 Zwitsers en 3 Engelsen. In documenten en kronieken van die tijd, is het mogelijk om de levensomstandigheden in die vroege jaren van de kolonie Carambeí af te meten. Op langere reizen kon men Carambeí per trein bereiken. Nestor Victor, die de regio van de Campos Gerais in 1912 bezocht, zei over de spoorlijn tussen Ponta Grossa en Itararé: "de huidige snelheid, van gemiddeld 31 kilometer, is veel te langzaam." Dezelfde kroniekschrijver, die oog had voor de geringe reisgemakken, merkte op: "Jullie weten dat in dit opzicht, in Brazilië nog bijna alles gedaan moet worden."26 In het verslag van Dirkje Bezemer komen we in aanraking met de harde realiteit ter plaatse:

De immigratie in Brazilië wordt zonder methode en zonder verstandige gerichtheid gedaan. Onze staatslieden, die het geroep vernamen van een gebrek aan arbeidskrachten in de landbouw en dat het land een grote woestijn is waar onbekende rijkdommen liggen verborgen, buiten dit moment uit, zonder voorafgaande studie van het probleem [...]. Vanuit Italië, Portugal, Spanje, Oostenrijk, Duitsland, Nederland, Rusland, Turkije, komen de kolonisten in groten getale naar Brazilië. [...]24

In de verhalen van Nederlandse immigranten en in de familieherinneringen, wordt de tijd dat men in Irati verbleef, in het Núcleo Colonial Gonçalves Júnior, tussen 1908 en 1911, in tragische contouren beschreven en ook nog eens onderstreept door het hoge aantal sterfgevallen, vooral van vrouwen en kinderen. Zelfs nu nog wordt Gonçalves Júnior

PÁGINA 27

PÁGINA 26

verschilden nogal van de bedrieglijke pamfletten die door de immigratieambtenaren in Europese havens verspreid werden, en deze zouden de spanningen veroorzaakt hebben. Met dit feit voor ogen zou de pers zelf het nieuws verspreiden dat de arbeids- en leefomstandigheden op de plaatsen waar spoorlijnen in Paraná aangelegd werden, precair waren. In het jaar daarop, 1909, vermeldde een nieuw bericht, afkomstig uit Irati, dat ook daar groeiende spanningen waren. "Het is hier bekend dat, als gevolg van de opschorting van de leveringen aan de kolonisten, veel immigranten van Duitse en Nederlandse afkomst zich in extreme armoede bevinden en absoluut niets te eten hebben."23 Sinds de dagen van het Keizerrijk, en voortgezet in de Braziliaanse republikeinse periode, werd het beleid ten opzichte van kolonisatie en immigranten door tal van tegenstrijdigheden gekenmerkt. De officiële propaganda kondigde lukraak verschillende concessies aan die niet altijd op waarheid berustten; hetzelfde kon worden waargenomen met betrekking tot de vermeende garantie dat geïmmigreerde kolonisten niet zonder steun zouden blijven, dat zij gedurende een periode steun van de overheid zouden krijgen, dat ze op overheidswerken tewerkgesteld zouden worden, totdat hun financiële situatie een bestaan in de landbouw zou kunnen garanderen Na de gespannen episodes in de krant vermeld te hebben, daarbij als het ware een sluier oplichtend over deze polemische aspecten, eindigt het op 16 december 1909 gepubliceerde artikel als volgt:

In 1912 was er in Carambeí geen winkel, noch bakker of slager. Ook was er geen dokter in de buurt. [...] Alle huizen waren gelijk. Vier slaapkamers en een keuken en een verande rondom het huis. Er was geen school, noch kerk. In die tijd was

191

de kolonie volledig geïsoleerd. Er waren geen kranten. Ik denk niet dat iemand van ons de naam van de huidige president van Brazilië weet.27

Toen hij door de stad Ponta Grossa wandelde, toonde Nestor Victor zich optimistisch over de tekenen van vooruitgang. En hij merkte ook reeds de aanwezigheid van de Nederlanders op in het geheel van de in de regio gevestigde culturen.

Door het gemak van communicatie die we al hebben, wordt een kern samengesteld uit verschillende origines, zowel binnenlandse als buitenlandse. Hier kunt u inwoners van bijna alle plaatsen in Paraná aantreffen, Brazilianen uit Noord- en Zuid-Brazilië, Duitsers, Syriërs, Italianen, Zwitsers, Fransen, Polen, Spanjaarden, Zweden, Nederlanders. De mensen die op doorreis zijn en de vele bestaande hotels betrekken, dragen veel bij aan de drukte in de stad.28

In het relaas van Dirkje Bezemer en in vele andere die volgden, staat een aspect voorop: de reis die Jan Verschoor in 1911 naar Nederland maakte, toen hij “zou proberen om nieuwe immigranten te interesseren voor vestiging in Carambeí."29 Toen hij mensen bereid vond om hem op zijn terugreis naar Brazilië te vergezellen, om zich rondom een gemeenschappelijk kolonisatieproject te verenigen, waarbij allen zich blootstelden aan de onzekerheden die de Braziliaanse gronden nog steeds inboezemden, vormde Jan Verschoor het begin van een belangengemeenschap die, geconsolideerd in de daaropvolgende jaren, een kenmerk zou worden van de Nederlandse kolonisatie van Carambeí. Over de bestaande familiebanden heenkijkende – die ook zeker aanwezig waren -, werd een nog embryonale strategie zichtbaar, die gebaseerd was op de vorming van een uitgebreid netwerk van solidariteit. In 1911, 1912, 1913, jaar na jaar, arriveerden nieuwe immigranten: Vriesman, Verschoor, De Geus, Voorsluys, Bezemer, Kamp, Hennipman, Laurens, Los, Smouter. En zo vele anderen zouden hen volgen. Vanaf de hoogte van Pilatos (de heuvel "waar de eerste Nederlandse immigranten zich vestigden"), zoals Jacob Voorsluys zou zeggen, zouden allen binnen een paar jaar de verbondenheid van de kolonisten tot stand zien komen. Deze gemeenschap werd, vanaf het begin, Carambeí genoemd. En de immigratie naar Carambeí is niet opgehouden. Zelfs in de jaren zeventig (misschien in 1978) vermeldde het tijdschrift Batavo de komst van Nederlanders, of van nakomelingen afkomstig uit andere regio's van Brazilië: In de afgelopen maand kwam in Carambeí de familie Plender aan, afkomstig uit Beilen, een gemeente in de provincie Drenthe in Nederland. Vorig jaar heer heeft de heer Plender ons bezocht

en kocht een boerderij. Nu gaan zij zich in ons midden 30 vestigen. De heer Hendriksen, die ons met zijn vrouw bezocht om een mogelijke immigratie van zijn gezin naar Brazilië te bestuderen, nam een besluit en kocht een boerderij. Waarschijnlijk gaat hij zich hier voor het einde van het jaar vestigen.31 Nog jong en met een avontuurlijke geest, kwam Jaques in 1976 vanuit Nederland in Brazilië aan. Hij wilde zijn geluk proberen en nieuwe dingen ervaren.32

1 Professor aan het Departamento de História da Universidade Estadual de Ponta Grossa/UEPG. Master in Sociale Geschiedenis, behaald aan de UFPR en Doctor in Geschiedenis, behaald aan de PUC/SP. 2 Wilhelmina Helena Pauline Marie van Oranje-Nassau. No período de 1890 a 1898, antes que a rainha completasse 18 anos, seu reinado transcorreu sob a regência de sua mãe. 3 KLEIN, H. Migração internacional na história das Américas. In: FAUSTO, B. (Org.). Fazer a América. São Paulo: Edusp, 1999. p.13. 4 Ibid., p.14. 5 HOBSBAWM, E. J. Mundos do trabalho. Rio de Janeiro: Paz e Terra, 2000, p.83. 6 KLEIN, Op. cit., p.25. 7 KLEIN, Op. cit., p.24. 8 RISSEEUW, P. J. A terra que eu vos indicarei. A imigração da família Verschoor. Tradução de Dick Carlos De Geus. Carambeí: [s.e], 2004. p.4. 9 Ibid.,p.3. 10 KLEIN, Op. cit., p. 15. 11 KLEIN, Op. cit., p.16. 12 KLEIN, Op. cit., p.23. KOOY, Hendrik A. Carambeí 75 anos. 1911 – 1986. Carambeí: [s.e.], 1986. p.15. 13 BRASIL. Ministério dos Negócios Estrangeiros. Representações Diplomáticas Estrangeiras no Brasil. Notas Recebidas. Grã-Bretanha. 31 de Janeiro de 1873. Arquivo Histórico do Itamaraty, 284-4-17,1872/1873. 14 BRASIL. Ministério dos Negócios Estrangeiros. Avisos Recebidos do Ministério da Agricultura. 26 de setembro de 1872. Arquivo Histórico do Itamaraty, 292-03-05, 1872/1873. 15 Significado da palavra Vriesman. 16 Memórias da Família Vriesman. Este documento é parte de um conjunto de relatos e memórias familiares reunido por Tatiane Christine Biersteker, em 2008. 17 Niesje Verschoor, apud RISSEEUW, Op. cit., p. 4. 18 KOOY, op. cit., p.15. 19 Ibid., p.15-16. 20 JONES, M. A. El Reino Unido y América: emigración británica. Madrid: Editorial MAPFRE, 1992. p.213. 21 LAMB, R. E. Palácio dos imigrantes. Jornal de História, Ponta Grossa, Departamento de História/UEPG, ano 1, n.1, p.2, abril/1986. 22 Diário da Tarde, 11de setembro de 1908. 23 Diário da Tarde, 26 de maio de 1909. 24 Diário da Tarde, 16 de dezembro de 1909. 25 PARANÁ. Mensagem dirigida ao Congresso Legislativo do Estado do Paraná pelo Dr. Francisco Xavier da Silva, Presidente do Estado, ao installar-se a 1ª. sessão da 11ª. Legislatura em 2 de Fevereiro de 1912. Curityba: Typ. d'A Republica, 1912. p.17. 26 VICTOR, N. A terra do futuro (impressões do Paraná). 2. ed. Curitiba: Prefeitura Municipal de Curitiba, 1996. (Coleção Farol do Saber). p.235 a 238. 27 BEZEMER, apud KOOY, Op. cit., p.17. 28 VICTOR, Op. cit., p. 218. 29 KOOY, 1986, p.12. 30 KOOY, H. A. Notícias de Carambeí. Jornal Batavo, Carambeí, ano IV, n.28, p.3, mai.1978. 31 Ibid. 32 KOWALSKI, N. P. Produtor do mês: Jacobus Henricus B. Simon De Best. Jornal Batavo, Carambeí, ano XVI, n.183, p.13, abr.1991.

192

ONDERWIJS IN DE NEDERLANDSE KOLONIE: INSTELLINGEN EN ONDERWIJSPROCESSEN IN CARAMBEÍ

Beginnotities over het onderwijs “Niemand komt onder het onderwijs uit”, zei Brandão. Allemaal worden we onderworpen aan socialisatie, wat het geheel aan strategieën is door middel waarvan de samenleving haar individuen vormt. Vieira Pinto3 bevestigt deze visie en zegt: “Onderwijs is het proces door middel waarvan de maatschappij haar leden vormt naar haar beeld en gelijkenis en gebaseerd op haar belang”. In eerste instantie kunnen we zeggen dat we bij de geboorte alleen maar mens in wording zijn maar dat we leren het daadwerkelijk te zijn in contact met de anderen, observerend, herhalend, normen en waarden aannemend en cultuur en traditie ontvangend die het karakteristieke uitmaken van de verschillende sociale groepen. Vieira Pinto 4 biedt het begrip onderwijs op verschillende manieren aan: als existentieel aspect, als sociaal aspect en als cultureel fenomeen. Het eerste perspectief toont dat hij uit zichzelf en door de uitwendige factoren waar hij aan wordt blootgesteld de mens echt mens wordt. Als sociaal feit is onderwijs gerelateerd aan het belang dat de gemeenschap heeft om haar leden bijeen te brengen onder de gangbare sociale omgangsvormen, zoals economische relaties, instellingen, gebruiken, wetenschap, activiteiten enz. Het is het mechanisme waardoor de samenleving zich vermenigvuldigt als cultureel fenomeen.

te maken hebben met opvoeding en onderwijs in de kolonie, en we hebben materiaal geraadpleegd dat is geproduceerd door auteurs die dit thema onderzocht hebben.

Niet alleen kennis, ervaring, gebruiken, overtuigingen, waarden enz. om door te geven aan het individu, maar ook de methoden die gebruikt worden door het maatschappelijke in zijn geheel om haar educatieve invloed uit te oefenen, zijn onderdeel van de culturele achtergrond van de gemeenschap en afhankelijk van het ontwikkelingsniveau.5

Zoals we kunnen zien in het volgende verslag hebben de bijzonderheden van het op gang brengen van de educatieve procedures in de Nederlandse kolonie van Carambeí te maken met de eigen historische situatie, wanneer die, door middel van de bevestiging van traditionele en religieuze waarden, een geheel eigen en bijzondere situatie heeft gevormd op het fysieke, sociale en culturele gebied van de Campos Gerais, waar wortel geschoten is in het begin van de 20e eeuw. Om verslag te kunnen doen van deze procedure, zijn we uitgegaan van getuigenissen van leden van de gemeenschap, foto's en historische verslagen over personen en instellingen die

Het vertellen van een verhaal: functies van het onderwijs binnen de Nederlandse kolonisatie6 Vanaf het allereerste begin van de kolonisatie was het doel van het onderwijs in de kolonie het voorbereiden van de kinderen op hun volwassenheid, het tegemoet treden van het leven, hoe zich te gedragen en hoe om te gaan met andere mensen.7 De eerste opvoeding gebeurt in het gezin, alhoewel die ook verbonden was aan de kerk: thuis leerden de kinderen de gewoontes, wat mag en wat niet mag; op de zondagsschool de 8 religie. Dit wordt bevestigd door Cordeiro wanneer hij vermeldt dat in het begin van de 20e eeuw de Braziliaanse staat niet kon voldoen aan de vraag naar onderwijs voor de bevolking: […] immigranten die zich zorgen maakten over het onderwijs en het geloof; bij gebrek aan Braziliaanse scholen werden ze er vanaf het begin toe gebracht hun kinderen zelf te onderwijzen, terwijl ze tegelijkertijd hun cultuur behielden door middel van onderwijzend personeel van dezelfde bevolkingsgroep.

PÁGINA 35

PÁGINA 34

PÁGINA 33

Maria José Dozza Subtil1

De zeden en gewoonten van de groep worden van ouders op kinderen overgedragen, maar dat niet alleen, want andere leden van de familie maakten hier ook deel van uit: “Mijn oma vertelde verhalen en altijd zat er aan het eind een morele les in”, vertelt de geïnterviewde Jeltje de Boer. De verhalen die verteld werden op koude nachten bij de open haard bevatten een educatief karakter door de toegevoegde waardevolle en morele inhoud. Het was duidelijk dat onderwijs een taak van de ouderen was – ouders, ooms, tantes, grootouders – afgezien van de gemeenschap in het algemeen. Het in stand houden van een groep is afhankelijk van de manier waarop de tradities en waarden, waaruit het bestaat, worden overgedragen. In deze begintijd werd het onderwijs van meisjes en jongens gegeven door middel van praktijkgerichte dingen. De eersten leerden de huishoudelijke taken, de tweeden het leiden van de boerderij met het planten, het melken en de zorg voor de dieren. Er was echter een factor die het onderwijs van de ene groep op die van de ander deed lijken. In gezinnen waar weinig jongens waren, waren het verzorgen van de kalveren, het schoonmaken en wassen van de melkbussen taken die ook door meisjes werden gedaan.

PÁGINA 37

193

Onderwijs door en voor het dagelijks leven, door middel van de zorg voor het bedrijf, de dieren en het land, als bron van het levensonderhoud waar iedereen van afhankelijk was. Onderwijs tijdens het werk in de praktijk van het uitoefenen van taken die onderling van elkaar afhankelijk zijn. De gezinsopvoeding was zeer streng. Het was een starre vorming, vooral waar het het respect voor ouderen betrof. De leeftijdshierarchie werd vooral bezien met betrekking tot de grootouders. Er is een duidelijke rollenafbakening die gefundeerd was op respect zonder tegenwerpingen van de kinderen in relatie tot de volwassenen. “Een klein misverstand met mijn oma, waar ik erg veel van hield – en ik was zeer gehoorzaam -, maakte dat mijn vader me verplichtte mijn verontschuldigingen aan te bieden aan haar”, herinnert Jeltje de Boer zich. Ze benadrukt dat “er niet opgevoed werd tot vrijheid”, maar “voor respect”. Er heerste in het begin van de kolonisatie het idee dat meisjes niet hoefden te studeren: “Alleen de eerste vier klassen van de lagere school, want hun functie was de zorg voor het huishouden als huisvrouwen en de verantwoording voor het grootbrengen van de kinderen”. De eerste meisjes die gingen studeren waren de onderwijzeressen. Hier herhaalt zich het concept dat van kracht was in de Braziliaanse maatschappij van die tijd dat aan het beroep van onderwijskracht een moederlijk en vrouwelijk karakter toeschrijft. Met betrekking tot de jongens was er de stimulans voor studie op zoek naar andere beroepen dan welke de kolonie kon bieden. Er was de noodzaak het werk te diversifiëren. Een belangrijk punt dat de moeite waard is om even bij stil te staan: er was geen analfabetisme in de kolonie. De emigranten die aankwamen konden al lezen en schrijven. “Diegenen die als kleine kinderen aankwamen en diegenen die hier geboren werden, werden gealfabetiseerd door een meisje van de groep”. Omstreeks 1913 stelde de gemeenschap zelf het lesgeven in schrijven, lezen en rekenen voor. Er valt een gemeenschappelijke inspanning op om onderwijs te bevorderen al is het op een informele en zelfs precaire manier. “Soms waren het de mannen die onderwijs gaven, de eigenaren van boerenbedrijven. Maar dit vond plaats in de pauzes van het werk”, als voorbeeld is er de figuur van Jacob Voorsluys9, die “de kinderen onderwees wanneer hij niet aan het werk was op zijn bedrijf, of wanneer hij niet in de fabriek was waar kaas gemaakt werd. De kinderen genoten onderwijs gedurende één of twee jaar en stopten dan om hun ouders op de boerderij te helpen”. Zo was de kalender van dit onderwijs seizoengebonden, afhankelijk van de gemeenschapsroutine van

het planten en oogsten. De aangenomen handelswijze was die van wederzijds onderwijs of tegelijkertijd, waarbij kinderen van verschillende leeftijden en uit verschillende klassen op dezelfde tijd les kregen van één enkele onderwijzer. Het onderwijsleerplan in de gemeenschap hield het onderwijzen van de kinderen in van de eerste letters en het rekenen en later, met het oog op een voortgaande vorming, wanneer ze jongeren en volwassenen geworden waren, het onderwijs in de kerk en door het geloof. De dominees en onderwijzers organiseerden meisjes-, jongens-, en vrouwengroepen om over de religie te leren maar dat niet alleen, ook over sociale waarden, algemene kennis, en informatie over gebeurtenissen en nieuwsberichten. Op deze manier nam de kerk een educatieve functie op zich, waarbij seculiere en wereldse onderwerpen ter sprake kwamen, echter zonder de opvoedkundige waarden uit het oog te verliezen. Dat is de hoofdzaak van het onderwijs in de kolonie: de functie van de school is studie, maar het geloof is er een onderdeel van, de grondbeginselen van het evangelische geloof. De einder is de mens, opgevoed en onderwezen binnen de principes van het belijdende geloof vanaf de allereerste levensjaren. Als een rode draad loopt het gebruik van de Nederlandse taal door het onderwijs als gevolg van het feit dat die taal thuis gesproken werd. “Alle vakken werden in het Nederlands gegeven”. Jeltje de Boer vertelt dat “in 1936 kwam meester Keimpe van der Meer uit Nederland en hij bracht veel lesboeken mee, vooral van de Nederlandse taal, om te alfabetiseren, te schrijven en te lezen en om oefeningen te maken”. Het idee dat onderwijs een plicht van allen was, wordt concreet gemaakt in het feit dat de coöperatie de school in veel gevallen subsidieerde, en door de gezamenlijke beslissing dat de ouders leergeld moesten betalen, alhoewel er geregistreerd staat dat veel kolonisten een beurs ontvingen opdat hun kinderen naar de particuliere school konden gaan. In de dertiger jaren gingen enkele jongeren van de gemeenschap naar Castro en Curitiba om te studeren en in de behoeften van de kolonie te voorzien, vooral in die van het onderwijs. Enkele meisjes werden onderwijzeres in het basisonderwijs en een jongen haalde zijn diploma boekhouden om, later, de taak van boekhouder op zich te nemen bij de Cooperativa Central de Laticínios do Paraná Ltda. In de vijftiger jaren “was het normaal dat jongeren de vijfde tot en met de achtste klas van het basisonderwijs in Ponta Grossa deden en in Castro, op het Instituto Cristão10, en enkelen begonnen aan een universitaire opleiding. De eerste aan de

PÁGINA 39

universiteit afgestudeerde jongere had rechten gedaan en hoewel hij dit beroep niet uitoefende, is het wel van nut geweest voor de gemeenschap, vooral voor de coöperatie”. Voordat het zover was echter, organiseerde de groep zelf betaalde particuliere cursussen over huishoudkunde voor de vrouwen en landbouwkundige kennis voor de mannen. Hiermee komen we terug, zou je kunnen zeggen, bij wat eerder genoemd is. Het onderwijs in de kolonie van de eerste decennia neemt een praktijkgericht en nuttig karakter aan, een onderricht dat gestoeld is op belangen die het gevolg zijn van de behoeften van de instelling zelf, van een manier van leven die gebaseerd is op werken, op de zorg voor het huishouden en het werk van het planten en het zorgen voor het vee. De eerste vijftig jaar van de vestiging van de kolonie vonden in het werk en het geloof de doorslaggevende waarden voor de vorming van individuen in het vooruitzicht van een versterking van de gemeenschap. In de zestiger jaren kwam er belangstelling voor de universiteit, op zoek naar zelfstandige beroepen die niet alleen geschoolde arbeidskrachten zouden leveren om in de lokale behoefte te voorzien, maar die de status gaven van de professioneel die afgestudeerd was aan de universiteit, vooral in 11 Ponta Grossa en in Curitiba . In het begin van dat decennium zijn enkele landbouwingenieurs afgestudeerd die terugkwamen om op hun bedrijven te werken. Ook haalden verschillende verpleegsters en onderwijzeressen hun diploma's bij middelbare beroepsopleidingen. In de tweede helft van het decennium waren er die in Rechten, Administratie, Biochemie, Economie, Landbouw en Civiele Techniek afstudeerden. Zo wordt de lange weg beschreven die de Nederlanders van Carambeí gingen gedurende de 20e eeuw, de weg van het onderwijs die uitkomt bij de vorming van verschillende soorten professionelen, afgezien van roepingen die de richting uitgegaan zijn van het spirituele werk van zendelingen en predikanten. Vanaf de zeventiger en tachtiger jaren zochten de daarop volgende generaties op een intensievere manier de universitaire opleiding in andere beroepen welke de hedendaagse maatschappij vereist. Het verslag van Jeltje vermeldt dat “velen die weggingen niet teruggekomen zijn, ze hebben elders werkgelegenheid gezocht”. De meerderheid van degenen die wel teruggekomen zijn beoefent niet het gekozen beroep. Deze mannen en vrouwen echter hadden en hebben leidinggevende functies binnen de gemeenschap – in de kerk, binnen de coöperatie, op school en in culturele en sociale instellingen – waarbij ideeën en projecten uitgewerkt worden, als organische intellectuelen die het gedachtegoed en handelen van hun groep interpreteren en organiseren.

