World Review 2018: Euro2Day (Greece) by NYTLicensing

Οι απειλές για τη Δημοκρατία Στέργιος Πιτσιόρλας • Νίκος Γ. Ξυδάκης • Όλγα Κεφαλογιάννη • Χρήστος Σταϊκούρας Νίκος Ανδρουλάκης • Γιώργος Περιστέρης • Μάρκος Βερέμης • Αντώνης Μανιτάκης Αθανάσιος Παπανδρόπουλος • Θανάσης Αλεξίου John Kerry • George Mitchell • Kevin Rudd • Roger Cohen • Johanna Sigurdardottir • Manal al-Sharif Lina Antara • Ilham Ahmed • Agnes Heller • Yau Wai-Ching • Zhanna Nemtsova

Η Δημοκρατία και οι απειλητικοί λύκοι «Η Δημοκρατία πρέπει να είναι κάτι παραπάνω από δυο λύκους κι ένα πρόβατο που ψηφίζουν τι θα φάνε για βραδινό», έγραψε ο φιλελεύθερος James Bovard. Ωστόσο, πολύ συχνά φαίνεται πως οδεύουμε προς τα εκεί. Αυτό που ανησυχεί τους υπέρμαχους της Δημοκρατίας σήμερα, δεν είναι πως υπάρχουν λιγότερες δημοκρατίες απ’ ό,τι πριν, αλλά ότι οι ψηφοφόροι επιλέγουν λαϊκιστές που διακηρύττουν πως, αφού κέρδισαν σε ελεύθερες και δίκαιες εκλογές, μπορούν να κάνουν ό,τι θέλουν, χωρίς περιορισμούς από τον νόμο, τους διεθνείς κανόνες, τις αξίες, τα ανθρώπινα δικαιώματα ή τη στοιχειώδη συμπόνια. Στην Τουρκία, ο πρόεδρος Recep Tayyip Erdogan έχει χρησιμοποιήσει τις εκλογικές του νίκες για να καταδιώξει αντιπάλους, να περιορίσει τις ελευθερίες του Τύπου και να διευρύνει τις εξουσίες του. Ο Viktor Orban Serge Schmemann της Ουγγαρίας ενστερνίζεται ανοικτά την «ανελευθερία». Ο Jaroslaw Μέλος της Συντακτικής Επιτροπής Kaczynski της Πολωνίας απομακρύνεται σταθερά από το κράτος δικαίου. «The New York Times» Και ο πρόεδρος των ΗΠΑ, της ισχυρότερης δημοκρατίας όλων, φέρνει στα όριά της την προεδρική εξουσία, επιτιθέμενος στην ελευθεροτυπία και αμφισβητώντας ορισμένους θεσμούς της ίδιας του της κυβέρνησης. Αυτές είναι οι δυνάμεις για τις οποίες προειδοποίησε ο John Adams στη γνωστή, απαισιόδοξη επιστολή του προς τη σύζυγό του: «Να θυμάσαι, η Δημοκρατία ποτέ δεν διαρκεί για πολύ. Σύντομα αποδυναμώνει, εξαντλεί και δολοφονεί τον εαυτό της». Σε αντίθεση με τους βασιλιάδες ή τους δικτάτορες που αρνούνται τη λαϊκή κυριαρχία, οι ανελεύθεροι δημοκράτες υπονομεύουν εκ των έσω τους θεμελιώδεις θεσμούς και τις αξίες των δημοκρατιών, συχνά υπό τις επευφημίες μιας εξαπατημένης πλειοψηφίας. Το έργο που έχουν μπροστά τους αυτοί που πιστεύουν στη Δημοκρατία είναι να διαψεύσουν τον Adams. Να δείξουν, για ακόμα μια φορά, πως η Δημοκρατία είναι ένας μηχανισμός που μπορεί μόνος του να διορθώνει τις ατέλειές του και να βελτιώνεται. Δεν πρόκειται για ένα απλό έργο: οι έμφυτες ανεπάρκειες της δημοκρατικής διακυβέρνησης είναι εύκολος στόχος για τους εχθρούς της, ενώ οι κόσμοι του εμπορίου, της πολιτικής, της τεχνολογίας, της δικαιοσύνης και της δημοσιογραφίας, μεταξύ άλλων, έχουν τη δική τους άποψη για το πώς θα πρέπει μια κυβέρνηση να υπηρετεί τον λαό.

Απειλή για τη Δημοκρατία ο κακός της εαυτός! Εχθροί της Δημοκρατίας υπήρχαν πάντα. Το βασικό ερώτημα, λοιπόν, είναι για ποιο λόγο τα αίολα επιχειρήματά τους ηχούν σήμερα τόσο πειστικά. Η απάντηση μάλλον βρίσκεται στο έλλειμμα ασφάλειας και ευμάρειας που νιώθουν, για το παρόν αλλά και για το μέλλον, μεγάλα κοινωνικά στρώματα, ακόμη και στις πλέον αναπτυγμένες χώρες. Η παγκοσμιοποίηση, η ανάπτυξη της τεχνολογίας, τα μεταναστευτικά ρεύματα, η τρομοκρατία, ο ανταγωνισμός από χώρες που κάποτε θεωρούνταν «τριτοκοσμικές», σε συνδυασμό με την αποτυχία «κατεστημένων» εθνικών και υπερεθνικών συστημάτων να πείσουν για την ορθότητα των πολιτικών τους, όλα παίζουν ρόλο. Ωστόσο, αφετηρία του φαινομένου στη Δύση θεωρείται από ειδήμονες η διεθνής τραπεζική κρίση που ξεκίνησε το 2008-2009, που εξελίχθηκε στη συνέχεια σε κρίση «κρατικών χρεών», με έκδηλες επιπτώσεις όσον αφορά στην εμπιστοσύνη Γιώργος Παπανικολάου των πολιτών προς το «σύστημα». Εν τούτοις, σχεδόν μια δεκαετία μετά, ελάχιστα Διευθυντής Euro2day.gr φαίνεται να έχουν αλλάξει στην αρχιτεκτονική του συστήματος, καθώς οι κατεστημένες πολιτικές δυνάμεις περιορίστηκαν σε περιμετρικές επιδιορθώσεις. Τα όποια μπαλώματα, όμως, δεν πείθουν μεγάλο μέρος των κοινωνιών, που ζητά επιτακτικά το καινούργιο και μετατρέπεται έτσι σε εύκολο θύμα της απλουστευτικής και διχαστικής ρητορικής των λαϊκιστών. Κι εδώ προκύπτει ο μεγάλος κίνδυνος. Εάν φτάσουμε στο σημείο η πλειοψηφία να αποδέχεται ακραίες αλλαγές, αυτές μοιραία θα επέλθουν ό,τι κι αν πιστεύουν οι ισχυρές, αλλά σχετικά ολιγάριθμες ελίτ. Υπό αυτό το πρίσμα, ο μεγαλύτερος εχθρός της Δημοκρατίας σήμερα είναι ο κακός εαυτός της. Η αδυναμία της να ενσωματώσει ανάγκες και προσδοκίες, όπως συνέβαινε παλιότερα, να προσφέρει όραμα στους δυσαρεστημένους, να αποκαταστήσει τα τραύματα που υπέστησαν οι θεσμοί όσο η ευημερία της εποχής οδηγούσε στην υπερσυγκέντρωση ισχύος εκ μέρους ορισμένων ελίτ και σε διογκούμενη «απληστία», που εκφράζεται μέσα από την πληθώρα σκανδάλων. Κατόπιν αυτών, ο εχθρός δεν πρόκειται βεβαίως να ηττηθεί με ευχολόγια και αφορισμούς, παρά μόνο με τομές στη λειτουργία των θεσμών και της οικονομίας. Η χώρα μας διαθέτει σημαντικά περιθώρια ανασυγκρότησης των θεσμών, με την επερχόμενη συνταγματική αναθεώρηση να αποτελεί ευκαιρία εκσυγχρονισμού στον πυρήνα του θεσμικού πλαισίου. Κατά τα λοιπά, όμως, θα ήταν φενάκη να πιστέψουμε ότι η Ελλάδα μπορεί μόνη να επιλύσει ζωτικά θέματα στα οποία το εθνικό εξαρτάται από το υπερεθνικό, σε οικονομικό, πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο. Ο στίβος στον οποίο θα δοθεί η επόμενη μεγάλη μάχη, απέναντι στον εθνικισμό και τον λαϊκισμό, είναι κατά συνέπεια, οι προσεχείς ευρωεκλογές. Ενδεχομένως οι πλέον ζωτικής σημασίας για το μέλλον, από καταβολής της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Για να κερδηθεί, όμως, η μάχη θα πρέπει να προκύψουν νέες τολμηρές πολιτικές θέσεις για την Ευρώπη και τις χώρες της, που θα προσφέρουν όραμα, ιδίως σε εκείνα τα τμήματα της κοινωνίας που αισθάνονται σήμερα αποκομμένα.

ܴÍ ÎࡒߏܴËࠕࢀ߼‫ ࠅܴࠅބ ބ‬ ܴ߮Êࢀࡒ‫ࠕ߮ ࠕ࠵ބ‬Í߼ࠕ Í ࡒࠕࠅ ߮ÊܴÈࠕ ࡒÐࠅ ‫ބ‬Ì‫ࠅބ‬ÈࢀÍ‫ބ‬Ðࠅĺ ܴÍ ܴÌࠕÈ‫ߏބ‬Ëࠕࢀ߼‫ބ‬ ࠕࡒߏ ߼Ìࠕ࠵ࠕࢀ߼‫ބ‬ĺ ܴä हਯÞड़æÝÖ åड़Þ हढ़ãÝड़ åëÞ éâØÝÑåड़ड़Ûहड़Þड़ÝÛहગÞ åढ़ãड़ áड़Ûह੫Üड़ ढ़ãड़ हÑÛ Ñæåढ़ä ãåड़Þ ड़áड़੫ड़ ×ड़ંÝÖĺ ܴä Ù੉ãड़æÝÖ åÛä ØÙÛह੉ä Ñß੫Öä ãåड़ Öá੫हÖÞåâड़ ढ़ÜëÞ ढ़ãëÞ हਯÞड़æÝÖĺ ܴä Ù੉åड़æÝÖ áਯÞåड़åÖ åÛä ÑÞਯÔहÖä åëÞ ÖáÖÞÕæåગÞ áਯÞë Ñáढ़ åÛä ÕÛह੉ä ÝÑäĺ ܴä Õગãड़æÝÖ áâÑÔÝÑåÛह੒ Ñß੫Ñ ãåÛä ÑÝड़ÛÒ੉ä áड़æ ÜÑÝÒਯÞड़æÝÖ ÔÛÑ åØÞ áÑâड़é੒ ÖáÖÞÕæåÛहગÞ æáØâÖãÛગÞĺ ܴä ÕØÝÛड़æâÔ੒ãड़æÝÖ Þ੉Öä Ù੉ãÖÛä ÖâÔÑã੫Ñäķ Ñä éå੫ãड़æÝÖ Ô੉çæâÖäķ Ñä ÖßÑãçÑÜ੫ãड़æÝÖ åØÞ ÖæØÝÖâ੫Ñĺ ܴä ÑÞÑÜਯÒड़æÝÖ åØÞ ÖæÙંÞØ áड़æ ÝÑä ÑÞÑÜड़ÔÖ੫ĺ ܴä ßÖहÛÞ੒ãड़æÝÖ ã੒ÝÖâÑĺ ܴä Ñáड़ÕÖ੫ßड़æÝÖ ढ़åÛ Ýáड़âड़ંÝÖĺ ËÖहÛÞ੒ãåÖ ãåड़ 1=-vo1b;| ĺou]ņ_;ѴѴ;mb1

Contents 08 Ο λόγος στους λαούς, όχι στους λαϊκιστές

28 Οι δύο αναγνώσεις του νεο-λαϊκισμού

Στέργιος Πιτσιόρλας

10 12

Η κλονισμένη δημοκρατία και η πολιτική μας ευθύνη

Νίκος Γ. Ξυδάκης

36 Γιατί χρειαζόμαστε πιο ισχυρή Ε.Ε.

40 Ζητείται αντίδοτο για τον αυταρχικό καπιταλισμό Kevin Rudd

42 H δημοκρατία θα συνεχίσει να μας εκπλήσσει

Η Ευρώπη πρέπει επιτέλους να τολμήσει Νίκος Ανδρουλάκης

George Mitchell

Υγιής ανάπτυξη σε τέσσερις άξονες Χρήστος Σταϊκούρας

Roger Cohen

44 Δώστε στις γυναίκες μια ευκαιρία

Η ώρα του «επενδυτικού πατριωτισμού» Γιώργος Περιστέρης

Johanna Sigurdardottir

46 Η διπλή όψη του ψηφιακού ακτιβισμού

20 Η καινοτομία να γίνει οδηγός μας Μάρκος Βερέμης

Manal al-Sharif

48 Κλειδί για το μεταναστευτικό τα πολιτικά δικαιώματα

Οι δυο πληγές του κράτους και της οικονομίας Αντώνης Μανιτάκης

Lina Antara

50 Πολεμώντας έναν κόσμο τυράννων και τάφων

24 Ο φιλελευθερισμός πρέπει να επανεφευρεθεί Αθανάσιος Χ. Παπανδρόπουλος

Το μέλλον μας χρειάζεται δράση John Kerry

Μια πολιτική πρόκληση για τον τουρισμό Όλγα Κεφαλογιάννη

Θανάσης Αλεξίου

Ilham Ahmed

Η δημοκρατία στην Ουγγαρία σβήνει Agnes Heller

54 Το τέλος της δημοκρατίας στο Χονγκ Κονγκ Yau Wai-Ching

56 Νέος, φιλελεύθερος και Ρώσος: μια δύσκολη εξίσωση Zhanna Nemtsova Ειδική ετήσια έκδοση του euro2day.gr Εκδότης: Media2day Εκδοτική Α.Ε. Διευθυντής Euro2day.gr: Γιώργος Παπανικολάου Διευθυντής σύνταξης Euro2day.gr: Παντελής Αρσένης Υπεύθυνος έκδοσης: Χρήστος Ζαρίφης Μετάφραση: Δημήτρης Γλύστρας, Αλεξάνδρα Κεντρωτή, Άννα Φαλτάιτς Επιμέλεια κειμένων - διόρθωση: Νίκη Σταθιά Δημιουργικό: Τάσος Λοβέρδος Εμπορικό τμήμα: Γιάννης Περβαινάς, Μεταξία Δεληγιώργη, Αλεξάνδρα Καραγιάννη Διεύθυνση οικονομικών υπηρεσιών: Ελίνα Νεοφωτίστου

Media2day Εκδοτική Α.Ε. Παπανικολή 50, 152 32, Χαλάνδρι - Αθήνα Απαγορεύεται η αναδημοσίευση, ολική, μερική ή περιληπτική ή κατά παράφραση ή διασκευή απόδοση του περιεχομένου της έκδοσης με οποιονδήποτε τρόπο χωρίς τη γραπτή άδεια του εκδότη

Ο ΛΟΓΟΣ ΣΤΟΥΣ ΛΑΟΥΣ, ΟΧΙ ΣΤΟΥΣ ΛΑΪΚΙΣΤΕΣ Το ευρωπαϊκό οικονομικό μοντέλο πρέπει να αναπροσαρμοστεί και να συνδεθεί πειστικά με τα συμφέροντα των λαών κι όχι μόνο με αυτά των μεγάλων επιχειρηματικών ομίλων.

α ζητήματα του λαϊκισμού, του ευρωσκεπτικισμού, της ξενοφοβίας, της κρίσης των δημοκρατικών θεσμών και, στη βάση όλων αυτών, τα ερωτήματα για το μέλλον της Ευρώπης συγκροτούν την ατζέντα των συζητήσεων ενόψει των ευρωεκλογών. Η συζήτηση αυτή κινδυνεύει να προσλάβει έναν ηθικολογικό και μη παραγωγικό χαρακτήρα, εάν δεν ενταχθεί στο πλαίσιο των παγκόσμιων οικονομικών εξελίξεων και στις τάσεις που διαφαίνονται. Η ανάγκη προσαρμογής της Ευρώπης και των ΗΠΑ στα νέα δεδομένα του παγκόσμιου οικονομικού ανταγωνισμού βρίσκεται στη βάση των προβλημάτων με τα οποία είναι αντιμέτωποι οι δημοκρατικοί θεσμοί που έχουν τη ρίζα τους στις μεγάλες ευρωπαϊκές επαναστάσεις του 16ου και του 17ου αιώνα και στον Αγώνα της Ανεξαρτησίας των ΗΠΑ. Οι όροι αυτού του παγκόσμιου ανταγωνισμού διαμορφώθηκαν με την άκριτη, χωρίς ρυθμίσεις απελευθέρωση των παγκόσμιων αγορών κατά τη δεκαετία του ’90, στο όνομα του φιλελευθερισμού και της ικανότητας αυτορρύθμισης των αγορών. Αυτή η χωρίς ρυθμίσεις απελευθέρωση ευνόησε πρόσκαιρα τα συμφέροντα ισχυρών βιομηχανικών χωρών της Δύσης και, εάν θέλουμε να ακριβολογήσουμε, τα συμφέροντα όχι χωρών αλλά βιομηχανικών συγκροτημάτων, που αξιοποίησαν τις μεγάλες 8

Στέργιος Πιτσιόρλας Αναπληρωτής Υπουργός Οικονομίας και Ανάπτυξης. Έχει διατελέσει πρόεδρος του Ταμείου Αξιοποίησης Ιδιωτικής Περιουσίας του Δημοσίου από τον Μάρτιο του 2015 μέχρι τον Νοέμβριο του 2016, οπότε ορκίστηκε Υφυπουργός Οικονομίας και Ανάπτυξης.

αγορές και τη φθηνή εργασία της Ανατολής. Έβαλε, όμως, μια βραδυφλεγή βόμβα στα θεμέλια του οικονομικού μοντέλου που είχε οικοδομηθεί μέσα από μια μακρά πορεία στις χώρες της Δύσης και ιδιαίτερα στην Ευρώπη. Μοντέλο που συνδύαζε την οικονομική ανάπτυξη με τη δημοκρατία και το κοινωνικό κράτος. Μιλώντας, λοιπόν, για τη δημοκρατία, πρέπει να πούμε ότι η πεμπτουσία της βρίσκεται στην αρχή της δημοκρατικής νομιμοποίησης των πολιτικών αποφάσεων και στις εγγυήσεις που εξασφαλίζουν τη μη παράκαμψή τους από τους εκάστοτε κυβερνώντες. Επομένως το ερώτημα που τίθεται είναι εάν οι δημοκρατικές χώρες μπορούν να προσαρμοστούν στα σημερινά δεδομένα του διεθνούς ανταγωνισμού. Εάν δηλαδή μπορούν να ανταγωνιστούν με χώρες που δεν έχουν την ανάγκη να θέτουν υπό λαϊκή έγκριση τις πολιτικές τους αποφάσεις. Ή μήπως θα έπρεπε να χαλαρώσουν τις δημοκρατικές τους παραδόσεις και να βρουν τρόπο να αγνοούν τη θέληση της πλειοψηφίας των λαών τους; Και μήπως στη βάση αυτή το ευρωπαϊκό οικοδόμημα, όπως είναι σήμερα δομημένο, αποτελεί το κατ’ εξοχήν πεδίο όπου η έννοια της δημοκρατικής νομιμοποίησης σχετικοποιείται και διαμορφώνονται οι μηχανισμοί παράκαμψης της θέλησης των ευρωπαϊκών λαών, προκειμένου να εφαρμοστούν «αναγκαίες» πολιτικές; Δυστυχώς όλα τα στοιχεία -άνοδος ακροδεξιών, εθνικιστικών,

ξενοφοβικών δυνάμεων, απόφαση των Βρετανών για έξοδο από την Ευρωπαϊκή Ένωση- πείθουν πως κερδίζει έδαφος η άποψη που θεωρεί ότι το ευρωπαϊκό οικοδόμημα κινείται προς τέτοιες κατευθύνσεις. Άρα, με αφετηρία αυτό το σημείο, θα πρέπει να διαμορφωθεί η στρατηγική για την υπέρβαση της σημερινής κρίσης. Ο φόβος του λαϊκισμού δεν πρέπει να μετατραπεί σε φόβο για τους λαούς. Η υπεράσπιση της ευρωπαϊκής προοπτικής πρέπει να γίνει ξανά υπόθεση των λαών και αυτό θα συμβεί μόνον εάν οι λαοί πεισθούν ότι η ευρωπαϊκή ενοποίηση αποτελεί προϋπόθεση για την υπεράσπιση της δημοκρατίας και του κοινωνικού κράτους. Όμως, κάτι τέτοιο προϋποθέτει ένα πειστικό σχέδιο που πρέπει να συνδέσει την ανάγκη οικονομικής προσαρμογής και την ανταγωνιστικότητα με το συμφέρον όχι μόνο των μεγάλων επιχειρηματικών ομίλων αλλά και των λαών. Ιδιαίτερα δε τώρα, που οι αλματώδεις τεχνολογικές εξελίξεις δημιουργούν εντελώς νέα δεδομένα στην αγορά εργασίας. Όλα αυτά παραπέμπουν στην άμεση ανάγκη για μια νέα σύλληψη, ένα νέο όραμα. Η επιστροφή στους ενδοευρωπαϊκούς ανταγωνισμούς είναι μια προοπτική αδιεξόδου, δεδομένου και του μικρού πια ειδικού βάρους της καθεμίας ευρωπαϊκής χώρας ξεχωριστά. Το ίδιο αδιέξοδη, όμως, είναι και η προοπτική επιβολής δια της οικονομικής ισχύος μιας χώρας επί των υπολοίπων. Οι ευρωπαϊκοί κανόνες θα

ψουν τη διευρυνόμενη δυσαρέσκεια σε κίνημα διεκδίκησης της δημοκρατικής ανασυγκρότησης του ευρωπαϊκού οικοδομήματος και σε κίνημα επιβολής μιας διαφορετικής πολιτικής για την Ευρώπη και δια της Ευρώπης για τον σύγχρονο κόσμο. Και ένα τέτοιο κίνημα εκδημοκρατισμού και αλλαγής των πολιτικών προς φιλολαϊκή κατεύθυνση θα βρει -στις σημερινές συνθήκες επικοινωνίας- ανταπόκριση σε ολόκληρο τον κόσμο, συμβάλλοντας στην αλλαγή των όρων του οικονομικού ανταγωνισμού.

Συγκέντρωση διαμαρτυρίας του ξενοφοβικού κόμματος AfD στη Γερμανία. Η άνοδος του ευρωσκεπτικισμού και του εθνικισμού ακόμα και στην εύπορη ηγέτιδα της Ε.Ε. δείχνει το μέγεθος των προκλήσεων για τη δημοκρατία στη Γηραιά Ήπειρο. knipsdesign / shutterstock

πρέπει να επανεξετασθούν υπό το πρίσμα των σημερινών εξελίξεων, των αντοχών των ευρωπαϊκών κοινωνιών και των ορίων που θέτουν οι ιστορικές και πολιτικές παραδόσεις των διαφόρων περιοχών της Ευρώπης. Αυτό ακριβώς πρέπει να είναι το μάθημα από το Brexit. Στη λογική αυτής της επανεξέτασης των κανόνων, το θέμα της δημοκρατίας και της δημοκρατικής νομιμοποίησης των πολιτικών αποφάσεων πρέπει να κατέχει κεντρική θέση. Άρα το ζητούμενο σήμερα είναι πολιτικές ηγεσίες που θα μετατρέ-

Η ΚΛΟΝΙΣΜΕΝΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΜΑΣ ΕΥΘΥΝΗ Η συνταγματική αναθεώρηση μπορεί να ανανεώσει και να ενισχύσει την κοινοβουλευτική δημοκρατία, εξαλείφοντας παράλληλα τις θεσμικές πληγές της περιόδου των Μνημονίων.

ύμφωνα με την αγγλοσαξονική παράδοση, το Σύνταγμα είναι ένα κείμενο που δεν επιδέχεται τροποποιήσεις. Στην ευρωπαϊκή παράδοση, αντιθέτως, οι συνταγματικοί χάρτες προσαρμόζονται στο μεταβαλλόμενο πολιτικό και κοινωνικό περιβάλλον, ιδίως στον 20ό αιώνα. Τέτοια είναι η παράδοση λ.χ. της Γαλλίας και της Γερμανίας. Το γαλλικό Σύνταγμα του 1958 έχει αναθεωρηθεί 24 φορές, ενώ το γερμανικό Σύνταγμα του 1949 έχει τροποποιηθεί σχεδόν 100 φορές. Η ελληνική παράδοση, αρχίζοντας ουσιαστικά από το 1844, συμβαδίζει σε αδρές γραμμές με την ευρωπαϊκή. Εντούτοις, για ιστορικούς λόγους, σχετιζόμενους με πολεμικές συρράξεις, δυσαρμονία μοναρχίας και κοινοβουλευτικών, πραξικοπήματα και εσωτερικό διχασμό, καμία αναθεώρηση δεν έγινε ομαλά, σύμφωνα με την προβλεπόμενη συνταγματική τάξη, έως τη Μεταπολίτευση του 1974. Μόνο το Σύνταγμα του 1975, ιδρυτικό της λεγόμενης Γ’ Ελληνικής Δημοκρατίας, αναθεωρήθηκε ομαλά, αρχής γενομένης το 1985, σύμφωνα με τις διαδικασίες που απέρρεαν από το ίδιο το αρχικό κείμενο. Η παρούσα αναθεώρηση επιχει10

Νίκος Γ. Ξυδάκης Βουλευτής Β΄ Αθηνών και Κοινοβουλευτικός εκπρόσωπος του ΣΥΡΙΖΑ.

ρείται στο περιβάλλον της μείζονος οικονομικής και πολιτικής κρίσης που ξέσπασε το 2009-10, με τη χρεοκοπία και την υπαγωγή σε τρία αλλεπάλληλα προγράμματα στήριξης, η οποία έληξε το καλοκαίρι του 2018. Η βαθιά οικονομική κρίση συναντάται με τη γεωπολιτική αστάθεια, ιδίως στη ΝΑ. Μεσόγειο, και την εξ αυτής μεγάλη προσφυγική-μεταναστευτική κρίση, που άρχισε το 2015 και συνεχίζεται. Αστάθεια και ρευστότητα σημειώνεται και στο υπερσύστημα της Ε.Ε. και της ευρωζώνης: η παρατεταμένη δημοσιονομική κρίση, το προσφυγικό και το Brexit, τροφοδοτούν φυγόκεντρες δυνάμεις στους κόλπους της Ε.Ε., εσωστρέφεια, καταφυγή στο έθνος-κράτος και την ταυτοτική εθνικιστική ρητορική, επιταχυνόμενη άνοδο της ακροδεξιάς, συχνά με μεταφασιστικούς χαρακτήρες. Η επισφάλεια διαδέχεται την ευημερία και, στο υπέδαφος μιας κρίσης αντιπροσώπευσης, προστίθεται ο κλονισμός της πίστης των πολιτών προς τη δημοκρατία, προς τους θεσμούς της και προς το πολιτικό προσωπικό. Στην ελληνική περίπτωση επιπλέον οδυνηρή υπήρξε η εμπειρία της απομείωσης της εθνικής κυριαρχίας. Η επιχειρούμενη συνταγματική αναθεώρηση είναι μέρος μιας συνολικότερης

ανασυγκρότησης των θεσμών και ανασύστασης των λειτουργιών της δημοκρατίας, μια διαδικασία ενίσχυσης της εθνικής δημοκρατικής αυτοπεποίθησης. Αυτό δεν σημαίνει ότι θα πρέπει να εργαλειοποιηθεί η αναθεώρηση ή να εκληφθεί ως θαυματουργή θεραπεία. Ο ραγισμένος δημόσιος χώρος απαιτεί πολύ περισσότερη ενεργητικότητα και φαντασία για να αναταχθεί. Εντούτοις, παρά τις τρομερές δοκιμασίες της παρελθούσας οκταετίας, το Σύνταγμα και οι θεσμοί άντεξαν και έδωσαν το πλαίσιο για πολιτικές λύσεις και λειτουργική ανανέωση. Η συνταγματική αναθεώρηση, που θα ολοκληρωθεί από το επόμενο κοινοβούλιο, αποσκοπεί κυρίως σε μια δομική προσαρμογή-ενίσχυση του πολιτειακού πλαισίου -τουλάχιστον αυτή είναι η διατυπωμένη φιλοδοξία της εισηγήτριας κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας και ελπίζω κάθε καλόπιστου πολιτικού. Μπορούμε και οφείλουμε να δούμε τη συνταγματική αναθεώρηση ως μία από πολλές πρωτοβουλίες για θεσμική θωράκιση της δημοκρατίας απέναντι στους υπαρκτούς εχθρούς της και τους αρνητές της, αλλά και ενόψει αναδυομένων αναθεωρητικών τάσεων. Η καταχρηστική επίκληση και ελαστική ερμηνεία του Συντάγ-

σμού και υπέρβασης των στερεότυπων και των παλαιών αλυσιτελών σχημάτων. Απαιτείται τόλμη, ευρυχωρία σκέψης, γενναιότητα αυτοκριτικής, γενναιότητα για συγκλίσεις και δεσμεύσεις. Η συνταγματική αναθεώρηση είναι ένα τέτοιο πεδίο δοκιμασίας για ανανέωση και ενίσχυση της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, ενόσω αποδράμει η ιστορική περιπέτεια της χρεοκοπίας. Στην πράξη, εντούτοις, και επειδή ήδη υπάρχει πόλωση, που ίσως να μην είναι μόνο προεκλογική, θα ήμουν συγκρατημένος στις προβλέψεις μου. Θα πρέπει να είμαστε ικανοποιημένοι αν εξασφαλιστεί συναίνεση σε έναν περιορισμένο αριθμό άρθρων προς αναθεώρηση, τουλάχιστον όσων αφορούν τη διασφάλιση όρων διαφάνειας και ισονομίας για τα μέλη της εκτελεστικής και νομοθετικής εξουσίας. Εννοώ την τροποίηση των διατάξεων για την ευθύνη υπουργών και τη βουλευτική ασυλία. Οι αυστηρότερες προβλέψεις

Συγκέντρωση διαμαρτυρίας μπροστά στη Βουλή των Ελλήνων, την περίοδο του δημοψηφίσματος τον Ιούλιο του 2015. Καθ’ όλη τη διάρκεια των προγραμμάτων στήριξης, το κοινοβούλιο αναγκάστηκε να νομοθετεί συχνά υπό αφόρητη πίεση, μεγεθύνοντας την ήδη μεγάλη δυσπιστία απέναντι στο ελληνικό σύστημα. Η αναθεώρηση του Συντάγματος μπορεί να θέσει τη σχέση αυτή σε νέα, υγιή βάση.

θα ικανοποιήσουν το κοινό αίσθημα και θα διασκεδάσουν τις αντιπολιτικές και αντικοινοβουλευτικές βολές. Εντέλει, θα προασπίσουν την τιμή των αιρετών. Θα πρέπει επίσης να τροποποιηθεί η εκλογή Προέδρου της Δημοκρατίας, ούτως ώστε να μην προκαλείται διάλυση της Βουλής και προκήρυξη εκλογών αν δεν εξασφαλίζονται τα 3/5 των βουλευτικών ψήφων. Ο ουδετερόθρησκος χαρακτήρας του κράτους και της δημόσιας διοίκησης, που προτείνεται από την κυβερνώσα πλειοψηφία, είναι ένα άλλο ώριμο πεδίο συνταγματικού εκσυγχρονισμού. Αυτά τα άρθρα μαζί με ορισμένα άλλα, που αφορούν κατοχύρωση κοινωνικών δικαιωμάτων, διεύρυνση μορφών λαϊκής συμμετοχής, πτυχές της λειτουργία του δικαστικού συστήματος κ.λπ., θα μπορούσαν να συστήσουν την κρίσιμη μάζα μιας μετριοπαθούς, πλην λυσιτελούς, και συναινετικής αναθεώρησης του Συντάγματος.

Alexandros Michailidis / shutterstock

ματος, ως υπεραναπλήρωση πολιτικών ελλειμμάτων, είναι ένας ορατός κίνδυνος, τον είδαμε στα χρόνια της κρίσης. Στους αντίποδες, την ίδια περίοδο, βιώσαμε οδυνηρά, ως πολίτες και αντιπροσωπευτικοί θεσμοί, την απομείωση της εθνικής και λαϊκής κυριαρχίας από τη βίαιη υπαγωγή στα κατ’ ευφημισμόν προγράμματα διάσωσης ή μνημόνια κατανόησης. Το κοινοβούλιο αναγκάστηκε να νομοθετήσει υπό αφόρητη πίεση, σε ιδιότυπο καθεστώς εξαίρεσης, ενώ και το Συμβούλιο της Επικρατείας επικύρωσε εν ολίγοις αυτή την πολιτική πρακτική ανάγκης, αφήνοντας βαθιά τα ίχνη ενός δικαίου της ανάγκης πάνω στο σώμα της δημοκρατίας, και μάλιστα εν καιρώ ειρήνης. Η ως άνω ιστορική εμπειρία δεν είναι δυνατόν βέβαια να διασκεδαστεί μόνο με μια τεχνική ούτως ειπείν διαχείριση των θεσμών. Απαιτούνται βαθύτερες και ουσιώδεις διανοητικές και πολιτικές διεργασίες, διεργασίες αναστοχα-

ΜΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΓΙΑ ΤΟΝ ΤΟΥΡΙΣΜΟ Ως κοιτίδα της δημοκρατίας, η Ελλάδα μπορεί με ένα οργανωμένο σχέδιο να αναδειχθεί σε μείζονα πολιτισμικό -και όχι μόνο παραθεριστικό- προορισμό.

πό τους περιηγητές του 18ου αιώνα έως τα εκατομμύρια τουριστών που επισκέπτονται τη χώρα μας σήμερα, η γοητεία και η αξία της Ελλάδας παραμένει αναλλοίωτη μέσα στους αιώνες. Αναμφισβήτητα, το στοιχείο που καθιστά τη χώρα μας ξεχωριστό προορισμό στις συνειδήσεις εκατοντάδων εκατομμυρίων ανθρώπων σε όλο τον πλανήτη, είναι το ανεκτίμητο πολιτιστικό της αποτύπωμα. Μια παρακαταθήκη που, χωρίς κανένα ίχνος υπερβολής, θεωρείται παγκόσμιο πνευματικό αγαθό που εκτείνεται σε ζωτικούς τομείς της δημόσιας ζωής, όπως η φιλοσοφία, η πολιτική, οι επιστήμες και τα επιτεύγματα που προκύπτουν από αυτές. Η αρχαία ελληνική γραμματεία, δηλαδή το πνευματικό κληροδότημα των μεγάλων Ελλήνων φιλοσόφων, ιστορικών, ποιητών κ.λπ. στην ανθρωπότητα, τα μνημεία που σέβεται ο χρόνος, η ελληνική γλώσσα που διαιωνίζει αυτούσια στοιχεία από τα αρχαία ελληνικά, είναι μερικά μόνο κομμάτια που υπογραμμίζουν το συγκριτικό πλεονέκτημα της Ελλάδας έναντι άλλων ανταγωνιστικών προορισμών. Οι τουρίστες που επιλέγουν την Ελλάδα ως προορισμό διακοπών, μαγεύονται από το φυσικό κάλλος και την ίδια στιγμή αντιλαμβάνονται ότι έρχονται σε μια χώρα που είναι ένα φιλόξενο, ανοιχτό μουσείο γεμάτο ιστορία και πολιτισμό. Επιλέγουν να επισκέπτονται όλους τους αρχαιολογικούς χώ12

Όλγα Κεφαλογιάννη Βουλευτής Ν.Δ., Τομεάρχης Πολιτισμού και Αθλητισμού, Υπουργός Τουρισμού 2012-2015.

ρους και τα μουσεία της περιοχής όπου παραθερίζουν. Να μαθαίνουν ήθη, έθιμα, ιστορίες και παραδόσεις του κάθε τόπου. Ακόμα και αν ο τελικός προορισμός των διακοπών τους είναι κάποιο ελληνικό νησί, επισκέπτονται τον Βράχο της Ακρόπολης, το νέο Μουσείο της Ακρόπολης και το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Η βασική τουριστική προσφορά της Ελλάδας είναι ο θερινός, παραθεριστικός τουρισμός. Αυτό σημαίνει ότι η χώρα μας δέχεται εκατομμύρια τουρίστες κυρίως κατά τους καλοκαιρινούς μήνες στα νησιά και σε παραθαλάσσια θέρετρα της ηπειρωτικής Ελλάδας. Φυσικά, έχουν γίνει προσπάθειες ανάδειξης νέων προορισμών στην ενδοχώρα, καθώς και ανάπτυξης ειδικών μορφών τουρισμού, με απώτερο στόχο την επιμήκυνση της τουριστικής περιόδου. Όμως, η πρώτη επιλογή των περισσότερων τουριστών παραμένει το ελληνικό καλοκαίρι. Μια νέα πρόταση που θα καλλιεργήσει το ενδιαφέρον των τουριστών για άλλες περιοχές της ενδοχώρας θα πρέπει να διακρίνεται για το πλούσιο και αυθεντικό περιεχόμενό της. Και το πιο αυθεντικό υλικό που διαθέτουμε ως χώρα είναι ο πολιτισμός μας. Για να αναδείξουμε το πολιτιστικό μας απόθεμα και να το ενσωματώσουμε οργανωμένα στην τουριστική μας προσφορά, είναι απαραίτητη η ουσιαστική σύζευξη των τομέων πολιτισμού - τουρισμού. Μόνο με αυτή την προϋπόθεση, η Ελλάδα θα

αναβαθμίσει την τουριστική της προσφορά ενσωματώνοντας σε αυτή οργανωμένες θεματικές διαδρομές και πολιτιστικά οδοιπορικά υψηλής αξίας. Σήμερα, η διεθνής ακαδημαϊκή κοινότητα και η παγκόσμια κοινωνία βρίσκονται σε μια φάση αναστοχασμού και δημόσιας συζήτησης για τη σύνδεσή της με αξίες που θα επαναφέρουν στο επίκεντρο των πάντων τον άνθρωπο. Η Ελλάδα, ως κοιτίδα της δημοκρατίας, μπορεί να αποτελέσει τον ιδανικό χώρο διακίνησης ιδεών και δημοκρατικού διαλόγου. Ιδανική αφετηρία για εκκόλαψη νέων προτάσεων και κατευθύνσεων και σκηνικό ζύμωσης υψηλών ιδεών. Ένα καλό παράδειγμα του είδους αποτελεί το Athens Democracy Forum, μια διοργάνωση κύρους με πρωτοβουλία των «New York Times». Κάτω από τον εμβληματικό Βράχο της Ακρόπολης, στην Αρχαία Αγορά και σε διάφορους ιστορικούς χώρους, οι σημαντικής εμβέλειας ομιλητές θέτουν σε δημόσια συζήτηση τους προβληματισμούς τους για κρίσιμα ζητήματα που αφορούν τον σύγχρονο κόσμο. Είναι φυσικό η Ελλάδα να εμπνέει και να παραπέμπει τη διεθνή κοινότητα στους Έλληνες κλασικούς, που έδωσαν σχήμα στον κόσμο όπως τον αντιλαμβανόμαστε σήμερα. Συναντήσεις υψηλού επιπέδου όπως το Athens Democracy Forum, παραγωγή γνώσης γύρω από τον πολιτισμό και σύνθεση θεματικών διαδρομών πολιτιστικού τουρισμού είναι μια νέα πρόταση που απευθύνεται σε

πραγματικότητα. Η σύνθεση αυθεντικών εμπειριών για τους τουρίστες που επισκέπτονται την Ελλάδα με υψηλό πολιτιστικό πρόσημο μπορεί να μεταμορφώσει την τουριστική προσφορά της Ελλάδας, αξιοποιώντας με σεβασμό και υπευθυνότητα την πολιτιστική μας κληρονομιά. Μέσα από αυτή την εμπλουτισμένη προσφορά, οι τουρίστες στη χώρα μας θα συνδυάζουν την αναψυχή με την πολιτιστική εμπειρία. Κάθε τόπος θα έχει

Ένα ζευγάρι κοιτάζει τον Ιερό Βράχο μέσα από το νέο Μουσείο της Ακρόπολης. Για πολλούς από τους τουρίστες που επισκέπτονται την Ελλάδα είναι όνειρο ζωής να δουν από κοντά ό,τι διδάχθηκαν στο σχολείο, ό,τι όρισε τον Δυτικό πολιτισμό και τον κόσμο.

τη δυνατότητα να αναδείξει μια νέα ολοκληρωμένη εικόνα και να συνδεθεί με τον τουρίστα που επιθυμεί να ανακαλύψει μια τελείως διαφορετική χώρα. Για την Ελλάδα, η ανάπτυξη του πολιτιστικού τουρισμού, η διασύνδεση του πολιτισμού με τον τουρισμό είναι μονόδρομος. Είναι μοναδική ευκαιρία για να δημιουργήσουμε νέο εθνικό πλούτο. Αυτό που χρειάζεται είναι το όραμα, η βούληση και το σχέδιο.

jpbarcelos / shutterstock

ένα ποιοτικό κοινό-στόχο: στον σκεπτόμενο πολίτη του 21ου αιώνα. Η Ελλάδα διαθέτει όλα εκείνα τα στοιχεία για να καταστεί κέντρο ενός οικουμενικού διαλόγου για τον πολιτισμό, τη δημοκρατία, την εξέλιξη των επιστημών και τα μείζονα κοινωνικά ζητήματα που απασχολούν όλο τον πλανήτη. Με την ουσιαστική σύζευξη των τομέων πολιτισμού και τουρισμού, αυτός ο φιλόδοξος στόχος μπορεί να γίνει

siete_vidas / shutterstock

ΥΓΙΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΣΕ ΤΕΣΣΕΡΙΣ ΑΞΟΝΕΣ Απαιτείται πολιτική βούληση, αξιοπιστία και συνεκτικό σχέδιο για τη μετάβαση σε ένα βιώσιμο, σύγχρονο οικονομικό μοντέλο.

χώρα βρίσκεται εκτός των προγραμμάτων στήριξης, στρεφόμενη πλέον στις αγορές για την κάλυψη των χρηματοδοτικών αναγκών της, με απαγορευτικό όμως -επί του παρόντος- κόστος δανεισμού, σε ένα πολύπλοκο και αβέβαιο εξωτερικό περιβάλλον. Περιβάλλον που χαρακτηρίζεται από την πολιτική αστάθεια σε ορισμένα κράτη-μέλη της ευρωζώνης, ανιχνεύσεις νέων αρχιτεκτονικών στα ευρωπαϊκά υποσυστήματα, σταδιακό περιορισμό της νομισματικής πολιτικής στις αναπτυγμένες οικονομίες, υψηλό δημόσιο 14

Χρήστος Σταϊκούρας Βουλευτής Ν.Δ., Τομεάρχης Οικονομικών, πρώην Αναπληρωτής Υπουργός Οικονομικών.

και ιδιωτικό χρέος, πιθανή άνοδο των διεθνών τιμών πετρελαίου, κλιμάκωση των εμπορικών εντάσεων μεταξύ των μεγάλων οικονομιών, γεωπολιτικές εντάσεις, ραγδαίες τεχνολογικές εξελίξεις και κλιματικές αλλαγές. Σε αυτό το γεμάτο κινδύνους εξωτερικό περιβάλλον, η χώρα, με ευθύνη και των θεσμών, πορεύεται χωρίς εθνική στρατηγική σε συνθήκες ασφυξίας και μιζέριας στο πεδίο της οικονομίας και απογοήτευσης και παραίτησης στο πεδίο της κοινωνίας. Συγκεκριμένα: • Η χώρα παραμένει κλειδωμένη στη μνημονιακή γραμμή, αφού

οι βαριές πολιτικές λιτότητας συνεχίζονται, οι δημοσιονομικοί στόχοι διατηρούνται -για πολλά χρόνια- υψηλοί, η δημόσια περιουσία είναι δεσμευμένη για έναν αιώνα και είμαστε ενταγμένοι σε αυστηρό καθεστώς ενισχυμένης εποπτείας, πρωτόγνωρο για τα ευρωπαϊκά δεδομένα. • Το Πρόγραμμα απέτυχε, αφού δεν επιτεύχθηκε ο βασικός στόχος του, που ήταν η δημιουργία των προϋποθέσεων για την ασφαλή χρηματοδότηση της χώρας από τις αγορές. • Η δημοσιονομική υπεραπόδοση, η οποία οφείλεται στην υπερφορολόγηση νοικοκυριών

σχηματισμό της εργασίας, εξαιτίας της ενσωμάτωσης σύγχρονων τεχνολογικών εξελίξεων στην παραγωγή. Βασικοί άξονες του σχεδίου είναι: 1. Η απλοποίηση της φορολογικής νομοθεσίας και η συνολική μείωση φορολογικών συντελεστών και ασφαλιστικών εισφορών νοικοκυριών και επιχειρήσεων (π.χ. μείωση φορολόγησης της ακίνητης περιουσίας και μελλοντική μεταβίβαση αυτού στην τοπική αυτοδιοίκηση, μείωση ασφαλιστικών εισφορών στο σύνολο των εργαζομένων, μείωση φορολόγησης μερισμάτων, μείωση εισαγωγικού συντελεστή φορολόγησης για τα φυσικά πρόσωπα, μείωση του ΦΠΑ στην εστίαση κ.ά.). 2. Η υλοποίηση διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων, με την απλοποίηση του αδειοδοτικού και γραφειοκρατικού περιβάλλοντος, την αξιοποίηση της δημόσιας περιουσίας, το ξεμπλοκάρισμα εμβληματικών επενδύσεων, την απελευθέρωση και ταχεία αναδιάρθρωση της αγοράς ενέργειας, τη δημιουργία ενός παραγωγικού κράτους, τη βελτίωση της αποτελεσματικότητας και την επιτάχυνση των διαδικασιών στο δικαστικό σύστημα, την επένδυση στις ενδογενείς πηγές ανάπτυξης (εκπαίδευση και δια βίου μάθηση, έρευνα και καινοτομία). Σ’ αυτή την κατεύθυνση θα μπορούσε να συμβάλει μία ευρεία και τολμηρή πρόταση για την αλλαγή του συνταγματικού χάρτη της χώρας, η οποία θα αγγίζει κρίσιμα πεδία, όπως είναι η δημόσια διοίκηση, η εκπαίδευση, η ανάπτυξη, η δικαιοσύνη, η καλή νομοθέτηση και η δημοσιονομική σταθερότητα. 3. Η ενίσχυση της ρευστότητας στην πραγματική οικονομία, με την αξιοποίηση των ευρωπαϊκών και χρηματοδοτικών εργαλείων, την εκτέλεση του Προγράμματος Δημοσίων Επενδύσεων που έχει κατρακυλήσει στο χαμηλότερο ύψος της τελευταίας δεκαετίας, την εκκαθάριση των ληξιπρόθεσμων οφειλών του Δημοσίου, την πλήρη άρση των κεφαλαιακών περιορισμών και τη σταδιακή εξομάλυνση της πιστωτικής επέκτασης, αντιμετωπίζοντας ορθολογικά το

Από τους χώρους αναμονής του ΔΑΑ «Ελευθέριος Βενιζέλος». Την ώρα που εκατομμύρια τουρίστες κατακλύζουν τη χώρα, χιλιάδες νέοι Έλληνες επιστήμονες φεύγουν για να εργαστούν και να ζήσουν στο εξωτερικό. Αυτή η «διαρροή εγκεφάλων» πρέπει να αντιστραφεί, με μια υπεύθυνη και ουσιαστική οικονομική πολιτική.

Γεωπόνος ελέγχει τους καρπούς μιας ελιάς. Η ελληνική οικονομία χρειάζεται ένα σχέδιο που θα αναδεικνύει και θα εκμεταλλεύεται πλήρως τα παραγωγικά της πλεονεκτήματα.

υψηλό συσσωρευμένο απόθεμα μη εξυπηρετούμενων ανοιγμάτων στο τραπεζικό σύστημα. 4. Η ενίσχυση της υγιούς επιχειρηματικότητας, με μία Πολιτεία που θα δημιουργήσει ένα ασφαλές και σταθερό περιβάλλον για επενδύσεις, και με επιχειρήσεις οι οποίες θα λειτουργούν με υπευθυνότητα, υιοθετώντας κανόνες εταιρικής διακυβέρνησης και επιδεικνύοντας αυξημένη εταιρική κοινωνική ευθύνη. Η υλοποίηση αυτού του σχεδίου θα οδηγήσει σε ένα ανοδικό σπιράλ, με την επίτευξη υψηλής και διατηρήσιμης ανάπτυξης, τη δημιουργία ποιοτικών θέσεων απασχόλησης και την ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής. Όλα αυτά, όμως, προϋποθέτουν μία μεταρρυθμιστική, υπεύθυνη και αξιόπιστη κυβέρνηση, που θα υλοποιήσει πραγματικά προοδευτικές και γνήσια πατριωτικές πολιτικές. Και αυτά, με τη σημερινή διακυβέρνηση, αποτελούν ζητούμενα. sima / shutterstock

και επιχειρήσεων, στα αναγκαστικά μέτρα είσπραξης και στην εσωτερική στάση πληρωμών, υπονομεύει την αναπτυξιακή προοπτική της χώρας. • Η οικονομία μεγεθύνεται με αναιμικούς ρυθμούς, χαμηλότερους των αρχικών εκτιμήσεων, με αποτέλεσμα να σέρνεται σε κατάσταση παράλυσης και στασιμότητας. • Η χώρα δεν έχει επιστρέψει στην κανονικότητα, αφού η ανταγωνιστικότητά της έχει υποχωρήσει, η ποιότητα των θεσμών διακυβέρνησης έχει υποβαθμιστεί, κεφαλαιακοί περιορισμοί εξακολουθούν να υφίστανται, καταθέσεις δεν έχουν επιστρέψει με ουσιαστικό τρόπο στο τραπεζικό σύστημα και η πιστωτική συρρίκνωση συνεχίζεται. • Τέλος, η κυβέρνηση, με πράξεις και παραλείψεις της, ναρκοθετεί τα θεμέλια της οικονομίας: το ιδιωτικό χρέος έχει διογκωθεί, οι ληξιπρόθεσμες οφειλές του Δημοσίου δεν έχουν εκκαθαριστεί, το Χρηματιστήριο έχει καταρρεύσει, οι προκλήσεις για το τραπεζικό σύστημα -μεταξύ των οποίων η αντιμετώπιση των μη εξυπηρετούμενων δανείων και η ενίσχυση της οργανικής κερδοφορίας- είναι μπροστά μας, η ρευστότητα σημαντικών δημόσιων φορέων επιδεινώνεται και το κράτος διογκώνεται. Σε αυτή τη ζοφερή πραγματικότητα η Νέα Δημοκρατία πιστεύει ότι απαιτείται να υλοποιηθεί, με αποφασιστικότητα και αξιοπιστία, ένα συνεκτικό σχέδιο οικονομικής πολιτικής, με διαφορετικές προτεραιότητες και διαρθρώσεις βημάτων. Σχέδιο που θα ενισχύει την ποσότητα και θα βελτιώνει τη σύνθεση και την ποιότητα του πλούτου της χώρας, χωρίς πρόσθετη εσωτερική υποτίμηση, με ουσιαστική προώθηση των εταιρικών και δημόσιων επενδύσεων, που θα βελτιώνει την παραγωγικότητα, την ποιότητα, την ανταγωνιστικότητα και την εξωστρέφεια. Σχέδιο που θα βοηθήσει τόσο να επιστρέψει ένα ποσοστό τουλάχιστον από την αυξημένη -τα τελευταία χρόνια- «διαρροή εγκεφάλων» όσο και να ανταποκριθεί η χώρα στον δομικό μετα-

Η ΕΥΡΩΠΗ ΠΡΕΠΕΙ ΕΠΙΤΕΛΟΥΣ ΝΑ ΤΟΛΜΗΣΕΙ Το όραμα της ενοποίησης είναι η μόνη πειστική απάντηση στον ευρωσκεπτικισμό και τον λαϊκισμό

α τελευταία χρόνια παρατηρείται συνεχής άνοδος του ευρωσκεπτικισμού. Όλο και πιο πολλοί πολίτες έχουν την αίσθηση ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι κάτι ξένο προς αυτούς, μια οργάνωση που όχι μόνο δεν μπορεί να απαντήσει στις ανησυχίες τους, αλλά είναι πολλές φορές απειλητική για τους ίδιους και τα κεκτημένα τους. Παράλληλα, βλέπουμε αρχές και αξίες που αποτελούν τη βάση του ευρωπαϊκού οικοδομήματος, όπως η αλληλεγγύη, το κράτος δικαίου και οι θεμελιώδεις ελευθερίες, να βρίσκονται στο στόχαστρο ακραίων λαϊκιστικών και συντηρητικών δυνάμεων, που σε κάποιες περιπτώσεις, όπως η Πολωνία, η Ουγγαρία, η Ιταλία και η Αυστρία, βρίσκονται στην εξουσία. Η πρόσφατη εμπειρία μας από τη διαχείριση της οικονομικής κρίσης αποδεικνύει ότι ο ευρωπαϊκός συσχετισμός δυνάμεων είναι το ίδιο σημαντικός με την εσωτερική πολιτική κατάσταση. Όμως, το διακρατικό μοντέλο που εφαρμόζεται μέχρι σήμερα, στο οποίο οι πιο σημαντικές αποφάσεις λαμβάνονται πίσω από κλειστές πόρτες, με τον πρώτο ρόλο να τον έχουν τα ισχυρά κράτη-μέλη και τα όποια εργαλεία ενισχυμένης συνεργασίας είναι αδύναμα, αποξενώνει περαιτέρω τους απλούς πολίτες και επιδεινώνει την κρίση εμπιστοσύνης προς την Ένωση. Είναι προφανές ότι κάτι πρέπει να γίνει. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο έχουν διαμορφωθεί τρεις τελείως διαφορετικές μεταξύ τους προτάσεις για το μέλλον της Ευρωπαϊκής Ένωσης: 16

Νίκος Ανδρουλάκης Ευρωβουλευτής με την ΕΛΙΑ στην Ομάδα Σοσιαλιστών και Δημοκρατών του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου.

Η πρώτη είναι αυτή των ευρωσκεπτικιστών, τόσο από τα αριστερά όσο και από τα δεξιά, που με διαφορετικές αφετηρίες και στόχους ο καθένας διαφωνούν με την ύπαρξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης και επιθυμούν είτε την πλήρη διάλυσή της είτε τον σημαντικό περιορισμό των αρμοδιοτήτων της. Η δεύτερη είναι αυτή της συντήρησης, της διατήρησης του υπάρχοντος τρόπου διακυβέρνησης, που συνοψίζεται στην τακτική του «μαζί και χώρια», ανάλογα τις περιστάσεις και τα συμφέροντα των ισχυρών κατά κύριο λόγο κρατών-μελών, που εκπροσωπείται κυρίως από την πλειοψηφία του Ευρωπαϊκού Λαϊκού Κόμματος. Η τρίτη είναι αυτή της περαιτέρω ενοποίησης, της ενίσχυσης των κοινών θεσμών και της εσωτερικής δημοκρατίας, ώστε να μπορούμε να αντιμετωπίσουμε όλοι μαζί τόσο τις τωρινές όσο και τις μελλοντικές προκλήσεις σε εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο και στηρίζεται κυρίως από τους Σοσιαλιστές, τους Πράσινους, την πλειοψηφία των Φιλελευθέρων και μέρος της Ευρωπαϊκής Αριστεράς. Η πρώτη επιλογή, εκτός από παράλογη, είναι και εθνικά επικίνδυνη για τη χώρα μας, αν αναλογιστούμε το γεωπολιτικό περιβάλλον στο οποίο βρισκόμαστε. Ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια αυτής της θητείας έγινε σαφές ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι ο μόνος τρόπος για να αντιμετωπίσουμε τις όλο και αυξανόμενες προκλήσεις σε έναν παγκοσμιοποιημένο κόσμο. Μην ξεχνάμε άλλωστε ότι ο χρόνος κυλά ενα-

ντίον μας. Μέχρι το 2030 καμία χώρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν θα είναι μόνη της ανάμεσα στις 8 ισχυρότερες οικονομίες του κόσμου, ενώ σήμερα είναι 4 μαζί με το Ηνωμένο Βασίλειο. Συγχρόνως, η πρόταση του Ευρωπαϊκού Λαϊκού Κόμματος και η οποία προσωποποιείται στην επιλογή του κ. Weber ως υποψήφιου προέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, δεν ανταποκρίνεται στις ανησυχίες των Ευρωπαίων πολιτών και δεν μπορεί να απαντήσει στις προκλήσεις που αντιμετωπίζουμε. Είναι χαρακτηριστική η απροθυμία της αυστριακής προεδρίας του κ. Κουρτς, μέλους του Ευρωπαϊκού Λαϊκού Κόμματος, να προχωρήσει στη διαμόρφωση κοινής θέσης του Συμβουλίου για την αναθεώρηση του Κανονισμού Δουβλίνο ΙΙΙ, ενώ το κοινοβούλιο είναι έτοιμο από τον Οκτώβριο του 2017. Η τακτική του «business as usual», λοιπόν, έχει αποτύχει. Ο μόνος τρόπος για να ξεπεράσουμε το αδιέξοδο στο οποίο βρισκόμαστε είναι ένα ολοκληρωμένο προοδευτικό πρόγραμμα για το πώς θα μπορέσει η Ευρωπαϊκή Ένωση να προχωρήσει μπροστά. Η πρόκληση, λοιπόν, των προοδευτικών πολιτών ενόψει των ευρωεκλογών είναι η παρουσίαση ενός τολμηρού και ολοκληρωμένου οράματος πολιτικής ενοποίησης. Πρέπει να μιλήσουμε για θέματα όπως η εναρμόνιση των φορολογικών συντελεστών σε ευρωπαϊκό επίπεδο και η εταιρική φορολογία των επιχειρήσεων, για να αντιμετωπίσουμε τον αθέμιτο ανταγωνισμό. Να εκσυγχρονίσουμε τη διακυβέρνηση της ευρωζώνης,

αλλάξουμε το ξεπερασμένο από την προσφυγική κρίση σύστημα Δουβλίνο ΙΙΙ, καταργώντας τον κανόνα της πρώτης χώρας εισόδου, ώστε να μην πέφτει το βάρος μόνο στα κράτη πρώτης γραμμής. Να ενισχύσουμε τις δημοκρατικές δομές της Ένωσης, ενισχύοντας τις αρμοδιότητες του ευρωπαϊκού κοινοβουλίου. Να προχωρήσουμε με τη διαμόρφωση κοινής εξωτερικής πολιτικής και τη δημιουργία ευρωστρατού, ώστε να μην πέφτει το βάρος

Άποψη του ευρωπαϊκού κοινοβουλίου στις Βρυξέλλες. Οι ευρωεκλογές του Μαΐου 2019 θεωρούνται -και είναικρίσιμες για την πορεία που θα ακολουθήσει η Ευρωπαϊκή Ένωση.

υπεράσπισης των ευρωπαϊκών συνόρων μόνο στις χώρες της περιφέρειας, όπως συμβαίνει με την Ελλάδα και την Κύπρο. Στις επερχόμενες ευρωεκλογές, οι πολίτες θα έχουν την ευκαιρία με την ψήφο τους να καθορίσουν την πορεία που θα ακολουθήσει η Ευρωπαϊκή Ένωση στο μέλλον. Η επιλογή επικεφαλής υποψηφίων από τα ευρωπαϊκά κόμματα για την προεδρία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής είναι ένα πρώτο βήμα για τη διαμόρφωση ενός πραγματικά ευρωπαϊκού Δήμου. Η διαδικασία αυτή προϋποθέτει πως ο πρόεδρος που τελικά θα επιλεγεί, θα έχει την εμπιστοσύνη του κοινοβουλίου. Είναι απαραίτητο πριν από τις ευρωεκλογές να δημιουργηθεί μια ευρύτερη προγραμματική συμμαχία μεταξύ Κεντροαριστερών, Φιλελευθέρων και Πρασίνων, απέναντι στη στασιμότητα που εκφράζει το Ευρωπαϊκό Λαϊκό Κόμμα και την επιθυμία για διάλυση της Ευρώπης από τις ακροδεξιές δυνάμεις. Πρέπει όλοι να υπερβούμε τα αυστηρά κομματικά όρια και να κάνουμε τολμηρές επιλογές ώστε να μπορέσουμε να προχωρήσουμε στις αναγκαίες αλλαγές.