In dit verslag is evident dat de Nederlandse kolonie zowel onderwijs herbergt in de ruime zin van het woord, die van de vorming van morele en religieuze waarden, als in de strikte zin van het woord, die van scholing en van beroepsvorming. Ook wordt opgemerkt dat de inspanningen van de Nederlanders in Carambeí om onderwijs en ontwikkeling te bieden aan hun jongeren de mogelijkheid bood aan veel kinderen van Braziliaanse arbeiders om te studeren. Volgens een 12 verklaring , “velen van hen die werken in de kantoren van de coöperatie komen uit de arbeidersklasse, waarvan de ouders – de meerderheid uit het binnenland – minder mogelijkheden hadden om te studeren dan de nakomelingen van de Nederlanders”.

Registraties, tijden en persoonlijkheden – de opgetekende geschiedenis over het onderwijs 13 in de Nederlandse kolonie PÁGINA 40

PÁGINA 38

194

Volgens het eerdere verslag werd er in het begin, om in de behoefte van een klein aantal kinderen in de schoolleeftijd te voorzien, door enkele personen van de gemeenschap de eerste beginselen van het lezen, schrijven en rekenen bijgebracht. Het waren vrijwillige amateurs zoals Pleuntje de Geus, Hendrik Smouters, Leen Smouters, Marie van Wilpe, Jacob Voorsluys, Cornelia van der Mast de Geus en een aangenomen onderwijzer, Petrus Franciscus Matthijssen. Dit gebeurde op verschillende tijden (in de loop van de dag en soms 's avonds) en plaatsen (in het huis waar ook de kerk gehuisvest was).14 Deze mensen wisselden elkaar in de jaren van 1913 tot 1931 af om in de onderwijsbehoefte van de kolonie te voorzien. Jacob Voorsluys bijvoorbeeld, sprong bij gebrek aan onderwijzers altijd in, en leerde de kinderen ook religieuze gezangen als onderdeel van de educatieve taak. De immigranten namen de taak van het onderwijs in eigen handen, volgens Cordeiro15, met medewerking van de gemeenschap: […] in 1911 werd het onderwijs gegeven bij de kolonisten thuis […] en vanaf 1920 stelde de Brazil Railway Company een huis ter beschikking dat door de week school was en op zondag Evangelische Kerk.

Tot de dertiger jaren volgde Carambeí niet het Sistema Nacional de Ensino (Overheidsprogramma voor het onderwijs). De door de regering voorgestelde nationaliseringscampagne met het invoeren van de Portugese taal in buitenlandse kolonisatiegebieden, kwam om gelijkvormigheid te verplichten in de schoolse opvoeding van het land.16 Een 'tussen haakjes'

195

In 1930 werd door de gemeenschap de school van Pilatus gebouwd die in de buurt van de kaasfabriek18 lag. Gedurende de eerste jaren van het decennium van 1930 hebben verschillende Braziliaanse onderwijzeressen, in het bijzonder Theresa Gaertner Seifarth, wier betrekking verbonden was aan de Deelstaat Paraná, les gegeven in de Portugese taal. Er waren communicatieproblemen bij deze lessen omdat de kinderen thuis alleen maar Nederlands spraken. Gedeeltelijk werd dit opgelost door toedoen van Johanna Bokhout en Keimpe van der Meer, die het op zich genomen hadden algemene kennis door te geven in de Nederlandse taal voor de eerste klassen. Het was aan Geralda Harms om de officiële taal aan alle klassen te geven. De Staat was derhalve aanwezig in de gemeenschap door middel van zijn officiële onderwijskrachten. Met het verbod van de Braziliaanse regering op buitenlandse scholen gedurende de Tweede Wereldoorlog kwam er een eind aan de Nederlandse lessen en diende zich de noodzaak van aanpassing aan door de kolonie aan deze nieuwe realiteit. In 1944 werd een nieuwe school geopend die Escola Fundos de Pilatus (School Achter op Pilatus) genoemd werd en die bestemd was voor de eerste drie klassen. Daar heeft Maria Harms gewerkt, onderwijzeres van de gemeente, terwijl Geralda Harms de Portugese taal bleef geven. Meester Keimpe van der Meer kwam terug nadat de Tweede Wereldoorlog, waar hij gediend had, was afgelopen, en nam de lessen van de Nederlandse taal op zich, die op dat moment facultatief waren. Vanaf de veertiger jaren paste de School, gemeenschappelijk van aard, zich aan de wettelijke voorschriften aan en ging van drie leerjaren naar vier en vijf jaar, respectievelijk, met voorbereiding op het toelatingsexamen in 1960. Deze geleidelijke aanpassing aan het formele onderwijs in de kolonie gaat samen op met de veranderingen van de gemeenschap zelf in haar acculturatieproces. Er zijn berichten dat in 1948 de Nederlandse lessen ophielden door gebrek aan leerlingen.19

PÁGINA 44

PÁGINA 42

Onderwijs verschijnt elke keer dat er sociale bestuursvormen opduiken en controle over het onderwijzen-en-leren avontuur. Het formele onderwijs is het moment waarop educatie zich onderwerpt aan pedagogie (de theorie van het onderwijzen); ze schept haar eigen situaties voor het uitoefenen, produceert haar methoden, stelt haar regels en tijden vast, en benoemt gespecialiseerde uitvoerders. Dat is wanneer de school, de leerling en de onderwijskracht tevoorschijn komen.

PÁGINA 43

voor de overdenking van Brandão17 is hier op zijn plaats:

Aan het eind van de veertiger jaren (1948), werd door de gemeenschap een stenen school gebouwd, de CarambeíPilatosschool, op de plaats waar nu de Fundação Batavo functioneert, om de Pilatosschool te vervangen. Op verschillende momenten wordt binnen het onderwijs van de kolonie de aanwezigheid van de juffrouwen Geralda Harms, Maria Harms en Thereza Gaertner Seifarth geconstateerd, in de loop van de jaren zijn zij bemiddelaars geweest van de bestendiging hiervan. Het betaamt hier ook de aanwezigheid van andere leerkrachten vast te leggen bij deze educatieve inspanningen om nieuwe generaties te vormen: Helena Nolte en Detje Moesker, van Nederlandse afkomst; Ester Scheleski, Relindes Bornmann, Gercy Foltran en Helga Rox, Braziliaanse leerkrachten, ook nakomelingen van immigranten. 20 In 1953 kwam Henri van Westering in Carambeí aan, om les te geven in de Nederlandse taal en algemene kennis, gericht aan de leerlingen die de eerste vier klassen van het basisonderwijs gedaan hadden. In deze taak werd hij later vervangen door, respectievelijk, zijn echtgenote Anna Mechteld van Westering, Detje Moesker en Maatje Boot. Deze studieaanvulling van twee jaar was niet officieel maar een initiatief van de gemeenschap zelf om de kennis van haar kinderen te vergroten. Het is belangrijk om even stil te staan bij de rol van Tonia Joanna Harms binnen het onderwijs van Carambeí, omdat ze het beroep van onderwijzeres beoefend heeft vanaf de Carambeí-Pilatosschool, ze heeft functies vervuld van secretaresse tot directrice van de scholengroep Julia Wanderley, waar ze daadwerkelijk heeft bijgedragen aan het officieel maken van deze instelling en ook aan dat van de Evangelische School van Carambeí in de vijftiger jaren.21 Zoals al vermeld is, heeft de beweging van de Nederlandse gemeenschap vaste vorm gekregen zowel in het formele onderwijs als in het informele onderwijs, door middel van enkele initiatieven voor het geven van noodzakelijke aanvullende cursussen voor professionele kwalificatie en het voortzetten van de studie voor jongere leden van de groep aan het eind van de vijftiger, begin zestiger jaren. Er waren enkele huishoudkundige cursussen die gegeven werden door dames uit de gemeenschap zoals Marietje Beijes Jacobi, Fenny Fokkens, Detje Moesker; een landbouwkundige cursus met medewerking van een Nederlandse landbouwingenieur; volwassenenonderwijs22, gegeven door, onder anderen, Mariza Marques Morais, Ivone Maria Los, de dames Boot en Overakker, meneer Manger, dominee L. Moesker en Arthur Harms. In deze tijd heeft het bestuur van de Carambeí-

196

In deze doelstelling kunnen fundamentele elementen opgemerkt worden van de bevestiging van de groep: kennis met een breed bereik; de officiële taal van het adoptieland; het behoud van de voorouderlijke taal; en, verder, het geloof. Vanuit dat perspectief en tegelijkertijd met de tendensen in het achterhoofd van het onderwijs van die tijd in het land, werd in de zestiger jaren de kleuterschool23 opgezet, met als bijzonderheid het gebruik van de Nederlandse taal. De kleuterschool functioneerde op een andere plaats in de buurt van de school en werd later verplaatst naar ELIM.24 De verantwoording voor dit schoolonderdeel lag bij Liesje Snoeijer, Alie Buist en Jenny Veth. In 1962 werd de Escola Fundos de Pilatos opgeheven en in 1963, ter vervanging van de Carambeí-Pilatosschool, begon de Scholengroep Júlia Wanderley te draaien, die in twee schoolgebouwen functioneerde: een dat door de overheid van de deelstaat was gebouwd en de ander, ernaast, dat door de gemeenschap was gebouwd, voor de eerste vier klassen van de lagere school.25 Zelfs met het onderwijs van Carambeí gecentraliseerd in de Scholengroep, bleef de school met het onderwijs in de Nederlandse taal26 gehandhaafd, buiten het officiële onderwijsprogramma van het Portugees. Meester Hendrik Sijpkes wordt genoemd als een belangrijk personage binnen het plaatselijke onderwijs.27 Hij was onderwijzer in Nederlands, Engels en aardrijkskunde op de scholen en voor het ginásio (laatste vier klassen van de lagere school), behalve dat had hij de leiding over het Ginásio de Carambeí (1971-1980), de Scholengroep Júlia Wanderley en de Evangelische School, tot zijn pensioen in 1993. Dat waren 32 jaren in dienst van het onderwijs in Carambeí, waarvan 22 in de functie van hoofd van de school. Het is duidelijk dat School en Kerk op sommige momenten door elkaar heen lopen, aangezien de basis voor de opvoeding en het onderwijs in de gemeenschap de religieuze waarden en principes zijn, afgezien van onderwijs met kwaliteit. Zelfs als je de nadruk legt op kennis als taak van de school, dan is het niet over zomaar kennis waar over gepraat wordt, maar over

PÁGINA 47

PÁGINA 45

1e plaats – het christelijke karakter van het onderwijs behouden; 2e plaats – het onderwijs zo breed mogelijk maken; 3e plaats – naast het officiële onderwijs in het Portugees, het onderwijs in de Nederlandse taal handhaven.

religieuze, morele en ethische pedagogie. Dit wordt duidelijk in de beschrijving van de school zelf van de Nederlandse kolonie. PÁGINA 46

Pilatosschool, met het oog op de noodzaak het onderwijs in de gemeenschap uit te breiden, zich drie doelen gesteld voor de instelling:

De Evangelische School van Carambeí – christelijke principes als basis voor pedagogische fundamenten28 Zoals tot nog toe vermeld is, gaat de oorsprong van deze instelling terug tot de eerste jaren van de 20e eeuw, toen de gemeenschap zelf de taak op zich nam om de kinderen te onderwijzen en dan niet alleen de eerste letters en het rekenen, maar ook de religieuze principes. De instelling nam vaste vormen aan met verschillende namen in de loop van de jaren, maar met behoud van de eigen identiteit van de Nederlanders in Carambeí. Met de kracht van het geloof en de onuitwisbare relatie tussen geloof en onderwijs in de gemeenschap werd de Evangelische School van Carambeí in 1979 daadwerkelijk opgezet, hierbij werd afgescheiden van de openbare instelling en er werd een nieuw pand gebouwd, nu onder leiding van de Evangelische Gereformeerde Kerk (via de Vereniging van de Evangelische School van Carambeí). De doelstelling was het oprichten en handhaven van evangelische scholen binnen de principes van het geloof.29 Het partnerschap openbaar/particulier was een belangrijke relatie bij de grondlegging van deze school, niet alleen voor de Nederlandse kolonie maar ook voor Carambeí.30 In 1965/66 samen met de Overheid van de Deelstaat door middel van de Nationale Campagne van Gemeenschapsscholen (CNEC), werd begonnen met het Ginásio (dat is heden gelijk aan de laatste vier klassen van het basisonderwijs), wat de jongeren de mogelijkheid bood om het complete basisonderwijs te volgen. Toen de Evangelische School werd gebouwd en geopend in 1979 bleef dit onderdeel van het onderwijs op deze plaats aangezien het niet aangeboden werd op de openbare school Júlio Wanderley. Het invoeren van de complete basisschool bij deze instelling werd pas werkelijkheid vanaf 1982. Op 1 juli 1985 werd de Colégio Estadual Júlia Wanderley opgericht, met inbegrip van de middelbare school. Tijdens een interview met de huidige directrice die de school leidt vanaf de negentiger jaren, wordt het pedagogische beleid van de school duidelijk waarvan het MensInteractionisme-Christus gecentreerd de richtlijn is, en dat zich 31 concentreert op twee aspecten: God en de Mens. Het universele karakter van de school wordt benadrukt

met de woorden: “Dit is geen Nederlandse school, iedereen die ons opzoekt is welkom, ongeacht geloof of nationaliteit”.32 Op deze manier is de school er voor de hele gemeenschap van Carambeí. Van de ongeveer 250 leerlingen die er op school zitten, is slechts 40% kind en afstammeling van immigranten. Maar de informatie is dat de school vrijwel alle kinderen van de Nederlanders bereikt, zij maken ook gebruik van studiebeurzen indien ze dat nodig hebben. De instelling krijgt vanaf het begin vaste vorm als project van de kerk en de gemeenschap om de calvinistische fundamenten in praktijk te brengen, die van het naar waarde schatten van de mens als schepsel van God. Deze basisprincipes, volgens de directrice, propageren niet alleen individuele vooruitgang en materieel succes. De school biedt degelijk onderwijs dat de leerlingen voorbereidt op de eisen van de hedendaagse maatschappij, maar hecht ook waarde aan aspecten als ethiek, moraal en spiritualiteit. De religieuze roeping houdt harmonieus samenleven met anderen in door middel van God. De missie is het Woord van God en het christelijke geloof belijden.33 In dit perspectief staat er wekelijks één godsdienstles (Bijbelse Geschiedenis) op het rooster voor de laagste klassen (vanaf drie jaar) en wekelijks twee lessen Bijbelse Leer voor de leerlingen van de 5e tot de 8e klas. Gedurende de eerste jaren heeft dit onderwijs een evangeliserend karakter. In de latere klassen is het doel geloofsbelevenissen te bevestigen. Alle klassen hebben een Bijbels dagboek voor het begin en de afsluiting van de lessen. Het zijn Bijbelse verzen die van toepassing zijn op situaties in het leven, met een voor de leerlingen toegankelijk taalgebruik en voorgelezen door de onderwijskrachten die zich ook geven in dit proces. Wat opvalt is een rooster dat de kennis van alle vakken naar waarde schat, onderwijs met een academische kwaliteit dat gepaard gaat met een degelijke vorming niet alleen waar het het geloof betreft, maar ook waar het solidariteit en het menselijk samenleven aangaat. De boodschap van de school is: “Een aandeel leveren in de vorming van toekomstige burgers, met kwaliteitsonderwijs, in een omgeving waar Bijbelse waarden, liefde voor God en voor de naaste en respect voor de schepping hoog gewaardeerd worden”.34 Deze lessen vormen de basis voor christelijk gedrag waarbij steeds weer het woord van God wordt herbevestigt in de verhoudingen en in het dagelijks leven. In aanmerking genomen dat de nadruk is gelegd op de Nederlandse taal als bindend element van de kolonie door de jaren heen, wilden we van de leiding weten in hoeverre de taal aanwezig is op de school in de afgelopen honderd jaar. De directrice bevestigt dat er tot de zestiger jaren thuis, in het gezin,

PÁGINA 49

PÁGINA 48

197

Nederlands gesproken werd, maar socialisatie vereiste dat de voorkeur gegeven werd aan het Portugees. Vanuit deze acculturatie werd het onderwijs in de taal van herkomst langzaam maar zeker afgebouwd, terwijl het ook geen deel meer uitmaakte van de gezinscommunicatie. Volgens de geïnterviewde werd er in het begin, steeds met het doel voor ogen de oorsprong van de school te cultiveren, moeite gedaan om leerkrachten uit Nederland te halen speciaal om de Nederlandse taal te onderwijzen. Langzaam maar zeker werd de belangstelling minder, zodanig dat vandaag de dag weinig leerlingen de specifieke lessen volgen.35 Op het rooster wordt facultatief onderwijs in Engels, Nederlands en Spaans aangeboden, waarvan van de 5e tot en met de 8e klas Spaans het meest gekozen is. Tot en met de vierde klas wordt Nederlands gegeven aan wie daarin geïnteresseerd is, 's middags na schooltijd. De school heeft een afdeling Nederlands, waar mensen uit de gemeenschap werken die betrokken zijn bij de taak de gewoonten en de taal levend te houden. Dit is nog een bewijs van het idee om een cultuur te behouden, daar het in alle sectoren van de gemeenschap terugkomt. De afdeling organiseert culturele activiteiten en viert Nederlandse hoogtijdagen zoals bijvoorbeeld Koninginnedag. Het Sinterklaasfeest, een culturele niet-religieuze traditie die nog steeds in stand gehouden wordt in Nederland, vindt plaats op 5 december, wanneer aan het eind van de middag cadeautjes uitgedeeld worden. Inlichtingen vermelden dat er drie jaar geleden nog toneelstukken en muziek in de Nederlandse taal gespeeld werden, wat niet meer gebeurt. Wat het concept onderwijs betreft in ruime zin is het duidelijk dat het ook een taak van de gemeenschap is, vooral van het gezin en de kerk. Onze geïnterviewde, echter, verklaart dat: “er duidelijke tekenen zijn dat zowel de één als de ander de religieuze waarden opgeven. Het wordt steeds moeilijker deze waarden vandaag de dag te behouden”.36 Daarom propageert de school zo krachtig deze waarden die hun herkomst vinden in de leerstellingen van het geloof. Het geloof, het respect en de religieuze gebruiken lopen als een rode draad door het hele educatieve proces waar leerlingen, leerkrachten en administratief personeel bij betrokken zijn, evenals, natuurlijk, de gemeenschap in het algemeen. De Evangelische School van Carambeí is bewaarder van de geschiedenis van de maatschappelijke groep die hem ontworpen heeft, dagelijks herschreven in zijn pedagogisch handelen en in het voorlezen van het Bijbelse dagboek. Een geschiedenis die lang geleden begonnen is, om precies te zijn een eeuw geleden.