Alexandros Michailidis / shutterstock

ώστε να μετεξελιχθεί σε πραγματική οικονομική, νομισματική και πολιτική ένωση, με κοινό προϋπολογισμό και εσωτερικούς μηχανισμούς πρόληψης και αντιμετώπισης κρίσεων, όπως είναι η δημιουργία ενός Ευρωπαϊκού Νομισματικού Ταμείου. Να ολοκληρωθεί η τραπεζική ένωση με την εφαρμογή της Ευρωπαϊκής Εγγύησης Καταθέσεων, ώστε όλοι οι Ευρωπαίοι να έχουν την ίδια προστασία, ανεξαρτήτως του τόπου διαμονής τους. Να

Η ΩΡΑ ΤΟΥ «ΕΠΕΝΔΥΤΙΚΟΥ ΠΑΤΡΙΩΤΙΣΜΟΥ» Η Ελλάδα χρειάζεται ένα «επενδυτικό σοκ» 100 δισ. ευρώ, το οποίο πρέπει να ξεκινήσει από Έλληνες για να ακολουθήσουν οι ξένοι.

ριν από αρκετά χρόνια μίλησα πρώτος για την ανάγκη που υπάρχει η χώρα να γνωρίσει ένα «επενδυτικό σοκ», ως ικανή και αναγκαία προϋπόθεση για την πραγματική της έξοδο από την κρίση. Τη διαπίστωση αυτή, που σήμερα τη συμμερίζονται όλοι, ο ΣΕΒ την ποσοτικοποίησε σε ένα ποσό που φτάνει στα 100 δισεκατομμύρια ευρώ επιπλέον επενδύσεις μέχρι το 2022. Η ανάγκη για ένα «επενδυτικό σοκ» έχει, όπως κάθε στέρεη οικονομική διαπίστωση, ως βάση της τους αριθμούς και ως μοχλό τα κίνητρα που πρέπει να υπάρχουν σε κάθε οικονομία. Όμως, κινητήρια δύναμή της σε ηθικό και κοινωνικό επίπεδο είναι μία άλλη έννοια, εξαιρετικά 18

Γιώργος Περιστέρης Πρόεδρος και Διευθύνων Σύμβουλος του Ομίλου ΓΕΚ-ΤΕΡΝΑ. Επί σειρά ετών Πρόεδρος του Ελληνικού Συνδέσμου Ηλεκτροπαραγωγών Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΕΣΗΑΠΕ).

σημαντική. Πρόκειται για τον «επενδυτικό πατριωτισμό» που κάθε επιχείρηση πρέπει να επιδεικνύει σε σχέση με τη χώρα από την οποία προέρχεται και στην οποία δραστηριοποιείται. Ας αρχίσουμε από τους αριθμούς. Ο μέσος όρος των επενδύσεων στην Ελλάδα, ως ποσοστό του ΑΕΠ, είναι σήμερα ο μισός περίπου σε σχέση με το 21% που είναι ο μέσος όρος στην ευρωζώνη. Εδώ και επτά χρόνια οι επενδύσεις παγίου κεφαλαίου στη χώρα μας είναι χαμηλότερες από τις αποσβέσεις, που σημαίνει ότι η Ελλάδα αποεπενδύει και η παραγωγική μας δυναμικότητα συρρικνώνεται επί επτά συνεχή χρόνια. Ισχύει αυτό γιατί δεν υπάρχουν επενδυτικά σχέδια; Η απάντηση

είναι όχι. Η Ελλάδα είναι ώριμη ως επενδυτικός προορισμός και υπάρχουν πλήθος επενδυτικά σχέδια, τα οποία αναμένουν ευνοϊκότερες συνθήκες και απελευθέρωση από τα κάθε είδους εμπόδια για να υλοποιηθούν. Θα αναφέρω μερικά από το δικό μας πεδίο δραστηριότητας, για να γίνει κατανοητή η ευρύτητα των σχετικών δυνατοτήτων. Όποιος κοιτά τον ενεργειακό χάρτη της περιοχής μας -και ειδικά το αιολικό δυναμικό της Ελλάδας και τις δυνατότητές της σε ό,τι αφορά την αποθήκευση ενέργειας, με την πιο ώριμη και ανταγωνιστική σήμερα τεχνολογία, που είναι η αντλησιοταμίευση- διαπιστώνει ότι η χώρα έχει στον τομέα αυτόν ανταγωνιστικό πλεονέκτημα στην ευρύτερη περι-

Georgios Tsichlis / shutterstock

οχή. Αν προσθέσει στις διαπιστώσεις αυτές το τεράστιο κόστος που πληρώνει η εθνική οικονομία για αντιοικονομική και ρυπογόνα παραγωγή ενέργειας στα νησιά, κάτι που καθιστά τις τεράστιες επενδύσεις στη διασύνδεσή τους με την ηπειρωτική χώρα επενδύσεις υψηλής απόδοσης και ταχείας απόσβεσης, καταλήγει σε ένα εύκολο και αβίαστο συμπέρασμα. Ότι η Ελλάδα μπορεί μέσα σε δέκα χρόνια να προχωρήσει, μόνο στο τρίπτυχο «Διασυνδέσεις - Αποθήκευση - Ανανεώσιμες Πηγές», σε επενδύσεις που συνολικά ξεπερνούν τα 15 δισ. ευρώ και θα τη μετατρέψουν σε καθαρό εξαγωγέα ηλεκτρικής ενέργειας στην ευρύτερη περιοχή και «μπαταρία του ευρωπαϊκού Νότου». Σας διαβεβαιώ ότι οι επενδύσεις αυτές είναι τεχνοοικονομικά ώριμες, τα κεφάλαια υπάρχουν, το ίδιο και η διάθεση των επενδυτών. Τι λείπει; Ξεκάθαρο πλαίσιο και ταχεία προώθηση των διαδικασιών εκεί όπου το κράτος έχει τον

πρώτο λόγο. Ασφαλώς δεν είναι όλοι οι τομείς το ίδιο ώριμοι και προσοδοφόροι. Σε πολλούς το ξεκλείδωμα των επενδύσεων, για να επιτευχθεί, απαιτεί πολύ περισσότερα από την απλή επιτάχυνση των διαδικασιών και την άρση των γραφειοκρατικών εμποδίων. Για παράδειγμα η συνολική -φανερή και αφανήςφορολογία των επιχειρήσεων και της εργασίας παραμένει εξαιρετικά υψηλή. Τα στελέχη των επιχειρήσεων ειδικότερα, χωρίς τα οποία δεν υπάρχει επενδυτική δραστηριότητα, φορολογούνται τόσο εξοντωτικά ώστε φεύγουν μαζικά από την Ελλάδα. Είναι μία από τις πιο σοβαρές πτυχές του brain drain των τελευταίων ετών. Η διάθεση του κράτους, επίσης, σε σχέση με τις επενδύσεις δεν έχει αλλάξει. Τουλάχιστον σε ό,τι αφορά την πραγματικότητα, όταν φεύγουμε από τις πολιτικές προθέσεις και διακηρύξεις και πάμε στην καθημερινότητα της δημόσιας διοίκησης.

Αιολικό πάρκο στην Κρήτη. Η Ελλάδα μπορεί μέσα σε δέκα χρόνια να αναδειχθεί σε καθαρό εξαγωγέα ηλεκτρικής ενέργειας στην ευρύτερη περιοχή. Παρότι, όμως, οι επενδύσεις αυτές είναι τεχνοοικονομικά ώριμες και τα επενδυτικά κεφάλαια υπάρχουν, λείπει το ξεκάθαρο πλαίσιο και η ταχεία προώθηση των διαδικασιών εκεί όπου το κράτος έχει τον πρώτο λόγο.

Το διακύβευμα είναι, όμως, τόσο μεγάλο που πιστεύω ότι πρέπει η πολιτεία στο σύνολό της -που περιλαμβάνει το πολιτικό σύστημα, τη δικαιοσύνη και κάθε είδους δημόσιους λειτουργούς και υπαλλήλους του Δημοσίουαλλά προπαντός και οι ίδιοι οι απλοί πολίτες, να συνειδητοποιήσουν ότι δεν υπάρχει άλλη επιλογή. Η οικονομική επιβίωση της Ελλάδας σε ένα εξαιρετικά ανταγωνιστικό κόσμο προϋποθέτει την πραγματοποίηση αυτού του «επενδυτικού σοκ». Είναι επιτακτική ανάγκη να καταπολεμήσουμε άμεσα την ανεργία, που είναι το σκληρότερο και φρικτότερο είδος κοινωνικής αδικίας. Κι αυτό μπορεί να γίνει μόνο μέσω μαζικών επενδύσεων. Αν, όμως, αυτές είναι οι υποχρεώσεις της πολιτείας, υπάρχουν και οι αντίστοιχες υποχρεώσεις από την πλευρά της επιχειρηματικής κοινότητας. Είναι ακριβώς η έννοια του «επενδυτικού πατριωτισμού» που οφείλουμε να επιδεικνύουμε ως επιχειρηματίες. Έχω δικαίωμα να την επικαλούμαι γιατί εμείς ως όμιλος το κάναμε αυτό πράξη και με το παραπάνω. Στη διάρκεια της κρίσης έχουμε επενδύσει περισσότερα από 2 δισ. ευρώ και ποτέ δεν σταματήσαμε να εμπιστευόμαστε το σύνολο των καταθέσεών μας στο ελληνικό τραπεζικό σύστημα. Ο επενδυτικός πατριωτισμός είναι ταυτόχρονα οικονομική αναγκαιότητα και στοιχειώδης κοινωνική υποχρέωση. Διεθνείς μελέτες έχουν αποδείξει ότι, αν δεν προηγηθούν ως δυναμικοί επενδυτές οι εγχώριες επιχειρήσεις, δεν ακολουθούν οι ξένοι επενδυτές. Οι μαζικές ελληνικές επενδύσεις θα ανοίξουν τον δρόμο για τις ξένες. Όμως, ταυτόχρονα, ο επενδυτικός πατριωτισμός είναι συνυφασμένος και με τη λειτουργία της επιχειρηματικότητας στο πλαίσιο ενός κοινωνικού συνόλου. Με την υποχρέωση, δηλαδή, των επιχειρήσεων και των μετόχων τους να διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στην οικονομική και κοινωνική ευημερία. Είναι αναπόσπαστο μέρος του κοινωνικού συμβολαίου, που καθιστά μια σύγχρονη κοινωνία παραγωγική και τις προοπτικές της ελπιδοφόρες. 19

Η ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ ΝΑ ΓΙΝΕΙ ΟΔΗΓΟΣ ΜΑΣ Η νέα επιχειρηματικότητα μπορεί να δώσει ουσιαστική ώθηση στην ελληνική οικονομία, αλλά και στην ευρωπαϊκή πορεία της χώρας

ίναι πλέον σαφές πως το μεταπολεμικό κεντρώο φιλελεύθερο consensus έχει κλονιστεί. Από το Brexit μέχρι τον Trump και τον Orban, αμφισβητούνται οι βασικές αρχές που επέτρεψαν τη διεθνοποίηση των οικονομιών και την εντυπωσιακή οικονομική ανάπτυξη και πρόοδο που βιώσαμε από το 1945 μέχρι σήμερα. Κάθε λογής λαϊκιστές και εθνικιστές καλλιεργούν τον φόβο προς τη λειτουργία της ελεύθερης αγοράς και προτείνουν την απομόνωση. Η πιο απλή και πειστική εξήγηση που έχω ακούσει γι’ αυτήν την έξαρση του απομονωτισμού είναι η απότομη επιβράδυνση της οικονομικής ανάπτυξης του δυτικού κόσμου μετά το 2007. Είναι η πρώτη μεταπολεμική δεκαετία όπου η μέση αύξηση στο διάμεσο οικογενειακό εισόδημα 20

Μάρκος Βερέμης Συνιδρυτής και Πρόεδρος της Upstream - Εταίρος στην BigPi Venture Capital. Πρόεδρος του Σωματείου Επιχειρηματικότητας Νέων/Junior Achievement (ΣΕΝ/JA) Greece και μέλος των Δ.Σ. του ΣΕΒ, του ΙΟΒΕ, της Endeavor και της διαΝΕΟσις.

όχι μόνο έπεσε κάτω από 10%, αλλά σε πολλές χώρες μειώθηκε. Το μεταπολεμικό consensus ξεκάθαρα έπαψε να εξυπηρετεί τη μέση οικογένεια και πολλοί άρχισαν να αναζητούν παλαιότερες συνταγές. Στην Ελλάδα η σύνδεση της οικονομικής κρίσης με τέτοια δηλητηριώδη φαινόμενα λαϊκισμού, εθνικισμού και απομονωτισμού είναι ακόμα πιο ξεκάθαρη. Χάσαμε 1 εκατομμύριο θέσεις εργασίας και, ακόμα και στο αισιόδοξο σενάριο ανάπτυξης, τα δύο τρίτα των χαμένων θέσεων εργασίας δεν μπορούν να ανακτηθούν από τους ίδιους κλάδους. Σίγουρα οι εισαγωγές και η εσωτερική κατανάλωση δεν είναι η λύση. Η γρήγορη και υγιής ανάπτυξη την επόμενη δεκαετία είναι απαραίτητη για την ευημερία της μέσης οικογένειας, αλλά και για την επιστροφή μας στις βασικές

ευρωπαϊκές αξίες, που δίνουν προτεραιότητα στα δικαιώματα όλων των πολιτών, το κράτος δικαίου και δημιουργούν πολίτες του κόσμου. Η ανάπτυξη αυτή δεν μπορεί, όμως, να έρθει αν δεν μετασχηματιστεί η οικονομία μας από εισαγωγική σε εξαγωγική. Προϋπόθεση για εξαγωγές είναι, όμως, τα διαφοροποιημένα, ιδιαίτερα προϊοντα. Χρειαζόμαστε επιχειρήσεις με συγκεκριμένα πολλαπλασιαστικά χαρακτηριστικά για να καλύψουμε το χαμένο έδαφος. Εταιρείες που είναι κατά βάση εξαγωγικές με προϊόντα προστιθέμενης αξίας, τα οποία μπορούν να διατηρήσουν το ανταγωνιστικό τους πλεονέκτημα με συνεχή επένδυση στην καινοτομία. Εταιρείες που έχουν τη δυνατότητα να μεγαλώσουν γρήγορα και να απασχολούν πάνω από 50 άτομα σε καλά αμειβόμενες θέσεις.

dotshock / shutterstock

Και φυσικά, για να μπορούν να χρηματοδοτήσουν αυτήν την ανάπτυξη στο πλαίσιο του ασθενικού τραπεζικού μας συστήματος, χρειαζόμαστε εταιρείες που μπορούν να προσελκύσουν επενδυτές (ιδανικά ξένους). Σήμερα μια μειοψηφία 3.000 επιχειρήσεων έχουν τα παραπάνω χαρακτηριστικά. Αυτές οι εταιρείες μπορούν συλλογικά να δημιουργήσουν μέχρι και 200.000 νέες θέσεις εργασίας. Το υπόλοιπο των 800.000 θέσεων εργασίας πρέπει να δημιουργηθεί από νέες επιχειρήσεις. Χρειαζόμαστε 10.000 νέες επιχειρήσεις υψηλής ανάπτυξης, με την κατάλληλη εξωστρεφή και καινοτόμο νοοτροπία. Στον τομέα της τεχνολογίας, τα τελευταία 10 χρόνια έχουν δημιουργηθεί αρκετές εταιρείες με ακριβώς αυτά τα χαρακτηριστικά. Σχεδόν όλες ακολουθούν την ίδια συνταγή. Αναπτύσσουν το προϊόν τους στην Ελλάδα αξιοποιώντας το σημαντικό τοπικό ταλέντο σε μηχανικούς πληροφορικής και οι πωλήσεις τους γίνονται σχε-

δόν εξ ολοκλήρου στο εξωτερικό. Από το 2010 τα startups τεχνολογίας έχουν αυξηθεί από 16 σε πάνω από 400 και έχουμε ήδη αποκτήσει κάποιους «πρωταθλητές». Τουλάχιστον 6 νέες εταιρείες έχουν πλέον αποτιμήσεις άνω των 100 εκατ. ευρώ, με αρκετές στα δεκάδες εκατομμύρια ευρώ. Κάποιες έχουν ήδη εξαγοραστεί σε μεγάλες αποτιμήσεις από πολυεθνικές εταιρείες και συνεχίζουν να αναπτύσσονται ακόμα πιο γρήγορα με κέντρα ανάπτυξης στην Ελλάδα (όπως η ελληνική Beat από την Daimler). Ελληνικές εταιρείες είναι πλέον ανάμεσα στους πρωτοπόρους παγκοσμίως σε πολύ ανταγωνιστικούς τομείς, όπως το λογισμικό προσλήψεων (Workable), μετακινήσεις (Beat), η τεχνητή νοημοσύνη στη γλώσσα των διαφημίσεων (Persado), η διαχείριση ακινήτων (Blueground) και η ρομποτική αυτοματοποίηση διαδικασιών (Softomotive). Έχουμε και πολλές εταιρείες που έχουν μετασχηματίσει παραδοσιακούς τομείς, όπως τα εστιατόρια

Από το 2010 τα ελληνικά startups τεχνολογίας έχουν αυξηθεί από 16 σε πάνω από 400, ενώ κάποια συγκαταλέγονται στους πρωτοπόρους παγκοσμίως. Το παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον προσφέρει σημαντικές δυνατότητες και ευκαιρίες για όσους είναι διατεθειμένοι να εργαστούν με ένα διαφορετικό μοντέλο.

(Efood), οι ασφάλειες (Hellas Direct), οι πληρωμές και εισιτήρια (Viva). Σε διάστημα λίγων ετών τέτοιες εταιρείες απασχολούν εκατοντάδες ανθρώπους η καθεμία και έχουν γραφεία και δραστηριότητες σε κάθε άκρη του πλανήτη. Κατά μέσο όρο οι εταιρείες τεχνολογίας αύξησαν το προσωπικό τους κατά 17% ετησίως τα τελευταία 3 χρόνια και η συνολική αποτίμηση του τομέα και οι πωλήσεις υπερβαίνουν πολλούς παραδοσιακούς κλάδους, όπως το ελαιόλαδο. Η ταχύτατη ανάπτυξή τους έχει προσελκύσει μεγάλους ξένους επενδυτές, όπως οι Bain, Greylock, Daimler, American Express, Citi, Intel και Goldman Sachs. Όλα αυτά έγιναν σε λιγότερο από 10 χρόνια, υπό ιδιαίτερα αντίξοες συνθήκες για τη χώρα. Τα φωτεινά αυτά παραδείγματα έχουν λειτουργήσει ως πρότυπα και έχουν εμπνεύσει πολλές νέες προσπάθειες, αποδεικνύοντας πως είναι εφικτό να δημιουργηθούν διεθνείς εταιρείες τεχνολογίας στην Ελλάδα. Η παρουσία των Equifunds, εταιρειών επενδύσεως κεφαλαίων σε νέες εταιρείες τεχνολογίας, που θα χρηματοδοτήσουν τέτοιες προσπάθειες με πάνω από 200 εκατ. ευρώ τα επόμενα 5 χρόνια, μπορούν να επιταχύνουν και να μεγαλώσουν το μικρό αυτό θαύμα που έχει συμβεί στη χώρα. Οι εταιρείες αυτές έχουν συμβάλει και σε μια αλλαγή ως προς το πώς αντιμετωπίζουν οι Έλληνες την επιχειρηματικότητα. Η καρικατούρα του ατομιστή, εσωστρεφή, διαπλεκόμενου επιχειρηματία-μεταπράτη, που «δεν φτιάχνει» τίποτα, δεν επενδύει στους ανθρώπους του και προκαλεί με τον τρόπο ζωής του, αντικαθίσταται από πιο σεμνές και ουσιαστικές ομαδικές προσπάθειες, που μοιράζουν το 10%-30% της εταιρείας στους πιο άξιους υπαλλήλους και θεωρούν την παγκοσμιοποίηση ευκαιρία και όχι απειλή. Βασιζόμαστε όλοι σε αυτούς τους νέους πολίτες του κόσμου να ξανακάνουν ελκυστική στον μέσο Έλληνα την ευρωπαϊκή πορεία της χώρας και τις αρχές που τη συνοδεύουν. 21

ΟΙ ΔΥΟ ΠΛΗΓΕΣ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ Χρειάζεται ριζική αναδιάρθρωση του κράτους, από την υφιστάμενη πολυνομία και ευθυνοφοβία ως την ακραία ποινικοποίηση των οικονομικών αδικημάτων.

ύο είναι τα μεγαλύτερα δεινά που βασανίζουν και απομυζούν κάθε ικμάδα της ελληνικής οικονομίας και του κράτους: η γραφειοκρατία και η διαφθορά. Απίστευτη γραφειοκρατία και εκτεταμένη διαφθορά. Το ένα εξαρτάται από το άλλο και τρέφεται από το ίδιο. Δύο δεινά που αυτο-αναπαράγονται και διαιωνίζονται, χωρίς απ’ ό,τι φαίνεται προοπτική άμεσης εξάλειψής τους. Το πρώτο, η γραφειοκρατία. Θέριεψε από τα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης. Πολυνομία και κακονομία, νόμοι φλύαροι, αφόρητα περιπτωσιολογικοί, ανεφάρμοστοι και κυρίως μη εφαρμόσιμοι. Η Διοίκηση, αμήχανη και παραζαλισμένη από τον νομοθετικό κυκεώνα, πλημμελώς εκπαιδευμένη, ήταν και είναι ανίκανη να παρακολουθήσει και να κατανοήσει την αποσπασματική και διάσπαρτη νομοθεσία. Χρονοτριβεί και περιορίζεται στα ελάχιστα, εφαρμόζοντας ανόρεκτα κατά γράμμα και μηχανικά τον νόμο. Αποφεύγει να πάρει πρωτοβουλίες και να αναλάβει ευθύνες. Η ευθυνοφοβία, το κύριο χαρακτηριστικό της. Η οκτάχρονη κρίση όχι μόνο δεν λειτούργησε ως χρυσή ευκαιρία, ώστε να δημιουργηθεί επιτέλους μια Διοίκηση ευέλικτη, παραγωγική και αποτελεσματική -όπως επεδίωκαν η τρόικα και κυρίως η Task Force for Greece. Αντίθετα, μάλιστα, διόγκωσε τη γραφειοκρατία και δεν στάθηκε δυνατόν να δαμαστεί η διοικητική διαφθορά. Αυτό ήταν, μεταξύ των άλλων, μοι22

Αντώνης Μανιτάκης Πρώην Υπουργός Εσωτερικών και Διοικητικής Μεταρρύθμισης (201213 και 2015), Ομότιμος Καθηγητής Νομικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Κοσμήτορας Νομικής, Πανεπιστήμιο «Νεάπολις» Πάφος, PhD, Ελεύθερο Πανεπιστήμιο Βρυξελλών (ULB).

ραία παρενέργεια του νομοθετικού πληθωρισμού που δημιουργήθηκε από την ψήφιση των εκτελεστικών των Μνημονίων νόμων. Νόμοι βιαστικοί, προχειρογραμμένοι, κακότεχνοι και περιστασιακοί, γεμάτοι αντιφάσεις, που αριθμούν ο καθένας τους χιλιάδες σελίδες. Πολυνομία που δημιουργεί αβεβαιότητα δικαίου για τους πολίτες και τους επιχειρηματίες. Κυβέρνηση ασυντόνιστη, κράτος χωρίς συνέχεια, ούτε συνέπεια. Στον τομέα της διαφθοράς, αντίθετα, τα πράγματα δεν είναι μεν τόσο απογοητευτικά, αλλά δεν είναι και ρόδινα. Έγιναν αρκετά βήματα, δημιουργήθηκαν θεσμοί και διαδικασίες, ιδίως με τον «μνημονιακό» νόμο 4254/2014, που έφεραν -είναι αλήθεια- αποτελέσματα, κυρίως στα δημοσιονομικά του κράτους, ενώ εξορθολόγισαν συστηματικά τις ποινικές διατάξεις για την αντιμετώπιση της διαφθοράς. Μόνο που και στον τομέα αυτό λείπει μια μακρόχρονη, σταθερή και αποτελεσματική πολιτική πάταξης της διαφθοράς. Κατά πρώτον, η λογική που διέπει, δεκαετίες τώρα, την αντεγκληματική πολιτική του κράτους και στον τομέα αυτό είναι εκείνη της ακραίας και εκτεταμένης ποινικοποίησης των αθέμιτων συμπεριφορών. Έτσι, ο Έλληνας νομοθέτης φαίνεται να προτιμά τη θέσπιση αυστηρών ποινών από τη θέσπιση διαδικασιών προληπτικής ή διαμεσολαβητικής αντιμετώπισης των εγκλημάτων, ιδίως των οικονομικών. Κατά δεύτερον, η νομολογία των Δικαστηρίων μας,

συχνά κυμαινόμενη εξαιτίας σκοπιμοτήτων, αλλά και της πίεσης μιας κακώς εννοούμενης «δημοσιότητας», αδυνατεί κάποιες φορές να παράσχει τα εχέγγυα σωστής και δίκαιης εφαρμογής του νόμου. Αποτέλεσμα των ανωτέρω είναι συχνά να καλλιεργείται κλίμα φοβίας και αποποίησης ανάληψης διευθυντικών ευθυνών από στελέχη του δημόσιου ή του ιδιωτικού τομέα, από τον φόβο μήπως βρεθούν κατηγορούμενοι για διάπραξη οικονομικών εγκλημάτων. Η μόνη, σχετικά άμεση και απλή, λύση που διαγράφεται είναι η αλλαγή της αντεγκληματικής πολιτικής στον τομέα αυτό. Λελογισμένη και συστηματική αποποινικοποίηση της ποινικής διαδικασίας και πολλών οικονομικών και άλλων αδικημάτων, με την πρόβλεψη άλλου είδους κυρώσεων ή και ελαφρύτερων ποινών. Η επανεξέταση της έκτασης του αξιόποινου λ.χ. του αδικήματος της απιστίας κατά του Δημοσίου είναι ίσως αναγκαία. Γι’ αυτό, όμως, απαιτείται κουράγιο, αποφασιστικότητα και φαντασία από την πολιτική εξουσία. Αλλά και σε νομοθετικό επίπεδο θα πρέπει να γίνει κάποτε μια σοβαρή κουβέντα σχετικά με την αποτελεσματικότητα και την αναγκαιότητα διπλών διαδικασιών σε διοικητικό και ποινικό επίπεδο. Το μεγαλύτερο μέρος από τις φορολογικές, τελωνειακές, χρηματιστηριακές κοινωνικοασφαλιστικές παραβάσεις, δηλαδή οικονομικά εγκλήματα που συχνά εσφαλμένα εντάσσονται στη νεφελώδη έννοια της «διαφθοράς», θα αντιμετωπι-

μιας εκτεταμένης και συστηματικής μεταρρύθμισης του Δημοσίου, που είχε ξεκινήσει τον δεύτερο χρόνο της κρίσης από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και τα κράτη-μέλη, την γνωστή ως Task Force for Greece, με σκοπό την παροχή τεχνογνωσίας και τεχνικής βοήθειας στη Δημόσια Διοίκηση, έμεινε στη μέση, ανολοκλήρωτη. Τελικά ματαιώθηκε. Βασικός λόγος της ματαίωσης, η αδυναμία των πολιτικών δυνάμεων να συνειδητοποιήσουν την επιτακτική ανάγκη ριζικής αναδιάρθρωσης του κράτους και της δημόσιας διοίκησης. Και επειδή δεν το συνειδητοποίησαν ούτε το

Συνεδρίαση της ολομέλειας στη Βουλή των Ελλήνων. Η λογική που διέπει την αντεγκληματική πολιτική του κράτους είναι εκείνη της ακραίας και εκτεταμένης ποινικοποίησης των αθέμιτων συμπεριφορών και όχι η θέσπιση διαδικασιών προληπτικής ή διαμεσολαβητικής αντιμετώπισης των εγκλημάτων, ιδίως των οικονομικών. Το αποτέλεσμα είναι συχνά να καλλιεργείται κλίμα φοβίας και αποποίησης ανάληψης διευθυντικών ευθυνών από στελέχη του δημόσιου ή του ιδιωτικού τομέα.

επιδίωξαν οι ίδιες, δεν στάθηκε δυνατόν να μεταδοθεί και στους δημοσίους υπαλλήλους η συνείδηση ότι, για να πετύχει μια μεταρρύθμιση, χρειάζεται η πολιτική εξουσία και η Διοίκηση να νιώσουν ότι είναι δική τους, να την κάνουν κτήμα τους, να την οικειοποιηθούν. Οwnership. Τόσο απλά. Η Ελλάδα θα παραμείνει άραγε μια χώρα που δεν επιδέχεται μεταρρύθμιση; Θα μείνει εσαεί απροσάρμοστη στις απαιτήσεις των καιρών; Τίποτε δεν είναι προδιαγεγραμμένο. Η ιστορία μάς επιφυλάσσει άλλωστε και εκπλήξεις που δεν μπορούμε να προβλέψουμε ούτε να προγραμματίσουμε.

Ververidis Vasilis / Shutterstock

ζόταν επιτυχέστερα σε μια ενιαία διαδικασία, στο πλαίσιο ενός διοικητικού - ποινικού δικαίου, προσανατολισμένου στην επιβολή και είσπραξη προστίμων από νομικά πρόσωπα. Θα ήταν τότε αχρείαστη η δια της ποινικής διαδικασίας παρατηρούμενη ιδιότυπη ποινική ομηρεία των φυσικών προσώπων, προκειμένου να εξοφληθούν οφειλές των εταιρειών που αυτά διοικούν ή και κάποτε διοικούσαν. Το ερώτημα που προκύπτει από τα προηγούμενα είναι αν τελικά η Ελλάδα μπορεί, μετά από οκτώ χρόνια κρίσης, να βγει από αυτόν τον κυκεώνα της γραφειοκρατίας και της διαφθοράς. Η προσπάθεια

Ο ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΣ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΕΠΑΝΕΦΕΥΡΕΘΕΙ Η σημερινή άρχουσα τάξη ζει σε μια φούσκα και αρκείται σε συζητήσεις, χωρίς να εξετάζει ποια είναι τα συστατικά της κρίσης.