198

Afgestudeerd in Muzikaal Onderwijs aan de kunstacademie van Paraná. Master in Onderwijs aan de universiteit van de deelstaat in Ponta Grossa. Doctor in toegepaste technologie in Mediaproductie en kennis aan de Federale Universiteit van Santa Catarina. Senior wetenschapper over de afdeling Postdoctoraal in Onderwijs van de UEPG. 2. BRANDÃO, Carlos Rodrigues. O que é educação. 28. ed. São Paulo: Brasiliense, 1993. (Coleção Primeiros Passos), p. 13. 3. VIEIRA PINTO, Álvaro. Sete lições sobre educação de adultos. 2. ed. São Paulo: Cortez, 1984, p. 29. 4. Idem. 5. Idem, p. 31. 6. De inhoud van dit onderdeel kwam voornamelijk naar aanleiding van interviews met Jeltje de Boer tot stand, lid en onderzoekster van de gemeenschap. Ze is een levend geheugen en herinnert zich feiten, gegevens en namen die de geschiedenis van de Nederlanders in Carambeí hebben gevormd. Haar uitspraken staan in de tekst tussen aanhalingstekens. 7. BOER, Jeltje de. A história do ensino em Carambeí. Carambeí, 2010. (Niet gepubliceerd). 8. CORDEIRO, Sonia V.A. Lima. A constituição da Escola Evangélica de Carambeí: uma instituição educacional da imigração holandesa na região dos Campos Gerais. 2007. Dissertatie (Postdoctoraal in Onderwijs) – Universiteit van de deelstaat in Ponta Grossa, Ponta Grossa, 2007, p. 55. 9. Idem, p. 64. 10. Deze instelling bood ook de studiemogelijkheid voor wie zich wilde verdiepen in het lesgeven van de Portugese taal, een steeds dringender noodzaak in de loop van de jaren gezien het verbod op het bezigen van vreemde talen in het onderwijs gedurende de Tweede Wereldoorlog. Vanaf 1968 heeft het Instituto Cristão een middelbare landbouwschool voor de jongens en een middelbare huishoudschool voor de meisjes (1969). 11. BOER, Interview. 19 april 2011. Interview door Maria José Dozza Subtil. Carambeí, 2011. Digitale opname. 12. Idem. 13. De verwoordingen van dit onderdeel zijn resultaat van raadplegingen van het boek van Kooy (1986), van de dissertatie van het postdoctoraal van Cordeiro (2007) en van het onderzoek van Jeltje de Boer (2010), dat niet gepubliceerd is en dat volgens haar voor een groot deel gebaseerd is op een onderzoek van haar vader, de onderwijzer Keimpe van der Meer. 14. BOER, 2010, geciteerd werk. 15. CORDEIRO, geciteerd werk, p. 54. 16. Idem, p. 63. 17. BRANDÃO, geciteerd werk, p. 26. 18. BOER, 2011, geciteerd werk. 19. Idem. 20. Idem. 21. Idem. 22. Het examen van het volwassenenonderwijs gaf een diploma dat evenveel waard was als het diploma van het Ginásio, en de leerlingen moesten examen doen op het Colégio Estadual do Paraná in Curitiba. Een andere mogelijkheid was het regelmatig volgen van de cursus in Ponta Grossa, Castro of aan het Instituto Cristão. 23. De eerste kleuterschool (Kindergarten) was opgezet in juni 1840 in Duitsland (in 1924 waren er in Brazilië al meer dan 40), door Froebel en bestond uit een spelletjescentrum, gebaseerd op zijn principes en gericht op kinderen jonger dan 6 jaar. De bedoeling was een omgeving waar kinderen en adolescenten – kleine zaadjes die gevoed en blootgesteld aan gunstige omstandigheden in hun omgeving, hun innerlijke goddelijkheid zouden ontplooien in een sfeer van liefde, sympathie en bemoediging -, ze zouden de vrijheid hebben om over zichzelf te leren en over de wereld. Beschikbaar op: http://www.artigonal.com/educacao-infantil-artigos/froebel-e-o-primeiro-jardim-de-infancia-942992.html. Geraadpleegd op: 29/05/2011. 24. Meer informatie over ELIM, zie de tekst Kunst en Cultuur in de serie Over Verhalen Vertellen nr. 1. 25. BOER, 2011, geciteerd werk. 26. CORDEIRO, geciteerd werk. 27. KOOY, Hendrik Adrianus. 75 anos de Carambeí: 1911-1986. Castro: Kugler Artes Gráficas, 1986; BOER, 2010, geciteerd werk. 28. De in dit onderdeel aangeboden informatie is resultaat van het interview met de huidige directrice Antje Jacobi en de inzage van officiële schooldocumenten, die aan het eind van het hoofdstuk genoemd worden. 29. In de statuten van de Organisatie staat als doelstellingen: 1 – De Organisatie baseert zich op de Bijbel als het Woord van God, dat tot uitdrukking komt in de belijdenissen van de Igreja Evangélica do Brasil; 2 – De Organisatie heeft als doelstelling het opzetten en onderhouden van evangelische scholen, waarbij de wettelijke normen van het land in acht genomen worden; 3 – De Organisatie neemt op haar scholen leerlingen aan zonder onderscheid van geloof, ras of politieke overtuiging, om aan allen het Evangelie van Onze Heer Jezus Christus te brengen. (ESTATUTO DA ASSOCIAÇÃO DA ESCOLA EVANGÉLICA DE CARAMBEÍ). Escola Evangélica de Carambeí - Educação Infantil e Ensino Fundamental, Carambeí, 2011. 30 BOER, 2011, geciteerd werk. 31 PEDAGOGISCH PROJECT. Escola Evangélica de Carambeí - Educação Infantil e Ensino Fundamental, Carambeí, 2008. 32 JACOBI, Antje. Interview. 06 mei 2011. Interview door Maria José Dozza Subtil. Carambeí, 2011. 33 Idem. 34 SCHOOLREGLEMENT. Escola Evangélica de Carambeí - Educação Infantil e Ensino Fundamental, Carambeí, 2010. 35 Op het moment van het interview was er een onderwijzeres uit Nederland aanwezig om de taal te geven, met subsidie van een fonds voor onderwijs in de Nederlandse taal en cultuur voor het buitenland. 36 JACOBI, geciteerd werk. 1.

199

200

ZEG ME WAT U EET EN IK ZAL U ZEGGEN WIEU BENT1: VOEDINGSGEWOONTES BIJ DE NEDERLANDSE IMMIGRATIE IN CARAMBEÍ

PÁGINA 56

PÁGINA 55

Marco Aurélio Monteiro Pereira2

Speciaal opgedragen aan de sympathieke Tonia, Panoka, Frederica en Zuleide, geweldige vrouwen, bewaarsters van het erfgoed en meesteressen in het maken van heerlijke Carambeíaanse gerechten uit de loop der tijden.

Voeding en de manier van klaarmaken en nuttigen zijn invloedrijke elementen in de identiteitsopbouw en -expressie van groepen mensen. Ingrediënten, recepten, bereidingstechnieken, kookgerei, serviesgoed, bestek en tafelmanieren zeggen veel over het begrip dat een bepaalde groep over zichzelf heeft. Maar daar houdt het niet bij op. Het geeft ook een beeld, een houdt een betoog over hoe de groep zichzelf presenteert om begrepen, geïdentificeerd, en voorgesteld te worden door diegenen die er geen deel van uitmaken. Op deze manier worden voeding en de daarbij behorende bereidingswijzen samengevat in wat tot uitdrukking komt, meestal in materiaal, in het betoog van de identiteitsopbouw van een bepaalde groep mensen. Reeds bij de eerste voedingsonderzoekers en kokken die over dit thema geschreven hebben, was het verband tussen voeding en identiteit aanwezig. Het oudst bekende kookboek van de westerse traditie, het De Re Coquinaria, toegeschreven aan Marcus Gavius Apicius (30 v.C. – 37 n.C.), slaat reeds impliciet acht op het belang van voeding in de identiteitsopbouw. De val van het Romeinse Rijk en de politieke, sociale en culturele decentralisatie van de vroege middeleeuwen bracht het vastleggen op schrift van recepten, uitleg van bereidingswijzen en de registratie van het sociale aspect van voeding naar een tweede plan. Maar vanaf het eind van de middeleeuwen werd in Europa het maken van receptenboeken, die steeds gedetailleerder en complexer waren, hervat, en behalve de bereidingswijzen van voeding had het ook het vastleggen van structuren en vormen van de schalen en de juiste manier van tafelen op het oog en zo werden deze als culturele kenmerken verwezenlijkt (TREFZER, 2009, pagina 11).3 Sinds de moderne tijd met de stelling van de Nationale Staat op wereldniveau, oftewel, Europa en zijn koloniën, gingen elementen met betrekking tot voeding ook beschouwd worden als elementen om nationaliteit te definiëren in hun specificiteiten. Uit deze tijd stamt de opkomst van de “nationale kookkunst”, waarin de nationale toe-eigening opgebouwd wordt uit elementen op voedingsgebied verbonden aan de opbouw van de nationale identiteit van de verschillende landen.

In die tijd kon al gesproken worden over een Franse keuken, bijvoorbeeld, in plaats van de regionale en lokale toekenningen van eerdere tijdperken, zoals Provençaalse keuken of Normandische keuken. De 19e eeuw bracht de bevestiging van het leggen van een verband tussen voeding en nationale identiteit, en de verschillende landen hebben hun identiteit gevormd mede door middel van hun voedingsdimensies en –processen. Het is in deze context dat met de Europese neo-koloniale uitbreiding en het begin van de massale Europese immigratie naar Amerika, Afrika, Azië en Oceanië, afgezien van de inter-Europese migraties, contactrelaties, vervreemding, uitwisseling en zelfs steeds complexere voedingsconflicten, op gang zouden zijn gebracht door de kwestie van de nationale identiteit. In Brazilië waar deze processen reeds aanwezig waren binnen de betrekkingen tussen Portugezen, Afrikanen en Amerikaanse indianen in het koloniale tijdperk, worden ze nog complexer met de immigratiegolf van de 19e, begin 20e eeuw. Duitsers, Italianen, Polen, Russen, Chinezen, Japanners, Indiërs, Siri-Libanezen, Oekraïners en, ook, Nederlanders, brengen, met hun komst naar Brazilië een symbolisch voedingskapitaal mee, specifiek voor elke immigratiegroep. En dat was een belangrijk kapitaal, in aanmerking genomen dat het wezenlijk onderdeel uitmaakte van de eigen etnische, culturele en nationale identiteit van elke groep. De recepten, de ingrediënten, keukengerei en –gereedschap, tafelmanieren en rituelen van voedingssociabiliteit waren, in dit geheel, fundamentele elementen in de opbouw van nieuwe territoriale dimensies van groepen immigranten in hun vestigingsdynamiek op Braziliaans grondgebied, alsook in culturele contacten en in de eigen ingewikkelde culturele wrijvingen die bestonden tussen elke groep immigranten, de Braziliaanse maatschappij en alle andere groepen immigranten (zie PRATT, 1999, vooral het eerste hoofdstuk). Het is in deze context dat de kwestie van het voedingspatroon in de Nederlandse kolonie van Carambeí ingevoegd wordt. Een kwestie die niet op een simplistische manier beantwoord kan worden met het opsommen van

ingrediënten en recepten, of een nationalistische identiteitsverheffing maken van deze elementen, of zelfs in een proces van voedingsarcheologie dat tracht nauwkeurig omschreven elementen op tafel te brengen, zelfs al waren ze onwerkelijk zoals overblijfselen van een gedefinieerde Nederlandse afkomst, statisch en bewegingsloos.4 Wat hier gezocht wordt is, in tegendeel, het vaststellen van de dynamiek, de genealogieën, het dialectische spel van wat blijft en wat verandert op het gebied van de voedingsgewoontes in de verschillende dimensies, en ook de voorstelling van voedingsgewoontes binnen en buiten de groep die van oorsprong immigrant is, onophoudelijk opgebouwd en herbouwd in de honderdjarige Nederlandse aanwezigheid in Carambeí. Bij gebrek aan specifieke informatie uit de eerste en tweede hand op het gebied van voedingsgewoontes, kookkunst en het gezelligheidselement van voeding richtte het werk zich op de verkenning van bronnen die verband houden met de doorleefde herinnering, met het verkennen van middelen die verband houden met de mondelinge overlevering. Een ingewikkelde procedure, maar wel erg smakelijk, soms letterlijk. De vraaggesprekken zijn geselecteerd op basis van een kwaliteitscriterium, waarbij in gedachten de achtergrond van de vorming werd gehouden van de aspecten van de voedingsgewoontes in Carambeí, opgenomen in een procedure die gedefinieerd wordt door momenten van de relatie die de groep zelf met de voedingskwestie heeft. Op deze manier zijn drie onderzoekskernpunten vastgesteld: het eerste, ruwweg, de eerste helft van de 20e eeuw, waarbij het begin van de kolonie in behandeling wordt genomen en de aandacht vooral uitgaat naar het contact en aanpassingsverband met het nieuwe universum van de groep immigranten; het tweede, chronologisch geplaatst in de jaren van 1950 tot en met 1980, gericht op gecompliceerdere referenties en een verdieping in het proces van uitwisseling van voedingsgewoontes binnen de groep, voornamelijk veroorzaakt door de komst van uit Indonesië afkomstige immigranten en hun uitwisseling met de groep die al woonachtig was in de kolonie; en het derde, dat datgene wat blijft behandelt, de aanpassingen en het creëren van traditionele voedingsgewoontes welke het meest tot uitdrukking komen in het samengaan van Carambeíaanse kookkunst met het op hoog niveau creëren en vervaardigen van banketbakkersproducten, vooral taarten. (HOBSBAWM; RANGER,1984)5 Het is in dit analyseproces, gefocust maar dynamisch, dialectisch en constant, dat deze studie zich ontwikkelt, zonder de pretentie de hele verborgen rijkdom in de schijnbare

PÁGINA 59

PÁGINA 57

201

eenvoudige kookkunst van Carambeí te willen begrijpen, maar wel om te proberen de dimensievorming van deze rijkdom in de loop van het bestaan van de kolonie te ontwaren. De komst en de vestiging van de eerste Nederlandse immigranten, maart 1911, na een kortstondig en traumatisch verblijf in de gemeenschap van Conçalves Junior, in de buurt van Irati waar ze in 1908 aankwamen, geeft het beginpunt aan van het proces van contact en aanpassing van de groep immigranten aan de nieuwe realiteit van het leven op Braziliaans grondgebied (KOOY, 1986, pagina's 7-8).6 Het tijdelijke verblijf in Conçalves Junior was een tijd van ontheemding, impact en geschoktheid door het contact met een nieuw land, nieuwe arbeidsomstandigheden, nieuwe samenleving en nieuwe belevingsrealiteiten, inclusief die van de voedingsgewoontes. Het gebrek aan voorkennis over het Braziliaanse land, de natuur en de samenleving, in combinatie met de onbekwaamheid voor het werk op het land van een groot deel van de eerste immigranten die afkomstig waren uit de stad, leidde tot een traumatische en moeizame vestigingsstart voor de pas uit Nederland aangekomen immigranten (KOOY, 1986, 7 verschillende passages op de pagina's 7-10). De kwestie van de voedingsgewoontes voor de groep op dat moment werd niet bepaald door het behouden of veranderen van de ingrediënten, de voedingsgewoontes en de gezelligheid, maar door de primaire en wrede dynamiek van het overleven. Hendrik Kooy8, die een relaas citeert van één van de pioniers, Leonardo Verschoor, doet op een niet mis te verstane en emblematische wijze verslag van de dreigende omvang van de tragische voedingssituatie in het totaalbeeld van het verblijf van de eerste immigranten in Conçalves Júnior: Op die manier bleef er weinig geld over voor het gezin, dat zich moest zien te redden met wat er op de boerderij was, wat zoveel wil zeggen als: niks. Zodoende begonnen ze de uit Nederland meegebrachte meubelen te verkopen en zelfs de kleding van hun eigen lijf, om maar wat te eten te hebben. […] Wat te doen? zegt Leonardo bij zichzelf, terwijl hij aan deze trieste geschiedenis denkt: “Ik wil niet naar Nederland terug want hier moeten mogelijkheden bestaan, maar ik kan ook niet hier in Irati blijven. We hebben niks meer te eten. En nog eens planten? De inheemse bevolking zegt al dat er veel ratten zullen zijn omdat de bamboe bloeit. Er kan niets meer geriskeerd worden en bij ons thuis zal honger geleden worden. We hebben nu zo veel monden te voeden; sinds mijn schoonzus overleden is, is broer Jan met zijn zes kinderen bij ons komen wonen”.

202

Maar de familie Verschoor zag een nieuw levensperspectief in de mogelijkheid naar Carambeí te verhuizen waar werk, de opbrengst van het land en al geplande voedselvoorziening in de vorm van het houden van vee in het middelpunt van de verwachtingen stonden.

Het klimaat moet er gezond wezen. Waarschijnlijk zijn er in de streek van de Campos Gerais minder beesten zoals bosvarkens, ratten, apen enzovoorts die het land onder de voet lopen, en het is ook mogelijk dat sprinkhanen, die altijd uit het zuiden komen, niet tot daar komen. In de streek van de Campos Gerais is er op dit moment alleen maar veehouderij; ze zeggen dat de fazendeiro een alqueire grond nodig heeft voor elke kop vee, maar wie weet, misschien met een beetje mais of veevoer kunnen we er een intensievere veehouderij op na houden en misschien melkproductie wat voor het Caracú vee twee à drie liter per dag zal zijn en wat opgevoerd zou kunnen worden als er vee gekocht wordt met een beetje Hollands bloed.

De vestiging van de pioniers in Carambeí en de nieuwe Nederlandse immigrantenfamilies die zich hierbij aansloten, brachten geleidelijk aan veranderingen teweeg in het kader van de moeilijkheden, met inbegrip van de voeding van de immigranten. Het verhaal van de jonge Dirkje Bezemer over haar komst naar Brazilië en de vestiging in Carambeí in 1911 geeft het eerste betrouwbare verslag over de voedingskwestie: Wat heb ik veel moeten leren! We hadden uit Nederland een ijzeren plaat meegebracht met twee gaten erin en een deurtje om een fornuis te kunnen maken, dat vervaardigd werd van rode klei en onderin een groot gat had om het hout te stoken. Wij maakten zelf brood hoewel we geen gist hadden, we deden er zuurdesem in om het te vervangen en zo lieten we het brood rijzen, verder maakten we onze eigen zeep, we brandden de groene korrels van de koffie. Het voedsel bestond uit brood, kaas, zwarte bonen met rijst en pap. De pap werd gemaakt van kaaswei.

Dit beknopte en rijke verslag toont dat het proces van contact maken en aanpassing opgelegd werd, waarbij in eerste instantie de noodzaak om te overleven de aanpassing en het uitstippelen van voedingsstrategieën voor de groep bepaalde.

PÁGINA 62

PÁGINA 60

Toen kwam het bericht dat de “Brazil Railway Company”, in de buurt van Ponta Grossa, gemeente Castro, een nieuwe kolonie wilde stichten. Enkelen zijn daar al bezig huizen te bouwen. Er wordt verkocht op afbetaling en die is op lange termijn.

Creativiteit ging ongetwijfeld voor traditie, wat bijvoorbeeld tot uitdrukking kwam in het gebruik van zuurdesem om het brood te laten rijzen. Het aanpassingsvermogen blijkt uit het opnemen van nieuwe en vreemde ingrediënten in het voedingspatroon van de groep Nederlanders, zoals het geval was met bonen. Maar de manier van doen van de groep toont ook wat blijft, zoals in het geval van de gebruikte techniek bij het vervaardigen van een houtfornuis dat aangepast werd uitgaande van een ijzeren plaat met twee gaten erin, zoals de manier waarop het gebruikt werd in de huizen van arme Europese boeren uit die tijd. Het verslag van Dirkje Bezemer toont ook een andere zijde die verband houdt met voeding. Tegenover het eenzijdige dieet van brood, kaas, zwarte bonen met rijst en pap zet Dirkje zelf een wereld aan overdaad en variëteiten van vruchten die in de kolonie aanwezig zijn: “[…] in Carambeí was er fruit in overvloed, zoals sinaasappels, bananen, ananassen en meloenen. Nieuwe vruchten met hun exotische en provocerende smaken en texturen […]”. De verslagen van de eerste contacten van de groep met de nieuwe voedingsrealiteiten in Brazilië en in de kolonie zijn helaas schaars, maar die overgeleverd zijn, zijn erg lekker. In het verslag van Hendrik Kooy over de komst van Arie de Geus naar Carambeí in 1913 zit het verhaal van het eerste contact van een groep immigrantenjongens met de Braziliaanse drank bij uitstek, cachaça, en de onbekendheid met de smaak van de drank: Het was in deze omstandigheden dat Jan Los op 8 augustus zijn 19e verjaardag herdacht. Om dit feit te vieren kocht Arie de Geus een fles cachaça en een kilo honing. Maar ze vonden de honing veel te zoet en de borrel, die ze nooit geproefd hadden, afschuwelijk, waarmee het eindresultaat van het feest een grote teleurstelling werd.

Het contact en de aanpassing kunnen, op het gebied van smaakbeleving, een ingewikkelde en moeizame ervaring zijn. En dit contact en deze aanpassing werden de nieuwe kolonisten op een dwingende manier opgelegd. Het monopolie van de Brazil Railway Company, de uitvoerende onderneming van de kolonie wat de handel betreft waarin de levensmiddelen zijn inbegrepen, onderwierp ze aan bepaalde ingrediënten die ze verplicht waren te gebruiken in de voeding en die niet gebaseerd waren op hun eigen voedingscultuur maar wel op die van de beheerders van de winkels van de Company. Dit komt zeer duidelijk tot uitdrukking in artikel VII van het contractmodel tussen de Company en de kolonisten: “Het is de kolonist alleen geoorloofd zijn levensmiddelen te kopen in de winkels die beheerd worden door de Company”. Buiten dit

203

mochten de kolonisten voor eigen gebruik planten conform artikel V van het contract: “De opbrengst van de oogst van mais, rogge, luzerne etc.; is eigendom van de kolonist vanaf de dag van zijn vestiging op het perceel”, en ze mochten drie liter melk per dag voor zichzelf houden om hun gezin te voeden conform artikel VIII van het contract: “De kolonist mag dagelijks drie liter houden voor eigen gebruik”. Maar het totaalbeeld van de immigratie in Carambeí, en dat al in 1913, verschilde hemelsbreed met betrekking tot de voedingskwestie van het begin in Conçalves Júnior. Deze kwestie bevond zich al niet meer in het kader van voorzien in de voedselbehoefte om te kunnen overleven. De nieuwe kolonie had voedingsbronnen in overvloed:

vermengd met de melk van 's ochtends. Nadat het gestremd is, moet de substantie voorzichtig gesneden worden, anders blijft er veel boter in achter. De vormen worden snel gevuld en onder de pers gelegd. Nadat ik er lang naar gekeken had, dacht ik dat ik het vak van kaasmaker al onder de knie had op diezelfde dag. De melk wordt klaargemaakt. Zo heeft oom Leen even tijd voor een kopje koffie. Herman en ik worden uitgenodigd om koffie te drinken met hem en tante Cornelia. Met plezier nemen we de uitnodiging aan. Na alles wat we voor hem gedaan hadden, vonden we eigenlijk dat we deze koffie meer dan verdiend hadden, ook al om het feit dat we wisten dat we na deze koffiepauze weer aan het werk moesten en het edele vak van landbouwer en veeteler moesten leren op de Campos Gerais van Paraná, in de kolonie Carambeí.

De dagelijkse samenleving bouwde aan aanpassingsrelaties tussen de voorouderlijke Nederlandse voedingsgewoontes en een nieuwe wereld aan ingrediënten, recepten en smaken die in Brazilië aangetroffen werden. Hoewel de tekst een voorkeur laat zien voor vruchten en groenten die in Europa bekend zijn, laat hij ook plaats voor het accepteren van andere soorten. Hieraan werden, in een tijd dat de Campos Gerais van Paraná bestonden uit uitgestrekte natuurlijke velden doorsneden met riviertjes, het beoefenen van de jacht en visserij toegevoegd als middelen om in de behoefte aan dierlijk eiwit te voorzien, nog afgezien van het recreatieve aspect: “In het begin was vissen in hun vrije tijd de favoriete sport onder de kolonisten. Ook de jacht, een luxe sport in het oude vaderland en slechts bedreven door de rijkelui, werd hier werkelijkheid”. De roeping voor de melkveehouderij en melkverwerking kreeg gestaag vaste grond onder de voeten in de kolonie en de werkzaamheden begonnen zich langzaamaan in die richting te ontwikkelen. Kooy (1986, pagina 48-54)9 beschrijft het dagelijks leven van Jacob “Ko” van Wilpe, een leerjongen in de veehouderij op de boerderij en kaasmakerij van Aart Jan de Geus aan het eind van de jaren van 1920 op een smakelijke manier, waarin onder meer het proces van het maken van kaas beschreven wordt: Kaasmaken lijkt me niet zo moeilijk. De melk van 's avonds wordt een beetje opgewarmd, afgeroomd en daarna

PÁGINA 65

PÁGINA 63

Wat in die begintijd erg heeft bijgedragen was het feit dat er nooit gebrek aan voedsel was. Altijd waren er rijst en bonen, melk en pap van kaaswei. Groenten verbouwden ze zelf, evenals sinaasappels, peren en meloenen. Van de kaas en de boter aten ze weinig omdat dat producten waren die geld opbrachten, o zo noodzakelijk voor andere doeleinden.

En het verslag van Ko van Wilpe voegt een nieuwe dimensie toe aan de verhalen met voedingscomponenten: gezelligheid. Gezelligheid die situaties creëert voor het nuttigen van voedsel en drinken, op deze manier van voeding een ritueel makend en het tot zich nemend in een culturele dimensie die veel verder gaat dan het simpele voedingsaspect. Het hierboven beschreven verslag geeft een eerste concept van deze ritualisering: het drinken van koffie wat niet alleen het gezin na gedane arbeid bij elkaar bracht rond de kopjes koffie of thee maar ook wie daar nog meer bij hoorde zoals de leerlingen. Het koffiedrinken, of gewoon de koffie, vindt stukje bij beetje op verschillende momenten van de dag plaats, een sfeer van gezelligheid en saamhorigheid creërend, waar voeding proza is, waarheid is, maar ook reden tot gesprekken en ervaringsuitwisselingen binnen de groep, zodanig dat tot op de dag van vandaag de koffie een van gewoontes is die structuur aanbrengt in de gemeenschapszin van Carambeí. Maar het verhaal van Ko van Wilpe brengt ook een ander gezelligheidsaspect, extrovert, en dat was het uitgaan van de jongeren op zaterdagavond naar de venda, een mix van winkel en bar. De venda veranderde bij deze gelegenheden in een plaats waar gezongen en gekaart werd, ondanks het religieuze verbod, en men dronk. In het verslag van Ko van Wilpe wordt duidelijk dat ze daar bier en wijn dronken. Er worden geen gedestilleerde dranken genoemd, met name de cachaça, normaal gesproken alom tegenwoordig in de venda's in het binnenland van Brazilië. De consolidatie van de kolonie verruimt langzaam maar zeker de keus aan levensmiddelen, door de verbetering

204

Voor bij de koffie

van de mogelijkheden Ponta Grossa, Castro en zelfs São Paulo te bereiken met het spoor, en ook door de culturele diversifiëring op de boerenbedrijven in de kolonie Carambeí. Het dagelijks leven op de boerderijen verhalend in de jaren van 1930 vertelt Kooy10 (1986, pagina 89) dat

Ingrediënten 2 kopjes bloem 1 kopje boter, goed vol ¾ kopje suiker 1 beetje bicarbonaat

Het verbouwen van voedsel voor het gezin een van de belangrijkste bezigheden op de boerderijen was. De kolonist die hier aandacht en tijd instak, kon beschikken over de eigen productie van melk, eieren, varkensvlees, bonen, rijst, groenten en een overvloed aan sinaasappelen en peren. Dit betekende een enorme verlichting van de gezinsonkosten.

Bereidingswijze Alles door elkaar kneden. Balletjes rollen. Op de bakplaat leggen en platdrukken met een vork, bakken. Rond 10 uur, voor het middageten, werd er ook koffie of thee gedronken, met brood, koekjes, koek en, recenter, taart.

Voor de koffie aan het eind van de morgen

Honingkoek Ingrediënten 4 kopjes bloem 3 kopjes suiker 1 kopje honing 1 kopje melk 2 eieren 1 soeplepel kaneel 1 theelepeltje gemberpoeder ½ theelepeltje zout 2 theelepeltjes bakpoeder 1 theelepeltje gemalen kruidnagel 1 theelepeltje nootmuskaat1 theelepeltje bicarbonaat ½ kopje olie

Bereidingswijze De melk verwarmen en de honing en olie erdoor mengen. Eieren toevoegen en goed kloppen. Blijven kloppen en tegelijkertijd de andere ingrediënten toevoegen tot alles goed gemengd is. Het deeg in een ingevette vorm doen. Bakken op een middelmatige oventemperatuur. PÁGINA 67

PÁGINA 66

De coöperatie verkocht zo min mogelijk. Er werden katoenzaadmeel en maismeel voor het vee verkocht. En voor huishoudelijk gebruik valt ons de verkoop van suiker, lucifers, tarwemeel, rijst, zout, kaas en boter op.

De productie voor eigen gebruik van vlees, groenten, granen en vruchten valt op. Maar wat ook opvalt is dat hoewel de meeste bedrijven melk produceerden, melkproducten zoals kaas en boter in de winkel van de coöperatie gekocht werden, wat wijst op de afwezigheid, of weinig voorkomen, van het thuis verwerken van melk. De jaren van 1930 toonden al een nieuw kenmerk met betrekking tot het onderwerp voeding. Met dat er een groter scala aan ingrediënten en keukengerei ter beschikking kwam, werden recepten en gezelligheidskenmerken uitvoeriger en complexer. Op dat moment was er al sprake van een ritualisering van het dagelijkse voedselgebruik. De maaltijden, gerechten en de voedingssociabiliteiten beginnen zich te bestendigen in de groep. En voeding begint langzaam maar zeker aan het proces zich te ontwikkelen tot een element met een dubbel aspect: het nutritieve en het culturele, identiteitsbepalend. Een snelle analyse van het dagelijkse voedingspatroon kan helpen om dit beter te begrijpen11. Er was een zekere regelmaat in de voedingsgewoontes bij de inwoners van de kolonie, met verschillen van familie tot familie, maar met behoud van een bepaald patroon. Het gezin kwam in die tijd bij elkaar en gebruikte gezamenlijk alle maaltijden. Het moment van tafelen was tegelijkertijd ook het devotionele moment van de dag. De maaltijden begonnen met een gebed van het hoofd van het gezin of van iemand die daarvoor door hem was aangewezen, en na de maaltijd werd een stukje uit de Bijbel gelezen. De dag begon met een ontbijt dat meestal bestond uit koffie, of thee, melk, brood (wit of bruin), eventueel koekjes (zandkoekjes) of honingkoek, boter, gesuikerd fruit, kaas en worst.

Zandkoekjes

Het middageten was de belangrijkste maaltijd van de dag in de kolonie. Het menu varieerde maar wat altijd aanwezig was, waren aardappelen en groenten, normaal gesproken gekookt in water met zout of fijn geprakt met jus. In de kolonie heeft het merendeel van de gezinnen de gewoonte aangenomen om rijst en bonen te eten bij de middagmaaltijd. Er werd ook vrij geregeld erwtensoep, in de volksmond snert geheten, genuttigd, zowel bij de middagmaaltijd als bij het

PÁGINA 68

205

avondeten. In het dagelijks leven werd niet veel vlees gegeten, maar in het weekend at men overwegend kip en varkensvlees. Het gebruik van rundvlees vond wat minder plaats, met een voorkeur voor gehakt, biefstuk en gebraden suddervlees, waar de hoog gewaardeerde jus vandaan kwam. Bij speciale gelegenheden en in het weekend was er een toetje.

Voor het middageten Ingrediënten 1 stuk rundvlees ½ kopje margarine of olie water om de saus te maken

Jus

Bereidingswijze Een stuk rundvlees aan alle kanten goed bruin bakken in een beetje olie of margarine. Het binnenste blijft rauw, er wordt een korst op het vlees gevormd en er plakt vleesnat aan de bodem van de pan. Voeg een beetje water toe om de jus te maken. Met de deksel op de pan het vlees braden op een middelmatige vlam. Indien nodig meer water toevoegen. Stamppot met kool

1 ei 1½ soeplepel maizena 1½ soeplepel suiker 1 theelepeltje vanillesuiker Voor de saus a. Rode saus bramen, druiven of aalbessen suiker b. Wijnsaus 2 maten wijn 1 maat water 1 soeplepel maizena suiker naar smaak Bereidingswijze Pudding De ingrediënten al roerend opwarmen tot het de consistentie van vla heeft, niet te dik. Wacht tot het afgekoeld is om het in de koelkast te zetten. In een schaal doen en bedekken met saus naar keuze. Saus De rode vruchten of wijn, de suiker en de maizena mengen en opwarmen tot sausdikte.

Ingrediënten 1 kilo aardappelen 750 gram kool of rode kool zout en peper naar smaak indien gewenst, gemalen kruidnagel naar smaak 150 gram worst 50 gram gerookt spek

Aan het eind van de middag, na gedane arbeid, was het koffietijd, men dronk dan koffie of thee met brood, koekjes, koek en tegenwoordig ook taart.

Bereidingswijze De aardappelen en de kool samen gaarkoken. Afgieten en samen goed fijnstampen. Op smaak brengen met de peper en het zout. De worst en het spek apart bakken. Mengen en opdienen.

Ingrediënten 3 appels 1 recept zandkoekjesdeeg met een eidooier (zie recept hierboven) suiker en kaneel naar smaak

Gele pudding Ingrediënten Voor de pudding 1 liter melk

Voor de middagkoffie Appeltaart

Bereidingswijze Appels schillen en in schijfjes snijden. De appels met de suiker en het kaneel mengen. Het deeg van de zandkoekjes uitrollen om er de bodem en de kanten van een springvorm mee te bedekken. Een beetje deeg achterhouden. De appelschijfjes met de suiker en het kaneel in de vorm leggen

206

tot net onder de rand van het deeg. Met de rest van het zandkoekjesdeeg dunne repen maken en die over de appelvulling vlechten. In de oven bakken, ongeveer een half uur op een gemiddelde oventemperatuur, tot de appels gaar zijn.

apart in 2,5 liter water gaar. Smoor de worst en het spek. Kook de aardappelen. Doe de aardappelen en de fijngesneden prei bij de erwten. Pureer indien gewenst alles in de blender. Voeg de gesmoorde worst en het spek toe. Op smaak brengen met het zout en de peper en opkoken tot de gewenste dikte.

Bereidingswijze De suikerstroop mengen met de hete melk. Het ei en de olie toevoegen. Goed mengen. De rest van de ingrediënten toevoegen. In een ingevette vorm doen. Bakken op een gemiddelde oventemperatuur. 's Avonds werd de laatste maaltijd gehouden, ook met koffie of thee en brood met kaas of worst. Eventueel at men ook erwtensoep.

Voor de avondmaaltijd Erwtensoep

Ingrediënten 500 gram gedroogde erwten 80 gram gerookt spek 500 gram worst 750 gram aardappelen prei, zout en peper naar smaak Bereidingswijze Was de erwten en laat ze een nacht weken. Kook de erwten

PÁGINA 73

Ingrediënten 5 kopjes bloem 2 kopjes suiker ¾ kopje suikerstroop 1 kopje melk ½ kopje olie 1 ei 1 soeplepel bakpoeder 2 soeplepels chocoladepoeder ½ theelepeltje zout 1 theelepeltje gemalen kruidnagel 1 theelepeltje nootmuskaat 1 soeplepel gemalen kaneel ½ soeplepel oploskoffie in een klein beetje water indien gewenst geraspte citroen- of sinaasappelschil naar smaak

PÁGINA 69

Kruidkoek

Op feestdagen met vieringen in de open lucht was het de gewoonte te barbecueën met vlees dat aan houten spiesjes geregen werd, die gebakken werden op houtvuur in geulen die in de grond uitgegraven waren. Opvallend is dat de culinaire expressie van gewoontes en voedingssociabiliteiten het kosmopolitische karakter weerspiegelt, al is het met eenvoudige recepten, dat deel uitmaakt van de Nederlandse ontwikkeling zelf. Het gebruik van ingrediënten uit de hele wereld die steeds terug te vinden zijn in de recepten, verwijst naar de tijd van de Oost- en WestIndische Compagnie, zoals tot uitdrukking komt in het gebruik van specerijen, alomtegenwoordig in de patisserie van de kolonie. En deze complexiteit van smaken zou in de daarop volgende jaren nog intenser worden met de komst van immigranten van Nederlandse origine, maar komend uit Indonesië. Het versterken van de kolonie-economie heeft in de loop der tijden nieuwe immigranten aangetrokken. In de periode na de Tweede Wereldoorlog, aan het eind van de jaren van 1950 en in de jaren van 1960, kwamen nieuwe immigranten naar Carambeí, waaronder enkele Nederlandse families die eerder in Indonesië gewoond hadden en die vanwege de onafhankelijkheidsprocedure van het land moesten verhuizen, in de meeste gevallen gedwongen. Hoewel hun aantal in nummers uitgedrukt niet groot was, luidde de komst van deze nieuwe immigranten een nieuw tijdperk in op het gebied van voedingsgewoontes. De nieuwe aroma's en smaken en zelfs de samenstelling van de Indonesische gerechten viel al snel in de smaak bij de gemeenschap van Carambeí. De bekendmaking van deze keuken tijdens evenementen en feesten, heeft gemaakt dat deze nieuwe smaken deel gingen uitmaken van het geheel aan smakenreferenties in de kolonie, vooral nadat dona Suzanne A. Loen Struiving, beter bekend als tante Suze die met de familie uit Indonesië gekomen was in 1959, begonnen was met het regelmatig geven van cursussen op het gebied van de Indonesische keuken aan de gemeenschap van Carambeí in de jaren 1970 en 1980. De cursussen werden erg gewaardeerd. De aroma's en smaken uit het oosten die al aanwezig

207

waren in vooral de patisserie van de kolonie, met het gebruik van specerijen, gingen ook gebruikt worden in de hoofdgerechten, en men begon de rijkdom en complexiteit van de Indonesische keuken te consumeren, en meer dan dat, het werd geleerd en in de praktijk gebracht binnen de gemeenschap van Carambeí. De keuken van Indonesische origine heeft een verschilmakend kenmerk met betrekking tot de manier van bereiden in vergelijking met de westerse keuken. Het is opgebouwd uit een samenstelling van ingrediënten in combinaties die tegelijkertijd alle centra van onze smaakpapillen uitdagen, wat een onbeschrijfelijke ervaring van intense smaak tot gevolg heeft. Zoet, zout, bitter, zuur en scherp schikken en hergroeperen zich bij elke hap, een stroom van smaaksensaties die zijn weerga niet kent in welke andere culinaire cultuur dan ook.

Voor de lunch of bij het diner Nasi Goreng (gebakken rijst) Ingrediënten ½ kg drooggekookte rijst 1 schoteltje gesneden uitjes 1 schoteltje gare kip, ham of vlees in stukjes gesneden 1 schoteltje gare garnalen 1 schoteltje fijngewreven rode lomboks 1 teentje knoflook 2 eetlepels gesnipperde uitjes wat olie of vet Bereidingswijze: De rijst op de gewone manier klaarmaken. In een braadpan wat olie of vet goed heet maken en hierin de gesneden uitjes lichtbruin fruiten. De uitjes uit de pan halen en in deze olie de fijngewreven lomboks en later ook de stukjes vlees, kip of ham aanbakken. De garnalen toevoegen en daarna de rijst, onder voortdurend omscheppen roerbakken. Opdienen met gebakken ui, enkele schijfjes komkommer en eventueel een in reepjes gesneden omelet of gebakken ei. Saté met pindasaus Ingrediënten: 750 g varkensvlees 5 eetlepels olie

1 afgestreken eetlepel sambal 1 theelepel koriander 2 teentjes knoflook 1 theelepel bruine suiker 2 theelepels sojasaus 1 theelepel gemberpoeder 1 eetlepel citroensap zout Pindasaus 1 ui 1 uitgeperst teentje knoflook 1 kurkuma 125 gram pindakaas (Amendocreme) sambal oelek (pasta van gemalen rode peper) zout azijn Bereidingswijze Vlees Het vlees in dobbelstenen snijden. Een sausje roeren van 3 eetlepels olie, sambal, gemalen koriander, het uitgeperste teentje knoflook, bruine suiker, sojasaus, zout, gemberpoeder en citroensap. Laat hierin de stukjes vlees gedurende minstens drie uur marineren. Pindasaus Fruit op een lage vlam en in een heel dun laagje olie de ragfijn gesnipperde ui met de knoflook en de sambal oelek lichtbruin. Roer aan het eind de pindakaas erdoor. Voeg zout naar smaak toe en de azijn en enkele lepels water tot de saus de gewenste dikte heeft. Er kunnen twee sauzen gemaakt worden, één met veel en de andere met weinig peper. Roosteren Voor het bakken van de saté de goed uitgelekte stukjes vlees aan de stokjes rijgen en roosteren boven gloeiende houtskool. Besprenkel het vlees tijdens het roosteren af en toe met een mengsel van sojasaus, citroensap en sojaolie. Geef de pindasaus er apart bij. Maar het zijn niet slechts de hoofdgerechten die de smaakpapillen prikkelen. De zoetigheden zijn ook goed voor momenten van intens smaakgenot. Een goed voorbeeld hiervan is spekkoek, een koek die bestaat uit lagen en gemaakt is met eieren en specerijen die een complexe

208

verzameling geraffineerde smaken bezit met een wonderbaarlijk lekker resultaat.