ταν το 1843 ο Βρετανός πιλοποιός Τζέιμς Ουίλσον ίδρυσε το διάσημο σήμερα περιοδικό «The Economist», πίστευε βαθύτατα ότι η ελευθερία και η συναφής με αυτήν δημιουργία ήταν κινητήρια δύναμη για πρόοδο και ευημερία. Είχε δε υποσχεθεί ότι θα τάσσεται με την πλευρά της ευφυΐας, γιατί αυτή είναι που οδηγεί προς τα εμπρός, παρά τη λυσσώδη μάχη εναντίον της από τις δυνάμεις της άγνοιας και της αμάθειας. Από την εποχή που ο Ουίλσον έγραφε το παραπάνω, οι ανθρώπινες γνώσεις έχουν πολλαπλασιαστεί επί 10.000 φορές, ο μέσος χρόνος ζωής σχεδόν τριπλασιάστηκε και σε παγκόσμιο επίπεδο υπήρξε ένας απίστευτος εκδημοκρατισμός του πολιτισμού, του αθλητισμού, της παιδείας, της υγείας και βέβαια της παραγωγής και διάχυσης του πλούτου, παρά τις αντίθετες γνώμες. Στην εποχή μας, πολλά εκατομμύρια πολιτών-καταναλωτών μπορούν να παρακολουθήσουν διάσημους μουσουργούς, να θαυμάσουν ασύλληπτα έργα τέχνης, να απολαύσουν κορυφαίες αθλητικές οργανώσεις και να βρουν με ένα απλό κλικ αστείρευτες πηγές γνώσης. Όλα αυτά τα επιτεύγματα σίγουρα δεν οφείλονται αποκλειστικά στον φιλελευθερισμό. Ο τελευταίος, όμως, υπήρξε η βάση τους. Θα πρέπει να επισημάνουμε, ωστόσο, ότι καμία επιτυχία δεν έχει αιώνιο χαρακτήρα. Κι αυτό 24

Αθανάσιος Χ. Παπανδρόπουλος Δημοσιογράφος. Διετέλεσε Πρόεδρος της Ένωσης Ευρωπαίων Δημοσιογράφων (1993-1998) και Πρόεδρος της Ένωσης Συντακτών Περιοδικού Τύπου (1997-2003).

για έναν απλό λόγο: Στο μέτρο που οι κοινωνίες προοδεύουν, αλλάζουν και οι όροι άσκησης της πολιτικής. Μεταλλάσσονται και προσαρμόζονται σε νέες συνθήκες, είτε αυτές είναι παραγωγικές είτε κοινωνικές-πολιτιστικές. Από την άποψη αυτή, κατά τον «The Economist» και τον γράφοντα, ο πραγματικός φιλελευθερισμός είναι μια πραγματική κινητήρια δύναμη αλλαγής σε όλα τα επίπεδα. Είναι η αντίληψη που απορρίπτει τις ιδεοληψίες και τις μεταφυσικές ερμηνείες: «Οι πραγματικοί φιλελεύθεροι υποστηρίζουν ότι οι κοινωνίες μπορούν να αλλάξουν σταδιακά προς το καλύτερο, από τη βάση προς την κορυφή. Η διαφορά τους από τους επαναστάτες βρίσκεται στο ότι δεν πιστεύουν στον εξαναγκασμό του ατόμου προκειμένου να αποδεχθεί τις πεποιθήσεις κάποιου άλλου. Η διαφορά τους από τους συντηρητικούς βρίσκεται στο ότι θεωρούν πως η κυριαρχία μιας αριστοκρατίας ή μιας άρχουσας ελίτ, όπως και κάθε μορφή συγκέντρωσης της εξουσίας, καταλήγουν να γίνουν πηγές καταπίεσης. Ο φιλελευθερισμός ξεκίνησε επομένως ως μια κοσμοθεωρία ανήσυχη, που δεν συμβιβαζόταν. Τις τελευταίες δεκαετίες, ωστόσο, οι φιλελεύθεροι επαναπαύθηκαν στην εξουσία, με αποτέλεσμα να απωλέσουν τον μεταρρυθμιστικό ζήλο τους. Οι φιλελεύθερες ελίτ που κυβερνούν, θέλουν να πιστεύουν ότι το σύστημα του οποίου ηγούνται είναι απόλυτα αξιοκρα-

τικό και ότι έχουν κερδίσει με την αξία τους τα προνόμιά τους. Στην πραγματικότητα, όμως, τα πράγματα δεν είναι τόσο ξεκάθαρα. Στις καλύτερες περιπτώσεις, το αξιοκρατικό πνεύμα ανταγωνισμού έχει γεννήσει μεγάλη ευημερία και πλήθος νέων ιδεών. Στο όνομα της αποτελεσματικότητας και της οικονομικής ελευθερίας, οι κυβερνήσεις έχουν ανοίξει τις αγορές στον ανταγωνισμό. Η φυλή, το φύλο και η σεξουαλικότητα είναι λιγότερο από ποτέ εμπόδια στην προσωπική εξέλιξη του ατόμου. Η παγκοσμιοποίηση έχει βγάλει από τη φτώχεια εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους στις αναπτυσσόμενες χώρες. Ωστόσο, οι κυβερνώντες φιλελεύθεροι έχουν συχνά προφυλάξει τον εαυτό τους από τις επιπτώσεις των ξεσπασμάτων δημιουργικής καταστροφής. Προνομιούχα επαγγέλματα, όπως τα νομικά, προστατεύονται από ανούσιους κανονισμούς. Οι καθηγητές πανεπιστημίου απολαμβάνουν τη μονιμότητά τους, την ίδια στιγμή που διακηρύσσουν τις αρετές της ανοιχτής κοινωνίας. Τα στελέχη του χρηματοπιστωτικού τομέα απέφυγαν τις χειρότερες επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης, όταν οι εργοδότες τους διασώθηκαν με χρήματα των φορολογουμένων. Η παγκοσμιοποίηση απέβλεπε στη δημιουργία κερδών που θα μπορούσαν να ωφελήσουν τους μη προνομιούχους, όμως υπερβολικά λίγοι από αυτούς είδαν κάποιο όφελος…». Κάποιοι δήθεν φιλελεύθεροι

από το ανώτερο 1% των νοικοκυριών με βάση το εισόδημα, παρά από το χαμηλότερο 50%. Στο διάστημα 1980-2015 τα πανεπιστημιακά δίδακτρα στην Αμερική αυξήθηκαν 17 φορές ταχύτερα απ’ ό,τι το διάμεσο εισόδημα. Οι 50 μεγαλύτερες αστικές περιοχές περιέχουν το 7% του παγκόσμιου πληθυσμού και παράγουν το 40% της παγκόσμιας παραγωγής. Όμως, οι περιορισμοί στη δόμηση έχουν αποκλείσει από αυτές πολλούς ανθρώπους, και ιδίως τους νέους. Οι κυβερνώντες φιλελεύθεροι είναι τόσο απορροφημένοι από την προσπάθειά τους να διατηρήσουν

Μια καθαρίστρια εργάζεται στον χώρο όπου σε λίγο θα ακολουθήσει ένα debate στο πλαίσιο του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ στο Νταβός. Οι φιλελεύθερες ελίτ του κόσμου αγωνιούν και συζητούν αρκετά τα σύγχρονα προβλήματα, αλλά αδυνατούν να αντιληφθούν ακριβώς και να δώσουν ουσιαστικές λύσεις στα προβλήματα που απασχολούν τους λαούς.

την ισχύουσα τάξη, που έχουν ξεχάσει τι σημαίνει ριζοσπαστισμός. Θυμηθείτε πώς η Χίλαρι Κλίντον, στην εκστρατεία της για την προεδρία της Αμερικής, έκρυβε την έλλειψη μεγάλων οραμάτων πίσω από έναν καταιγισμό επιμέρους προτάσεων. Οι υποψήφιοι για την ηγεσία του Εργατικού Κόμματος στη Βρετανία το 2015 έχασαν από τον Τζέρεμι Κόρμπιν όχι επειδή αυτός διέθετε εξαιρετικές πολιτικές ικανότητες, αλλά επειδή οι ίδιοι ήταν απελπιστικά κοινότοποι. Οι φιλελεύθεροι τεχνοκράτες διαμορφώνουν μια ατελείωτη σειρά ευφυών διορθωτικών Drop of Light / shutterstock

μετέτρεψαν την παγκοσμιοποίηση σε μνημείο του κράτους και μέσω αυτής υπερχρέωναν τα νοικοκυριά σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του πλανήτη μας. Έδωσαν δε ιδεολογική τροφή σε μια καταρρέουσα αριστερά, που σήμερα πιπιλίζει την καραμέλα του «νεοφιλελευθερισμού» ή της διαστροφής του κράτους. Στο πλαίσιο αυτό, από κάθε άποψη, η φιλελεύθερη αξιοκρατία είναι κλειστή και συντηρεί τα προνόμιά της. Πρόσφατη έρευνα διαπίστωσε ότι στο διάστημα 1999-2013 τα διακεκριμένα πανεπιστήμια της Αμερικής δέχθηκαν πολύ περισσότερους φοιτητές

By JStone / shutterstock

πολιτικών, όμως παραμένουν αισθητά αποστασιοποιημένοι από τους ανθρώπους που υποτίθεται ότι βοηθούν. Αυτό δημιουργεί δύο κατηγορίες: εκείνους που δρουν και εκείνους που υφίστανται τη δράση, εκείνους που αναπτύσσουν θεωρίες και εκείνους τους οποίους αφορούν οι θεωρίες, εκείνους που χαράσσουν πολιτική και εκείνους στους οποίους εφαρμόζεται η πολιτική. Πολύ φοβούμεθα ότι η σημερινή άρχουσα τάξη ζει σε μια φούσκα άσχετη με την όποια φιλελεύθερη αντίληψη. Οι φιλελεύθεροι βρίσκονται και τα λένε μεταξύ τους, χωρίς να σκέφτονται ποια είναι τα συστατικά της κρίσης. Κι αυτός είναι ένας λόγος για τον οποίο η αφοσίωση στα παραδοσιακά κόμματα φθίνει σταδιακά. Αντίθετα, ο κόσμος αναζητά ταυτότητα σε ομάδες που ορίζονται από τη φυλή, τη θρησκεία ή τη σεξουαλικότητα. Κατά συνέπεια, η δεύτερη αρχή, το κοινό συμφέρον, είναι πλέον κατακερματισμένη. Η πολιτική των ταυτοτήτων συνιστά μια εύλογη απάντηση στις διακρίσεις, όμως, όσο οι ταυτότητες πολλαπλασιάζονται, η πολιτική κάθε ομάδας συγκρούεται με την πολιτική των υπολοίπων. Αντί να οδηγεί σε ωφέλιμες για όλους συμβιβαστικές λύσεις, ο δημόσιος διάλογος καταλήγει να γίνεται τόπος έκφρασης φυλετικής οργής. Οι δεξιοί ηγέτες, ιδίως, εκμεταλλεύονται την ανασφάλεια που προκαλεί η μετανάστευση στον κόσμο, για να κερδίσουν υποστήριξη και προβάλλουν αυτάρεσκα αριστερά επιχειρήματα περί πολιτικής ορθότητας για να τροφοδοτήσουν το αίσθημα των ψηφοφόρων ότι αντιμετωπίζονται με περιφρόνηση. Το αποτέλεσμα είναι η πόλωση. Μερικές φορές αυτό οδηγεί σε αδυναμία δράσης, και άλλες στην τυραννία της πλειοψηφίας. Στη χειρότερη περίπτωση ενθαρρύνει και ενισχύει τον ακροδεξιό αυταρχισμό. Είναι ώρα να επανεφευρεθεί ο φιλελευθερισμός. Οι φιλελεύθεροι δεν πρέπει να αφιερώνουν τόσο χρόνο στο να κατηγορούν τους επικριτές τους ως ανόητους και μισαλλόδοξους, αλλά στο να διορθώνουν τα κακώς κείμενα. Το πραγματικό πνεύμα του φιλελευ-

Η Χίλαρι Κλίντον κατά τη διάρκεια της προεκλογικής της εκστρατείας για την προεδρία των ΗΠΑ το 2015, μαζί με τον σύζυγό της, πρώην πρόεδρο των ΗΠΑ, Μπιλ Κλίντον. Παρά τις σαφώς φιλελεύθερες απόψεις της, η υποψηφιότητά της έκανε πολλούς Αμερικανούς ψηφοφόρους να επιλέξουν «αντιδυναστικά» και ο δρόμος του Ντόναλντ Τραμπ για το ύπατο αξίωμα της χώρας έγινε πιο εύκολος.

θερισμού είναι η αυτοσυντήρηση της φιλελεύθερης τάξης, αλλά είναι ριζοσπαστικό και ανατρεπτικό. Σήμερα, με το ίδιο όραμα, οι φιλελεύθεροι πρέπει να πάρουν το μέρος της κοινωνίας που αγωνίζεται για την επιβίωση, διάγει ανασφαλή βίο και παλεύει ενάντια στους πατρικίους. Πρέπει να επαναπροσδιορίσουν την πίστη τους στην ατομική αξιοπρέπεια και την αρχή ότι το άτομο φροντίζει τον εαυτό του, περιορίζοντας τα προνόμιά τους. Πρέπει να αφήσουν κατά μέρος τον χλευασμό του εθνικισμού και να του δώσουν το δικό τους νόημα, να τον γεμίσουν με τη δική τους πολιτειακή υπερηφάνεια στην οποία έχουν δικαίωμα όλοι. Αντί να συγκεντρώνουν την

εξουσία σε μεγάλα υπουργεία και τεχνοκρατικούς μηχανισμούς που δεν λογοδοτούν πουθενά, θα πρέπει να την αποκεντρώνουν σε περιφέρειες και δήμους. Οι φιλελεύθεροι πρέπει να αντιμετωπίσουν τις σημερινές προκλήσεις με σθένος. Αν επικρατήσουν, αυτό θα οφείλεται στην απαράμιλλη ικανότητα της ιδεολογίας τους να δημιουργεί συνθήκες ελευθερίας και ευημερίας. Πρέπει να δεχθούν την κριτική και να δουν ευνοϊκά τον δημόσιο διάλογο, ως πηγές ενός νέου τρόπου σκέψης που θα αναζωπυρώσει το κίνημά τους. Πρέπει να δείξουν τόλμη και δίψα για μεταρρυθμίσεις. Ιδίως οι νέοι, οι οποίοι έχουν να διεκδικήσουν έναν ολόκληρο κόσμο...

www.agapinos.com Â&#x152;Â Â¤ Âż Âż ÂżFKCL >D>MFKLP @LJ

Our Law Firm celebrates 35 years of tremendous success with a bold impact on the Greek Legal Services Market. Nevertheless, We still are the passionate group of Advocates, who invite you to be our "number one client".

ΟΙ ΔΥΟ ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΝΕΟ-ΛΑΪΚΙΣΜΟΥ Η αποσάθρωση των οικονομικών και των κοινωνικών δομών οδηγεί τους «πολλούς» σε απλοϊκά σχήματα και ερμηνείες της κρίσης. Για τη δημοκρατία, πρώτιστος στόχος οφείλει να είναι η αποκατάσταση αυτών των δομών.

ύο είναι τα κύρια προβλήματα όσον αφορά στην προσέγγιση του λαϊκισμού ως κοινωνικού φαινομένου. Το ένα αφορά στην εννοιολόγησή του, δηλαδή πώς το προσδιορίζουμε, ώστε να αποφεύγονται συγχύσεις και παρανοήσεις. Και αυτό επειδή οι έννοιες είναι εργαλεία σκέψης για να αναλύουμε τη «μορφή», αλλά και την «ουσία» των πραγμάτων (αναλυτικά εργαλεία). Αν, λόγου χάρη, μια έννοια, εδώ του «λαϊκισμού», ορίζεται χαλαρά, χωρίς οροθέτηση έναντι άλλων εννοιών, είναι προφανές πως θα έχουμε μια προβληματική αξιολόγηση και των δεδομένων. Το δεύτερο αφορά στην ιδεολογική του χρήση, καθώς πολλές φορές ο «λαϊκισμός» προσεγγίζεται ως δυσλειτουργία του πολιτικού συστήματος, ως «παθογένεια» της δημοκρατίας. Όμως, αυτή η ανάλυση υποδηλώνει πως η προσέγγιση δεν είναι «αξιολογικά ουδέτερη», αλλά ιδεολογικά χρωματισμένη με τον αναλυτή να ταυτίζεται έμμεσα, αλλά σαφώς με τον κυρίαρχο «ιδεότυπο» για το πολιτικό (και τη δημοκρατία). Έτσι, η έννοια χάνει σε αξιοπιστία και εγκυρότητα και γίνεται αφοριστική (ιδεολογική), απαξιώνοντας πάραυτα τα φαινόμενα που επιχειρεί να περιγράψει. Επομένως η αποστασιοποίηση από μια ιδεολογική, σχεδόν δημώδη, αντίληψη, είναι ένας από τους όρους για να αναδειχτεί η ιστορικότητα του λαϊκιστικού φαινομένου. Για αναλυτικούς λόγους θα ήταν σκόπιμο να διαχωρίσουμε ανά28

Θανάσης Αλεξίου Καθηγητής στο Τμήμα Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου - Διδάκτορας του Institut für Soziologie του Πανεπιστημίου Μünster (Γερμανία) - Επιστημονικός Υπεύθυνος της έρευνας για την «Ταξική Διάρθρωση της Κυπριακής Κοινωνίας» σε συνεργασία με το Ερευνητικό Ινστιτούτο Προμηθέας.

μεσα σε «λαϊκισμό» και «νεο-λαϊκισμό» (όπως Paul Taggart). Αν ο λαϊκισμός («ιστορικός λαϊκισμός») ταυτίστηκε με την ένταξη στο πολιτικό σύστημα πληβειακών στρωμάτων, αλλά κυρίως μικροαστικών στρωμάτων (Περονισμός, ΠΑΣΟΚ, Τσαβισμός κ.λπ.), δίνοντας έμφαση στην κοινωνική ισότητα, ο νεο-λαϊκισμός, όπως μετουσιώνεται στα κόμματα της άκρας δεξιάς (ΛΑΟΣ κ.ά.) ταυτίζει ουσιαστικά τον «λαό» με το έθνος (ως οργανική κοινότητα), αντιμετωπίζοντας την κοινωνική ανισό-

τητα ως προέκταση της φυσικής διάρθρωσης των κοινωνιών. Μάλιστα, στα φασιστικά μορφώματα (Χρυσή Αυγή κ.ά.), ο λαός αλλά και το έθνος έχουν φυλετική βάση. Στον βαθμό, μάλιστα, που η ταυτότητα-ετερότητα ορίζεται με γενετικούς-φυλετικούς όρους και όχι με ιδεολογικούς, ας πούμε ως διαφορικός ρατσισμός (όπως στην άκρα δεξιά), αυτό εξωθεί μέσω μιας παραστρατιωτικής δράσης σε πολιτικές υπέρβασης και κάθαρσης (όπως Michael Mann). Η απόρριψη του τύπου και της ουσί-

και το γνωστικό επίπεδο των ψηφοφόρων (βλ. ανορθολογική ψήφος). Συχνά, μάλιστα, τα κόμματα του «δημοκρατικού τόξου» για να προσεγγίσουν εκ νέου αυτούς τους ψηφοφόρους υιοθετούν έμμεσα την ακροδεξιά ατζέντα για «νόμο και τάξη». Ωστόσο, αυτά τα φαινόμενα συνιστούν ενδημικά φαινόμενα μιας οικονομίας που οργανώνεται με βάση το κέρδος (καπιταλιστική οικονομία), ενώ η παρέμβαση του πολιτικού, καθώς ορίζεται ανεξάρτητα από την οικονομία (φορμαλιστικά) (όπως στον Max Weber), αδυνατεί να υπερβεί τον πολιτικό βολονταρισμό,

μική κρίση, ανεργία, ανασφάλεια κ.λπ.). Καθώς ο «εκσυγχρονισμός» ορίζεται ως μια ουδέτερη κοινωνικά διαδικασία, ανεξάρτητη από ταξικά συμφέροντα, όσοι ψηφίζουν νεο-λαϊκιστικά κόμματα θεωρούνται οι «χαμένοι» της υπόθεσης, επειδή δεν μπορούν να προσαρμοστούν (έλλειψη προσδοκιών, αβεβαιότητα, προσωπικές φοβίες κ.λπ.). Έμμεσα υποδεικνύεται πως το πρόβλημα είναι η (δυσ) λειτουργία του κομματικού ή πολιτικού συστήματος ή ακόμη

πράγμα που το καθιστά αναξιόπιστο. Η περίπτωση ΣΥΡΙΖΑ, που κατηγορήθηκε επίσης για λαϊκισμό, είναι χαρακτηριστική για τις πεπερασμένες δυνατότητες παρέμβασης του πολιτικού στην οικονομία, γεγονός που δίνει την εντύπωση μιας «μεταδημοκρατίας», μιας «ολιγαρχικής δημοκρατίας» (βλ. Colin Crouch). Αν, λοιπόν, οι κοινωνίες θέλουν να αντιμετωπίσουν την ανεργία, την κοινωνική έκπτωση, την ανασφάλεια κ.λπ., η παρέμβαση δεν μπορεί να γίνει (ακόμη κι αν

Δημοσιογράφοι παρακολουθούν την ομιλία του προέδρου των ΗΠΑ, Donald Trump, κατά τη διάρκεια του World Economic Forum 2018 στο Νταβός της Ελβετίας. Η διαρκής και έντονη μετάλλαξη της οικονομικής δραστηριότητας σε παγκόσμιο επίπεδο είναι η κατ’ εξοχήν πηγή ανασφάλειας των πολιτών, η οποία με τη σειρά της τους στρέφει σε λαϊκιστικά πολιτικά μορφώματα και ερμηνείες. By Drop of Light - Shutterstock

ας της δημοκρατικής διαδικασίας είναι η άμεση συνέπεια. Παρόλο που η θεσμική προσέγγιση του νεο-λαϊκιστικού φαινομένου και της ανόδου της άκρας δεξιάς από τη θεωρία της ζήτησης-προσφοράς (όπως Cas Mudde) έχει τη σημασία της, νομίζω πως περιορίζει το ζήτημα στη δομή του κομματικού συστήματος και στις σχέσεις εκπροσώπησης. Πραγματικά, μέσα από τη συγκεκριμένη θεώρηση εξηγείται η άνοδος των λαϊκιστικών-ακροδεξιών κομμάτων (ως κόμματα της ζήτησης) σε συνάρτηση με αλλαγές στην κοινωνία (οικονο-

υπάρχει πολιτική βούληση), με υποκείμενα δράσης που συγκροτούνται (διαταξικά) στη σφαίρα του πολιτικού («πολίτες»), αλλά πρωτίστως με υποκείμενα δράσης που συγκροτούνται πρωτίστως εκεί όπου δημιουργείται το πρόβλημα, στη σφαίρα της οικονομίας και στον κοινωνικό καταμερισμό εργασίας (ταξικά υποκείμενα). Εκ των πραγμάτων, η διαταξική δράση των πολιτών, ενός ανομοιογενούς μορφώματος, είναι πεπερασμένη, πόσο μάλλον όταν η τυπική ισότητα των πολιτών στην αστική κοινωνία υποσκάπτεται πάραυτα από τις άνισες ταξικές θέσεις των ατόμων στον κοινωνικό καταμερισμό εργασίας (αστοί, εργάτες, αγρότες κ.ο.κ.). Εξάλλου, ο κοινωνικός δεσμός στις σύγχρονες κοινωνίες, αντίθετα απ’ ό,τι συνέβαινε στην Αρχαία Αθήνα (βλ. Hanna Arendt) που ήταν πολιτικός, είναι πρωτίστως οικονομικός. Και αυτό επειδή το κοινωνικό υπερπροϊόν (η εργασία), «ο Πλούτος των Εθνών» (A. Smith), αποσπάται αυτόματα στη σφαίρα της οικονομίας χωρίς να χρειάζεται η πολιτική βία όπως στις προκαπιταλιστικές κοινωνίες (δουλεία, δουλοπαροικία κ.λπ.). Εφόσον, λοιπόν, προσδιορίσουμε με αυτούς τους όρους την ποιότητα των δράσεων και τα «δρώντα υποκείμενα», η οικονομία μπορεί να οργανωθεί εκ νέου, αφού η πίεση (ανεργία, εργασιακή ανασφάλεια κ.λπ.) ασκείται πάνω στο υφιστάμενο σύστημα οργάνωσης της εργασίας και παραγωγής, όπως δείχνει η άνιση κατανομή πλούτου, και όχι πάνω στο απόθεμα πόρων (οικονομικών, οργανωσιακών, κοινωνικών κ.ο.κ.). Εξετάζοντας το πολιτικό σε σχέση με την οικονομία και την κοινωνική δράση σε σχέση με την κοινωνική (ταξική) βάση μπορούμε να ελέγξουμε καλύτερα την αξιοπιστία του προγραμματικού λόγου ενός πολιτικού κόμματος, ενός λαϊκιστικού κινήματος. Μπορούμε να γνωρίζουμε, λοιπόν, τι μπορεί να κάνει ένα κόμμα, μέχρι πού μπορεί να φθάσει. Έτσι είμαστε σε θέση να διαπιστώσουμε πού αρχίζει ο λαϊκισμός, εφόσον η αναξιοπιστία, οι συγχύσεις και η φαντασιακή (ηθικόλογη) πρόσληψη της πολιτικής («λαός» vs 29

Socrates Baltagiannis - Shutterstock

«ελίτ», «μυθική κοινότητα», νατιβισμός κ.λπ.), ορίζουν εκτός των άλλων, τον ακροδεξιό λαϊκισμό. Βεβαίως, το πολιτισμικό κεφάλαιο (σχήματα σκέψης, αντιλήψεις, αισθητική κρίση, habitus κ.λπ.), όπως έχει δείξει ο Pierre Bourdieu, είναι άνισα κατανεμημένο, επομένως δεν είναι όλα τα άτομα εξοπλισμένα με τις αναγκαίες κοινωνικές-πολιτισμικές και μορφωτικές-γνωστικές δεξιότητες για να εκλογικεύσουν τη κοινωνική τους θέση και να τοποθετηθούν. Αυτά, όπως και η οικονομική δύναμη ή η ικανότητα δράσης, είναι άνισα κατανεμημένα και εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τις ταξικές θέσεις των ατόμων (αστικές, μεσοαστικές, εργατικές κ.λπ.). Με αυτή την έννοια η δομή (κοινωνικός καταμερισμός εργασίας κ.λπ.) προσφέρει, όπως το θέτει ο Anthony Giddens, τα μέσα και γίνεται το μέσον για μια γνωστική πρόσληψη και επεξεργασία της πραγματικότητας, αλλά και για την ανάληψη δράσης («δυαδικότητα της δομής»). Φαίνεται, λοιπόν, πως όταν λείπουν τα μέσα για αναστοχασμό και οι πόροι για κοινωνική δράση (οργανωσιακοί, πολιτικοί, πολιτισμικοί), οι άνθρωποι -επειδή βιώνουν την πραγματικότητα με όρους ανάγκης (βλ. συνθήκες εργασίας, συνθήκες ζωής)- υιοθετούν απλοϊκά σχήματα, αντιθετικά ζεύγη (λαός-ελίτ, γηγενείς-ξένοι κ.λπ.) για να ταξινομήσουν, όπως το εισηγήθηκε ο ανθρωπολόγος Cl. Lévi-Strauss, τα πράγματα («πρωτόγονη σκέψη»). Σε κάθε περίπτωση οι άνθρωποι προσπαθούν, μέσα από αυτά τα ταξινομητικά σχήματα, την «κοινή γνώση», να προσδώσουν τάξη στην κατάστασή τους (εθνομεθοδολογικά). Είναι προφανές πως αυτή η «κοινή γνώση» μπορεί να εργαλειοποιηθεί από τον ακροδεξιό λαϊκισμό, ωστόσο το πρόβλημα (οι συνθήκες εργασίας και οι συνθήκες ζωής) υπάρχει, ανεξάρτητα από αυτό. Το να εγκαλεί κανείς τους ανθρώπους για λαϊκισμό επειδή δεν αποδέχονται ξανά τις πολιτικές που δημιούργησαν το πρόβλημα, είναι σαν να αρνείται το πρόβλημα, από τη μια πλευρά, και σαν να είναι προκα-

Ένας άνδρας περιεργάζεται τη βιτρίνα ενός κλειστού καταστήματος στην Αθήνα. Τα σημάδια της οικονομικής κρίσης έχουν αφήσει παντού το αποτύπωμά τους, επιτείνοντας τα αρνητικά συναισθήματα και τροφοδοτώντας διάφορα, απλοϊκά και λιγότερο απλοϊκά, ερμηνευτικά σχήματα για την κατάσταση της χώρας.

τειλημμένος ταξικά και «αισθητικά» απέναντί τους από την άλλη. Όπως αντιλαμβάνεται ο καθένας, η υπέρβαση αυτών των απλοϊκών σχημάτων σκέψης που ανατροφοδοτούν τον ακροδεξιό λαϊκισμό δεν μπορεί να γίνει με κατήχηση και διδακτισμό, πόσο μάλλον όταν η έκπτωση από την εργασία (ανεργία, εργασιακή ανασφάλεια κ.λπ.) συνιστά και μια διεργασία κοινωνικής αποειδίκευσης (απώλεια κοινωνικών και γνωστικών δεξιοτήτων) με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την υπαρξιακή κατάσταση των ανθρώπων. Εξάλλου η ιστορική εμπειρία δείχνει, όπως έχει αναλυθεί στην κλασική μελέτη για τους ανέργους του Μάριενταλ (Αυστρία), στον Μεσοπόλεμο, (M. Jahoda, P. F. Lazarsfeld and H. Zeisel, «Marienthal: The Sociography of an Unemployed Community», New York 2017: Routledge) πως η κατάρρευση του συστήματος εργασίας συμπαρέσυρε ακόμη και τις προσωπικές σχέ-

σεις (απώλεια αίσθησης χρόνου, ενδοοικογενειακές συγκρούσεις, ενοχοποίηση, κατάθλιψη κ.λπ.) διαρρηγνύοντας τον κοινωνικό ιστό. Αυτή η κατάσταση προκάλεσε την κοινωνική απάθεια, αλλά και την αποστροφή στην πολιτική δράση, προλειαίνοντας το έδαφος για την αποδοχή της εθνικοσοσιαλιστικής προπαγάνδας για «Brot und Arbeit» («ψωμί και δουλειά») και την επικράτηση του ναζισμού. Αυτό μάλιστα σε μια εργατική κοινότητα με σοσιαλδημοκρατική οργάνωση και αναπτυγμένο σύστημα αλληλεγγύης. Συνεπώς η παρέμβαση στο σύστημα κοινωνικής οργάνωσης της εργασίας συνιστά sine qua non, τόσο επειδή αυτό βρίσκεται σε σχέση ανάδρασης με το πολιτικό σύστημα όσο και επειδή εδώ παράγεται ο κοινωνικός πλούτος (ποσοτικός παράγοντας), αλλά και επειδή εδώ παράγεται επίσης υποκειμενικότητα και κοινωνία (ποιοτικός παράγοντας).