De vorm op een dikke plaat zetten.

Als dessert of bij de koffie Ingrediënten 100 gram bloem 7 eieren 500 gram boter 250 gram suiker 10 theelepels kaneel 5 theelepels gemalen anijs 5 theelepels geraspte nootmuskaat 3 theelepels gemalen kruidnagel 3 theelepels kardemompoeder 2 soeplepels room 5 theelepels vanillesuiker beetje zout Bereidingswijze Meng de boter met de vanillesuiker en de helft van de suiker tot een zacht romige massa. De eiwitten van de dooiers scheiden. De dooiers met de rest van de suiker tot schuim kloppen. Het eiwit stijf kloppen. Voorzichtig het botermengsel, de dooiers met suiker en het stijfgeklopte eiwit door elkaar scheppen. Het meel met het zout zeven en met de room vermengen. Het deeg in twee gelijke delen verdelen. Door de ene helft niks mengen, de andere helft vermengen met de specerijen. De room gebruiken om de consistentie van het deeg te regelen, beide moeten even dik zijn. Een ronde vorm invetten en boterpapier gebruiken. Een dunne laag van het lichte deeg (zonder specerijen) in de oven bakken op 125 graden. Na dit gebakken te hebben een volgende dunne laag aanbrengen van het andere deeg (met de specerijen) bovenop de eerste laag en weer bakken. Zo verder gaan tot al het deeg op is. Op deze manier krijgt de taart dunne lagen van afwisselende kleur. Om te voorkomen dat de bodem verbrandt de volgende procedures toepassen: Temperatuur verlagen. Dubbelgevouwen aluminiumfolie op de bodem van de vorm leggen.

PÁGINA 75

Spekkoek

De kolonie groeide en bij haar uitgesproken Nederlandse kenmerken sloten zich inwoners uit andere culturen aan. De vooruitgang en welvaart hebben geleid tot het afkondigen van Carambeí als zelfstandige gemeente, op grond van de wet van de Staat nr. 11.225, op 13 december 1995. Maar wat had kunnen leiden tot identiteitsverlies en verwatering van de culturele Nederlandse kenmerken werd in werkelijkheid tot een bevestiging en uitbreiding van deze kenmerken. Carambeí is een stad die haar Nederlandse afkomst hoog in het vaandel heeft en deze kwestie op een ondubbelzinnige manier benadert, doch wel met open vizier. Belangen en herwaarderingen bestaan naast elkaar, in elkaar opgaand, zo wordt in de oude kolonie aan een levende en dynamische situatie gebouwd waar de aanwezigheid van het verleden zich buigt tot in het heden en de toekomst projecteert, zodanig dat geen enkel levenstijdperk van de gemeenschap verloren gaat of gezien wordt als minderwaardig ten opzichte van de andere.

Als dessert of bij de koffie Gevulde speculaas

Ingrediënten Deeg 600 gram bloem 2 theelepels bakpoeder 300 gram bruine suiker 3 soeplepels koekkruiden 300 gram boter 50 milliliter melk Vulling 1 soeplepel room 1 soeplepel citroensap 60 gram amandelen 1 ei Bereidingswijze Deeg Alle ingrediënten van het deeg mengen en laten rusten. Vulling De amandelen malen en daarna mengen met de rest van de ingrediënten voor de vulling. Het in elkaar zetten van de koek

209

PÁGINA 78

PÁGINA 76

1.Doe de helft van het deeg in een vorm, de bodem en de zijkanten bedekken. 2.Doe de vulling bovenop het deeg. 3.De vulling bedekken met de andere helft van het deeg. 4.Smeer de bovenkant van het deeg in met een eidooier die is losgeklopt met wat water. 5.Versieren met wat amandelen. 6.In de oven bakken, ongeveer 30 minuten bij een oventemperatuur van 175 graden. Op het gebied van de voeding wordt dat duidelijk in het herdefiniëren van de voedingstradities van de immigratie naar het beeld van een voedingsidentiteit die, alhoewel duidelijk verbonden met de herkomst van de immigranten, toch een eigen identiteit vertoont, uitgebreider dan de grenzen van de voorouderlijke bevolkingsgroep en zijn gewoontes. Deze verandering maakt Carambeí tot een regionaal culinair en gastronomisch centrum vanuit een andere invalshoek dan de gebruikelijke. De stad raakt meer en meer bekend als een gastronomisch centrum waar het zwaartepunt ligt bij de verscheidenheid en rijkdom in het totaalbeeld van de kookkunst waar Nederlandse herkomst, en zelfs die van Indonesische, aan ten grondslag ligt. De grote trekpleister van de kolonie vandaag de dag is de perfectie in de patisserie, culinaire bedrijfstak die zich bezighoudt met de vervaardiging van gebak, taarten en pasteitjes met name bij de productie van taarten en koek. Taarten en koek die gemaakt worden met recepten en ingrediënten naar Nederlandse traditie, zoals appeltaart, kruidkoek, spekkoek en speculaas, waarvan de recepten eerder beschreven zijn. Maar er zijn ook taarten die de dialoog aangaan met keukens van een andere herkomst zoals de Zwitserse of Duitse taart, of die al deel uitmaken van het menu van de internationale patisserie zoals ricotta-, abrikozen-, chocolade-, citroen-, en aardbeientaart, onder andere. En taarten die vernieuwingen in trends vertegenwoordigen zoals chocola met peper, of die refereren aan een echt Braziliaans repertoire zoals passievruchttaart. En dan nog, enig in zijn soort, de zeer beroemde torta holandesa, de belangrijkste van de Carambeíaanse banketbakkerijen, die, vreemd genoeg, geen traditioneel Nederlands recept is, maar een afleiding van de Duitse taart, die bepaald wordt door botercrème en die hier in Brazilië ontwikkeld is door een chef-kok van Nederlandse afkomst. Maar dat maakt hem niet minder lekker en de verbinding torta holandesa met Carambeí heeft ongetwijfeld op een duidelijke manier bijgedragen aan deze nieuwe fase van herscheppen en

bestendiging van wat nieuwe tradities op voedingsgebied genoemd zouden kunnen worden in de oude kolonie.

Voor het dessert of voor bij de koffie Torta Holandesa

Ingrediënten Deeg 400 gram Mariabiscuitjes Vulling 250 gram boter 200 gram suiker 900 gram room 80 gram gecondenseerde en gezoete melk 1 theelepel vanille-essence 1 theelepel cassislikeur Bovenlaag 200 gram room 150 gram bittere chocola Bereidingswijze Vulling De boter met de suiker romig kloppen. De rest van de ingrediënten van de vulling toevoegen en mengen. Bovenlaag De ingrediënten au bain-marie of in de magnetron vloeibaar maken. Het in elkaar zetten van de taart 1.In een springvorm de helft van de koekjes leggen. Daarna de helft van de vulling toevoegen. 2.De andere helft van de koekjes toevoegen en vervolgens de andere helft van de vulling. 3.Voor een half uur in de vriezer zetten. 4.Uit de vriezer nemen en de ingrediënten van de bovenlaag erover uitgieten. 5.Decoreren met witte chocola en koekjes aan de zijkant. In honderd jaar Nederlandse immigratie in Carambeí heeft de stad naam gemaakt op het gebied van voeding, uitgebreid maar niet vervormd; meervoud maar niet diffuus; gastvrij en niet buitensluitend. Vanaf de pioniers wiens grootste zorg op voedingsgebied bij hun aankomst in Brazilië het aan genoeg eten komen was, tot de stad die het vandaag de dag is,

210

steeds kosmopolitischer, waarvan de Nederlandse traditie zich vermengt met culinaire en gastronomische referenties die een steeds breder terrein bestrijken. Carambeí heeft alles in huis om een van de belangrijkste gastronomische centra van de streek en van Paraná te worden. Tot besluit als eerbetoon aan het dagelijks leven van de immigranten die droomden, leden, vochten en Carambeí vormgaven het recept van borstplaat, een zoetigheid die lijkt op de Braziliaanse pé-de-moleque, zeer gewaardeerd bij de kinderen van Nederlandse huize in de loop van het bestaan in de kolonie. Eet smakelijk!

Voor elk uur van de dag Ingrediënten 500 gram suiker 1 lepel vanillesuiker 10 gram boter 150 milliliter room

Borstplaat

Bereidingswijze Laat de suiker, boter en room smelten in een pan met dikke bodem. Roeren tot alles goed vloeibaar en gemengd is. De pan van het vuur nemen en blijven roeren tot het indikt. Een vorm invetten en het mengsel erin doen. Voordat het hard geworden is in kleine stukjes snijden van ongeveer 3x3 centimeter. Wachten tot het hard is en serveren.

Uitspraak die wordt toegeschreven aan Jean-Anthelme Brillat-Savarin (1755-1826), in het boek A Fisiologia do gosto (Het wezen van de smaak) (1990). 2 Professor aan de afdeling geschiedenis van de UEPG. Dominee, verbonden aan het project van de Evangelisch Gereformeerde kerk in Ponta Grossa. 3 TREFZER, Rudolf. Clássicos da literatura Culinária; os mais importantes livros da história da gastronomia. São Paulo: Editora SENAC São Paulo, 2009, p.11. 4 PRATT, Mary Louise. Os olhos do império: relatos de viagem e transculturação. Bauru: EDUSC, 1999. 5 HOBSBAWM, Eric J.; RANGER, Terence. A invenção das tradições. Rio de Janeiro: Paz e Terra, 1984. 6 De verwijzingen naar getuigenverklaringen op de volgende bladzijden zijn uit het boek van KOOY, Hendrik Adrianus. Carambeí 75 jaar; 1911-1986. Carambeí: Editie van de auteur, 1986. 7 Ibid., p. 7-10. 8 KOOY, Hendrik Adrianus, Op. cit. 9 Ibid. p. 48-74. 10 Ibid., p.88. 11 Het onderzoek van het dagelijks leven in de kolonie en de recepten in de tekst zijn gebaseerd op gesprekken met BOESSENKOOL, De GEUS, DIJKSTRA en SIJPKES (2010), die naar eigen inzicht gebruikt zijn door de auteur in de tekst. 1

211

212

ENDLESS HORIZONS: A BRIEF ENVIRONMENTAL HISTORY OF CARAMBEÍ

PÁGINA 85

De Natuur van Paraná Als we aan het begin van de twintigste eeuw door het huidige gebied van de deelstaat Paraná zouden trekken, van oost naar west, dan zouden we het Regenwoud aantreffen, beter bekend als het Atlantische Woud, dat de bossen op de kustvlakte en de oostkant van de Serra do Mar omvat. Aan de westzijde van de bergketen zouden we het Gemengde Regenwoud [Floresta Ombrófila Mista] aantreffen, of het araucáriawoud (araucária = Paranapine), bestaande uit bostypen die de hooglanden van Zuid-Brazilië typeren, en waar de araucária overheerst. Het araucáriawoud werd onderbroken door graslanden, de zogenaamde steppe, die ook een typerend element van de hooglanden in het zuiden van Brazilië is. In Paraná werd ook de streek van de savannes waargenomen, die sterk overeenkwam met de Cerrado van het Braziliaanse Centrale Plateau, en bedekt ongeveer 1% van het gebied van de staat. Tot slot zouden we, in het noorden en in het westen, het semi-groenblijvende* woud aantreffen, dat het rijkst is aan hardhout, en ongeveer 40% van Paraná bedekte. Nu is er slechts 1% van dit woud over.2 Deze situatie kan men beter waarnemen in afbeelding 1. *het verschijnsel waarbij, door droogte, bomen een gedeelte van hun blad verliezen Men ontdekt al gauw dat de milieugeschiedenis van de graslanden, savannes en bossen van de deelstaat Paraná helaas een geschiedenis van vernietiging is, wanneer we bedenken dat op dit moment Paraná slechts 9% van de oorspronkelijke vegetatie bezit, waar vroeger 83% van de oppervlakte van de staat bedekt was met bossen en de overige 17% bestond uit formaties zonder bos, waarvan 14% steppe (grasland). De Campos Gerais van Paraná Volgens het "Historisch en Geografisch Woordenboek van de 3 Campos Gerais" , werd de term "Campos Gerais van Paraná" vastgelegd door Reinhard Maack, een gerenommeerde geoloog, geograaf en avonturier uit het midden van de twintigste eeuw. De regio van de Campos Gerais was beperkt tot het steppegebied, gelegen op het Tweede Plateau van

Paraná. Daarom worden de grenzen van de Campos Gerais gevormd door een lange smalle strook land die zich vanaf Jaguariaíva uitstrekt tot de rechteroever van de Rio Negro, met inbegrip van Lapa, zoals te zien is in afbeelding 2. De grassteppe met enige houtachtige formaties, of de Campos (velden), bestaat uit graslanden en bedekken licht hellende gebieden waar kleine bossen voorkomen langs de rivieren of geïsoleerd door de velden, waar de Araucaria angustifolia overheerst - de Paranapine. Naast de technische definities beschikken we over beschrijvingen van twee reizigers die in de negentiende eeuw door Paraná trokken: Auguste SaintHilaire was tijdens de jaren 1820 in Paraná en Thomas P. Bigg-Wither in 1870. Deze verslagen maken een benadering van het landschap van de Campos Gerais in de negentiende 4 eeuw mogelijk. Saint-Hilaire bakende de Campos Gerais af tussen de linkeroever van de Rio Itararé en een gebied in de buurt van Curitiba, "waar de grond onregelmatig wordt en de groene weiden vervangen worden door donkere en indrukwekkende bossen." De Franse naturalist schreef over dit gebied het volgende:

PÁGINA 86

PÁGINA 83

Lorena de Pauli1

Deze velden vormen ongetwijfeld een van de mooiste regio's waar ik doorheen ben getrokken sinds ik in Amerika aankwam; de gronden zijn minder vlak [...] maar de glooiingen van het land zijn niet zodanig dat ze de horizon beperken. Zover het oog reikt onthullen zich weidse landschappen; in de lager gelegen landen treft men hier en daar kleine bossen aan waar de majestueuze en waardevolle araucária imponeert en waarbij de donkere kleur van het blad contrasteert met het lichtgroene en weelderige gras. Af en toe zien we rotsen op de hellingen van de heuvels, waar een gordijn van water uit stroomt en zich in de diepe vallei van de rivier stort; een groot aantal merries en koeien grazen in de velden en geven leven aan het landschap; men ziet weinig huizen, maar ze zien er goed verzorgd uit, met boomgaarden van appels en perziken. De lucht is er niet zo licht als in het gebied van de tropen, maar het is misschien beter voor de zwakheid van onze ogen.5

Bigg-Wither vertrok uit Curitiba en ging in de richting van het stroomgebied van de Rio Ivaí, toen hij "een hoge rotswand” tegenkwam; dat was Serrinha, de westelijke grens van het Plateau van Curitiba. Volgens de reiziger, "was de gemiddelde hoogte van de tweede bergketen, die de oostelijke grens vormde met een ander, nog hoger gelegen plateau, 800 tot 1.000 voet boven de plaats waar we ons toen bevonden." Over het landschap vermeldt de Engelse ingenieur de aanwezigheid van "reusachtige bomen

213

In zuidelijke en zuidwestelijke richting lag, zover het oog reikte, een enorme zee van goudkleurig gras, dat zich in gigantische golven voortbewoog tot het diepe dal van de Iguaçu, heel ver weg en ver beneden ons; dan weer stijgende aan de andere kant bleef de golvende beweging zich voortzetten, tot de golven geleidelijk aan afzwakten, tot waar hemel en aarde samensmolten in de verte, in wat het oneindige leek. Er waren geen details die de aandacht trokken, men verloor het zicht in de onmetelijkheid van het panorama. Er waren slechts een paar armetierige bomen te zien en hier en daar wat Paranapinebomen waarvan de donkergroene takken weerspiegelden in de diepten van de wateren die de vlakten doorkruisten. Dat was alles. Daarnaast was er de uitgestrekte vlakte, bijna onbeperkt in omvang, die geen enkel opvallend punt vertoonde. Er was nog een ander beeld. Aan de oosten zuidzijde, onder onze voeten, strekte zich als een andere wereld de prachtige vlakte uit, bedekt met bossen van het onderliggende plateau, in de verte begrensd door de blauwe pieken van de Serra do Mar.7

PÁGINA 88

Bigg-Wither was onder de indruk van de weidsheid van het uitzicht; de onmetelijkheid gaf hem het idee van het onbegrensde, waarbij de "gevoelens zich onbeperkt lieten gaan." Dat was het gevoel van de reiziger die de Campos Gerais van Paraná betrad. De Natuur van Carambeí en de Nederlandse Immigranten Het verkavelingsproject Carambehy, gedateerd 1923, laat de verdeling in percelen zien en verstrekt gegevens over de grenzen, rivieren en wegen. Als grenzen worden genoemd de landgoederen São João, São Daniel, Casa Branca en Areião. Ook worden genoemd boqueirão, moinho (molen), casquinha en catanduvas. Op de kaart worden de volgende rivieren geïdentificeerd: São João, Pitanguy, Areião, Mouquen, Jotuba, Lageado, de beken Ramos en Tapeira de Carambey en ook de weg naar Tibagy, de spoorlijn São Paulo-Rio Grande do Sul, Pilatus en het station van Carambey.8 In de stad Carambeí bevinden zich twee zeer verschillende types landschap, omdat de rotswand van de Devoonperiode, die de scheiding vormt tussen het Eerste en Tweede Paraná Plateau, de gemeente van zuidoostelijke naar noordwestelijke richting doorkruist. Zo treft men in de

PÁGINA 89

(Paranapine) en de vegetatie van bamboe en andere kleinere bomen." Plotseling, "vlak voor de top, hielden de Paranapine en andere boomsoorten plotseling op, en begon een lichte helling die tot aan de top met gras bedekt was”.6 Na deze berg beklommen te hebben, was er "een grote beloning." De groep was aan het rusten op een van de hoogste punten van Serrinha toen zij geconfronteerd werden met het "prachtige panorama." Hij noteerde:

oostelijke streek het karakteristieke landschap van het Eerste Plateau aan - hooggelegen gronden, begroeid met araucáriawoud - waar het landschap wordt bepaald door het voorkomen van beboste streken, afgewisseld met gebieden waar landbouw uitgeoefend wordt. In het westen ligt het gebied van de steppe, typisch voor het Tweede Plateau, geheel uit hooggelegen gronden bestaande, doorsneden door diepe kloven, waar de vegetatie bestaat uit graslanden en kleine bossen verspreid in de velden of langs de rivieren (galerijbossen) en de teelt van granen. De eerste Nederlandse immigranten die in 1911 in Carambeí arriveerden kwamen uit de multi-etnische kolonie Gonçalves Junior, in de regio van Irati gelegen, een streek van araucáriawoud. Doordat zij zich niet konden aanpassen aan de realiteit van het leven in het bos en ontevreden waren over de algemene levensomstandigheden in die gemeenschap, accepteerden zij het voorstel om een kolonie in de streek van de Campos Gerais te vormen. In het "Definitieve Eigendomsbewijs", door de Brazil Railway Company aan Hendrik Harms uitgereikt in de jaren 1920, en waarvan de verkoopakte reeds in 1913 ondertekend werd, stonden voorwaarden waaraan de koper moest voldoen. Een van deze voorwaarden had betrekking op de bossen of stukken bos in het veld: "Het gebruik van de bestaande bossen op de kavel moet zodanig geschieden dat verwoestingen worden voorkomen, met inachtneming van de voorschriften van de wetten of van kracht zijnde bepalingen van het bosbeheer."9 In "De landbouwgeschiedenis van Carambeí," vermeldt Franke Dijkstra hoe die geïsoleerde stukken bos (capões) gebruikt werden en de goede indruk van de Campos Gerais: Uit het geringe aantal bestaande bosgebieden, kenmerkend voor de Campos Gerais, en gewoonlijk aangetroffen in de laagten en op hellingen van beekjes, werden de dikste bomen gehaald voor de verschillende gebouwen op de kavels. Er werd steeds vermeden om deze prachtige bossen geheel te vellen, want door de rivieren en watervallen kunnen deze bossen beschouwd worden als een van de mooiste regio's van de planeet. Tot vandaag de dag staan deze bomen er nog en verfraaien de Campos Gerais.10

214

(Ocotea porosa), die ook voorkomt in het araucáriawoud, kwam men niet vaak tegen in het zandgrondgebied. Dijkstra legt uit dat zijn bedrijf aan beide zijden van de rivier Pitangui ligt en dat de imbuia alleen aangetroffen wordt op gronden die meer klei bevatten.