Turkish Presidential Press Office via The New York Times

Ο Τούρκος πρόεδρος, Recep Tayyip Erdogan, με την εξάχρονη Amine Tiras σε συγκέντρωση. Οι ένοπλες δυνάμεις της Τουρκίας επί σειρά ετών εμπλέκονται σε πολέμους στη Μέση Ανατολή, όπως η μάχη κατά του Ισλαμικού Κράτους στη Συρία.

ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΜΑΣ ΧΡΕΙΑΖΕΤΑΙ ΔΡΑΣΗ Δεν είναι η νοσταλγία που θα νικήσει τον νεο-λαϊκισμό, αλλά η πρόοδος.

φιλελεύθερη παγκόσμια τάξη στην οποία βασιζόμασταν από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, δέχεται επίθεση. Έχουν επανεμφανιστεί δυνάμεις που από καιρό θεωρούσαμε νεκρές. Αυταρχικές εξουσίες, σεχταριστική προκατάληψη και το τοξικό μείγμα εθνικισμού και νοσταλγίας συνδυάζονται για να υποσκάψουν τους θεσμούς που στηρίζουν την παγκόσμια ειρήνη και την ευημερία. Όμως, οι δυνάμεις αυτές είναι συμπτώματα από κάτι πιο ισχυρό, από κάτι νομικά ορθό, και όχι προϊόν κάποιας μοχθηρής σκέψης. Κάποιες φορές οι άνθρωποι είναι πιθανό να επιλέξουν τον λάθος δρόμο, όταν χάνουν την εμπιστοσύνη τους στις παγιωμένες απαντήσεις. Η αγανάκτηση είναι πραγματική και είναι δικαιολογημένη. Η παγκόσμια οικονομία επιταχύνεται με ψηφιακούς ρυθμούς, όμως τα συστήματά μας και οι πολιτικές μας είναι κολλημένες στη βιομηχανική εποχή. Το κοινωνικό συμβόλαιο που βρίσκεται στην καρδιά των δημοκρατικών κοινωνιών, σπάει. Οι μισθοί μένουν στάσιμοι. Τα σχολεία δεν μπορούν να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της αγοράς εργασίας. Τα συστήματα διακυβέρνησης αποδυναμώνονται ή υπονομεύονται ξεκάθαρα από το «οργανωμένο χρήμα» και την κομματική παράλυση. Δεν προκαλεί έκπληξη που οι πολίτες παντού επαναστατούν, φοβούμενοι πως μένουν πίσω την ώρα που κάποιοι άλλοι τρέχουν μπροστά. Αγνοώντας αυτόν τον φόβο για το μέλλον, προκαλούμε μία ακόμα μεγαλύτερη οικονομική εξάρθρωση, όπως και όλο τον θυμό

και την αποξένωση που αυτή ενέχει. Οι θεσμοί μας εξαρτώνται από τη λαϊκή εμπιστοσύνη και η ανάκτηση της εμπιστοσύνης αυτής πρέπει να είναι η πρώτη προτεραιότητα. Σήμερα, τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό, τα επόμενα βήματα των ΗΠΑ δεν έχουν καθοριστεί. Ποτέ δεν είχαν καθοριστεί. Όμως, αντί να μιλάμε για το αν η δημοκρατία πεθαίνει και η φιλελεύθερη τάξη αποσυντίθεται, θα πρέπει να αγκαλιάσουμε τον ακτιβισμό και τη δράση για να διασφαλίσουμε πως κανένα από τα δυο αυτά δεν θα γίνει πραγματικότητα, πόσο μάλλον μη αναστρέψιμη πραγματικότητα. Διαφορετικά, η αντανακλαστική υπεράσπιση της φιλελεύθερης τάξης απλώς θα συνεισφέρει στην ήττα της. Το ίδιο το αμερικανικό πείραμα δεν προέκυψε από μια επιδερμική κοινωνική προσέγγιση. Κερδήθηκε με τον δύσκολο τρόπο -από ανθρώπους που ήταν πρόθυμοι να ακολουθήσουν ένα ισχυρό όραμα, που ενισχυόταν χρόνο με τον χρόνο, μίλι με το μίλι, από το 1776. Εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπων δεν ακολούθησαν κάποια σπουδαία θεωρία μόνο και μόνο επειδή είχαν διαβάσει κάποια «λευκή βίβλο» πολιτικής. Το έκαναν διότι έζησαν και ένιωσαν την καταστροφική αποτυχία της εναλλακτικής, και ήθελαν ειρήνη, ελευθερία και ευκαιρίες. Πρέπει η δημοκρατία και η διεθνής φιλελεύθερη τάξη να έχει αντίκρισμα στις ζωές και τις δράσεις των ανθρώπων, να μη μείνουν μόνο στα λόγια. Αν θέλουμε να κάνουμε τους ηγέτες μας υπεύθυνους και να τους κάνουμε να εργαστούν για

John Kerry Ο 68ος υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ υπό τον πρόεδρο Barack Obama, συγγραφέας του βιβλίου «Every Day Is Extra».

τον λαό, θα πρέπει να αντιμετωπιστούν ορισμένα κρίσιμα ζητήματα. Τίποτα δεν μπορεί να διορθωθεί, αν δεν αποδομήσουμε πρώτα το αδιέξοδο που πνίγει τις κυβερνήσεις παντού. Αυτό ξεκινά με το να αναγνωρίσουμε πως οι υγιείς δημοκρατίες βασίζονται στο ισχυρό θεμέλιο του πολιτικού λόγου και του εμπεριστατωμένου διαλόγου. Και τα δύο, ωστόσο, λείπουν σήμερα και καμιά απόφαση δεν θα είναι ποτέ αποτελεσματική αν ακόμα και τα γεγονότα πάνω στην οποία βασίζεται, είναι αμφισβητούμενα. Δεν προκαλεί έκπληξη, λοιπόν, που ανά τον κόσμο αναφύεται ένα αυξανόμενο εκλογικό σώμα νεο-λαϊκιστών που επιχειρηματολογούν κατά των συμμαχιών και των οργανισμών εκείνων που μας προστατεύουν. Πολλοί βλέπουν μια ευκολότερη ζωή στον δρόμο της απομόνωσης -μπαίνουν σε πειρασμό από την υπόσχεση πως τα τείχη στα σύνορά μας και οι λιγότερες επαφές με τους γείτονές μας θα κρατήσουν μακριά τα προβλήματα του κόσμου. Το Brexit αιωρείται ως μια υπενθύμιση του κόστους που θα έπληττε μια «Αμερική-φρούριο». Στην Ουάσιγκτον σήμερα, η παγκοσμιοποίηση θεωρείται βάρος και όχι τίτλος τιμής. Όμως, η ιστορία μάς λέει πως πρέπει να ανοιχτούμε περισσότερο και όχι λιγότερο, αν θέλουμε να αποκαταστήσουμε την πίστη στην κυβέρνηση ή να δώσουμε τη δύναμη στους Αμερικανούς να ανταγωνιστούν σε έναν κόσμο που αλλάζει ταχύτερα και γίνεται πιο ευάλωτος σε αντιδραστικές δυνάμεις. Εξίσου σημαντικό είναι να ενισχύσουμε τη συλλογική 33

Anthony Wallace/Agence France-Presse - Getty Images

Εθελοντές καθαρίζουν μια παραλία στο νησί Λάμα του Χονγκ Κονγκ.

Ο Julius Long (αριστερά) και ο Randy Furniss, στον χώρο διάλεξης που έδινε ο Richard Spencer, ένας λευκός εθνικιστής, στη Φλόριντα. Όταν ο Furniss γρονθοκοπήθηκε και τον έφτυσαν διαδηλωτές επειδή φορούσε μπλουζάκι με μια σβάστικα, ο Long προσπάθησε να τον προστατεύσει.

Nicole Craine/The New York Times

αντίδρασή μας στον εξτρεμισμό και στις δυνάμεις που επιζητούν την επιστροφή ενός κόσμου στον οποίο η ισχύς επιβάλλει το δίκαιο και οι ισχυροί εκφοβίζουν τους αδύναμους. Οι αυταρχικές δυνάμεις που επανεμφανίζονται, όπως η Ρωσία, και οργανώσεις όπως το Ισλαμικό Κράτος και η Αλ Κάιντα, πολεμούν τις αρχές τις οποίες ο ΟΗΕ και το ΝΑΤΟ ιδρύθηκαν για να προστατεύσουν. Η αποτελεσματική ηγεσία απαιτεί να κάνουμε περισσότερα για να αποτρέψουμε τις άμεσες απειλές όσο θα ενισχύουμε τους παγκόσμιους θεσμούς που παρέχουν ασφάλεια μακροπρόθεσμα. Είναι ξεκάθαρο πως χρειάζεται να κάνουμε καλύτερη δουλειά για να παράσχουμε στους νέους ανθρώπους καλά αμειβόμενες θέσεις εργασίας και ειρηνικά μέσα έκφρασης. Οι σημερινοί αγκιτάτορες, από τους νεο-λαϊκιστές μέχρι τις εξτρεμιστικές ομάδες, γνωρίζουν πολύ καλά πως η νόμιμη εξουσία κερδίζεται δύσκολα και χάνεται εύκολα. Όταν οι νέοι βλέπουν να τους αρνούνται ευκαιρίες λόγω της διαφθοράς ή της περιθωριοποίησης, τότε η αυξανόμενη ταπείνωση καθιστά ακόμα πιο ελκυστικό το τραγούδι των σειρήνων του εξτρεμισμού. Θα πρέπει, επίσης, να δημιουργήσουμε ένα περιβάλλον στο

οποίο η καινοτομία μπορεί να ανθίσει και τα οφέλη να κατανεμηθούν ευρύτερα. Η εκπαίδευση για τους ανθρώπους όλων των ηλικιών, σε συνδυασμό με προγράμματα μαθητείας, συνθέτουν το θεμέλιο της δίκαιης, χωρίς αποκλεισμούς οικονομικής ανάπτυξης. Οι κυβερνήσεις πρέπει να στηρίξουν τους επιχειρηματίες και παράλληλα να τους βοηθήσουν να απορροφήσουν τις αναταράξεις που συνοδεύουν την ταχεία εξέλιξη σε τομείς όπως η τεχνητή νοημοσύνη, η ρομποτική και η 3D εκτύπωση. Η οικονομία της περιστασιακής απασχόλησης (gig economy) είναι μια πραγματικότητα της εργασίας τον 21ο αιώνα. Πρέπει να διασφαλίσουμε πως οι εργαζόμενοι προστατεύονται και έχουν κίνητρο να πάρουν ρίσκα, να επιδιώκουν ευέλικτες συμφωνίες και να αλλάζουν θέσεις εργασίας χωρίς να χάνουν τις παροχές τους. Οι αποδοτικές και αξιόπιστες δημόσιες υποδομές είναι η καρδιά μιας σύγχρονης, δυναμικής οικονομίας. Η διεύρυνση της πρόσβασης σε ευρυζωνικές υπηρεσίες και η αναβάθμιση των δρόμων, των γεφυρών και των φραγμάτων δεν είναι πολυτέλεια -είναι μια αναγκαιότητα για τη χωρίς αποκλεισμούς ανάπτυξη.

Αυτό σημαίνει επίσης χρήση του εμπορίου προκειμένου να καλλιεργούνται καλύτερες σχέσεις, όχι ως μοχλού της ακροσφαλούς διπλωματίας. Νέα περιβαλλοντικά και εργασιακά πρότυπα θα πρέπει να ενθαρρύνουν την καινοτομία και να καταδείξουν την ικανότητα των δημοκρατιών να παρέχουν βιώσιμη ανάπτυξη και θέσεις εργασίας, οικονομικό δυναμισμό και δικαιοσύνη. Πρέπει να αδράξουμε την εξαιρετική ευκαιρία που παρουσιάζει η νέα αγορά καθαρής ενέργειας για να ρευματοδοτήσουμε τις οικονομίες μας και να προστατεύσουμε αυτόν τον εύθραυστο πλανήτη που μοιραζόμαστε. Οι προκλήσεις είναι πραγματικές, όμως υπάρχει κάθε λόγος για αισιοδοξία. Η ιστορία έχει αποδείξει ξανά και ξανά πως η προσαρμογή σε μεγάλες αλλαγές στην τεχνολογία και στην κοινωνία είναι εντυπωμένη στο αμερικανικό DNA. Το παγκόσμιο σύστημά μας απαιτεί ανανέωση και μεταρρύθμιση, όχι απόρριψη και αλληλοκατηγορίες. Αν το αντιμετωπίσουμε ως ένα λείψανο περασμένων δεκαετιών, θα σκουριάσει και οι μελλοντικές γενιές θα πληρώσουν το τίμημα. Δεν είναι η νοσταλγία που θα νικήσει τον νεο-λαϊκισμό, αλλά η πρόοδος. © 2018 The New York Times and John Kerry

ΓΙΑΤΙ ΧΡΕΙΑΖΟΜΑΣΤΕ ΠΙΟ ΙΣΧΥΡΗ Ε.Ε. Η Ευρωπαϊκή Ένωση και τα ιδανικά της φιλελεύθερης δημοκρατίας που εκπροσωπεί κάνουν τον κόσμο πιο ασφαλή και σταθερό.

φρικιαστική αιματοχυσία των πολέμων που σάρωσαν την Ευρώπη τα 75 χρόνια πριν από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο περνά γρήγορα στη λήθη της ιστορίας. Όμως, η σχετική ειρήνη που κυριαρχεί έκτοτε δεν είναι θέμα τύχης, είναι το αποτέλεσμα θεσμών και συμμαχιών που δημιουργήθηκαν προσεκτικά στον απόηχο των μεγάλων πολέμων. Οι θεσμοί αυτοί, και ιδιαίτερα οι επίσημοι δεσμοί φιλίας μεταξύ των ΗΠΑ και της Ευρώπης, εξακολουθούν να είναι σήμερα τόσο ζωτικής σημασίας για την παγκόσμια ασφάλεια και σταθερότητα όσο ήταν και πριν από έξι δεκαετίες. Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι δυτικές δημοκρατίες, υπό την ηγεσία των ΗΠΑ, βοήθησαν τη Γερμανία, την Ιταλία και την Ιαπωνία να ανοικοδομηθούν και να καταστούν ανθεκτικές δημοκρατίες. Ίδρυσαν διεθνείς θεσμούς που στόχος τους ήταν η ειρήνη, η σταθερότητα και η ευημερία: Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών, ΝΑΤΟ, Παγκόσμια Τράπεζα, Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και (κομβικής σημασίας) Ευρωπαϊκή Ένωση. Επιδίωξαν να αποτρέψουν την επανάληψη του παρελθόντος προωθώντας το εμπόριο και τη συλλογική ασφάλεια. Οι θεσμοί αυτοί υπήρξαν σε μεγάλο βαθμό επιτυχημένοι. Οι επικριτές της Ευρωπαϊκής Ένωσης δείχνουν τις ελλείψεις της, ορισμένες εκ των οποίων είναι σοβαρές και πρέπει να διευθετηθούν. Όμως, τα μειονεκτήματα αυτά αντισταθμίζονται καταλυτικά από τη διεύρυνση των ατομικών ελευθεριών, της 36

George Mitchell Γερουσιαστής των ΗΠΑ από το Μέιν (1980 - 1995), επικεφαλής της πλειοψηφίας της Γερουσίας (1989 - 1995). Queen’s University, Belfast.

σταθερότητας, του εμπορίου και της ευημερίας που έχουν απολαύσει οι Ευρωπαίοι. Είναι προς το συμφέρον των κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης να αντιμετωπίσουν και να διορθώσουν τις ελλείψεις αυτές και όχι να βάλουν τέλος στην Ε.Ε. Πρέπει να βρουν τρόπο να χαλιναγωγήσουν τις υπερβολές της και να διευθετήσουν το εμφανές πλέον χάσμα που έχει δημιουργηθεί από την ένταξη μιας χώρας σε μια νομισματική ένωση χωρίς την αναγκαία πολιτική υποστήριξη. Δεν θα είναι εύκολο. Όμως, οπωσδήποτε δεν είναι πέραν των δυνατοτήτων μιας ηπείρου τόσο πλούσιας σε ιστορία, σε ταλέντο, σε υλικούς και αξιακούς πόρους. Ένα από τα πρώτα -και ίσως πιο σημαντικά- βήματα στη διασφάλιση της συνέχειας της Ε.Ε. είναι ένα ομαλό και επιτυχές Brexit. Παρά τον θυμό και την αγανάκτηση, οι ηγέτες της Ε.Ε. θα πρέπει να προσπαθήσουν περισσότερο στις διαπραγματεύσεις με τη Βρετανία. Ένα «σκληρό» Brexit δεν είναι προς το συμφέρον κανενός, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά τα σύνορα μεταξύ της Ιρλανδίας και της Βόρειας Ιρλανδίας. Η Ένωση και η βρετανική κυβέρνηση έχουν δημοσίως υποσχεθεί πως δεν θα υπάρξουν «σκληρά σύνορα» -και θα πρέπει να τηρήσουν την υπόσχεσή τους. Πιστεύω πως το Brexit μελλοντικά θα επηρεάσει αρνητικά τη βρετανική οικονομία, όμως η αρχική επίπτωση θα μπορούσε να ενθαρρύνει και άλλα δυσαρεστημένα ευρωπαϊκά κράτη να αποχωρήσουν από την Ένωση. Μια αποδυναμωμένη και διχασμένη Ευρώπη θα σήμαινε την απώλεια ενός πολύτι-

μου, δημοκρατικού συμμάχου για τις ΗΠΑ στην αντιμετώπιση μεγάλων εχθρικών δυνάμεων και της αναταραχής που είναι πιθανό να συνεχιστεί στην Αφρική και την Ασία. Δεύτερον, ενώ υποστηρίζω σθεναρά τη συνέχιση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αναγνωρίζω επίσης πως υπάρχει περιθώριο βελτίωσης. Ένα κεντρικό ζήτημα που αντιμετωπίζει η Ένωση παραμένει αυτό της ταυτότητας. Το 2013, η ολλανδική κυβέρνηση βρήκε μια εναλλακτική για τη φράση «ακόμα πιο στενή ένωση» που αναφέρεται στις συνθήκες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Είπε πως το νέο πρότυπο θα πρέπει να είναι «Ευρωπαϊκή όπου χρειάζεται, εθνική όπου είναι δυνατόν». Αυτό το πρότυπο έχει επικρατήσει σε κάποιο βαθμό, με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να εκκινεί μια διαδικασία αναθεώρησης της νομοθεσίας της Ε.Ε. και να ανακαλεί τους νόμους που δεν εξυπηρετούν πλέον κάποιον σκοπό. Όμως, αυτή η ιδέα είναι δύσκολο να εφαρμοστεί στην αντιμετώπιση των συγκρούσεων που προκύπτουν σχετικά με τη νομισματική ένωση και τη μετανάστευση. Η τεράστια πρόκληση της αντιμετώπισης των εκατομμυρίων μεταναστών από την Ασία και την Αφρική έχει βάλει σε δοκιμασία την ίδια την ιδέα της ενότητας. Καθώς λείπει μια κοινή πολιτική, η γεωγραφία είναι αποφασιστικής σημασίας και το βάρος πέφτει σε μεγάλο βαθμό στα μέλη της Ε.Ε. που έχουν τη μικρότερη ικανότητα να το επωμιστούν. Οι φόβοι για τη μετανάστευση συνέβαλαν στην ψήφο υπέρ του

συνεχίσουν τον δημόσιο διάλογο, ακόμα και να τον εντείνουν. Πρέπει να αποφασίσουν για τον τελικό τους σκοπό και στη συνέχεια να προσαρμόσουν τον οργανισμό και τους θεσμούς και τις εξουσίες του προς αυτόν τον στόχο. Αν συνεχιστεί η ασυμβατότητα μεταξύ των σκοπών και των μέσων, το μέλλον της Ε.Ε. θα γίνει περίπλοκο και μπορεί να απειληθεί ακόμα και η ύπαρξή της. Οι ΗΠΑ έχουν πολλούς και σημαντικότατους λόγους να

Ο Antonio Magnani και οι τρεις γιοι του, μετανάστες από την Ιταλία, κοιτάζουν τη Νέα Υόρκη από την αποβάθρα του Ellis Island το 1950.

ενδιαφέρονται για το αποτέλεσμα. Μέσα σε λιγότερο από έναν χρόνο στην εξουσία, ο πρόεδρος Trump ασύνετα καθυστέρησε μια εμπορική συμφωνία με τα ευρωπαϊκά έθνη και αποσύρθηκε από τη Συμφωνία του Παρισιού για την Κλιματική Αλλαγή, τη συμφωνία για το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν και το Σύμφωνο Συνεργασίας των Δύο Πλευρών του Ειρηνικού (TPP). Επιπλέον, ο πρόεδρος έχει επιδιώξει να επιλύσει εμπορικές διαμάχες με την Eddie Hausner/The New York Times

Brexit και έχουν οδηγήσει σε μια συνεχιζόμενη ανησυχία σε άλλα κράτη-μέλη. Την ίδια ώρα, ωστόσο, η ελεύθερη μετακίνηση του εργατικού δυναμικού είναι σημαντική για την οικονομική ανάπτυξη στην Ευρώπη, όπως είναι και για τις ΗΠΑ. Η δημοσιονομική κρίση στην Ελλάδα και η πλημμύρα των μεταναστών στην Ιταλία και σε άλλες χώρες της Ε.Ε. επέβαλαν αυτήν τη συζήτηση στους Ευρωπαίους, οι οποίοι θα πρέπει να

Στρατιώτες από χώρες της Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής, που συμμετέχουν στην ετήσια κοινή στρατιωτική άσκηση «Saber Strike», παρακολουθούν ένα μαχητικό αεροσκάφος να πετά πάνω από μια βάση στη Λετονία το 2015. Οι εξωτερικές προκλήσεις από χώρες όπως η Ρωσία, και η έλλειψη μιας κοινής ταυτότητας, απειλούν τόσο την Ευρωπαϊκή Ένωση όσο και το ΝΑΤΟ.

Bryan Denton/The New York Times

Κίνα και τις ευρωπαϊκές χώρες μέσω δασμών και όχι μέσω των διαδικασιών που προβλέπει ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου. Το πρόσφατο ταξίδι του στην Ευρώπη προκάλεσε σύγχυση, ήταν εριστικό και αντιπαραγωγικό, καθώς συνέχισε να επικρίνει τους φίλους των ΗΠΑ και να δίνει εύσημα στον πρόεδρο της Ρωσίας, Vladimir Putin. Με όλο τον σεβασμό, διαφωνώ κάθετα με τον κ. Trump. Οι προσπάθειες συνεργασίας με τους ιστορικούς συμμάχους μας δεν βλάπτουν τα αμερικανικά συμφέροντα. Αντιθέτως, αυτές οι πρόσφατες συμφωνίες και οι μεταπολεμικοί θεσμοί υπήρξαν επωφελείς γι’ αυτούς που συμμετείχαν σε αυτούς, περιλαμβανομένων και των ΗΠΑ. Όποιος Αμερικανός νομίζει πως ο κόσμος δεν είναι ασφαλής τώρα, θα πρέπει να αναλογιστεί έναν κόσμο στον οποίο δεν υπάρχει ΝΑΤΟ, δεν υπάρχει Ευρωπαϊκή Ένωση, δεν υπάρχει Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου, δεν υπάρχει ΟΗΕ. Σε αυτόν τον κόσμο, αλλεπάλληλοι εμπορικοί πόλεμοι θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε πραγματικούς πολέμους και οι ΗΠΑ, ως κυρίαρχη δύναμη, θα καλούνταν πάντα να ηγηθεί μόνη. Οι δεσμοί μας με την Ευρώπη προϋπάρχουν της ίδρυσης των ΗΠΑ. Οι Αμερικανοί κερδίσαμε την ανεξαρτησία μας από τη Μ. Βρετανία με επανάσταση, όμως διατηρήσαμε την αγγλική γλώσσα, το πνεύμα των νόμων της και πολλά από τα έθιμά της. Αν και οι πρώτες σχέσεις μας ήταν εχθρικές, με την πάροδο του χρόνου οι δύο χώρες σχημάτισαν αυτό που παραμένει μια «ειδική σχέση». Καθώς το έθνος μας αναπτύχθηκε και εποίκησε μια τεράστια ήπειρο, υποδεχθήκαμε εκατομμύρια μετανάστες από την Αγγλία, την Ιρλανδία, τη Γερμανία, τη Γαλλία, την Ιταλία, την Ελλάδα, την Πολωνία, τη Σκανδιναβία και πολλές άλλες χώρες και περιοχές. Ως αποτέλεσμα, μοιραζόμαστε βαθείς δεσμούς αίματος με την Ευρώπη -και όχι μόνο νομικές σχέσεις. Αν και ανταγωνιζόμαστε με πολλούς τρόπους, δεν θα πρέπει

να θεωρούμε τους Ευρωπαίους πρωτίστως ανταγωνιστές. Είναι επίσης εταίροι και σύμμαχοί μας. Αν και δεν συμφωνούν πάντα μαζί μας ή ακόμα και μεταξύ τους, ως επί το πλείστον θαυμάζουν τη χώρα μας και μοιράζονται τις αξίες και τα συμφέροντά μας.

Είναι προς το συμφέρον όλων να κάνουμε ό,τι μπορούμε -πολιτικά, οικονομικά, στρατιωτικά και με όποιον άλλο τρόπο- για να βοηθήσουμε τους λαούς της Ευρώπης να παραμείνουν δημοκρατικοί, ενωμένοι, ελεύθεροι και να ευημερούν. © 2018 The New York Times and George Mitchell

ΖΗΤΕΙΤΑΙ ΑΝΤΙΔΟΤΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΥΤΑΡΧΙΚΟ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ Η φιλελεύθερη δημοκρατία στη Δύση δείχνει σημάδια συστημικής ασθένειας και οι κίνδυνοι αυξάνονται.

φιλελεύθερη δημοκρατία και ο καπιταλισμός ήταν οι δύο κυρίαρχες πολιτικές και οικονομικές ιδεολογίες της δυτικής ιστορίας από τον 19ο αιώνα. Τώρα, ωστόσο, η μοίρα αυτών των παγκόσμιων θεωριών, που κάποτε σφυρηλατούσαν τον κόσμο, γίνεται όλο και πιο αβέβαιη. Ο δημοκρατικός καπιταλισμός δείχνει σημάδια μιας βαθιάς, συστημικής ασθένειας στις ΗΠΑ, στην Ευρώπη και στην Αυστραλασία, την ώρα που διάφορες μορφές κρατικού ή αυταρχικού καπιταλισμού εδραιώνονται ανά τον κόσμο, ιδιαίτερα στην Κίνα και τη Ρωσία. Στον αναπτυσσόμενο κόσμο, ο δημοκρατικός καπιταλισμός πάντα είχε αμφιλεγόμενη εικόνα. Ενώ η Δύση κήρυττε τις ελευθερίες της εντός, ευχαρίστως εμπλεκόταν σε πρακτικές πολιτικής και οικονομικής εκμετάλλευσης στο εξωτερικό. Η υποκρισία της αποικιοκρατίας εξακολουθεί να διαφεύγει σε πολλούς στη Δύση, οι οποίοι ρωτούν γιατί τόσο πολλοί άνθρωποι στον αναπτυσσόμενο κόσμο βρίσκουν ότι οι αρχές της δυτικής πολιτικής και οικονομικής ελευθερίας δεν είναι αυταπόδεικτες στις δικές τους εθνικές εμπειρίες. Ωστόσο, υπάρχει κάτι δομικά ισχυρό στην ιδέα της ατομικής αξιοπρέπειας και ελευθερίας. Παρά τα κατάλοιπα της αποικιοκρατίας, ο δημοκρατικός καπιταλισμός γνώρισε αξιοσημείωτη επιτυχία στην Ασία, την Αφρική και τη Λατινική Αμερική μετά τον Β’ Παγκόσμιο 40

Kevin Rudd Πρώην πρωθυπουργός της Αυστραλίας, πρόεδρος του Asia Society Policy Institute στη Νέα Υόρκη Harvard Kennedy School Belfer Center.