Juich ik, wijl zo ver ik zie, 'k heb u lief mijn Carambehy. Evenals in heel de wereld, heerst ook hier des Heren hand;Hij behoede ons genadig in ons nieuwe vaderland. Buig in ootmoed dan de knie, ook voor God, in Carambehy.” (Bovengenoemde verzen werden gedicht door Keimpe van der Meer, op de wijs van “Waar de blanke top der duinen”)

Franke Dijkstra, die in 1947 op vijfjarige leeftijd in Carambeí arriveerde, herinnert zich dat in die tijd weinig araucáriabossen geheel werden gekapt, en dat alleen de dikste bomen werden geveld. Er waren veel araucária's in Carambeí, en zelfs vandaag kunnen ze nog tussen de landerijen en bossen waargenomen worden. De imbuia (Ocotea porosa), die ook voorkomt in het araucáriawoud, kwam men niet vaak tegen in het zandgrondgebied. Dijkstra legt uit dat zijn bedrijf aan beide zijden van de rivier Pitangui ligt en dat de imbuia alleen aangetroffen wordt op gronden die meer klei bevatten. Dick de Geus bewaart in zijn herinnering de verhalen die hij als kind hoorde over de boomaanplant in Carambeí. Hij zegt dat de eerste immigranten het landschap aantrekkelijker wilden maken en daarom coniferen en cederbomen plantten om zich te beschermen tegen de wind, die kenmerkend is voor de Campos Gerais. Naast deze bomen legden de immigranten boomgaarden aan van verschillende vruchten, zoals peren, appels, sinaasappels en perziken. In het Carambeí-lied is de wind aanwezig in de eerste verzen: “Carambeí, gelukkig stukje grond, ik verlang heel erg naar jou, ik denk altijd aan de sterke wind die over de velden en bergen waait”

“Waar de kale rug der bergen blakert in de zonnegloed,en de gure Oostwind huilend, onze houten Kluis begroet,Juich ik, wijl zo ver ik zie, 'k heb u lief mijn Carambehy. Waar het glanzend vee de kampen uren ver in 't rond afgraast, en de beekjes vriend'lijk bruisen,na de bui de rio raast. Juich ik, wijl zo ver ik zie, 'k heb u lief mijn Carambehy. Waar de boer houdt heel veel koeien en batata doce (zoete aardappel) plant,Waar het vee heel luid kan loeien en aan bernes (larf van een vlieg) heeft het land.

PÁGINA 92

PÁGINA 90

Sommige door Dick de Geus getoonde verzen bezingen de natuur van Carambeí, met nadruk op de bergen, de wind, de onmetelijkheid van de horizon, de beken en de regen. Het is de moeite waard om het geheel over te nemen:

Franke Dijkstra spreekt lovend over de natuur van de Campos Gerais. Hij zegt: "de combinatie tussen bos en veld is het mooiste wat er bestaat. Het is het mooiste landschap in de regio.” Hij voegt eraan toe: "Wat werkelijk erg mooi is, is dit glooiende land!" Maar, stelt hij, "de velden worden lelijk, omdat ze niet meer gebrand worden. Want wat de velden mooi maakte was de bloei na de brand. Zoals het geval is met Vila Velha, die verandert in struikgewas, het is geen veld meer.” Om het landschap mooier te maken en het dichter te brengen bij wat het vroeger was, stelt Franke een gecontroleerde brand voor, zoals op enkele plaatsen in de Verenigde Staten gebeurt,wanneer het verdroogde gras een beetje vochtig is, om daarna het vee te laten weiden. Samenvattend: "praktijken van oudsher om het omliggende natuurlijke landschap terug te doen keren." Franke merkt nog op dat de vorming van de Campos Gerais in verband staat met de branden die óf door de indianen werden aangestoken om de jacht te vergemakkelijken óf door blikseminslag ontstaan, zoals in de Cerrado. De rivieren in de streek werden door de jeugd van de kolonie druk bezocht, als een mogelijkheid tot ontspanning, zegt Franke Dijkstra. Ze gingen op lambari en meerval vissen (typische vissen uit de streek) in de rivieren Tartaruga en São João. Er werd ook gekampeerd; dat kon een tot twee weken duren, bij de rivieren Pitangui en Tibagi, om te vissen. Dick de Geus voegt eraan toe dat men tijdens de vis- en jachtpartijen de natuur van Carambeí ontdekte. De jongeren, verrukt door het landschap dat ze ontdekten, vertelden dit door aan anderen die het bestaan van het prachtige landschap met eigen ogen wilden zien. Met betrekking tot de hydrografie vormen de rivieren van Carambeí het stroomgebied van de rivier Tibagi, door middel van kleine zijrivieren van de rechteroever, en vooral de Rio Pitangui. De rivier Pitangui ontspringt op het Eerste Plateau, doorkruist de diepe valleien van het gebergte uit de Devoonperiode, in westelijke richting naar de rivier Tibagi, op de grens tussen [de gemeenten] Carambeí en Tibagi. Op

PÁGINA 95

PÁGINA 93

215

het grondgebied van Carambeí ontvangt de rivier Pitangui de belangrijke bijdrage van de rivier São João. De rivier vormt bij haar loop indrukwekkende kloven (canyons) die uitgeslepen worden in het zandsteen van het Tweede Plateau. Een ander alternatief voor de bewoners van Carambeí was de jacht. Franke Dijkstra jaagde veel kwartels, die ook nu nog veel in de streek worden aangetroffen. Hij vertelde dat hij één enkele keer een hert heeft geschoten.. Talloze foto's die aan de leden van de Nederlandse kolonie Carambeí behoren, tonen de jacht op herten. Een andere foto geeft de jacht op een manenwolf (Chrysocyon brachyurus) weer. De inheemse fauna van Carambeí vertoont diersoorten die karakteristiek zijn voor araucáriawouden en graslanden, omdat Carambeí zich in een overgangsgebied tussen deze biomen bevindt, en wordt beschouwd als een gebied met ecologisch spanning, daar zij een randeffect ondergaat. Onder de dieren dienen vermeld te worden de manenwolf, de gestreepte miereneter, de jaguar, de tapir en de paca (Cuniculus paca), omdat zij dreigen uit te sterven. Volgens het door Dijkstra geschreven boek "De geschiedenis van het platteland van Carambeí"11, kwam het open veld meer overeen met de plaats van herkomst van de immigranten, hetgeen het leven van de kolonisten vergemakkelijkte, omdat zij al ervaring hadden met de melkveehouderij en trekdieren. Bovendien bevorderden de gemakkelijke ontginning en de bewerking van het land de productie van voedsel en melk, alhoewel de bodem van de graslanden, in vergelijking met de bosgebieden, niet zo vruchtbaar is. Het melkvee voedde zich met het gras van de natuurlijke velden, aangevuld met krachtvoer, dat als volgt bereid werd: een zak maïsmeel, een zak katoenpitten, een zak tarwezemelen en minerale zouten. Tot in de jaren 1950 was dit het veevoer. Er werd ook meer voedzaam voedsel gebruikt, zoals zoete aardappelen, cassave, maïs, knollen en bepaalde grassoorten, die op kleine stukken grond verbouwd werden. Naast de melkveehouderij voor de productie van melk en zuivelproducten de economische basis in de eerste jaren van de kolonie waren er andere economische activiteiten: zagerijen, bereiding van gezouten en in de zon gedroogd vlees, handel, fruitteelt, de teelt van de zwarte acacia en andere landbouwgewassen, zoals mamona (wonderboom) (Ricinus communis) en cassave. Er werden varkens en

pluimvee gehouden voor eigen consumptie en af en toe voor de verkoop. Na de jaren 1950 is het landschap in Carambeí sterk veranderd. “Maar”, zegt Dick de Geus, “veel landeigenaren en inwoners van de stad wilden hun land niet verhuren om de verandering van het voor de Campos Gerais zo unieke 12 landschap te voorkomen. Vroeger werden alle gebieden benut voor de extensieve slachtveehouderij en kleinschalige landbouw. Wat men sindsdien zag waren grote en uitgestrekte omgeploegde stukken grond voor de rijstteelt, de eerste grootschalige cultuur van de regio, een gevolg van de vervanging van trekdieren door de sterkere tractoren.13 Volgens een telling, uitgevoerd in september 1953, waren er in Carambeí 77 boerderijen met in totaal 1400 melkkoeien, 1297 stuks jongvee en 33 stieren. De natuurlijke velden besloegen 8.089 hectare waarvan 384 hectare bestemd werden voor het verbouwen van veevoeder, zoals zoete aardappel en enkele andere voedergewassen voor de zomer of de winter. Het basisvoedsel voor het vee waren de natuurlijke grassen die een lage voedingswaarde bezaten, zodat het voor de melkproductie nodig was om bij te voeren. Veel natuurlijke velden werden voor de teelt van rijst gescheurd. Maar na drie jaar rijstverbouw en een gebrek aan kapitaal voor investeringen in andere agrarische activiteiten, bleven veel van deze gebieden jarenlang braak liggen en veranderden daardoor in struikgewas. Pas na de jaren 1960 werd de komst van gewassen als tarwe en soja, uit Rio Grande do Sul, als een goede vruchtwisseling beschouwd en consolideerde zich in de regio. Tijdens het ontginnen van deze gebieden, die tot dan als "leeg" werden beschouwd, waar flora en fauna aanwezig waren en slechts een paar grazende koeien, zag men veel wilde vogels, vooral de carancho (soort havik) en kwartels. Er waren ook dieren, zoals herten, de manenwolf, en 's nachts zag men de graxaim (wilde boshond) en andere kleine dieren. De komst van de Afdeling Technische Bijstand (Landbouwvoorlichting) van de Cooperativa Central de Laticínios do Paraná Ltda. luidde een tijdperk van technologische innovaties in die verantwoordelijk waren voor het succes van Carambeí op landbouwgebied. Sinds de jaren 1950 heeft de Coöperatie, door de uit boeren samengestelde zogenaamde Clube da Minhoca [verwijzing naar de (regen)wormen die de vruchtbaarheid van de bodem bevorderen bij toepassing van de directe inzaaimethode], geïnvesteerd in onderzoek en proefnemingen om de bodem

PÁGINA 96

PÁGINA 95

216

vruchtbaarder te maken en de strijd aangebonden tegen de erosie, ziekten en plagen. Een technische innovatie in de landbouwproductie maakte aan het eind van de jaren 1970 van Carambeí een centrum van technologie en bescherming van de (landbouw)grond en het milieu. Deze innovatie kon alleen maar uitgevoerd worden dankzij de ervaringen en het onderzoek van de Afdeling Technische Bijstand van de Coöperatie. Zij waren fundamenteel bij het verkrijgen van informatie over de voeding van planten, ziektebestrijding, genetisch materiaal, plantdichtheid, de tijd van het planten, de beste vruchtwisseling en beter bodembeheer. Al deze informatie leidde in 1976 tot de directe inzaaimethode, een techniek die zich kenmerkt door het zaaien in de blad-, stro- en stoppelresten van de vorige oogst. Volgens informatie van het Wereld Natuur Fonds (WWF) in Brazilië, voldoet de directe inzaaimethode aan de aanbevelingen van de Conferentie van de Verenigde Naties, van Eco-92 en van de Braziliaanse Agenda 21. Deze methode wordt sinds het begin van de jaren 1970 in Brazilië gebruikt, toen ermee gestart werd in het zuiden van Brazilië. Momenteel worden in Brazilië ongeveer 9 miljoen hectare landbouwgrond volgens deze methode bewerkt. Volgens de officiële informatie van de Braziliaanse Onderneming van Landbouwkundig Onderzoek (EMBRAPA) is de directe inzaaimethode opgebouwd uit een geheel van technieken die verbetering van het milieu beogen, met inbegrip van water, bodem en klimaat, alsmede de betere benutting van het genetisch potentieel van de gewassen. Deze vorm van inzaaien voldoet aan drie eisen: de niet-kerende grondbewerking, wisselbouw en het telen van gewassen die voor bedekking kunnen zorgen, gekoppeld aan de bestrijding van plagen, ziekten en onkruid. In het b oekje "Waarom gebruik ik de directe inzaaimethode"14 legt Franke Dijkstra uit hoe hij met de toepassing van deze methode is begonnen. Na enkele jaren van rijstteelt en de invoering van de vruchtwisseling sojatarwe, kreeg zijn landbouwgrond een ernstig erosieprobleem. In 1975 introduceerde Dijkstra de verbouw in stroken, waarbij de stukken grond die met soja beplant waren, het jaar daarop met maïs beplant werden. Hij zegt dat het planten in stroken het uitgangspunt is geweest voor de directe inzaaimethode in 1976. Gepaard met andere praktijken – het niet meer verbranden van oogstresten en de aanleg van terrassen met afvoerkanaaltjes voor het

regenwater – loste hij 80% van de erosieproblemen op. Maar in die tijd was men nog niet goed op de hoogte van de gevolgen van de directe inzaaimethode, zoals bijvoorbeeld de vraag wat er met de grond zou gebeuren na jaren toepassing van de directe inzaaimethode. Zou het probleem van de inklinking toenemen, zou de bodem in de toekomst toch gekeerd moeten worden? Er waren ook geen gegevens over herbiciden en de kennis over vruchtwisseling was beperkt. Om deze vragen te beantwoorden reisden Franke en Manoel Henrique "Nonô" Pereira naar de Verenigde Staten om te praten met Shirley H. Phillips, de 'vader' van de directe inzaaimethode, teneinde een antwoord op deze vragen te vinden. De directe inzaaimethode heeft vele voordelen; de belangrijkste zijn: het tegengaan van door wind en water veroorzaakte erosie, de bescherming van water, voedingsstoffen en bodem, geringere verliezen bij het oogsten, toegenomen productiviteit van de landbouw, toename van organische stoffen en het leven in de bodem, minder druk op en inklinking van de bodem, verhoogde infiltratie van water en het aanvullen van het grondwater, vermindering van de waterverontreiniging, vermindering van overstromingen, en ook een meer ecologisch evenwichtig systeem.

217

Afgestudeer in geschiedenis aan de Universiteit Tuiuti van Paraná e master in geschiedenis van de Universidade Federal van Santa Catarina. Is werkzaam aan de cursus geschiedenis, kunst em cultuur van de Universidade Estadual de Ponta Grossa, met ervaring in geschiedenis van de deelstaat Paraná em milieugeschiedenis. 2 RODERJAN, C. V.; GALVÃO, F.; KUNIYOSHI, Y.S.; HATSCHBACH, G.G. As unidades Fitogeográficas do Estado do Paraná. Ciência & Ambiente, Santa Maria, v. 24, p. 75-92, 2002. 3 DICIONÁRIO HISTÓRICO E GEOGRÁFICO DOS CAMPOS GERAIS – UEPG, 2003. Disponível em: http://www.uepg.br/dicio. Acesso em: 20/03/2011. 4 BIGG-WITHER, Thomas P. Novo caminho no Brasil Meridional: a Província do Paraná. Rio de Janeiro: José Olympio, 1974. 5 PEREIRA, M.A.M; IEGELSKI, F. O Paraíso Terrestre no Brasil: Os campos Gerais do Paraná no relato de August Saint Hilaire. Revista de História Regional, Ponta Grossa. p. 47-72. 2002. Disponível em: <http://www.revistas.uepg.br/index.php?journal=rhr&page=article &op=viewFile&path%5B%5D=93&path%5B%5D=126. Acesso em: 20/03/2011, p. 57. 6 BIGG-WHITHER, Op. Cit. 7 Ibid. 8 DIJKSTRA, Franke. História rural de Carambeí. 9 PLANO DIRETOR MUNICIPAL DE CARAMBEÍ. Disponível em: http://www.carambei.pr.gov.br /?q=node/39. Acesso em 21/03/2011. 10 Ibid. 11 Ibid. 12 Entrevista com Dick de Geus. 13 DIJKSTRA, Franke. Após 1950. Edição do Autor, s/d. 14 DIJKSTRA, Franke. Porque utilizo o Plantio Direto. Edição do Autor, s/d. 1

218

“HIER HEBBEN WE NOOIT HONGER GELEDEN” NEDERLANDSE TECHNOLOGIE IN DE AGRARISCHE SECTOR VAN CARAMBEÍ

Introductie

streek van het bodemtype Cambisol en 16% van het type Entisol, de rest is merendeels van het bodemtype Oxisol en Ultisol. Het zijn heterogene en ondiepe gronden (FASOLO et al., 1986). Sá3 (2001) heeft vier gebieden uitgezocht in de streek van de Campos Gerais welke de regionale geologische formaties moesten vertegenwoordigen. De auteur beschrijft dat een van de gebieden is ingedeeld als Furnasformatie, een ander als Ponta Grossa formatie en twee gebieden die een mix zijn van deze twee. Voor het gebied met de Furnas formatie (zandsteen), is het gemiddelde gehalte aan klei in de oppervlakte lagen (0 tot 200 mm) ongeveer 300 g/kg; voor het gebied met de Ponta Grossa formatie (leisteen) zijn de gemiddelde gehalten ongeveer 700 g/kg, terwijl voor de andere gebieden de gemiddelde waarden voor het kleigehalte ongeveer 400 g/kg waren. Het klimaat van de streek is volgens Köppen vochtig subtropisch (Cfb), mesothermaal, met koele zomers en winters met strenge en frequente vorst, zonder een bepaald droogte seizoen (Landbouwkundig Instituut van Paraná - IAPAR, 1978).4 De laagste temperaturen staan in geen enkele vergelijking met die van NoordEuropa, maar met betrekking tot het agrarische aspect verminderen ze sterk het aantal klimaatgebonden gewassen, zodanig dat het juiste landbouwkundige tijdstip rigoureus in acht genomen dient te worden want afhankelijk van de fase waarin het gewas zich bevindt, kan vorst totale oogstverliezen teweegbrengen. Als gevolg hiervan werden de pioniers geconfronteerd met een situatie die ze beschreven als “erg moeilijk om iets uit deze onvruchtbare grond te halen”. De manier waarop de “inheemse bevolking” in die tijd het land gebruikte was met extensieve veehouderij waarbij een bezetting van een kop per 5 ha werd aangehouden met een periode van 5 jaar om op een gewicht van 12 arroba2 te komen en dus op het slachtgewicht.5 Het is interessant op te merken dat deze manier van werken werd toegepast door de agrarische ondernemingen van die tijd met grote bedrijven, traditionele families, economisch en politiek. Behalve het probleem van een van nature lage vruchtbaarheid van de inheemse kampgronden met het oog op melkproductie, hadden de pioniers ook nog het probleem van de seizoensgebondenheid aangezien het in de winters praktisch onmogelijk was om zelfs maar in de behoefte van het benodigde ruwvoer te voorzien.

Vanuit historisch gezichtspunt toonde de regionale kolonisatie van de Campos Gerais twee verschillende en interessante lijnen: één die door rondtrekkende veedrijvers is voortgebracht en de andere door de komst van de Europese immigranten, waaronder de Nederlanders. Hoewel het tweede geval zich op een bijzondere of indirecte manier heeft voorgedaan. Het doel dat de autoriteiten van Paraná zich hadden gesteld, was de Europese kolonisatie stimuleren, met het idee de mankracht te gebruiken bij de opkomende economische activiteiten in het begin van de 20e eeuw zoals handel en industrie, hieruit blijkt dat men op de hoogte was van hun capaciteiten bij deze activiteiten. De komst van goede landbouwers was normaal, hoewel ze de technieken beheersten van de landbouw in gematigde klimaatzones, en ook de kennis van industriële technieken was heel gewoon. Van 1911 met de komst van de eerste immigrantenfamilies tot op de dag van vandaag is de ondernemers- en vernieuwingsgeest, niet noodzakelijkerwijs in deze volgorde, altijd op zoek naar technologische oplossingen voor “Braziliaanse” agrarische procedures of aanpassingen van “Europese” agrarische procedures. Op deze zelfde manier zijn het veranderen van de lage vruchtbaarheid van de ondiepe zandgronden van de Campos Gerais en de strenge winters, met een haalbaar comfort voor hun gezinnen, uitdagingen die het hoofd geboden worden.

Het begin Met het voornemen een nieuw bestaan op te bouwen en als gevolg van het contract met de Brazil Railway Company, in 1911, vestigden de eerste Nederlandse families zich in Carambeí in de streek van de Campos Gerais van Paraná waar ze melk en melkproducten leverden voor het spoor. In 1820 doopte Auguste Saint-Hilaire de streek als het aardse paradijs van Brazilië, dit wordt later gebruikt als propagandamiddel voor de immigratie (Figuur 1). De Franse natuurwetenschapper beschreef met een botanisch oog de luister van de streek zoals hij ook verslag uitbracht van productieve tarwevelden en enkele fruitboomgaarden, en in vergelijking met Europa beschreef hij het grote differentieel van het klimaat in de streek. Voor de eerste Nederlandse immigranten die hier aankwamen, vanuit een mislukt kolonisatieproject in een bosrijke omgeving, leek de streek van de Campos Gerais veelbelovend. Maar de werkelijkheid was, met het oog op een economische ontginning, gecompliceerd: gronden met van nature lage vruchtbaarheid, ondiep en zanderig en heuvelachtig, wat de start van de activiteiten erg bemoeilijkte. 2 Volgens de Embrapa (1984) is 37% van de grond in de

PÁGINA 104

PÁGINA 102

PÁGINA 101

Pedro Henrique Weirich Neto11

Veeteelt Met het oog op het verbeteren van de vruchtbaarheid van de aanwezige gronden, was de eerste technologische in praktijk gebrachte maatregel het gebruik van de mest van het melkvee, zoals te zien is op Figuur 2A en 2B, welke laten zien dat er sinds 1940 al meststrooiers gebruikt werden. Verder wordt nadruk gelegd op de

PÁGINA 107

kwaliteit van het onderkomen dat bestemd was voor het vee. Omdat het melken in deze gebouwen gebeurde, alsook het bijvoeren, gezondheidscontrole, en het gebruik als nachtverblijf van de dieren kan deze manier van werken beschouwd worden als gedeeltelijke opstalling en zo vergemakkelijkte de centralisatie van de mest het werk van het verzamelen en het uitspreiden waar gewassen verbouwd werden. Er zijn verslagen uit die tijd over het gebruik van beendermeel en natuurlijk fosfaat als verbeteraars van de vruchtbaarheid. Het eerste geval is heel interessant omdat de streek, zoals al gezegd is, een belangrijke producent van slachtvee was waardoor deze verbeteraar waarschijnlijk aanwezig en goedkoop was. Door de manier van bedrijfsvoeren en constante reizen met kennisuitwisseling evenals de komst van andere agrarische families uit Nederland, raakt de kennis over de vruchtbaarheid van de grond bij de agrarische ondernemers bekend en die kennis werd alleen maar niet op kwalitatieve en kwantitatieve schaal toegepast omdat het economisch niet haalbaar was. Slechte vruchtbaarheid van de grond heeft weiden met een slechte voedingswaarde voor het vee tot gevolg, waardoor de noodzaak bestaat om het tekort aan te vullen met krachtvoer die tot de jaren van 1950 bestond uit maismeel, katoenzaad en tarwemeel, aangevuld met mineralen. Het gebruik van zoete aardappel, maniok en voederraap als bijvoer van het melkvee was ook heel gewoon. Alhoewel de inheemse kampgronden al aangepast waren aan de strenge winters, liep de hoeveelheid ruwvoer in deze tijd sterk terug wat een aanzienlijk productieverminderende weerslag had op de geleverde melk. In dit geval werd behalve het gebruik van enkele soorten gras die afgemaaid en groen in de voerbak gegeven ook hooi gemaakt (Figuur 3A), en zo kon de winter tegemoet gezien worden met eenzelfde productie als de zomer en kon de markt naar tevredenheid voorzien worden. Het is normaal dat van het vee uit die tijd gezegd wordt dat het erg rustiek was, wat nodig was, en dat daarom de melkproductie zo laag was, maar naar aanleiding van foto's (Figuur 3B) valt een goede genetica op voor die tijd, wat de zorg van de veetelers toont waar het dit punt betreft evenals hun competentie. Genetica is altijd een constante zorg geweest. Mechanisatie, uitbreiding van de arealen en de mogelijkheid van nieuwe manieren om het land te bewerken vanaf de jaren van 1950, gaven nieuwe vooruitzichten met betrekking tot de voeding van het vee. Het importeren van genetica is altijd heel normaal geweest, maar het verbeteren van de aanwezige veestapel verdiende ook aandacht. Enkele samenwerkingsverbanden in de loop der jaren, investeringen in de eigen voorlichting, de noodzaak van het opzetten van particuliere kwaliteitsvoorlichting, evenals verzoeken aan regeringsinstellingen leverde internationaal erkende kwalitatieve en kwantitatieve cijfers op. Over het algemeen kunnen de kwantitatieve cijfers vergeleken worden met de Europese productiviteit, met een lagere kostprijs, terwijl de melkproducten

PÁGINA 108

PÁGINA 106

PÁGINA 105

219

voldoen aan de nagetrokken kwaliteitseisen. De plaatselijke producenten hebben al lang meer dan voldaan aan de instructienorm 51 van het Ministerie van Toelevering, Veeteelt en Landbouw, die nog steeds veel Braziliaanse melkveehouders schrik aanjaagt wat de kwaliteitsnormen betreft die gehaald moeten worden evenals de vastgestelde tijdslimieten hiervoor (BRASIL, 2002).6 Hoewel de cultuur en de economische situatie die de pioniers voorgeschoteld kregen onveranderlijk die van het produceren van melk was, zijn er altijd pogingen geweest om alternatieve takken in te voeren naast deze productie. Er is altijd plaats geweest voor de varkens- en pluimveehouderij, in eerste instantie voor eigen levensonderhoud en als appeltje voor de dorst. De streek heeft een historische traditie als handelscentrum van rundvee en varkens, wat verklaart dat in sommige basisbehoeften van de pionierskolonisten wanneer ze naar de stad gingen, werd voorzien door de verkoop van varkens. Onder de pogingen voor alternatieve inkomsten zit het opzetten van een rundveeslachterij om het vlees te kunnen conserveren en men gebruikte zout opdat het eindproduct pekelvlees (charque) genoemd kon worden. Deze onderneming was gedurende jaren van belang en het was zo ook mogelijk in leder te handelen, wat geleid heeft tot investeringen in de bosbouw, met name de zwarte acacia of black wattle (Acacia mearnsii) die verhandeld werd als tannine met het doel dit leder te looien. Dit heeft enkele experimenten met kalkoenen niet in de weg gestaan, bijvoorbeeld, en evenmin de ontwikkeling van know how in de bedrijfstakken van de varkens en het pluimvee. In het geval van de varkenshouderij kon genetische verbetering bereikt worden met hulp van het Staatssecretariaat van Landbouw door middel van het proefbedrijf dat in Ponta Grossa gevestigd was. De in 1925 door de pioniers gestichte coöperatie kwam sterk te staan en werd beroemd door de kwaliteit en door de geïndustrialiseerde landbouwproducten. Als gevolg van deze productie werd een van de eerste ondernemingen in Paraná gevestigd die gericht was op de reproductie van pluimvee, met geneticaverbeteraars en hoogwaardig technologische middelen die tot op de dag van vandaag stand houdt als een van de beste op de markt die eieren en kuikens levert aan een groot deel van de pluimveehouders van het land die niet geïntegreerd zijn in een van de grote agrarische ondernemingen in deze sector.

Landbouw In het begin van de 20e eeuw hadden de Campos Gerais nog geen geschiedenis gemaakt in agrarische exploitatie wat het opzetten rechtvaardigde van voorlichting op het gebied van wat economisch verantwoord en doeltreffend was. De beschikbare informatie die aangetroffen kon worden richtte zich vooral op grootschalige agrarische bedrijven, en de streek werd nog steeds

PÁGINA 110

beschouwd als ongeschikt of laag gekwalificeerd voor agrarische ondernemingen. Vele pogingen werden ondernomen zoals het verbouwen van fruit (sinaasappels en peren), evenals de agrarische industrialisatie van vruchtensappen en wijnen. Andere gewassen werden op kleinere schaal uitgeprobeerd – de wonderboom en de maniok, bijvoorbeeld -, maar de economische resultaten waren onbevredigend. Uit de verslagen blijkt dat praktisch tot de jaren van 1950 de landbouw slechts bestond uit het voorzien in bijvoer voor het melkvee en voor eigen gebruik of kleine ruilhandel. In het begin was rijst het belangrijkste gewas en er werd gewisseld tussen het verbouwen van het gewas en nieuwe of braakliggende percelen. Inlichtingen geven aan dat er tot 1947 in de streek slechts twee tractoren waren met metalen wielen. Vanaf dat jaar met de komst van de eerste tractoren op luchtbanden werd de landbouw op “grote schaal” in de streek ingevoerd (Figuur 5A). De haalbare maatstaf voor het bewerken van het land wat 1 ha was, ging al snel naar 15 ha. Nieuwe percelen werden gehuurd of aangekocht. In de jaren van 1950 plantte de immigrant Jan Herman de Geus 60 ha rijst op gehuurd land, wat als onverschrokken beschouwd werd in die tijd. In deze zelfde periode schafte de coöperatie nieuwe percelen aan en verkocht deze door aan de coöperatieleden, waardoor een nieuw patroon voor landontginning ontstond. Het aanvullen van het voer voor het vee was nog steeds het belangrijkste punt maar het verbouwen van rijst en enkele percelen met tarwe verschenen al op de Campos Gerais (Figuur 5B). Zelfs met het systeem van wisselbouw verminderde de opbrengst van deze gewassen al snel met het opkomen van natuurlijke planten (onkruiden) en ziektes. De jaren van 1950 kunnen beschouwd worden als een keerpunt in de agrarische sector van de Campos Gerais. De mechanisatie met de verschillende geïmporteerde mogelijkheden bracht enkele boeren ertoe om een handel in tractoren en landbouwmachines op te zetten, hierdoor werd de kolonist pionier in het zakenleven. Hoewel in 1919 een proefstation is opgezet om met tarwe te werken werd deze in 1942 uitgebreid door Serviço Nacional de Pesquisas Agronômicas (Nationale Dienst voor Landbouwkundig Onderzoek) (SNAP). Deze heeft het Instituto Agronômico do Sul (Landbouwkundig Instituut voor het Zuiden) (IAS) opgericht welke verschillende tarwerassen op de markt gebracht heeft die veel gebruikt zijn in de jaren van 1960 (LAGO, 1983).7 Dit decennium werd gekenmerkt door het tweetal sojatarwe in de gewasrotatie. De grondbewerking werd op de oude manier gedaan en om de operationele efficiëntie te vergroten en het behoud van de structuur van de grond te verslechteren werd de ploeg vervangen door de schijveneg. Ondanks de vooruitstrevende werkwijze en hoogwaardige technologie voor die tijd zoals het bewerken en planten in hoogtelijnen begonnen de eerste tekenen

PÁGINA 111

PÁGINA 109

220

van erosie zichtbaar te worden door de kwetsbaarheid van de bodemgesteldheid en het hoogteverschil van de percelen (Figuur 6A). In 1971 werden de eerste werkzaamheden met Directe Inzaai opgezet door het Estação Experimental do Instituto de Pesquisa e Experimentação (Meridionale Proefbedrijf van het Onderzoeks- en Experimentele Instituut) (IPEAME) van het Departamento Nacional de Pesquisa e Experimentação Agropecuária (Nationale Agrarische Onderzoeks- en Experimentele Departement) (DNPEA), in Ponta Grossa. Een techniek die gebaseerd is op drie uitgangspunten – zo min mogelijk bodembewerking; behoud van de bodembedekking; gewasrotatie -, de directe inzaai is regionaal ingevoerd en vanaf 1976 wordt het commercieel gebruikt. Vanaf dat moment vond de ontwikkeling van de manier van bewerken plaats binnen de agrarische bedrijven in de streek, waarbij de aandacht vooral uitging naar de zaaimachines. Uitgaande van de hoeveelheid veranderingen die de zaaimachine heeft ondergaan en nog steeds ondergaat, kan hij beschouwd worden als de machine die dit systeem het beste vertegenwoordigt. Twee aspecten van deze technologie vallen op waar het de verandering van het inzicht van de agrarische ondernemer betreft. Het eerste is de investering in een gewas dat niet geoogst zal worden, wat het geval is met de bodembedekker die in de winter verbouwd wordt en het best vertegenwoordigd is in het gewas Japanse haver (Avena strigosa). Deze wordt gezaaid en vervolgens aangedrukt met een rol op de aarde en heeft als doelen de grond te beschermen tegen de directe impact van de regen op de aarde en een langzame afbraak waardoor “voeding” vrijkomt voor microorganismen en voor de aarde zelf. Deze teruggave vindt rond het vijfde jaar plaats na het invoeren van het systeem, hoofdzakelijk in de vorm van een verbetering van de bodemstructuur zoals bij percelen met zandgrond. Het tweede aspect in de gewasrotatie, die bestaat uit het tijdelijk afwisselen van verschillende gewassen op hetzelfde stuk om het oplopen van de infectiedruk van ziekteverwekkers en plagen te voorkomen en de vereiste vruchtbaarheid van de grond in evenwicht te brengen. Deze manier van werken is algemeen aanvaard en wordt in de regel toegepast in de streek, terwijl het in andere streken gebruikelijk was dat voorlichters het verbouwen van gewassen adviseerden die economisch gezien interessanter zijn voor een bepaalde periode, zelfs als dit advies in tegenspraak was met het gewas dat in eerste instantie was vastgesteld om landbouwkundig voorrang te krijgen in de gewasrotatie. Het succes van de directe inzaai kan worden toegeschreven aan de aanwezigheid van een groep agrarische ondernemers die technologisch sterk ontwikkeld zijn en die zich gevestigd hebben op een complex aan zeer zwakke gronden op de Campos Gerais van Paraná (Figuur 6A) (LOURENÇO, 1998).8 Een ander interessant feit is dat van het gewas bonen – sterk gerelateerd aan familiebedrijven gezien het arbeidsintensieve

221

Duurzaamheid De economische stabiliteit van de producenten vandaag de dag is het gevolg van ontelbare combinaties van de manier van exploiteren, die jaar op jaar herzien worden door de eigen ondernemingscapaciteit. Dit gebeurt door middel van investeringen in eigen ideeën, of voorgesteld en onderbouwd door de eigen particuliere onderzoeksinstelling, of door middel van demonstraties van producten en procedures van particuliere ondernemingen. De exploitatie van gemengde bedrijven, landbouw en veeteelt, is een streekgebonden werkelijkheid. Hoewel de uitdrukking integratie landbouw-veeteelt gebruikt wordt voor een bepaald soort boerenbedrijf, brengen de producenten ontelbare combinaties hiervan tot stand. Kuil van de hele maisplant, alleen van de onrijpe korrel, van soja, voordroogkuil van wintergewassen en van soja, verschillende wintergewassen voor het bijvoeren van het melkvee zoals gerst zijn enkele van de normale activiteiten voor de streek. In het geval van kuil van de hele maisplant bestaat er

PÁGINA 114

PÁGINA 112

aspect van het oogsten -, dat vandaag de dag opgenomen is in de gewasrotatie van de zomer. Met hoge agrarische opbrengsten, biedt het zomers de mogelijkheid van twee oogsten of als aansluiting op het gewas dat gebruikt is voor kuilvoederwinning. Hiervoor zijn gemechaniseerde oogstmachines aangepast en ontwikkeld (getest) die vandaag de dag op grote schaal gebruikt worden. Er kan een opsomming gemaakt worden van vele activiteiten en wisselwerkingen als het gaat over landbouwkundige ontginning, maar daar is geen plaats voor: technologieën voor verbetering van de operationele capaciteit met kunstmest in big bags die al lange tijd gebruikt worden in de streek; de huidige belangstelling voor bosbouw met een eigen voorlichtingsafdeling, die hiervoor geschikt is; het in kaart brengen van de grondsoorten van de streek, enz. Dat zijn nieuwe technologische ontwikkelingen die een eigen hoofdstuk verdienen in de voorgestelde bespreking. Onderzoeken worden in de streek ontwikkeld door universiteiten en onderzoeksinstellingen uit heel Brazilië waarbij het systeem van de Directe Inzaai het kernpunt is, zodanig dat ontelbare academische verhandelingen al ontwikkeld zijn die in deze omstandigheden opgeleverde gegevens gebruikt hebben. De aanwezigheid van producenten uit alle streken van Brazilië op voorlichtingsbijeenkomsten is groot. Vandaag de dag zijn er voorlichtingsbijeenkomsten in alle soorten en maten, onderzoeksinstellingen van de staat en particulier, van agrarische ondernemingen uit alle sectoren die de beschikbare technologische werkelijkheid in de streek gebruiken. De Universiteit van de Staat in Ponta Grossa geeft jaarlijks een internationale cursus om organische stof in de bodem te bespreken, waarbij voorlichters uit Aziatische en Afrikaanse landen aanwezig zijn. Al wat hier besproken is, drijft technisch gezien de Campos Gerais.

heden een wedstrijd die als doel heeft een prijs toe te kennen aan de beste kuil. Dit gaat uit van een groep van de voorlichtingsdienst en de maat van de stukjes en de soortelijke massa worden gecontroleerd, wat het mogelijk maakt de betrokkenheid vast te stellen die er is ten aanzien van de op het land uitgevoerde werkzaamheden. Bij dit soort activiteiten verdient het loonwerk de aandacht, een veel besproken onderwerp en naar voren gebracht als de grote oplossing voor de hoge mechanisatiekosten in Brazilië, evenals kwaliteitsverbetering van het geleverde werk als gevolg van specialisatie. Er zijn in de streek gekwalificeerde en goed uitgeruste ondernemingen voor het maken van kuilvoer die hun diensten over Brazilië verspreid verlenen. Technologieën die als modern beschouwd worden, zijn gebruikelijk in de streek. De genetisch gemodificeerde gewassen worden al lang gebruikt, niet met de hetze waar het meestal mee gepaard gaat maar met de zorg voor het milieu die het verdient. In het geval van soja wordt een systeem van gewasrotatie gebruikt op percelen waar onkruidbestrijding in een kort tijdsbestek een probleem is, verder komen de niet-transgene rassen terug. Studie van de ruimtelijke verscheidenheid van grond en plant, commercieel bekend als precisielandbouw, is relevant. De Fundação ABC, particuliere onderzoeksinstelling, heeft een onderzoeker aangetrokken die specifiek voor deze technologie is. De instelling gaat overeenkomsten aan met belangrijke Braziliaanse universiteiten voor de onderzoeken, welke de modernste meetapparatuur in hun bezit hebben voor het analyseren van technische gegevens. De precisielandbouw wordt hier nog weinig gebruikt want overgaan op bepaalde technologieën is geen modeverschijnsel. Er zijn landkaarten van de graanoogst uit het jaar 2000 van enkele percelen in de streek. De kosten van gewasbeschermingscontrole van het verbouwde gewas evenals de sociale weerslag en de gevolgen voor het milieu hebben geleid tot het bestuderen en invoeren van een aantal landbouwkundig-meteorologische stations die zich op strategisch uitgezochte punten bevinden, zodanig dat in een kort tijdsbestek, afhankelijk van temperatuur en luchtvochtigheid, de mogelijkheid bestaat voor het vaststellen van de kans op ziekte in het gewas en de daarop gebaseerde beslissing tot het nemen van actie. Het bespreken van dit soort technologieën is wijd verbreid op de Campos Gerais. Technologische bijeenkomsten, in verschillende soorten, zijn activiteiten die altijd deel hebben uitgemaakt van het dagelijks leven in de streek (Figuur 7A en 7B). De eerste bijeenkomsten over Directe Inzaai, die plaatsvonden in het begin van de tachtiger jaren, tekenen de agrarische Braziliaanse geschiedenis. Dit geheel aan factoren heeft geleid tot hoge agrarische opbrengsten in alle sectoren waarin geïnvesteerd is. In 2009 was de “gemiddelde” productieopbrengst van mais, soja en haver van

222

PÁGINA 117

Batavo Cooperativa Agroindustrial respectievelijk 9900, 3174 en 3579 kg/ha (BATAVO, 2010).9 Wat de melk in 2008 betreft was de opbrengst 26,8 liter per koe per dag (BATAVO, 2010). Belangrijk is om de nadruk te leggen op het feit dat deze waarden gemiddelden zijn bij de al beschreven bodemgesteldheid en klimaatomstandigheden. Het is duidelijk dat duurzaamheid veel meer is dan een hoge agrarische opbrengst, er bestaat evenwel de technologisch regionale, ecologische en sociale bezorgdheid waar bewustwording en opnieuw dezelfde ondernemersgeest uit spreken van de Nederlandse pioniers. De technologie van de methaangasgisting voor het verwerken van mest, met verschillende toepassingen voor het methaangas, komt op in de streek. Er zijn al “hybride toepassingen” van de mest, het vaste deel voor compostering en het vloeibare deel voor de biogasgisting. Even stilstaand bij elektrische energie, er is in de streek onderzoek gedaan naar de mogelijkheid van het winnen van windenergie. De Fundação ABC heeft in 2001 het Laboratorium van het Informatiesysteem voor het vaststellen van grenzen met behulp van GPS opgezet vanwege bezorgdheid over de milieuwetgeving die in Paraná van kracht is en er is in 2002 een vlucht gemaakt voor het maken van luchtfoto's van de streek met een schaal van 1 op 10.000. Weinig deelnemers aan de agrarische productieketen zijn op de hoogte van het belang van dit hulpmiddel. Wat het sociale aspect betreft bestaat er het omzien naar de werknemer, wat beschouwd kan worden als boven het nationale gemiddelde, wat opvalt is de zorg voor het gezin. Misschien leidt het culturele of historische aspect van de kolonisten tot een sterke band, maar met de duidelijke bezorgdheid dat de jongeren voorbereid moeten worden op de uitdagingen van de toekomst. In deze context is altijd de zorg voor de opvolging impliciet aanwezig, waarbij vakbekwaamheid en competentie naar waarde geschat en opgebouwd moeten worden, zoals reeds vele malen aangehaald is. Zo heeft de agrarische sage van de Nederlandse pionierskolonisten stand kunnen houden ondanks de ups en downs van de nationale en internationale economie in de loop der jaren, die langs grote financiële crises en verschillende soorten economische plannen ging. Eendrachtig hebben ze volhard en slaagden erin moeilijkheden te overwinnen, Behalve dat hebben ze een belangrijke bijdrage geleverd aan de Braziliaanse landbouw en veeteelt. Laatste beschouwingen Wat een van de pioniers – met trots – verklaarde was dat “we hier nooit honger hebben geleden”. Alhoewel de aarde als “zwak” beschouwd werd, wat geen belemmering opleverde, was de “wil om te werken van doorslaggevend belang”. De sociale en economische groei van de kolonisten houdt, ongetwijfeld, verband met de technologie van de Directe Inzaai en met het feit dat ze een

samenwerkingsorganisatie hebben opgezet en erin geloofden: de coöperatie. Met diezelfde pioniersgeest wordt onophoudelijk gezocht naar nieuwe technologieën, in welk deel van de wereld die zich ook bevinden. Individueel of via de coöperatie zijn de studiereizen, de import en de aanwezigheid van internationale wetenschappers de gewoonste zaak van de wereld. Tegelijkertijd hebben de economische groei en agrarische activiteiten geleid tot een benijdenswaardig exploitatieniveau en, als er statistieken zouden bestaan over agrarisch voorlichtingstoerisme, zou de streek van de Campos Gerais ongetwijfeld kampioen zijn in bezoekersaantal. De toekomstperspectieven zijn veelbelovend. De aandacht voor de opvolging binnen de familie, de energiekwestie, de verwerkingsindustrie van agrarische producten die verband houdt met de bestaande productieketens en, ook nog, voor de marketingrelaties, zijn buitengewoon actueel en sterk aanwezig in de Nederlandse gemeenschap van Carambeí.