Πόλεμο -και ιδιαίτερα μετά τον Ψυχρό Πόλεμο. Ο ανεξάρτητος οργανισμός Freedom House, ο οποίος εξετάζει τη διάδοση της ελευθερίας και των δημοκρατικών αρχών ανά τον κόσμο, αναφέρει πως, το 2017, τα 88 από τα 195 κράτη του κόσμου θεωρούνταν «ελεύθερα» σε σύγκριση με τα 65 από τα 165 το 1990. Μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, όμως, εμφανίστηκαν τέσσερις δομικές προκλήσεις, οι οποίες έθεσαν σε κίνδυνο το μέλλον του δημοκρατικού καπιταλισμού: η χρηματοοικονομική αστάθεια, η αναταραχή από τις ραγδαίες τεχνολογικές εξελίξεις, η διεύρυνση της κοινωνικής και οικονομικής ανισότητας, καθώς και δομικές αδυναμίες στην άσκηση δημοκρατικής πολιτικής. Αν η Δύση δεν μπορέσει να ξεπεράσει τις προκλήσεις αυτές, με την πάροδο του χρόνου θα εξαπλωθούν στον υπόλοιπο κόσμο και θα υπονομεύσουν τα ανοιχτά πολιτεύματα, τις οικονομίες και τις κοινωνίες. Η οικονομική κρίση του 2008, ένδειξη συστημικής ασθένειας, προέκυψε λόγω των κακών ρυθμιστικών ελέγχων στις οικονομικές ελίτ. Το αντίτιμο για τις κυβερνήσεις και τους λαούς ήταν οι διασώσεις τραπεζών με χρήματα των φορολογούμενων, οι απώλειες θέσεων εργασίας και η αύξηση του δημόσιου χρέους. Οι κυβερνήσεις έπρεπε να τρέξουν για να σώσουν τον καπιταλισμό από τον εαυτό του, καθώς οι χρηματαγορές απέτυχαν να αυτορρυθμιστούν. Ως αποτέλεσμα, οι αγορές

ιδιωτικοποίησαν τα κέρδη τους και κοινωνικοποίησαν τις απώλειές τους. Μόνο ένα υψηλόβαθμο στέλεχος τράπεζας καταδικάστηκε σε φυλάκιση. Τον λογαριασμό, σε γενικές γραμμές, τον πλήρωσε ο φορολογούμενος πολίτης. Και οι δημοκρατικά εκλεγμένες κυβερνήσεις κατηγορούνταν και εκδιώκονταν συστηματικά, διότι είτε απέτυχαν να αποτρέψουν την κρίση είτε δεν μπόρεσαν να διαχειριστούν το δημόσιο χρέος είτε και τα δύο. Ακόμα μία κρίση και το σύστημα θα φτάσει σε οριακό σημείο. Ωστόσο, η αποδυνάμωση του Νόμου Dodd-Frank στις ΗΠΑ τώρα καθιστά πιθανότερη μια επανάληψη της κρίσης του 2008. Και όλα αυτά σε μια περίοδο κατά την οποία οι κυβερνήσεις έχουν μικρότερα περιθώρια αντίδρασης. Οι επαναστάσεις στην τεχνολογία απειλούν την ικανότητα των δημοκρατιών να αντιμετωπίζουν την περιπλοκότητα, την ταχύτητα και την τροχιά των αλλαγών. Οι δημοκρατίες, όπως οι επιχειρήσεις, μπορούν πλέον να χακαριστούν. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης στρεβλώνουν την ελεύθερη ροή δεδομένων, που αποτελούσε το αίμα του δημοκρατικού καπιταλισμού. Στο παρελθόν, οι αναταραχές που προκαλούσαν στην αγορά εργασίας οι ταχείες τεχνολογικές αλλαγές, είχαν ως αποτέλεσμα τη μετακύλιση θέσεων εργασίας χαμηλότερης ειδίκευσης στους νέους τομείς. Τώρα, όμως, μπορεί να μην είμαστε πλέον ικανοί να δημιουργήσουμε αρκετές νέες θέσεις εργασίας σε τομείς όπου

νουν ένας παγκόσμιος φάρος δημοκρατικού καπιταλισμού, θα πρέπει πρώτα να αντιμετωπίσουν τις εσωτερικές τους προκλήσεις. Το αμερικανικό κοινωνικό συμβόλαιο πρέπει να ξαναχτιστεί μέσω ενός αναθεωρημένου «New Deal». Τα χρηματοοικονομικά μέσα πρέπει να επιστρέψουν στον ιστορικό ρόλο τους ως υπηρέτες, αντί για αφέντες, της πραγματικής οικονομίας. Και το Ανώτατο Δικαστήριο πρέπει να δώσει νέα κατεύθυνση στις προεκλογικές χρηματοδοτήσεις (ανατρέποντας την απόφαση στην υπόθεση του συντηρητικού μη κερδοσκοπικού οργανισμού Citizens United), στη νοθεία και σε ορισμένες από τις πιο παράλογες ερμηνείες της Δεύτερης Τροποποίησης του Συντάγματος των ΗΠΑ, που χρησιμοποιήθηκαν για να υποσκάψουν βασικές αρχές νόμου και τάξης. Οι ΗΠΑ χρειάζεται επίσης να αναλάβουν και πάλι τις ευθύνες τους έναντι της φιλελεύθερης διεθνούς τάξης που δημιούργησαν με τόσο κόπο μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Αυτή η τάξη στηρίχθηκε στη Χάρτα των Ηνωμένων Εθνών, στην Παγκόσμια Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, στη Γενική Συμφωνία για τους Δασμούς και το Εμπόριο, στο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και άλλους θεσμούς και αρχές, που έχουν γίνει ο ακρογωνιαίος λίθος των ελεύθερων κοινωνιών, των ελεύθερων οικονομιών και των ελεύθερων πολιτευμάτων. Ο κόσμος τώρα ρωτά: Εξακολουθούν οι ΗΠΑ να ενστερνίζονται αυτή την τάξη; Τόσο η δημοκρατία όσο και ο καπιταλισμός είναι σχετικά πρόσφατες εξελίξεις στη μακρά ιστορία της Δύσης. Αντιπροσωπεύουν ακόμα πιο πρόσφατες εξελίξεις στη σημαντικά πιο μακρά ιστορία της Ανατολής. Και τα δύο αντιπροσωπεύουν τη διαρκή ιδέα της ελευθερίας. Ωστόσο, και τα δύο βασίζονται σε όλο και πιο εύθραυστους πολιτικούς και οικονομικούς θεσμούς. Η ιστορία προειδοποιεί να μην πιστέψουμε πως ο δημοκρατικός καπιταλισμός, με κάποιον τρόπο, αναπόφευκτα θα επικρατήσει. Εκτός, φυσικά, και αν το κάνουμε να συμβεί, όσο έχουμε ακόμα καιρό.

Ακίνητα στο Ράντσο Μιράζ, στην Καλιφόρνια. Το κραχ στην αγορά ενυπόθηκων δανείων στις ΗΠΑ και αλλού οδήγησε στη μεγάλη οικονομική κρίση του 2008.

Damon Winter/The New York Times

είναι απαραίτητες. Οι χρηματοπιστωτικές και οι τεχνολογικές προκλήσεις επιτείνονται από την αυξανόμενη οικονομική ανισότητα. Τα στοιχεία αποδεικνύουν με σαφήνεια την ακραία συγκέντρωση πλούτου στις ΗΠΑ τις τελευταίες δεκαετίες. Οι νέοι βαρόνοι του κεφαλαίου και της τεχνολογίας ευημερούν, την ώρα που η μεσαία τάξη της Αμερικής βαλτώνει και το «αμερικανικό όνειρο» ξεθωριάζει. Η ουσία είναι απλή: οι πολίτες θα συνεχίσουν να στηρίζουν τα δημοκρατικά καπιταλιστικά συστήματά τους όσο υπάρχει εύλογη ισότητα ευκαιριών και ένα δίχτυ κοινωνικής ασφάλειας. Αν εξαλειφθούν αυτά, τότε οι πολίτες δεν έχουν πλέον ουσιαστικό συμφέρον στη συστημική δημοκρατική πολιτική. Θα κυριαρχήσουν ο εθνικισμός και η ξενοφοβία. Τέλος, υπάρχουν δομικές αστοχίες που είναι συνυφασμένες με τη σύγχρονη δημοκρατική πολιτική. Στις ΗΠΑ, η χωρίς περιορισμούς χρηματοδότηση προεκλογικών εκστρατειών συνεχίζει να υπονομεύει τη δημοκρατία. Η εντυπωσιακή διαφθορά που παρατηρείται στο εκλεκτορικό σύστημα απλώς επιτείνει το πρόβλημα. Επιπλέον, η πόλωση των παραδοσιακών μέσων ενημέρωσης από το Fox News και άλλα μέσα, υποσκάπτει την ικανότητα των δημοκρατικών συστημάτων να δημιουργήσουν και να έχουν μια δυνατή φωνή στον πολιτικό χώρο του κέντρου, όπως φάνηκε από την εξέλιξη του δημόσιου διαλόγου για τον έλεγχο των όπλων στις ΗΠΑ. Καθώς οι δυτικές δημοκρατίες μοιάζουν όλο και πιο ασθενείς, προσφέρονται πλέον άλλα συστήματα διακυβέρνησης. Ο ρωσικός εθνικισμός αντιπροσωπεύει την απομάκρυνση από τις δυτικές πολιτικές, οικονομικές και διπλωματικές νόρμες. Η Κίνα έχει όλο και μεγαλύτερη εμπιστοσύνη στο δικό της μοντέλο, που χαρακτηρίζεται «αυταρχικός» ή «κρατικός καπιταλισμός». Και η «πλειοψηφούσα γνώμη του Πεκίνου» παρουσιάζεται στον μη δυτικό κόσμο ως παράδειγμα μιας πιο αποτελεσματικής μορφής εθνικής, ή ακόμα και διεθνούς, διακυβέρνησης. Αν οι ΗΠΑ θέλουν να παραμεί-

H ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΘΑ ΣΥΝΕΧΙΣΕΙ ΝΑ ΜΑΣ ΕΚΠΛΗΣΣΕΙ Η δυτική δημοκρατία μέχρι πρότινος ευνοούσε τη συγκέντρωση παρά τη δίκαιη κατανομή του πλούτου. Αλλά είναι πεισματάρα και μπορεί να προσαρμοστεί.

οιτάζοντας τις προάλλες την Ακρόπολη από μια αθηναϊκή ταράτσα, θυμήθηκα τα λόγια του Samuel Becket: «Πάντα προσπάθεια. Πάντα αποτυχία. Δεν πειράζει. Προσπάθησε ξανά. Απότυχε ξανά. Απότυχε καλύτερα». Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, προνόμιο των ανδρών, που απείχε πολύ από το να ανήκει σε όλους, σε βάθος χρόνου απέτυχε. Η θέα αυτού του λευκού φρουρίου στην αθηναϊκή αυγή εξακολουθεί να υπενθυμίζει την προσπάθεια των ανθρώπων για ένα πολιτικό σύστημα που επιτρέπει στους πολίτες να ασκούν την εξουσία μέσω της ψήφου τους: «κυβέρνηση του λαού, από τον λαό, για τον λαό», όπως το έθεσε ο Λίνκολν. Προσπάθησε ξανά. Απότυχε ξανά. Απότυχε καλύτερα. Είναι σημαντικό να θέτουμε τις τρέχουσες περιπέτειες της δημοκρατίας στις σωστές τους διαστάσεις. Στην καλύτερη μορφή της, η δημοκρατία είναι μια κουλτούρα που ενθαρρύνει τους ελεύθερους πολίτες να συμμετέχουν στη διαμόρφωση της μοίρας τους. Στη χειρότερη, είναι μια κοροϊδία στην οποία οι κοινωνικοί δεσμοί διαβρώνονται, η εξουσία συγκεντρώνεται

Roger Cohen Διεθνής ανταποκριτής και συντάκτης των «New York Times» από το 1990 αρθρογράφος τους από το 2009.

Ο Παρθενώνας, στην Ακρόπολη των Αθηνών.

στους λίγους, η προσωπική ανάδειξη γίνεται ο κανόνας, ενώ η ανεκτικότητα και η αυτοσυγκράτηση χάνονται στο κύμα του αλαλάζοντος όχλου. Τότε η ίδια η λέξη γίνεται ψέμα, μια μεταμφίεση για απόλυτους μονάρχες σαν τον Vladimir Putin. Ο Παρθενώνας μάς προτρέπει να εμμείνουμε στην ιερότητα της αλήθειας. Στο Athens Democracy Forum που διοργανώθηκε από τους «New York Times», άκουσα τον τότε Έλληνα υπουργό Εξωτερικών, Νίκο Κοτζιά, να αναφέρεται στον «μη δημοκρατικό φιλελευθερισμό» ως τον καταλύτη του σημερινού κύματος «ανελεύθερης δημοκρατίας» σε χώρες όπως η Πολωνία και η Ουγγαρία. Ο ψηφοφόρος είναι σοφός. Τα τελευταία αυτά χρόνια οι ψηφοφόροι μάς έλεγαν κάτι για την αποτυχία. Το να αγνοήσεις εκείνες τις αποτυχίες -περιλαμβανομένης της ατιμωρησίας, της αλαζονείας, της ανισότητας και της απομόνωσης- είναι σαν να προσκαλείς την καταστροφή να έλθει. Ο λαός σκέφτεται διαφορετικά. Η αντιπροσωπευτική δημοκρατία παρέχει τα μέσα για μεσολάβηση στις διαφορές χάρη του γενικότερου καλού. Εξαρτάται από την

αναγνώριση των διαφορετικών απόψεων και όχι από το ποδοπάτημά τους. Το «η δημοκρατία κινδυνεύει» έχει γίνει καραμέλα. Ας μην ξεχνάμε ότι η Ελλάδα και η Νότια Αφρική που άντεξαν στην κρίση, όπως και η Μαλαισία με την Ινδονησία, συνιστούν αντίθετα παραδείγματα. Η ανθρώπινη ανάγκη για ελευθερία δεν πρόκειται να πεθάνει τον 21ο αιώνα. Αλλά ναι, η δυτική δημοκρατία είναι σε αναστάτωση. Μέχρι πρόσφατα συσσώρευε και δεν διαμοίραζε τον πλούτο, δείχνοντας ότι δεν είναι κάτι παραπάνω από ένα μέσο αδικίας. Η τεχνολογία, με δύο ψυχές, όπως ο Φάουστ του Γκαίτε, άλλαξε τον κόσμο προς το καλύτερο και προς το χειρότερο. Μας αρέσει. Δεν μας αρέσει. Ακολουθούμε. Δεν ακολουθούμε. Εκπέμπουμε τις ζωές μας. Σιωπούμε. Η αδρεναλίνη εκτινάσσεται. Ακολουθεί κατάσταση άγχους. Η σύγχρονη ζωή παγκοσμίως είναι ένα αδιάκοπο πείραμα άμεσης δημοκρατίας. Είμαστε διαδικτυωμένοι. Το Facebook έχει περισσότερους από 2,2 δισεκατομμύρια ενεργούς χρήστες μηνιαίως. Άρα, χρειαζόμαστε όντως μιας αντιπροσωπευτική δημοκρατία; Δεν είναι απλώς

Angelos Tzortzinis/Agence France-Presse - Getty Images

ένας τρόπος για τους πλούσιους «μυημένους» σε όλο τον κόσμο να ελέγχουν τις ζωές μας; Παλιοί τρόποι σκέψης δεν μπορούν να μας βοηθήσουν να απαντήσουμε στην ερώτηση. Στο συνέδριο, η Carolina Wigura, μια Πολωνή κοινωνιολόγος, απαίτησε μια νέα «αισιοδοξία της θέλησης». Προέτρεψε τους φιλελεύθερους να είναι περισσότερο πρόθυμοι να απευθύνουν προσκλήσεις σε κόσμο, να είναι περισσότερο πατριώτες, να σκέφτονται χωρίς ανελαστικές ιδέες τι είναι αυτό που λειτουργεί σωστά σε μια μοντέρνα οικονομία. Οι φιλελεύθεροι, υποστήριξε, έχουν γίνει βαρετοί. Ο Yascha Mounk, λέκτορας για θέματα διακυβέρνησης στο πανεπιστήμιο του Harvard, ανέφερε ότι οι αντιδημοκρατικές φωτιές που μαίνονται δεν θα πρέπει να υποτιμηθούν. Κάθε πολιτική πράξη, είπε, είναι ένα ποτήρι νερό που μπορεί να βοηθήσει να σβήσουν οι φλόγες. Κάτι που με φέρνει στον Πρόεδρο των ΗΠΑ, Donald Trump, το φλογοβόλο που γίνεται πρωτοσέλιδο ακόμη και όταν σιωπά. Κυκλοφορεί ένα αστείο: Όταν ο Putin και ο Trump συναντήθηκαν στο Ελσίνκι, έδωσαν τα χέρια. «Είμαι ο Vladimir Putin,

πρόεδρος της Ρωσίας», είπε ο Putin. «Είμαι ο Donald J. Trump, πρόεδρος των ΗΠΑ», είπε ο Trump. «Α!», είπε ο Putin. «Το “J” από πού βγαίνει;» «Από το “Jenius!”», είπε ο Trump. Αυτή εδώ είναι η Εποχή της Ιδιοφυΐας. Η Ιδιοφυΐα έχει λίγο χρόνο για να ασχοληθεί με τον δημοκρατικό έλεγχο και την αμεροληψία. Οι «New York Times» είναι «fake news». Η Ιδιοφυΐα αψηφά την αρχιτεκτονική της μεταπολεμικής σταθερότητας που εγγυήθηκε η αμερικανική ισχύς. «Πρώτα η Αμερική», διακηρύσσει. Πιστεύει στη «θέληση των ανθρώπων» -μια επικίνδυνη φράση, όπως σημείωσε η Βρετανίδα φιλόσοφος Angie Hobbs. Αν ο Trump είναι φασίστας, ο Μαρξ είχε δίκιο: Η ιστορία επαναλαμβάνεται, πρώτα σαν τραγωδία και έπειτα σαν φάρσα. Αναρωτιέμαι. Οπωσδήποτε είναι εύκολο να χάσεις τους τρόπους σου απέναντι σε αυτόν τον χείμαρρο ψεμάτων. Είναι εύκολο να ανασηκώσεις τους ώμους. Τα πιο άσχημα κεφάλαια της ιστορίας είναι λερωμένα από παθητικούς παρατηρητές.

Άρα, γιατί ανησυχώ; Για την αλήθεια, πάνω απ’ όλα, παρακαλώ προστατεύστε την. Για την υπεροψία, όπως για παράδειγμα αυτή που υπάρχει στην υπερβολική χρήση της λέξης λαϊκισμός, μια λέξη φορτωμένη απέχθεια. Ανησυχώ για τον ατομισμό, την απομείωση των ανθρώπινων όντων σε προεκτάσεις των συσκευών τους. Ανησυχώ για την ύπουλη φύση της ηθικής εξαχρείωσης του Trump. Ανησυχώ για την αξία του λόγου της Αμερικής, τη συγκολλητική ουσία των συμμαχιών που στήριξαν τον ελεύθερο κόσμο. Εξακολουθώ να είμαι αισιόδοξος. Η δημοκρατία είναι πεισματάρα. Ανυψώνει το βλέμμα μας προς τα πάνω. Είναι το σύστημα που σέβεται καλύτερα την ακλόνητη ανθρώπινη επιθυμία για ελευθερία. Η Αθήνα μάς το θυμίζει αυτό. Η Αμερική μάς το θυμίζει αυτό. Αποτυγχάνει. Αγωνίζεται για να αποτύχει καλύτερα. Ίσως ξέρετε την ιστορία του γέρου, που τα παιδιά του βρέθηκαν γύρω από το νεκρικό του κρεβάτι. «Πατέρα», είπαν. «Φοβόμασταν να σε ρωτήσουμε, αλλά ίσως έχει έρθει η ώρα. Θέλεις να ταφείς ή να αποτεφρωθείς;» «Α, δεν ξέρω. Κάντε μου έκπληξη!».

ΔΩΣΤΕ ΣΤΙΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΜΙΑ ΕΥΚΑΙΡΙΑ Όταν η τελευταία οικονομική κρίση συντάραξε την Ισλανδία, οι γυναίκες αποδείχθηκαν πιο αποτελεσματικές από τους άνδρες στην αντιμετώπιση του χάους -κι αυτό είναι ένα πολύτιμο παράδειγμα υπέρ της ισότητας των φύλων. πάρχει κάθε λόγος για να εξεταστεί σοβαρά το αν και πώς θα μπορούσαν να αλλάξουν τα πράγματα, αν γυναίκες και άνδρες βρίσκονταν σε θέσεις εξουσίας σε ανάλογο αριθμό σε όλο τον κόσμο. Έπειτα από 35 χρόνια πολιτικής δράσης στην Ισλανδία, έχω καταλήξει στο συμπέρασμα ότι οι γυναίκες είναι γενικά καλύτερες από τους άνδρες στη διασφάλιση της κοινωνικής δικαιοσύνης. Ο κόσμος θα ήταν πραγματικά καλύτερος αν ίσοι αριθμοί γυναικών και ανδρών βρίσκονταν στο τιμόνι. Είχα την ευκαιρία να δοκιμάσω αυτήν τη θεωρία το 2009, όταν εξελέγην πρωθυπουργός της Ισλανδίας, σε μια περίοδο κατά την οποία η χώρα αντιμετώπιζε

Johanna Sigurdardottir Πρώην πρωθυπουργός της Ισλανδίας (2009-2013), η πρώτη γυναίκα που υπηρέτησε στη θέση αυτή.

έντονες οικονομικές αναταράξεις. Οι συνθήκες ήταν πρωτοφανείς. Ο κόσμος έχασε μαζικά τις καταθέσεις του και τα χρέη των περισσότερων οικογενειών αυξήθηκαν σε μη διαχειρίσιμα επίπεδα. Η ίδια η Ισλανδία βρέθηκε στο χείλος της χρεοκοπίας. Η κυβέρνησή μου ήταν αποφασισμένη να υπερασπιστεί το σύστημα κοινωνικής πρόνοιας παρά τις ευρείες περικοπές που έπρεπε να κάνουμε. Ευτυχώς, καταφέραμε η χώρα να αποφύγει την καταστροφή. Είναι πεποίθησή μου πως ένας παράγοντας για την επιτυχία μας ήταν ο ρόλος που έπαιξαν οι γυναίκες στην κυβέρνησή μου. Έπειτα από 13 χρόνια ως υπουργός, είδα από πρώτο χέρι πόσο καλό ήταν να υπάρχει μεγαλύτερη

ποικιλομορφία στα κέντρα λήψης των αποφάσεων. Υπήρξαν φορές που ήμουν η μοναδική γυναίκα στο υπουργικό συμβούλιο και αντιμετώπιζα την αντίθεση και την αντίδραση των ανδρών συναδέλφων μου. Το 2009 ήμουν πρόεδρος ενός υπουργικού συμβουλίου που για πρώτη φορά στην ιστορία της Ισλανδίας περιλάμβανε ίσο αριθμό ανδρών και γυναικών. Η πείρα μου είχε δείξει πως οι γυναίκες συχνά κλίνουν προς τη δημιουργία ενός ισχυρού συστήματος κοινωνικής πρόνοιας και, στον απόηχο της οικονομικής κρίσης, ένα τέτοιο σύστημα ήταν ουσιαστικής σημασίας για τη διασφάλιση των βασικών αναγκών των ανθρώπων, μειώνοντας την ανεργία και προστατεύοντας τις οικογένειες με

Odd Andersen/Agence France-Presse - Getty Images

χαμηλό εισόδημα. Οι γυναίκες αποδείχθηκαν επίσης πιο σοφές από τους άνδρες όσο εκτυλισσόταν η οικονομική κρίση. Δεν υπήρχαν σχεδόν καθόλου γυναίκες μεταξύ των managers των ισλανδικών τραπεζών που χρεοκόπησαν το 2008. Μάλιστα, οι τράπεζες τις οποίες διοικούσαν γυναίκες, όπως η Audur Capital, ήταν αυτές που έδωσαν τα καλύτερα παραδείγματα για το πώς πρέπει να αντιμετωπιστεί η οικονομική κρίση. Αντιθέτως, οι διευθύνοντες σύμβουλοι εταιρειών που επλήγησαν περισσότερο από το κραχ, ήταν κυρίως άνδρες. Τα τελευταία χρόνια η ανισότητα των φύλων ανά τον κόσμο έχει μειωθεί, ιδιαίτερα στη Δύση. Περισσότερες γυναίκες από ποτέ βρίσκονται σε θέσεις εξουσίας παγκοσμίως -τα εμπόδια έχουν υποχωρήσει. Όμως, χρειάζεται να γίνουν περισσότερα. Πρέπει να συνεχίσουμε να ρίχνουμε τα φράγματα για τις γυναίκες στην αγορά εργασίας.

Η επίδραση, σε οικονομικούς όρους, της ίσης συμμετοχής των φύλων στην αγορά εργασίας δίνει πειστικά επιχειρήματα υπέρ της ισότητας των φύλων. Στη Βόρεια Ευρώπη, για παράδειγμα, η αυξημένη απασχόληση γυναικών αντιστοιχεί στο 0,40% της ετήσιας αύξησης του κατά κεφαλήν ΑΕΠ, σύμφωνα με πρόσφατη έκθεση του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ). Αν, όμως, θέλουμε να δρέψουμε τα οφέλη από την ισότητα των φύλων, είναι κομβικής σημασίας να υπάρχει ίση γονική ευθύνη κι ένα ισχυρό σύστημα κοινωνικής πρόνοιας. Στην Ισλανδία τα πράγματα άλλαξαν ριζικά και για τα δύο φύλα το 2000, όταν η κυβέρνηση καθιέρωσε το ανεξάρτητο δικαίωμα των ανδρών για γονεϊκή άδεια. Αυτό σήμαινε πως οι εργοδότες δεν μπορούσαν πλέον να υποθέσουν πως μόνο οι γυναίκες θα έπαιρναν γονεϊκή άδεια κάποια στιγμή για να ξεκινήσουν μια οικογένεια. Η ισότητα στην πρόσβαση στην αγορά εργασίας και στις αμοιβές είναι επίσης σημαντικά προαπαιτούμενα. Τον Ιούνιο του 2017 το ισλανδικό κοινοβούλιο ψήφισε νόμο που υποχρεώνει τις δημόσιες και τις ιδιωτικές εταιρείες να αποδεικνύουν πως αμείβουν τους υπαλλήλους τους με τους ίδιους μισθούς για την ίδια εργασία, ασχέτως φύλου. Κατά τη διάρκεια της πρωθυπουργίας μου, τέθηκε σε ισχύ ένας άλλος νόμος, που όριζε ότι οι γυναίκες έπρεπε να καταλαμβάνουν τουλάχιστον το 40% των θέσεων στα διοικητικά συμβούλια εταιρειών και στα συνταξιοδοτικά ταμεία. Η κυβέρνησή μου ήταν επίσης η πρώτη στην Ισλανδία που διασφάλισε την τήρηση της ίδιας ποσόστωσης σε δημόσιες επιτροπές και συμβούλια. «Πότε η δουλειά μιας γυναίκας γίνεται πραγματική εργασία; Όταν δεν εμφανίζεται καμία γυναίκα για να την κάνει», έγραψε πέρυσι σε άρθρο της στους «New York Times» η Jennifer Weiner. Είχε δίκιο. Οι εργασίες που κάνουν οι γυναίκες δεν θα εκτιμηθούν πλήρως, αν δεν κάνουμε πασιφανές το πόσο σημαντικές είναι. Όμως,

Η καγκελάριος της Γερμανίας, Angela Merkel (αριστερά) και η Johanna Sigurdardottir, τότε πρωθυπουργός της Ισλανδίας, το 2011.

πώς μπορούμε να το κάνουμε αυτό; Αυτό που επέλεξαν να κάνουν οι Ισλανδές πριν από πολλά χρόνια, τον Οκτώβριο του 1975, ήταν να κατέβουν σε απεργία. Είχαμε ανεχτεί αρκετά τη θεσμοθετημένη ανισότητα των φύλων και δράσαμε απαιτώντας ίσες αμοιβές. Ο σκοπός ήταν να φέρουμε στο κέντρο της προσοχής τη συνεισφορά των γυναικών στην κοινωνία και να δείξουμε πόσο υποτιμημένη ήταν η εργασία μας. Το 90% των γυναικών της Ισλανδίας συμμετείχαν στην απεργία, αρνούμενες να εργαστούν, να μαγειρέψουν ή να προσέξουν τα παιδιά. Η κοινωνία σχεδόν ακινητοποιήθηκε. Αυτή ήταν η πρώτη διαμαρτυρία που έδωσε ώθηση σε κάποια πράγματα. Το 1980, η Vigdis Finnbogadottir έγινε η πρώτη άμεσα εκλεγμένη από τον λαό γυναίκα πρόεδρος στον δημοκρατικό κόσμο. Μετά την απεργία, ο αριθμός των γυναικών που εξελέγησαν στο ισλανδικό κοινοβούλιο αυξήθηκε σημαντικά και ακόμα περισσότερες γυναίκες εξελέγησαν μετά την ίδρυση του φεμινιστικού πολιτικού κόμματος Ένωση των Γυναικών (Samtök um Kvennalista) το 1983. Το 1975, μόνο το 5% των μελών του κοινοβουλίου ήταν γυναίκες. Μέχρι το 1983, ο αριθμός αυτός αυξήθηκε στο 15% και το 2016 έφτασε στο 47,6%. Η ισότητα των φύλων δεν αφορά μόνο τη νομοθεσία και τα συνταγματικά δικαιώματα των γυναικών. Αφορά επίσης τη διασφάλιση της ίσης πρόσβασης των γυναικών στην εξουσία και την επίδρασή τους στην κοινωνία. Συχνά η ανάγκη αυτή αντιμετωπίζεται μόνο με λόγια, ενώ συχνά υπάρχει ελάχιστη πολιτική βούληση για να επιβληθεί οποιαδήποτε αποτελεσματική αλλαγή. Χρειάζεται να εργαστούμε σκληρότερα για πιο ουσιαστική και συμμετοχική εκδοχή της ισότητας των φύλων. Όπως δείχνει το παράδειγμα της Ισλανδίας, το να δίνεται στις γυναίκες δικαίωμα λόγου ίσο με των ανδρών στο πώς λειτουργούν οι επιχειρήσεις και η κοινωνία, μπορεί να αλλάξει τον κόσμο προς το καλύτερο. 45

Sergey Ponomarev/The New York Times

Η ΔΙΠΛΗ ΟΨΗ ΤΟΥ ΨΗΦΙΑΚΟΥ ΑΚΤΙΒΙΣΜΟΥ Τα social media αποδείχθηκαν σημαντικό εργαλείο για τους ακτιβιστές στη Μέση Ανατολή, αλλά τώρα οι κίνδυνοι φαίνεται να ξεπερνούν τα οφέλη.

ς γυναίκα από τη Σαουδική Αραβία που έχει ζήσει το μεγαλύτερο μέρος της ζωής της σε μια από τις τελευταίες απόλυτες μοναρχίες του κόσμου, η πιο κοντινή μου εμπειρία από δημοκρατία ήταν να αμφισβητώ την καθεστηκυία τάξη με τα tweets μου. Για τους ακτιβιστές και για πολίτες-δημοσιογράφους στον αραβικό κόσμο, τα social media αποδείχθηκαν ένα παντοδύναμο μέσο για να εκφράζουν τη διαφωνία τους, να ταράζουν τα ύδατα και να οργανώνουν. Όμως, ο ψηφιακός ακτιβισμός κοστίζει ακριβά. Τα ίδια εργαλεία που χρησιμοποιούμε για τον σκοπό μας μπορεί -και έχει συμβεί- να χρησιμοποιηθούν εναντίον μας. Ενώ οι πλατφόρμες των social media σχεδιάστηκαν για την on line σύνδεση των ανθρώπων, οι ακτιβιστές τα χρησιμοποίησαν σαν τεχνολογικά εργαλεία απελευθέρωσης, επινοώντας δημιουργικούς τρόπους για να αψηφήσουν την κρατική λογοκρισία, να συνδεθούν με 46

Manal al-Sharif Συνιδρύτρια και επικεφαλής του κινήματος Women2Drive ιδρύτρια και CEO της Ακαδημίας Women2Hack. Συγγραφέας του αυτοβιογραφικού βιβλίου «Τολμώντας να οδηγήσω: Η αφύπνιση μιας γυναίκας από τη Σαουδική Αραβία».

ανθρώπους που έχουν ανάλογο τρόπο σκέψης, να κινητοποιήσουν τις μάζες, να επηρεάσουν την κοινή γνώμη, να πιέσουν για κοινωνικές αλλαγές και για να ξεκινήσουν επαναστάσεις. Οι δυνατότητες αυτές είχαν το ρίσκο τους: όσο πιο πολύ ποστάραμε και εμπλεκόμασταν, τόσο πιο ευάλωτοι γινόμασταν, καθώς το σύνολο των δεδομένων μας γινόταν όπλο εναντίον μας. Με τον καιρό, τέτοια στοιχεία μπορούν να χρησιμοποιηθούν ώστε να δημιουργηθεί ακριβής εικόνα όχι μόνο για τις προτιμήσεις των χρηστών, για αυτά που τους αρέσουν και για τις συμπεριφορές τους, αλλά ακόμη και για τις πεποιθήσεις τους, τις πολιτικές τους απόψεις και για άκρως προσωπικές λεπτομέρειες της ζωής τους, για πράγματα που μπορεί να μη γνώριζαν ακόμη και η οικογένεια και οι φίλοι τους. Οι πλατφόρμες των social media προσφέρουν πρόσβαση στις πληροφορίες των χρηστών, έναντι αμοιβής, μέσω αναλυτικών εργαλείων που έχουν δημιουργήσει οι ίδιες. Δεν μιλώ

για την πώληση των δεδομένων σε διαφημιστικές εταιρείες, των οποίων ο στόχος είναι να προωθήσουν τα προϊόντα των πελατών τους. Αυτό είναι ενοχλητικό, αλλά όχι ιδιαίτερα επιβλαβές. Μιλώ για αγοραστές που έχουν σαφή πρόθεση να βλάψουν και να καταδιώξουν αυτούς τους χρήστες των social media: κρατικές αρχές, μυστικές υπηρεσίες και οργανώσεις ισλαμιστών φονταμενταλιστών. Καθώς περισσότεροι άνθρωποι έχουν βρεθεί στα social media, διαταράσσοντας τους παραδοσιακούς τρόπους με τους οποίους παράγονται και διαχέονται η πληροφορία και το περιεχόμενο (παρότι στη Μέση Ανατολή τα παραδοσιακά ΜΜΕ ελέγχονται σε μεγάλο βαθμό από κυβερνήσεις και έναν μικρό αριθμό από ισχυρές επιχειρήσεις), αυξάνονται και οι ομάδες με κακές προθέσεις, που επικεντρώνονται στα fake news, στη μισαλλοδοξία, στον σεκταρισμό, ακόμα και στην τρομοκρατία. Η χρήση των social media στη Σαουδική Αραβία είναι πιο

πλημμύρησε το Twitter με ψεύτικες και προκλητικές ειδήσεις κατά την περίοδο πριν από τις αμερικανικές προεδρικές εκλογές του 2016. Φυσικά, η συγκεκριμένη είδηση έφτασε αργά. Το τρολάρισμα και η χρήση ψεύτικων λογαριασμών στο Twitter δεν είναι νέες τακτικές. Χρησιμοποιήθηκαν ακόμη και εναντίον μου, σε προσωπικό επίπεδο. Οι επιθέσεις εναντίον μου ήταν ποικίλες: από διασπορά ψευδών ειδήσεων για μένα από φιλοκυβερνητικές ή φονταμενταλιστικές ομάδες (κάποια φορά αναφέρθηκε ότι σκοτώθηκα σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα, κάτι που έγινε πρωτοσέλιδα στον διεθνή Τύπο) μέχρι την άγρια λασπολογία κατά της καμπάνιας Women2Drive, ενός κινήματος για το δικαίωμα των γυναικών της Σαουδικής Αραβίας να οδηγούν, το οποίο συνίδρυσα το 2011. Παρότι οι παράνομοι λογαριασμοί αναφέρθηκαν στο Twitter αμέτρητες φορές, το Twitter δεν έκανε τίποτα. Συμβαίνει και σε μεγάλη κλίμακα. Τον Σεπτέμβριο του 2017, κατά τη διάρκεια μιας περιόδου υψηλής έντασης ανάμεσα στο Κατάρ και στη Σαουδική Αραβία, η μητρική εταιρεία του Snapchat λύγισε υπό την πίεση των κυβερνητικών αξιωματούχων και αφαίρεσε από την πλατφόρμα στη Σαουδική Αραβία το δίκτυο Al Jazeera, το οποίο χρηματοδοτείται από το Κατάρ. Όπως είπε ο ακτιβιστής και μηχανικός υπολογιστών Wael Ghonim, «Η Αραβική Άνοιξη αποκάλυψε τη μεγαλύτερη δυνατότητα των social media, αλλά επίσης εξέθεσε και τα μεγαλύτερα ελαττώματά τους. Το ίδιο εργαλείο που μας ένωσε για να ανατρέψουμε τους δικτάτορες, τελικά μας διέλυσε». Ενώ τα social media ήταν χρήσιμα στο να ξεκινήσουν και να εξαπλωθούν κινήματα που ζητούσαν πολιτικές και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις το 2011, δεν καταφέραμε να διατηρήσουμε αυτήν τη δυναμική, εν μέρει επειδή οι πλατφόρμες που χρησιμοποιούσαμε τελικά έχουν σκοπό το κέρδος.

Γυναίκες στην έκθεση American Express World Luxury, στην πόλη Ριάντ της Σαουδικής Αραβίας. Οι γυναίκες από τη Σαουδική Αραβία οδηγήθηκαν στα social media τα τελευταία χρόνια για να διεκδικήσουν περισσότερες ελευθερίες σε μια αυστηρά πατριαρχική κοινωνία.

Μια γυναίκα στην πόλη της Γάζας χρησιμοποιεί τα social media για να δείξει την υποστήριξή της σε Παλαιστίνιους διαδηλωτές. Οι ακτιβιστές στη Μέση Ανατολή στηρίζονται σε μεγάλο βαθμό στα social media για να προσπαθήσουν να αλλάξουν τις συνήθως κλειστές κοινωνίες στις οποίες ζουν.

Η εποχή είναι ώριμη για μια διαφορετικού είδους αλλαγή. Οι άνθρωποι που αναζητούν τεχνολογική ελευθερία, στρέφονται σε εναλλακτικές πλατφόρμες social media, όπως το Crabgrass, το Mastodon και η Diaspora, τα οποία επιτρέπουν την κοινωνική διασύνδεση, αλλά με ένα επιπλέον επίπεδο ιδιωτικότητας και ασφάλειας. Χρειαζόμαστε πλατφόρμες που να είναι ανοιχτές, αποκεντρωμένες και που δεν αρχειοθετούν και δεν πουλούν τα δεδομένα των χρηστών σε όποιον κάνει την καλύτερη προσφορά. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, οι άνθρωποι μπορούν να συμμετέχουν με βάση την αξία του περιεχομένου και όχι το πόσο πληρώνουν για θεάσεις. Μέχρι οι γίγαντες των social media να κάνουν ουσιαστικά βήματα προς τη δίκαιη και ασφαλή χρήση των πλατφορμών τους, εμείς οι ακτιβιστές θα πηγαίνουμε στο επόμενο καλύτερο πράγμα -αυτό που θα μας επιτρέπει να μοιραζόμαστε τα όνειρά μας χωρίς να μας βγάζει σε δημοπρασία. Samar Abo Elouf/Reuters

αυξημένη από ποτέ. Το βασίλειο έχει τον μεγαλύτερο αριθμό ενεργών χρηστών του Twitter και τον μεγαλύτερο αριθμό tweets σε όλη τη Μέση Ανατολή και τη Βόρειο Αφρική, σύμφωνα με την Έκθεση για τα Social Media στον Αραβικό Κόσμο («Arab Social Media Report») του 2017. Και, σύμφωνα με μια έκθεση που συντάχθηκε από δύο Σαουδάραβες ερευνητές στο Πανεπιστήμιο του Rutgers, περισσότερο από το 40% των 6,3 εκατομμυρίων Σαουδαράβων στο Twitter ήταν γυναίκες. Αρκετοί από τους λογαριασμούς ήταν ανώνυμοι: χρήστες που ζητούσαν κοινωνική αλλαγή και μεγαλύτερη ισότητα μεταξύ των φύλων. Όντας influencer στο σαουδαραβικό Twitter, δεν έχω την πολυτέλεια να κρύβομαι πίσω από την ανωνυμία. Στα τέλη του 2017, όταν ακούσαμε φήμες ότι οι κυβερνήσεις του Συμβουλίου Συνεργασίας του Κόλπου αποφάσισαν να χρησιμοποιήσουν τα παλιά μας tweets για να απαγγείλουν κατηγορίες εναντίον μας, πολλοί ακτιβιστές άρχισαν να παίρνουν τα μέτρα τους και να τα διαγράφουν. Το Twitter, ωστόσο, είχε άλλες ιδέες. Από τον Φεβρουάριο ξεκίνησε να προσφέρει μια υπηρεσία που επιτρέπει την πρόσβαση σε παλαιότερα αρχεία με μόλις 99 δολάρια τον μήνα. Η πρόσβαση σε αυτά τα αρχεία προσφέρει στα αυταρχικά καθεστώτα μια μοναδική ευκαιρία για επιτήρηση ή «στοιχειο-τήρηση» και εκφοβισμό (να σημειωθεί εδώ ότι, λίγες εβδομάδες μόνο πριν επιτραπεί και επίσημα στις γυναίκες της Σαουδικής Αραβίας να οδηγούν αυτοκίνητο, η κυβέρνηση προφυλάκισε πολίτες που έκαναν εκστρατεία υπέρ αυτού του δικαιώματός τους). Ακόμη και η Δύση αντιμετώπισε επιθέσεις σε δημοκρατικές διαδικασίες στις οποίες έδρασαν τα social media. Σύμφωνα με το NBC News, το Twitter διέγραψε το 2018 περίπου 200.000 tweets από «τρολ» που εντοπίστηκε ότι προέρχονταν από έναν μηχανισμό προπαγάνδας που ελέγχεται από το Κρεμλίνο και

ΚΛΕΙΔΙ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚΟ ΤΑ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ Το δικαίωμα του εκλέγειν και του εκλέγεσθαι μπορεί να οδηγήσει σε πιο γρήγορη ενσωμάτωση των προσφύγων στη χώρα υποδοχής τους.

αθώς το αντιμεταναστευτικό κλίμα σαρώνει την υφήλιο, η εμπλοκή μεταναστών στις δημοκρατικές διαδικασίες των χωρών υποδοχής, μπορεί να είναι το κλειδί για την αντιμετώπιση της καχυποψίας και των διαιρέσεων. Ενώ το μεγαλύτερο μέρος του δημόσιου διαλόγου σχετικά με τη μετανάστευση εστιάζει σε θέματα άμεσης προτεραιότητας, όπως η ανθρωπιστική βοήθεια, οι κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις και οι επιπτώσεις στην ασφάλεια μιας χώρας που δέχεται χιλιάδες ανθρώπους, η συμμετοχή των μεταναστών στην πολιτική και στα κοινά, αν και συχνά παραβλέπεται, μπορεί μακροπρόθεσμα να αποτελέσει εξίσου σημαντικό ζήτημα. Οι μετανάστες θεωρούνται συχνά

Lina Antara Υπεύθυνη προγράμματος στο International Institute for Democracy and Electoral Assistance (γνωστό ως International IDEA), το οποίο εδρεύει στη Στοκχόλμη.

παθητικοί αποδέκτες βοήθειας ή θύματα των προβλημάτων που έχουν ενσκήψει στις χώρες καταγωγής τους. Όταν πρόκειται για μετανάστες, μιλάμε γι’ αυτούς, αλλά δεν μιλάμε συχνά με αυτούς. Και πολύ σπάνια θυμόμαστε ότι οι μετανάστες μπορούν να έχουν διπλή πολιτική ιδιότητα: παραμένουν πολίτες της χώρας από την οποία κατάγονται, αλλά είναι μέλη και της κοινωνίας στη χώρα που τους υποδέχεται. Την περασμένη διετία, ο οργανισμός για τον οποίο εργάζομαι, ο International IDEA, πήρε συνεντεύξεις από 628 πρόσφυγες από τη Συρία, το Αφγανιστάν, το Νότιο Σουδάν, τη Σομαλία και τη Λαϊκή Δημοκρατία του Κογκό. Ανακαλύψαμε ότι όσο πιο ανοιχτή σε όλους ήταν, από πολιτική άποψη, μια χώρα υποδοχής τόσο περισσό-

τερα έκανε για να προστατεύσει τα θεμελιώδη δικαιώματα των μεταναστών. Υπάρχουν πέντε κύριοι λόγοι για τους οποίους η συμμετοχή των μεταναστών στην πολιτική, πέρα από την απλή συνθήκη του να ψηφίζουν ή να έχουν δικαιώματα ψήφου, έχει σημασία. Πρώτον, η συμμετοχή εξασφαλίζει την ίση αντιπροσώπευση στην κυβέρνηση της χώρας υποδοχής. Οι μετανάστες πρέπει να υπακούν στους νόμους. Πρέπει να πληρώνουν φόρους. Συνεισφέρουν στην κοινωνία. Όμως, ίσες υποχρεώσεις συνεπάγονται και ίσα δικαιώματα. Ακόμη, αν οι μετανάστες δεν επιτρέπεται να έχουν ή να ασκούν οποιουδήποτε είδους πολιτικά δικαιώματα, υπάρχει μεγάλος κίνδυνος τα συμφέροντά τους να μην αντιπροσωπεύονται από τις

τοπικές και εθνικές πολιτικές. Οι πολιτικοί και τα κόμματα ασχολούνται κατά βάση με τις ανάγκες των ψηφοφόρων τους. Αν θεωρηθεί ότι και οι μετανάστες συμπεριλαμβάνονται σ’ αυτούς, οι φωνές τους τουλάχιστον θα ακούγονται. Η πολιτική συμμετοχή δεν πρέπει να θεωρείται ανταμοιβή για την ένταξη ενός μετανάστη στη χώρα υποδοχής, αλλά μέρος αυτής της πορείας ένταξης. Η ψήφος και η συμμετοχή στην πολιτική ζωή βοηθά στην εκπαίδευση των μεταναστών αναφορικά με τα πολιτικά τους δικαιώματα και τους εισάγει σε ένα πολιτικό σύστημα που ίσως είναι πολύ διαφορετικό από εκείνο που ήξεραν. Όταν επιτρέπεται στους μετανάστες να συμμετέχουν και να έχουν την αίσθηση του ανήκειν, η δημοκρατία της οποίας πλέον είναι μέρος, μόνο καλύτερη θα γίνει. Πρέπει επίσης να λάβουμε υπόψη αυτό που αποτελεί μόνιμη λύση στην ενσωμάτωση των προσφύγων. Σε περιπτώσεις μακροχρόνιων συγκρούσεων, όταν υπάρχουν λίγες ή και καθόλου πιθανότητες για επαναπατρισμό ή επανεγκατάσταση στις χώρες καταγωγής των μεταναστών, η απόδοση υπηκοότητας στη χώρα υποδοχής πρέπει να είναι προτεραιότητα. Τελικά, το να είναι μια χώρα ανοικτή από πολιτική άποψη προς τους μετανάστες μπορεί να αποτρέψει την περιθωριοποίηση και να περιορίσει τις περιπτώσεις διακρίσεων και αφαίρεσης δικαιωμάτων εις βάρος ενός ολόκληρου τμήματος του πληθυσμού. Πρακτικά, μια βασική προϋπόθεση για να έχει κάποιος πολιτικά δικαιώματα στις περισσότερες χώρες είναι η ιθαγένεια. Από τις σχετικές έρευνές μας προκύπτει ότι περίπου τα μισά ευρωπαϊκά κράτη έχουν διαδικασίες-εξπρές για την πολιτογράφηση μεταναστών ειδικών κατηγοριών, όπως οι πρόσφυγες. Εκτός Ευρώπης βρήκαμε περιπτώσεις όπου ο δρόμος προς την πολιτογράφηση δεν είναι ξεκάθαρος -τέτοια είναι, λ.χ., η περίπτωση του Λιβάνου. Και σε άλλες χώρες, όμως, όπου γενικά υπάρχει συγκεκριμένη και νόμιμη οδός για την πολιτογράφηση, κάποιες νομικές © 2018 The New York Times and Lina Antara

αμφισημίες οδηγούν συχνά σε εξαιρέσεις ορισμένων προσφύγων. Η Σύμβαση του 1951 για το Καθεστώς των Προσφύγων αναφέρει ότι τα κράτη θα πρέπει να διευκολύνουν την αφομοίωση και την πολιτογράφηση των προσφύγων, όταν αυτό είναι δυνατόν. Το διεθνές νομικό πλαίσιο ενθαρρύνει κάτι τέτοιο, αλλά δεν προβλέπει την ύπαρξη μηχανισμών που θα το θεσμοποιούν και θα το επιβάλλουν. Τώρα, το δικαίωμα του εκλέγειν δεν προϋποθέτει κατ’ ανάγκην την ιθαγένεια. Παράδειγμα αποτελεί η Σουηδία, όπου κάθε μετανάστης με άδεια παραμονής επιτρέπεται να ψηφίσει στις τοπικές και δημοτικές εκλογές, εφόσον έχει συμπληρώσει τρία συνεχόμενα χρόνια διαμονής στη χώρα. Ωστόσο, στις περισσότερες χώρες το δικαίωμα ψήφου αφορά μόνο τους πολίτες τους και, σε ορισμένες περιπτώσεις, μια πολύ συγκεκριμένη κατηγορία ανθρώπων που δεν έχουν υπηκοότητα. Για παράδειγμα, τα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης επιτρέπουν σε πολίτες άλλων κρατών-μελών που ζουν στο έδαφός τους την ψήφο σε τοπικές εκλογές. Ακόμα, όμως, και οι μετανάστες που έχουν δικαίωμα ψήφου, εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν άλλα προβλήματα. Συχνά έχουν ελλιπή πληροφόρηση ή δεν καταλαβαίνουν πώς λειτουργεί το πολιτικό σύστημα της χώρας υποδοχής τους. Μπορεί να νιώθουν περιθωριοποιημένοι, να έχουν αρνητική εντύπωση για την πολιτική βάσει των εμπειριών τους στη χώρα καταγωγής τους, να μην έχουν επίγνωση της σημασίας της συμμετοχής ή απλώς να νιώθουν ότι υποεκπροσωπούνται. Το εμπόδιο της γλώσσας μπορεί επίσης να κάνει δύσκολη για τους μετανάστες την αποτελεσματική άσκηση οποιουδήποτε πολιτικού δικαιώματός τους σε μια νέα χώρα. Ένας Σομαλός πρόσφυγας στη Στοκχόλμη, για παράδειγμα, είπε κατά τη διάρκεια μιας από τις συνεντεύξεις που πήραμε: «Είναι πολύ σημαντικό να μάθει κάποιος πώς λειτουργεί το δημοκρατικό σύστημα. Πολλοί άνθρωποι, όπως εγώ, δεν αντιλαμβάνονται την έννοια της δημοκρατίας. Δεν υπάρ-

Πρόσφυγες και Γερμανοί παρακολουθούν ένα σεμινάριο ενσωμάτωσης στη Βαϊμάρη. Η ομάδα συζητά θέματα συμπεριλαμβανομένης της ομοσεξουαλικότητας, της κόπωσης των εθελοντών, και της πολυπλοκότητας της γλώσσας και της γραφειοκρατίας.

Δύο κορίτσια κάνουν κούνια σε πάρκο δίπλα στο συγκρότημα του Mjolnerparken, ένα συγκρότημα κατοικιών στην Κοπεγχάγη, που βρίσκεται στη «λίστα των γκέτο» της δανέζικης κυβέρνησης. Η πλειονότητα των κατοίκων του συγκροτήματος είναι μετανάστες, κάτι το οποίο μπορεί να γεννά αισθήματα κοινωνικού στιγματισμού και απομόνωσης.

χει εκλογικό σύστημα στη χώρα μου. Και, καθώς οι πρόσφυγες δεν ξέρουν σουηδικά, είναι πολύ δύσκολο να ενσωματωθούν». Ακόμη και στην περίπτωση που το εκλογικό δικαίωμα δεν συζητείται, η συμμετοχή σε άλλες πολιτικές διαδικασίες μπορεί να είναι πολύτιμη τόσο για τη χώρα υποδοχής όσο και για τους ίδιους τους μετανάστες. Συμμετέχοντας στην κοινωνία των πολιτών οι μετανάστες μπορούν να δώσουν πληροφορίες για την κατάσταση στη χώρα καταγωγής τους και να συνηγορήσουν ώστε να αλλάξει. Στο μεταξύ, αυτή η μάχη για έναν κοινό σκοπό μπορεί να τους κάνει να νιώθουν πιο πολύ σαν σημαντικά μέλη της κοινωνίας στη χώρα υποδοχής. Με τον ίδιο τρόπο, τα social media και η τεχνολογία μπορούν να βοηθήσουν τους πρόσφυγες να εξαλείψουν τα εμπόδια ανάμεσα στους ίδιους και στους νέους τους γείτονες. Για να το θέσουμε απλά, διασφαλίζοντας ότι οι μετανάστες έχουν πολιτικά δικαιώματα και μια ξεκάθαρη πορεία προς την πολιτογράφηση, μια χώρα μπορεί να βελτιώσει την ποιότητα της δημοκρατίας της. Όπως είπε ένας Αφγανός πρόσφυγας στη Μ. Βρετανία, σε συνέντευξη που μας έδωσε, «Αν δεν μπορείς να ψηφίσεις, δεν μπορείς να έχεις λόγο για τα θέματα που επηρεάζουν άμεσα τη ζωή σου και τώρα και στο μέλλον». (Προσαρμογή ομιλίας στο Athens Democracy Forum, στις 17/9/2018) 49

ΠΟΛΕΜΩΝΤΑΣ ΕΝΑΝ ΚΟΣΜΟ ΤΥΡΑΝΝΩΝ ΚΑΙ ΤΑΦΩΝ Στη Συρία, η γραμμή ανάμεσα στο να μάχεσαι για τη δημοκρατία και στο να μάχεσαι για την επιβίωση είναι στην κόψη του ξυραφιού.

Ilham Ahmed Κούρδη πολιτικός, εκ των προέδρων του Συριακού Δημοκρατικού Συμβουλίου (ένωση δημοκρατικών κομμάτων που κυβερνούν την Ομοσπονδία της Βόρειας Συρίας).

τον μόνο αποτελεσματικό τρόπο να εγκαθιδρυθεί φιλελεύθερη δημοκρατία στη Συρία. Το συριακό καθεστώς, που αυτοπροβάλλεται ως κοσμική κυβέρνηση, καθιέρωσε την ισχύ του πριν από δεκαετίες χρησιμοποιώντας βία κατά των αντιπάλων του και οποιουδήποτε διαφωνούσε. Καθιέρωσε μια δυναστική δικτατορία, η οποία απέχει πολύ από το δημοκρατικό σύστημα που δήθεν υπάρχει σήμερα. Αυτοί που πραγματικά έπαιρναν τις αποφάσεις στη Συρία δεν ήταν πολιτικοί που μπορούσαν να βρεθούν υπόλογοι απέναντι στους ψηφοφόρους τους, αλλά περισσότερο επρόκειτο για δυνάμεις ασφαλείας που λειτουργούσαν σαν νομοθετική, εκτελεστική και δικαστική εξουσία. Ο δικαστής, οι ένορκοι και ο εκτελεστής ελέγχονταν όλοι από τη μυστική αστυνομία. Ανάμεσα

στα πιο διαβόητα παραρτήματά της ήταν η Air Force Intelligence Directorate, η οποία ανελίχθηκε μαζί με τον Hafez el Assad. Ο Assad χρησιμοποίησε την επιρροή του σ’ αυτήν και την ισχύ του ως υπουργού Άμυνας για να υφαρπάξει την προεδρία στη Συρία το 1970 και για να τη μεταβιβάσει αργότερα στον γιο του, Bashar el Assad. Τον Μάρτιο του 2011 νέες γυναίκες και άνδρες διαδήλωσαν ζητώντας ειρηνική αλλαγή στη Συρία και μετάβαση στην πραγματική δημοκρατία. Κανείς από αυτούς τους άνδρες και τις γυναίκες δεν σκέφτηκε ότι στον αγώνα του για δημοκρατία θα αναγκαζόταν να καταφύγει στη βία -το ίδιο μέσο που χρησιμοποιούσε η κυβέρνηση για να παραμένει στην εξουσία. Το καθεστώς Assad απάντησε σε αυτές τις διαμαρτυρίες με ωμότητα. Nazeer Al-Khatib/Agence France-Presse - Getty Images

στορικά, η βία ήταν το βασικό όργανο για τα απολυταρχικά καθεστώτα. Όταν η τυραννική αρχή μιας χώρας απαντά στα νόμιμα αιτήματα για ελευθερία με βία που στρέφεται αδιάκριτα κατά πάντων, οι άνθρωποί της πρέπει να αποφασίσουν αν θα φύγουν για άγνωστα μέρη ή αν θα μείνουν και θα πολεμήσουν για την ελευθερία τους. Στη Συρία ζούμε έτσι κάθε μέρα. Η οργάνωσή μου, το Συριακό Δημοκρατικό Συμβούλιο, είναι ένας πολυεθνικός συνασπισμός που συγκροτεί τον πολιτικό βραχίονα των Συριακών Δημοκρατικών Δυνάμεων. Αντισταθήκαμε στο καθεστώς Assad για χρόνια. Αλλά αυτό που ξεκίνησε με ειρηνικές διαμαρτυρίες σύντομα εξελίχθηκε σε ένα πιο σύνθετο κίνημα, το οποίο αναγκάστηκε να υιοθετήσει τη βία ως μέσο προστασίας και ως

νουμε διαμαρτυρίες στη Συρία και στο εξωτερικό και έχουμε διοργανώσει δίκαιες εκλογές σε περιοχές που προστατεύονται από τις Δημοκρατικές Συριακές Δυνάμεις. Έχουμε προτείνει μια λύση αποκεντρωμένης διακυβέρνησης, καθώς πιστεύουμε ότι η ολιγαρχική διακυβέρνηση ευθύνεται για πολύ μεγάλο μέρος του λουτρού αίματος και της καταπίεσης στη Συρία. Οι προσπάθειές μας λειτουργούν ως υπενθύμιση του τι είναι πραγματικά η δημοκρατία: το δίκαιο του λαού, για τον λαό. Από τότε που ο Assad ανέβηκε στην εξουσία, η δημοκρατία τού έχει χρησιμεύσει σαν κάτι λίγο περισσότερο από προκάλυμμα ώστε να επεκτείνει την κυριαρχία του. Η κυβέρνηση οργάνωσε εκλογές το 2016, αλλά μόνο σε περιοχές των οποίων είχε τον έλεγχο. Έτσι, το αποτέλεσμα των εκλογών ωφέλησε το καθεστώς στηρίζοντας τη νομιμοποίησή του. Σε δεύτερο πλάνο, ακτιβιστές, δημοσιογράφοι, ακόμη και ολόκληροι πληθυσμοί, εξακολουθούσαν να φυλακίζονται, να εξορίζονται ή να δολοφονούνται. Σήμερα, το Συριακό Δημοκρατικό συμβούλιο βοηθά να διατηρηθεί ένα εκπαιδευτικό σύστημα για περισσότερους από 80.000 μαθητές στην περιοχή της Jazira και για περισσότερους από 50.000 στην περιοχή του Afrin. Παρέχουμε εκπαίδευση στα κουρδικά, τα αραμαϊκά και τα αραβικά και έχουμε ιδρύσει πανεπιστήμια στο Afrin και στις πόλεις Qamishli

Delil Souleiman/Agence France-Presse - Getty Images

Omar Haj Kadour/Agence France-Presse - Getty Images

Παιδιά που συνελήφθησαν γιατί είχαν γράψει σε τοίχους αντικυβερνητικά συνθήματα, φυλακίστηκαν και βασανίστηκαν. Άνθρωποι πήραν τα όπλα για να προστατέψουν τις οικογένειές τους, τα σπίτια και τις γειτονιές τους. Το καθεστώς απάντησε με τον ίδιο τρόπο, ανοίγοντας τον δρόμο σε ομάδες εξτρεμιστών να αυτοαναγορευθούν νόμιμοι προστάτες του λαού, ενώ κινητοποίησαν τη νεολαία της Συρίας υπό το λάβαρο ακραίων ιδεολογιών. Στη Βόρεια Συρία, το Συριακό Δημοκρατικό Συμβούλιο συνειδητοποίησε από νωρίς το πρόβλημα που προκαλούσε αυτή η δυναμική της βίας. Η γραμμή που χωρίζει τη μάχη για τη δημοκρατία και τη μάχη για τις ζωές μας είναι λεπτή σαν την κόψη του ξυραφιού, χωρίς το ένα να αποκλείει το άλλο. Ναι, χρησιμοποιούμε όπλα για να προστατεύσουμε τους εαυτούς μας, αλλά η κοινωνία μας δεν έχει διολισθήσει στο χάος. Αυτοί που χρησιμοποιούν βία έχουν ανάλογη ευθύνη, ακόμη κι αν τη χρησιμοποιούν ως ύστατη λύση. Έχουμε οργανώσει τοπικές μονάδες μαχητών, οι οποίες επιτρέπεται να χρησιμοποιούν βία μόνο για αυτοάμυνα. Στο μεταξύ, οι δυνάμεις του Assad εξακολουθούν να επιτίθενται εναντίον πολιτών χρησιμοποιώντας χημικά όπλα. Εκεί όπου εμείς έχουμε μαχητές που η εξουσία τους περιορίζεται από το κράτος δικαίου, τα όπλα του Assad είναι το ίδιο το δίκαιο. Δεν έχουμε εγκαταλείψει και τους άλλους τρόπους αγώνα. Οργανώ-

Παιδιά από τη Συρία παίζουν έξω από το κατεστραμμένο σχολείο τους, στο χωριό Frikeh στη βορειοδυτική Συρία. Μέλη των Δημοκρατικών Συριακών Δυνάμεων στην τελετή ορκωμοσίας τους.