1 Universitair hoofddocent, afdeling Bodemkunde em Agrotechniek, van de Universiteit van de Staat in Ponta Grossa. 2 EMBRAPA EMPRESA BRASILEIRA DE PESQUISA AGROPECUÁRIA. Levantamento de reconhecimento de solos do Estado do Paraná. Brasília: EMBRAPA/SNLCS, 1984. 413p. 3 SÁ, M. M. F. Abordagem quantitativa na predição espacial de atributos do solo e geração de zonas de manejo agrícola. 117p. Tese (Doutorado) - Piracicaba, ESALQ/USP, 2001. 4 INSTITUTO AGRONÔMICO DO PARANÁ IAPAR. Cartas climáticas do Estado do Paraná. Londrina: Instituto Agronômico do Paraná, 38p. 1978. 5 Unidade tradicional em gado de corte, 1 arroba equivale a 14,668 kg. 6 BRASIL, Ministério da Agricultura, Pecuária e Abastecimento. Instrução Normativa n. 51, de 18 de setembro de 2002. Disponível em: <http://www.esalq.usp.br/departamentos/lan/pdf/InstrucaoNorma tiva51.pdf >. Acesso em: 17/12/2010. 7 LAGO, M. B. História do Melhoramento do Trigo no Brasil, Boletim Técnico n.10. Instituto de Pesquisas Agronômicas (IPAGRO), Departamento de Pesquisa, Secretaria da Agricultura, Estado do Rio Grande do Sul. Porto Alegre, RS, 1983. 80p. 8 LOURENÇO, Gilmar M. Cenários do agronegócio no Paraná: restrições e oportunidades. Análise Conjuntural, Curitiba, v. 20, n. 7-8, p. 3-9, jul./ago.1998 9 BATAVO, dados estatísticos 2010. 10 Idem.

223

224

HERINNERINGEN VAN VOORWERPEN, AFBEELDINGEN EN MENSELIJKE DURF FRAGMENTEN VAN DE NEDERLANDS E IMMIGRATIE IN CARAMBEÍ

PÁGINA 124

PÁGINA 123

Sérgio Luiz Gadini1

“Herinneren is nodig. Maar de herinnering is niet voldoende. Men moet het collectief geheugen beleven.” Luiz Naue

Hoe zou een gemeenschap eruit zien zonder herinneringen die leven geven aan de verschillende wijzen van zijn, denken en leven van haar leden? Hoe komen deze herinneringen tot stand en hoe helpen ze een deel van het dagelijkse sociale leven te vormen? Herinneringen aan gesprekken... die weer tot andere gesprekken leiden. Plaatsen die, door toevallige ervaringen, tekens achterlaten in het leven van mensen die in de gemeenschap geleefd hebben. Vergaderruimtes, hetzij om collectieve verbeteringen te bespreken, om het leven te organiseren of de vorm te plannen waarop een bepaalde openbare lokatie gebruikt gaat worden. Feestelijke vieringen of spontane spelen, opnieuw bedacht en aangepast. Straten, pleinen, scholen, kerken, ziekenhuizen, clubs, arbeidsplek of een toegangsweg tot de woonwijk…dit alles kan herinneringen oproepen aan jaren, aan decennia en, vanaf 2011, ook aan een eeuw geschiedenis van de Nederlandse gemeenschap in Carambeí De herinneringen (over)leven echter niet alleen bij de geografische en institutionele gegevens van een groep. Feesten, religieuze activiteiten, toevallige wegkruisingen (nog zonder verkeerslichten), de stille bezetting van een stuk grond door huizen en bouwwerken, bepalen – gelijk vaak besproken schetsen - het leven in de gemeenschap vanuit een constante dialoog met de uitingen van menselijke waarnemingen. Al deze gebeurtenissen, en ongetwijfeld talloze andere situaties, kunnen opgetekend worden in het honderdjarige kolonieleven van Carambeí. Dit is een van de indrukken die elke willekeurige bezoeker zal krijgen wanneer hij thans de stad binnengaat. De denker Maurice Halbwachs2 verstrekt ons een waardevolle bijdrage die betrekking heeft op het begrip 'collectief geheugen'. De met dit onderwerp verband houdende studies van deze Franse socioloog3 wijzen uit dat het individuele geheugen de basis vormt van de 'herinnering', maar pas tot werkelijkheid komt vanuit enige sociale ondersteuning, die de neiging heeft de individuele

waarneming te confronteren met de herinneringen van anderen, en daardoor een collectieve dimensie verstrekt aan de waarnemingen van de personen die dezelfde ervaringen of situaties delen. Op deze wijze blijven de herinneringen niet beperkt tot de menselijke gedachten, maar worden zichtbaar in voorwerpen, afbeeldingen en, uiteraard, in herinneringen die deze personen geneigd zijn te uiten in de talloze relaties (van herinneringen) van het dagelijks leven. Zonder de bijdrage van Maurice Halbwachs zou het nu moeilijk zijn om te geloven dat eenvoudige en kleine gebruiksvoorwerpen zó belangrijk zouden kunnen zijn bij het vertellen van verhalen en het vastleggen van ervaringen - hetzij moeilijkheden, uitdagingen, ontgoochelingen of overwinningen. Door de voorwerpen, weinig praktische gereedschappen, verbleekte afbeeldingen of zelfs door toestellen die ervaringen uit een ver verleden 'overbrachten', wordt ook het collectief geheugen geactualiseerd! Zodanig dat de eenvoudige verwijzing naar een voorwerp herinneringen kan oproepen die individuele handelingen in beeld brengen die in het sociale leven mogelijk zijn, tegenstrijdig of aangevochten, maar tegenwoordig gemaakt door de 'herinnering' die bepaalde voorwerpen in mensen oproepen. Zodoende kan de (re)constructie van herinneringen niet beperkt blijven tot één en ander individueel verhaal. Wanneer ze geconfronteerd worden met andere ervaringen in vergelijkbare situaties krijgen deze verhalen leven en vormen dus het 'collectief geheugen' dat vanuit het verleden het heden kenmerkt en sporen kan aangeven om toekomstige keuzes op waarde te schatten. En hoe komt de opbouw van het collectief geheugen tot stand? Door gedragswijze, uitdrukkingsvormen, eetgewoontes, kleding, opvoedkundige praktijken, religieuze rituelen, afbeeldingen en verhalen die, wanneer ze verteld worden, deel gaan uitmaken van het leven en de denkbeelden van de inwoners van de stad. De opvoedkundige praktijken, over het algemeen

PÁGINA 128

PÁGINA 126

225

verbonden aan de religiositeit van de Europese immigrantengemeenschappen, maken ook deel uit van het collectief geheugen. Dit is wat Joanna Los Gehrmann afstammende van Nederlandse immigranten in Carambeí zich herinnert wanneer zij de bijdrage van mevrouw Charlotte Muller vermeldt. Deze arriveerde in 1935 in Carambeí en werd een belangrijk persoon in de gemeenschap door les te geven in gezondheid en hygiëne, waardoor in die tijd de kindersterfte daalde.4 In een tijd dat het moeilijk was om doktershulp en ziekenhuisverpleging te verkrijgen, waren er personen in de gemeenschap die een voorlopende rol ter ondersteuning van de gezinnen uitoefenden. Het echtpaar Leendert en Wilhelmina Verschoor behoorde tot de eerste groep emigranten die in 1911 aankwam, en nam de verantwoordelijkheid voor de religieuze activiteiten en de zorg voor de zieken in de gemeenschap op zich.5 De 'herinneringen aan voorwerpen', die door personen die in Carambeí leefden of nog leven bewaard zijn, is een van de talrijke vormen om ervaringen, situaties, durf, dromen, ontgoochelingen en genomen risico's levend te houden, die op de een of andere manier geregistreerd kunnen worden in de loop van 100 jaar Nederlandse kolonisatie op de Campos Gerais. Iedere reiziger die door de streek trekt, kan een gedeelte van deze 'herinnering aan voorwerpen' bezien in het Casa da Memória, in het Parque Histórico van Carambeí. Enkele beelden tonen dat de' herinnering aan voorwerpen' zich uit en zichtbaar wordt door eenvoudig een wandeling te maken door het Casa da Memória en het Parque Histórico. De aanwezigheid van een groot aantal gereedschappen, voorwerpen en goederen in het Casa da Memória, geschonken door leden van de gemeenschap, is een bewijs van de steun en de gezamenlijke inzet die de bewoners wensen te behouden. Het consumptie- en gebruiksmateriaal, tentoongesteld in de winkel van het Parque Histórico, zou men ook als voorbeeld kunnen uitleggen van de grote hoeveelheid levensmiddelen en producten die verhandeld werden in de kleine winkeltjes die in de behoeften van de inwoners van de gemeenschap voorzagen. Ingeblikt voedsel, rietsuikerjenever, drinkglazen, bestek, borden, bussen voor levensmiddelen, tabak in strengen, meel, suiker en werktuigen zijn voorwerpen die duiden op dagelijkse basisbehoeften van de bewoners. Vandaar dat de marktweegschaal met aanduidingen in grammen, de

handrekenmachine en het pakpapier, onmisbare elementen in de kleinhandel zijn. In dezelfde groep van herinneringen laat het vlaggetje, waarmee de kolonie Carambeí haar 60jarig bestaan herdacht (1911-1971), duidelijk de symbolen zien die de geschiedenis van de gemeenschap gekenmerkt hebben: dieren en landbouwproducten vatten het werk en het leven van de bewoners samen. Herinneringen kunnen ook bewaard worden in de vorm van typische 'kledingstukken', waartoe de 'Nederlandse klomp' behoort. Gewoonlijk dragen de landbouwers de uit hout vervaardigde klomp tijdens het dagelijks werk. Klompen vindt men ook in het Casa da Memória en in replica's in de eigen gemeenschap. Een ander kenmerk van de Nederlandse cultuur, de windmolens, die sinds de middeleeuwen belangrijk waren voor de economische ontwikkeling, zijn ook sporen van een identiteit die aanwezig is in culturele beelden van de migrantengemeenschappen. Herinnering van eetgewoontes, de wijze waarop men zich kleedde of opvoedkundige praktijken die vanuit gezin, kerk en school algemeen gebruik worden, als een vorm van sociale wisselwerking, hetgeen duidt op de uitoefening van het burgerschap. 6 Het leven van immigranten, dat in de meeste gevallen gekenmerkt werd door aanpassingsmoeilijkheden, omvatte ook educatieve acties, als gevolg van geografische omstandigheden, het klimaat, hegemonische sociale routines en het zoeken naar een betere levensstandaard. Met de Nederlandse kolonisatie van Carambeí, vanaf maart 1911, was het niet anders gesteld! De organisatie van de landbouwproductie in coöperatieve vorm. De contracten met de Brazil Railway Company en de groeiende productie van landbouw en veeteelt (melk en zuivelproducten) voor de spoorwegmaatschappij, gaven vorm aan de wijze van organisatie van het ontluikende dorpje van immigrantengezinnen. De communicatie van het geheugen of herinneringen van een lokale communicatie. Zo valt de aanwezigheid te begrijpen van voorwerpen die, ieder op zijn wijze, deel uitmaakten van het leven van tientallen, honderden of duizenden immigranten in de gemeenschap. Een fototoestel (Unicamatic, van de fabriek Fotobras in Paraná), een telefoontoestel, een filmprojector van meer dan zestig jaar oud, een platenspeler uit de jaren veertig, een piano, televisietoestellen uit de jaren zestig/zeventig, schoolboeken, religieuze drukwerken en tijdschriften die

226

PÁGINA 131

Herinneringen van afbeeldingen of afbeeldingen van herinneringen De aanwezigheid van talloze fototoestellen van verschillende modellen en uit verschillende periodes van de 20e eeuw in het Casa da Memória, is niet toevallig. Het bekijken van de afbeeldingen die zich in het archief bevinden, toont aan dat grote waarde gehecht werd aan belangrijke ogenblikken van het sociale leven van Carambeí. Ter gelegenheid van de 1e Tentoonstelling van Dieren en Dierlijke Producten (in 1938 in Ponta Grossa), fotografeerden de inwoners de opvoering van Regionale Nederlandse Dansen en Liederen door een groep uit de plaatselijke gemeenschap. Gedurende de volgende decennia (van 1940 tot 1970) werden tal van foto's gemaakt van uitvoeringen (of repetities) van muziekgroepen en koren die in Carambeí aanwezig waren. Een duidelijk bewijs dat niet alleen het beoefenen van muziek door de immigranten en hun afstammelingen belangrijk was, maar evenzeer het in beeld vastleggen van deze culturele activiteiten. Toen aan het begin van de jaren tachtig de fotografie algemeen werd nam het aantal foto's in kleuren toe. Foto's van sportwedstrijden, feestelijke gebeurtenissen, optochten en verschillende herdenkingen maken ook deel uit van het fotografisch bestand van het Casa da Memória, aangevende dat er waarde gehecht en zorg besteed wordt aan herinneringen van afbeeldingen of, met

andere woorden, de poging om afbeeldingen te vereeuwigen voor een collectief geheugen dat bezorgd is over het voortbestaan van de cultuur. Administratieve handelingen, officiële openingen en de aanwezigheid van regionale of nationale autoriteiten in de gemeenschap vormen ook een bewijs van de zorg om (bijna) alles vast te leggen, zelfs in tijden dat de fotografie voor het merendeel van de Braziliaanse bevolking niet toegankelijk was. PÁGINA 133

meer dan zeventig jaar oud zijn, enfin, het zijn enkele van de stukken die ongetwijfeld door de inwoners met enige moeite werden aangeschaft. Voorwerpen die leven gaven, belangrijke familieevenementen vertegenwoordigden, maakten het mogelijk dat taferelen vastgelegd werden die de aanleiding waren voor handelingen en nieuwe ontmoetingen en uitwisseling van informatie, hetzij door geluidsgolven, door het tonen van foto's die door bekenden toegestuurd waren of door kennisname van nieuws van verre, door middel van het projecteren van films, het luisteren naar een radiouitzending of het afdrukken van foto's. De communicatie is dus ook een onderdeel van het collectief geheugen van Carambeí, ook al maakt het hebben van eigen communicatiemiddelen van de gemeenschap geen deel uit van de plannen van de huidige organisatie.

Geschiedenissen en verhalen die het geheugen vormen Op het traject van elke groep immigranten (van een gezin, een etnische groep of arbeidsgroep), zijn de verhalen over de aanpassing en overlevingsstrategieën eenvoudige, maar zeer belangrijke vormen van registreren. Daarom zijn de herinneringen van migrerende gemeenschappen het resultaat van verhalen die ervaringen, moeilijkheden en uitdagingen onthullen die ondervonden zijn door mensen die gekozen hadden voor een leven in streken ver gelegen van hun geboorteland en, op hun manier, andere verhalen, levens en sociale relaties opbouwen. Dit gebeurt omdat mensen die zich niet in hun moederland bevinden de neiging voelen culturele aspecten te zoeken en in stand te houden die hen bijeen kunnen houden en een beetje de herinneringen waarborgen die het leven voeden dat tot dat ogenblik opgebouwd was. De bewijslegging van de herinneringen hangt ook af van de handelingen van de intellectuelen die het kolonisatieproject aangedurfd hebben. Dit is bijvoorbeeld het geval met Keimpe van der Meer, die met zijn onderwijsakte naar Carambeí kwam nadat hij in 1936, in een Friese krant, een advertentie had gelezen over een vacature in Brazilië. Gedurende de Tweede Wereldoorlog ging hij naar Nederland en keerde in oktober 1945 naar Brazilië terug. Gedurende ongeveer dertig jaar was hij redacteur van het Centraal Maandblad dat onder de leden van de in de streek bestaande coöperaties circuleerde. Hij was tevens de schrijver van het eerste boek over de geschiedenis van Carambeí, uitgegeven ter gelegenheid van het 50-jarig bestaan van de kolonie in 1961.7 Ook de aanwas van de kolonie was afhankelijk van de verslagen van de reeds in Brazilië aanwezige immigranten. Leendert de Geus arriveerde in 1911 in

227

Carambeí en behoorde, met zijn broer Arie, tot de eerste groep die regelrecht vanuit Nederland aankwam. Door de familieverhalen haalde hij later zijn eigen vader over om in 1913 naar Brazilië te gaan. Zij waren een van de eerste families die de zuivelcoöperatie van de stad stichtten. Leendert overleed in 1960 op zeventigjarige leeftijd.8 De individuele herinneringen, die een collectief geordende samenhang krijgen, vormen op deze wijze geregistreerde verwijzingen en zijn tegelijkertijd een aansporing voor nieuwe generaties die de geschiedenis gaan begrijpen, de tradities leren respecteren en nieuwe vormen ontwikkelen om waardering te tonen voor de culturele expressies. Op deze wijze gaan de herinneringen deel uitmaken van de culturele identiteit van elke groep immigranten. Dit is gebeurd - en gebeurt nog steeds - in de voormalige Nederlandse kolonie, thans gemeente Carambeí, op de Campos Gerais van Paraná.

1 Afgestudeerd in Sociale Communicatie aan de Universidade Federal de Santa Maria (1990), doctor in Communicatiewetenschappen aan de Universidade do Vale dos Sinos (2004). Hoogleraar aan de Universidade Estadual de Ponta Grossa en lid van de redactieraad van verschillende publicaties. 2 HALBWACHS, Maurice. A Memória Coletiva. São Paulo: Centauro, 2006. 3 CASADEI, Eliza Bachega Casadei. Maurice Halbwachs e Marc Bloch em torno do conceito de memória coletiva. Revista Espaço Acadêmico, n. 108, maio/2010. Disponível em: http://periodicos.uem.br/ ojs/index.php/EspacoAcademico/article/viewFile/9678/5607. 4 ALMANAQUE IMIGRANTES, n. 6, 18/07/2010. Disponível em: http://www.parquehistoricodecarambei.com.br/parque-historico-decarambei/397/?pageid=71. Acesso em: 02/05/2011. 5 ALMANAQUE IMIGRANTES, n. 3, 06/06/2010. 6 CANCLINI, Néstor García. Consumidores e cidadãos. 3. ed. Rio de Janeiro: Editora UFRJ, 1997. 7 ALMANAQUE IMIGRANTES, n. 14, 20/02/2011. 8 ALMANAQUE IMIGRANTES, n. 12, 05/12/2010.