Αγόρια από τη Συρία, εκτοπισμένα από την ανατολική Ghouta, παίζουν στο Afrin τον Μάιο. Λίγες εβδομάδες νωρίτερα, το ίδιο το Afrin είχε εκκενωθεί, όταν δεκάδες χιλιάδες κάτοικοι της πόλης αναζήτησαν διέξοδο από τις μάχες που μαίνονταν στην περιοχή.

και Kobani. Το χτίσιμο μιας νέας, διαφορετικής Συρίας βοηθά στη διατήρηση της ισορροπίας ανάμεσα στη βίαιη και την ειρηνική αντίσταση. Ενώ ο πόλεμος μπορεί να κάνει πιθανή τη νέα δημοκρατία, η δημοκρατική κοινωνία δεν μπορεί να επιβιώσει σε καιρό ειρήνης χωρίς υποδομές και εκπαίδευση. Η διαχείριση μιας τέτοιας ανοικοδόμησης εν μέσω των καταστροφών που προκαλεί ο πόλεμος, είναι ένας διαρκής αγώνας. Κυριολεκτικά ξαναχτίζουμε το Kobani από τα θεμέλια. Ακόμη και υπό το οικονομικό εμπάργκο της Τουρκίας, ξεκινήσαμε την εκβιομηχάνιση και τη διαφοροποίηση της οικονομίας του Afrin. Αργότερα, η πόλη του Afrin δέχτηκε επίθεση και καταλήφθηκε από τζιχαντιστές μισθοφόρους, που υποστηρίζονταν από την τουρκική κυβέρνηση, οι οποίοι εκτόπισαν τον λαό της και επιδόθηκαν σε ευρείες λεηλασίες. Όσο η Συρία ή οποιαδήποτε άλλη χώρα έχει έναν ηγέτη που επιθυμεί περισσότερη εξουσία απ’ όση μια φιλελεύθερη δημοκρατία μπορεί να επιτρέψει, η βία θα συνεχίσει να εξαπλώνεται. Σε μια εποχή που εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι σκοτώθηκαν απλώς για να παγιωθεί η εξουσία των λίγων, η δημοκρατία πρέπει να βρίσκει υπερασπιστές που χρησιμοποιούν κάτι περισσότερο από ρητορικά σχήματα. Η διαφωνία με αυτή την άποψη σημαίνει συναίνεση για έναν κόσμο που δεν έχει τίποτε άλλο παρά μόνο τυράννους και τάφους. 51

Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΟΥΓΓΑΡΙΑ ΣΒΗΝΕΙ Πώς αναδείχθηκε το καθεστώς του Viktor Orban και γιατί η εικόνα στη χώρα φαίνεται σχεδόν μη αναστρέψιμη.

αθώς φιλελεύθεροι και άλλοι θρηνούν για την επανεκλογή του πρωθυπουργού Viktor Orban για τέταρτη φορά τον Απρίλιο του 2018, πρέπει να θυμόμαστε ένα πράγμα: φιλελεύθερη δημοκρατία στην Ουγγαρία δεν υπήρξε ποτέ. Και τώρα, καθώς ένα όλο και πιο τοξικό κύμα δεξιού λαϊκισμού σαρώνει την Ευρώπη, ο Orban βρίσκεται σε θέση να ενισχύσει ακόμα περισσότερο την εξουσία του. Για να κατανοήσουμε τι μέλλει γενέσθαι για την Ουγγαρία και άλλες χώρες που αντιμετωπίζουν παρόμοιες προκλήσεις, απαιτείται η εκτίμηση τόσο της τοπικής ιστορίας όσο και των παγκόσμιων τάσεων. Για αιώνες η Ουγγαρία υπόκειτο σε μοναρχικές, αυταρχικές, δεσποτικές και ολοκληρωτικές κυβερνήσεις, οι οποίες διακόπτονταν περιστασιακά από επαναστάσεις, για να βρει σχετική σταθερότητα μόλις το 1989. Η πτώση του κομμουνισμού έφερε μια εποχή ελευθερίας σε όλη την Ευρώπη. Ωστόσο, αυτή η ελευθερία ήρθε με τη μορφή αυτού που είναι γνωστό ως «αλλαγή συστήματος» -ενός γεγονότος άσχετου από τη βούληση του λαού, όμοιου με θείο δώρο. Εκτός από μια χούφτα αντιφρονούντων διανοούμενων, κανένας δεν εργάστηκε, δεν πολέμησε ή δεν έκανε οτιδήποτε για να κερδίσει αυτήν την ελευθερία. Πολλοί άνθρωποι δεν την εκτίμησαν ή ακόμα δεν έλαβαν καν υπόψη τους αυτήν την αλλαγή. Η νέα πολιτική ελίτ δεν είχε καθόλου πείρα, ούτε κα52

Agnes Heller Ουγγαρέζα φιλόσοφος, βασικό μέλος του Φόρουμ Φιλοσοφίας της Σχολής της Βουδαπέστης στη δεκαετία του 1960. Αργότερα δίδαξε πολιτική θεωρία για 25 χρόνια στη Νέα Σχολή Κοινωνικών Ερευνών. Σήμερα ζει, γράφει και δίνει διαλέξεις στη Βουδαπέστη.

ταλάβαινε τους ανθρώπους που υποτίθεται ότι εκπροσωπούσε. Η προσωπική τους αντίληψη περί πολιτικής καθόρισε το πώς λειτουργούσε η κυβέρνηση. Απέτυχαν να δώσουν τη δυνατότητα στον λαό να εξασκήσει τις εξουσίες του. Ο λαός, διαμορφωμένος από αιώνες αναταραχών, έτεινε να δελεαστεί από κάποιον αδίστακτο πολιτικό, που θα αντιλαμβανόταν και θα εκμεταλλευόταν την παγιωμένη ανάγκη του κόσμου για ένα σταθερό κέντρο εξουσίας, την ανάγκη για ηγέτες που αποφασίζουν για λογαριασμό των πολιτών. Όμως, για να ευδοκιμήσει ο δεξιός λαϊκισμός, η ιστορική τάση της Ουγγαρίας προς τη δουλοπρέπεια απαιτούσε ακόμα μία προϋπόθεση, που πλέον έχει εξελιχθεί σε παγκόσμιο φαινόμενο: τη μεταμόρφωση της ταξικής σε μαζική κοινωνία. Σε μια ταξική κοινωνία, ως επί το πλείστον, ένας δεσποτικός ηγέτης δεν μπορεί να καταστείλει μόνιμα τα συμφέροντα διαφόρων ομάδων χωρίς κάποιου είδους βίαιη δράση ή σύγκρουση. Όμως, σε μια μαζική κοινωνία, στην οποία τα κλασικά ταξικά συμφέροντα έχουν εξαφανιστεί, ένας επίδοξος τύραννος όπως ο Orban, δεν χρειάζεται να καταλάβει την εξουσία -η ηγεσία του μπορεί να εδραιωθεί μέσα από τον κατ’ όνομα δημοκρατικό θεσμό των εκλογών. Οι σύγχρονοι δικτάτορες και οι αυταρχικοί ηγέτες επιβάλλουν την αντιφιλελεύθερη και αντιδημοκρατική κυβέρνησή τους με το να εξασφαλίζουν την πλειοψηφία στις εκλογές. Νομιμοποιούν τη νόθα εξουσία τους

μέσω της κάλπης. Σκεφθείτε τον Ρώσο πρόεδρο Vladimir Putin, τον Τούρκο πρόεδρο Recep Tayyip Erdogan ή τον Αιγύπτιο πρόεδρο Abdel Fattah el-Sisi. Η εκλογική νοθεία, ο περιορισμός της ελευθερίας του Τύπου και η κινδυνολογία δημιουργούν ένα τοξικό μίγμα με στόχο να παγιωθεί η εξουσία επί του λαού. Αν και οι θεωρίες που προάγουν την ελευθερία εξακολουθούν να είναι ελκυστικές για τους λαούς κρατών όπου η φιλελεύθερη δημοκρατία είναι βαθιά ριζωμένη, η πιο σαγηνευτική ιδεολογία στην Ευρώπη παραμένει ο εθνικισμός. Από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η ταύτιση ενός ανθρώπου με το κράτος του έχει επισκιάσει όλες τις άλλες ομάδες, θρησκευτικές, εθνοτικές, επαγγελματικές ή άλλες. Μέχρι σήμερα, η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν έχει καταφέρει να δημιουργήσει μια ευρωπαϊκή ταυτότητα που θα αντικαταστήσει ή θα περιθωριοποιήσει την εθνική ταυτότητα. Αντιθέτως, τα επονομαζόμενα λαϊκιστικά κόμματα -που στην πραγματικότητα εξυπηρετούν τα στενά συμφέροντα μιας εθνικιστικής ολιγαρχίας, που οδηγείται από το «εγώ», σε αντίθεση με τις μάζες- μάχονται κατά της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Στις παραδοσιακές φιλελεύθερες δημοκρατίες αυτοί οι λαϊκιστές αποτελούν μειονότητα. Έτσι, πολλοί στην Ευρωπαϊκή Ένωση δεν κατανοούν την άνοδό τους στην εξουσία στην Ανατολική Ευρώπη. Θα υποστήριζαν πως, επειδή το κόμμα του Orban κέρδισε τα δύο τρίτα των εδρών στο ουγγρικό κοινοβούλιο, ο-

Attila Kisbenedek/Agence France-Presse - Getty Images

πωσδήποτε δεν μπορεί να είναι τύραννος. Όμως, είναι. Τίποτα δεν μπορεί να γίνει στην Ουγγαρία αν δεν αποφασίσει ο Orban πως πρέπει να γίνει και ό,τι αποφασίζει, συμβαίνει. Δεν υπάρχει αντίλογος ούτε καν στο ίδιο του το κόμμα. Η βούλησή του δεν μπορεί να αμφισβητηθεί, οι αποφάσεις του είναι τελικές, μη εφέσιμες και εφαρμόζονται από πιστούς γραφειοκράτες. Ο Orban αποκαλεί την Ουγγαρία «ανελεύθερη δημοκρατία». Κατά κάποιον τρόπο, λέει αλήθεια. Όμως, αυτό σημαίνει πως ο θεσμικός έλεγχος έχει διαβρωθεί. Το νομοθετικό σώμα έχει επισκιαστεί από το εκτελεστικό. Η δικαστική ανεξαρτησία

έχει περιοριστεί σημαντικά. Οι συνταγματικές δικλείδες ασφαλείας για τη διάκριση των εξουσιών έχουν αποδυναμωθεί. Οι μη κυβερνητικές οργανώσεις εκφοβίζονται. Ο ανεξάρτητος Τύπος έχει σχεδόν εξαλειφθεί και τα ηλεκτρονικά ΜΜΕ μονοπωλούνται, με τις ειδήσεις και τις συζητήσεις να αντικαθίστανται από προπαγάνδα. Η αφοσίωση επιβραβεύεται με θεσμοθετημένη διαφθορά, με την πολιτική ελίτ να δημιουργεί και να επιβραβεύει τη δική της ολιγαρχία. Ένα σύστημα λειτουργικής φεουδαρχίας, ενδεδυμένο με το επίσημο ένδυμα των δημοκρατικών διαδικασιών -αυτή είναι η επονομαζόμενη «ανελεύθερη δημοκρατία» του Orban.

Διαδήλωση στη Βουδαπέστη κατά της κυβέρνησης του πρωθυπουργού, Viktor Orban, μετά τις γενικές εκλογές του Απριλίου 2018.

Οι εκλογές του Απριλίου 2018 έθεσαν σε πλήρη ισχύ την προπαγανδιστική μηχανή του Orban. Η διπλή επικέντρωση στους μετανάστες και στον υποτιθέμενο μυστικό ευεργέτη τους έστειλε ένα ξεκάθαρο μήνυμα: εκατομμύρια εγκληματίες μετανάστες είναι έτοιμοι να επιτεθούν, να βιάσουν και να αρπάξουν τις γυναίκες μας, να συντρίψουν τη Χριστιανοσύνη και να φέρουν στη θέση της το Ισλάμ, να καταστρέψουν τον τρόπο ζωής μας, ακόμα και την κουζίνα μας -με τη βοήθεια και την ενθάρρυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, με τη χειραγώγηση του σκοτεινού άρχοντα του φιλελευθερισμού, του George Soros αυτοπροσώπως. Και οι εκλογές απέδωσαν ακριβώς αυτό που απαιτεί η «ανελεύθερη δημοκρατία». Ήταν περισσότερες οι ψήφοι κατά του κυβερνώντος συνασπισμού απ’ όσες υπέρ του, όμως η απρόσωπη, ασαφής μαζική κοινωνία και ο κατακερματισμένος πολιτικός χώρος της αντιπολίτευσης δεν αποτέλεσαν κάποιο ουσιαστικό εμπόδιο στο στοχοποιημένο μίσος των λαϊκιστών της Ουγγαρίας. Ίσως η αντιπολίτευση μπορέσει να ανακάμψει από την ήττα της και να αρχίσει να οργανώνεται και πάλι, όμως αυτό ίσως εξαρτάται από τη μεγαλύτερη ιστορική δύναμη όλων: την τύχη. Μέχρι τότε, η θέση του Orban και η πλειοψηφία του κόμματός του του δίνουν λευκή επιταγή να συνεχίσει να αναδιαμορφώνει το σύνταγμα της Ουγγαρίας κατ’ εικόνα του. 53

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ ΣΤΟ ΧΟΝΓΚ ΚΟΝΓΚ Μόνο η ανεξαρτησία από την Κίνα μπορεί να εξασφαλίσει ένα πραγματικά δημοκρατικό μέλλον.

Κίνα διέβρωσε και σχεδόν κατέστρεψε τη δημοκρατία στο Χονγκ Κονγκ από τότε που πήρε τον έλεγχο της πόλης από τη Μ. Βρετανία, το 1997. Το Πεκίνο με πανουργία χειραγώγησε ένα καλά αναπτυγμένο πολιτικό και συνταγματικό πλαίσιο ώστε να ακυρώσει, βήμαβήμα, την αυτονομία του Χονγκ Κονγκ. Έννοιες όπως οι πολιτικές ελευθερίες και ο διαχωρισμός των εξουσιών, τα οποία ήταν αγαπητά στον λαό κατά την πεφωτισμένη δεσποτεία των Βρετανών, εγκαταλείπονται. Η νομιμότητα και η δικαιοσύνη, η καρδιά της δημοκρατίας, μαραίνονται. Ο μόνος δρόμος για το Χονγκ Κονγκ είναι να αποσχιστεί από το Πεκίνο και να σχηματίσει ένα νέο δημοκρατικό κράτος. Αλλά μέσω ενός αυστηρού συστήματος ασφαλείας, η Κίνα έχει εντείνει τον έλεγχο σε κάθε πτυχή της ζωής του Χονγκ Κονγκ, κάτι που κατέληξε φέτος στο να τεθούν εκλογικά εμπόδια στη δημοκρατική αντιπολίτευση. Δεκάδες ακτιβιστών που υποστηρίζουν τη δημοκρατία καταδικάστηκαν για ήσσονες παραβάσεις και σε ορισμένους από αυτούς επιβλήθηκαν μεγάλες ποινές φυλάκισης. Φυλακίστηκα για δύο εβδομάδες τον Ιούνιο, κατηγορούμενη για «παράνομη συνέλευση» στο Νομοθετικό Συμβούλιο -το Κοινοβούλιο του Χονγκ Κονγκ- όταν ήμουν ακόμη μέλος του σώματος. Το 2016 η παρέμβαση της Κίνας στην απόφαση ενός δικαστηρίου 54

Yau Wai-Ching Ακτιβίστρια που δραστηριοποιείται υπέρ της ανεξαρτησίας του Χονγκ Κονγκ, πρώην μέλος του Νομοθετικού του Συμβουλίου.

είχε ως αποτέλεσμα οι νομοθέτες που ήταν υπέρ της ανεξαρτησίας, περιλαμβανομένης εμού, να παυθούν για απρέπεια κατά την ορκωμοσία. H «παράνομη συνέλευση» ανέκυψε καθώς προσπαθούσαμε να ανοίξουμε δρόμο προς ένα δωμάτιο συσκέψεων, ώστε να ξαναδώσουμε τους όρκους μας. Οι αρχές, στο όνομα της εθνικής ασφάλειας, προχώρησαν στην απονομιμοποίηση του αποσχιστικού Εθνικού Κόμματος του Χονγκ Κονγκ -μια αξιοπρόσεκτη τακτική, που σκοπό είχε να συντρίψει την ομάδα αυτή που υποστηρίζει την ανεξαρτησία. Αυτό δείχνει ότι η κυβέρνηση του Χονγκ Κονγκ έχει μηδενική ανοχή απέναντι σε αυτούς που αντιτίθενται στο Κομμουνιστικό Κόμμα της Κίνας. Εξάλλου, τα πρόσωπα της αντιπολίτευσης αντιμετωπίζονται σαν τρομοκράτες απλώς επειδή συγκεντρώνονται και διαμαρτύρονται. Για να παραμείνει ανοιχτό στον κόσμο, το Χονγκ Κονγκ δεν μπορεί να αποδεχτεί κάτι τέτοιο. Η Κίνα δεν λειτουργεί διαφορετικά από ένα ιμπεριαλιστικό καθεστώς, καθώς χρησιμοποιεί την εξουσία της για να ελέγχει τις τηλεπικοινωνίες, τις υποδομές και τις αγορές. Αν το Χονγκ Κονγκ συναινέσει σε αυτόν τον έλεγχο, η πόλη θα αποξενωθεί από τον πολιτισμένο δημοκρατικό κόσμο. Ήδη πάρα πολλοί κάτοικοι του Χονγκ Κονγκ φοβούνται να συζητήσουν για δημοκρατία, για ελευθερία και για ανθρώπινα δικαιώματα. Πρέπει να πειστούν ότι ο αποχωρισμός από το Πεκίνο

θα εξασφαλίσει τουλάχιστον την επιβίωση της πόλης. Αλλά οι υποστηρικτές του Πεκίνου στο Χονγκ Κονγκ χρησιμοποιούν πολύπλοκες μεθόδους και είναι αδίστακτοι. Έτσι, η εντεινόμενη καταστολή κάνει τη δουλειά των υποστηρικτών της δημοκρατίας όλο και πιο δύκολη. Όταν το Χονγκ Κονγκ άλλαξε χέρια, το Πεκίνο επέτρεψε στους ανθρώπους της πόλης να επεκτείνουν την οικονομική τους επιρροή σε όλη την Ασία, παρέχοντας ευκαιρίες απασχόλησης μέσω projects στον κατασκευαστικό τομέα και στον τομέα των υποδομών. Αλλά στην πράξη, συνολικά το Χονγκ Κονγκ κέρδισε λίγα, καθώς το Πεκίνο πήρε μαθήματα από την αποικιακή ιστορία της πόλης, ώστε να δώσει ώθηση σε άλλες πόλεις της ενδοχώρας, όπως η Σαγκάη, η Guangzhou και η Shenzhen. Αυτές πλούτισαν, ενώ οι κάτοικοι του Χονγκ Κονγκ ένιωσαν οικονομικά περιορισμένοι και πολιτικά περιθωριοποιημένοι. Αυτή ήταν και η πρόθεση του Πεκίνου στη δεκαετία του 1980, όταν η Βρετανία και η Κίνα διαπραγματεύθηκαν, με μικρή συμμετοχή των κατοίκων, την επιστροφή του Χονγκ Κονγκ. Η κοινή σινοβρετανική διακοίνωση του 1984 απλώς πληροφορούσε το Χονγκ Κονγκ ότι το μέλλον του θα ήταν στα χέρια του Πεκίνου. Οι κάτοικοι μπορούσαν να μετακινηθούν ή να μείνουν και να δεχτούν την κυριαρχία μιας κυβέρνησης, η οποία πέντε χρόνια αργότερα θα προχωρούσε στη σφαγή της πλα-

στο Χονγκ Κονγκ μια αυθεντική δημοκρατία με ελεύθερες εκλογές. Σύμφωνα με τον Βασικό Νόμο, το ιδρυτικό νομικό κείμενο του Χονγκ Κονγκ από το 1997, ο επικεφαλής της πόλης διορίζεται από μια επιτροπή 1.200 μελών. Όταν το Πεκίνο ανέλαβε τον έλεγχο, υποσχέθηκε ότι μέχρι το 2017 η πόλη θα μπορούσε να εκλέγει τον ανώτερο ηγέτη της με καθολικό δικαίωμα ψήφου. Οι κάτοικοι πίεσαν σθεναρά γι’ αυτό το 2014. Οι ελπίδες τους προδόθηκαν. Η Κίνα δεν έχει αλλάξει τις εκλογικές διατάξεις, όπως υποσχέθηκε, και η επιτροπή που εκλέγει τον επικεφαλής αποτελείται κυρίως από υποστηρικτές της πολιτικής του Πεκίνου. Στους υποψήφιους που υποστηρίζουν την ανεξαρ-

Η επικεφαλής της κυβέρνησης του Χονγκ Κονγκ, Carrie Lam, δίνει τον όρκο της ενώπιον του πρόεδρου της Κίνας, Xi Jinping, στο Χονγκ Κονγκ το 2017.

τησία του Χονγκ Κονγκ, δεν έχει επιτραπεί να θέσουν υποψηφιότητα από το 2016. Ακόμη, η κυβέρνηση θέσπισε μονομερώς νέους νόμους, ενώ όταν οι νομοθέτες στο κοινοβούλιο εκφράζουν αντίθετη άποψη αναφορικά με την ψήφιση κάποιου νομοσχεδίου, κινδυνεύουν με κατηγορίες για εγκληματικές πράξεις, λόγω της επιρροής του Πεκίνου στο δικαστικό σώμα. Το σύστημα ελέγχου και διάκρισης των εξουσιών αποσαθρώνεται. Οι πυλώνες των πολιτικών ελευθεριών και η συνδικαλιστική ελευθερία δέχονται επίθεση. Μόνο αν διαχωριστεί το Χονγκ Κονγκ από την Κίνα θα μπορεί να έχει αληθινή δημοκρατία και ελευθερία.

Bobby Yip/Reuters

τείας Τιενανμέν, ένα γεγονός που το Χονγκ Κονγκ δεν έχει ξεχάσει. Από τότε το Πεκίνο επιχειρεί σταθερά να αλλάξει όχι μόνο τον νόμο και το πολιτικό σύστημα στο Χονγκ Κονγκ, αλλά και τις αξίες των κατοίκων, με αποτέλεσμα να προκαλεί αρκετές διαμάχες. Η δημοκρατία, όπως ορίζεται από το Πεκίνο, έφτασε να σημαίνει την εγκατάλειψη του παλαιότερου τρόπου ζωής στο Χονγκ Κονγκ. Αν ο λαός ήθελε ομαλότητα και σταθερότητα, λίγες επιλογές είχε πέρα από το να στηρίξει την κυριαρχία του Πεκίνου. Για να υπονομεύσουν εκείνους τους ακτιβιστές που ακόμη είχαν βαθιά πίστη στη δημοκρατία, την ελευθερία και τα ανθρώπινα δικαιώματα, το Πεκίνο και η κυβέρνηση του Χονγκ Κονγκ άρχισαν να τους συκοφαντούν. Κάθε ακτιβιστής που υποστήριζε αυτές τις αξίες στιγματιζόταν ως «αυτονομιστής» ή «προδότης του κινεζικού έθνους». Αυτή η στρατηγική βοήθησε να υπονομευθεί η υποστήριξη στην αποκαλούμενη «Επανάσταση της Ομπρέλας» το 2014, κατά την οποία ακτιβιστές υπέρ της δημοκρατίας αιτήθηκαν μεγαλύτερη συμμετοχή στην επιλογή του ηγέτη του Χονγκ Κονγκ. Αυτές οι διαμαρτυρίες μπορεί να ξεθύμαναν, αλλά οδήγησαν σε περισσότερα αιτήματα για ανεξαρτησία εκ μέρους νεαρών ακτιβιστών και βοήθησαν στον σχηματισμό, το 2016, του Εθνικού Κόμματος του Χονγκ Κονγκ, το οποίο η κυβέρνηση τώρα θέλει να καταπνίξει. Αρκετοί κάτοικοι διαπιστώνουν ακόμα ότι το Πεκίνο είπε ψέματα για το ότι σταδιακά θα χορηγούσε

ΝΕΟΣ, ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΚΑΙ ΡΩΣΟΣ: ΜΙΑ ΔΥΣΚΟΛΗ ΕΞΙΣΩΣΗ Το Κρεμλίνο επιλέγει την καταστολή απέναντι στη φιλελεύθερη νεολαία -κι αυτή μεταναστεύει παίρνοντας μαζί της το μέλλον της χώρας.

ο να είσαι νέος και φιλελεύθερος στη σημερινή Ρωσία φαίνεται απλό, αλλά στην πράξη είναι πραγματικό κατόρθωμα. Με μια κυβέρνηση που επιδιώκει να περιορίσει τις ατομικές ελευθερίες και την οικονομία σε ύφεση, οι επιλογές για τη νέα γενιά δημοκρατών της χώρας είναι περιορισμένες. Ωστόσο, ενώ πολλοί νέοι Ρώσοι εγκαταλείπουν τη χώρα τους, επειδή δεν τους αφήνει παρά ελάχιστες ελπίδες, κάποιοι άλλοι είναι αποφασισμένοι να μείνουν και να αγωνιστούν. Στις 26 Μαρτίου 2017, χιλιάδες άνθρωποι κατέβηκαν στους δρόμους της Μόσχας και άλλων μεγάλων πόλεων για να διαμαρτυρηθούν για τη διαφθορά της ρωσικής κυβέρνησης. Το αξιοσημείωτο της διαδήλωσης, μάλιστα, η οποία εξελίχθηκε σε μία από τις μεγαλύτερες των τελευταίων ετών, είναι πως πήραν μέρος πολλοί νέοι, συμπεριλαμβανομένων και αρκετών μαθητών και φοιτητών. Μια νέα γενιά που δεν έζησε την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και που διαθέτει ένα μεγάλο πλεονέκτημα: την επαφή της με το διαδίκτυο και τον «έξω κόσμο». Η ενημέρωσή της δεν περιορίζεται στα ελεγχόμενα από το αυταρχικό καθεστώς του Vladimir Putin ΜΜΕ, αλλά εκμεταλλεύεται τις δυνατότητες του διαδικτύου και γαλουχείται με φιλελεύθερες αξίες. Αυτή η γενιά αντιστέκεται στην αυταρχική εξουσία και έχει δεσμευθεί να 56

Zhanna Nemtsova Δημοσιογράφος του γερμανικού τηλεοπτικού σταθμού Deutsche Welle. Κόρη του σφοδρού επικριτή του Vladimir V. Putin, Boris Y. Nemtsov, ο οποίος δολοφονήθηκε τον Φεβρουάριο του 2015. Έχει ιδρύσει στη μνήμη του το «Ίδρυμα Boris Nemtsov για την Ελευθερία».

Ρώσοι διαδηλωτές στην Αγία Πετρούπολη, στις 26 Μαρτίου 2017. Μετά τις καταγγελίες που διατύπωσε ο ηγέτης της αντιπολίτευσης Aleksei Navalny κατά του Ρώσου πρωθυπουργού Dmitri A. Medvedev για διαφθορά, χιλιάδες άνθρωποι σε όλη τη χώρα βγήκαν στους δρόμους για να διαδηλώσουν κατά της κυβέρνησης.

υπερασπιστεί τη δημοκρατία στη Ρωσία. Η κυβερνητική ελίτ, ωστόσο, αντέδρασε άμεσα σ’ αυτό το «δημοκρατικό κύμα» και κατέστειλε γρήγορα και αποτελεσματικά τις διαδηλώσεις. Οι αρχές της Μόσχας δήλωσαν ότι συνέλαβαν περίπου 500 άτομα, ενώ άλλες εκθέσεις αναφέρουν πως ο αριθμός των συλληφθέντων άγγιξε τους 1.000. Πολλοί από αυτούς ήταν κάτω των 18 ετών και, σύμφωνα με το Παρατηρητήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (Human Rights Watch), η αστυνομία φέρθηκε βάναυσα και κακοποίησε πολλούς από τους συλληφθέντες. Η νέα γενιά πολιτικών ακτιβιστών της Ρωσίας πήρε μια πρώτη γεύση από την τακτική καταστολής που χρησιμοποιεί η κυβέρνηση σε όσους διαφωνούν μαζί της. Η στάση της κυβέρνησης, όμως, δεν στάθηκε ικανή να πτοήσει

τους νέους. Φαίνεται πως όλο και περισσότεροι τείνουν να εμπλέκονται στα πολιτικά δρώμενα της χώρας, γεγονός που γεννά ελπίδες για την κατάρρευση της μονοκρατορίας του κ. Putin. Στην αύξηση των νέων ακτιβιστών έπαιξε σημαντικό ρόλο και η εμφάνιση του δικηγόρου Aleksei A. Navalny, του υπ’ αριθμόν ένα αντιπάλου του Κρεμλίνου. Ο Navalny, πολιτικός ακτιβιστής και δημοφιλής εμπνευστής των κινητοποιήσεων κατά της κυβερνητικής διαφθοράς, ανακοίνωσε τον Δεκέμβριο του 2016 την πρόθεσή του να θέσει υποψηφιότητα για την προεδρία της Ρωσίας. Η καμπάνια του στήθηκε

χθηκε, έβαλε στο στόχαστρο του κ. Putin τους νέους ακτιβιστές. Μετά τις αναταραχές του 2017, το Κρεμλίνο δίωξε, φυλάκισε και απείλησε με διαγραφή από τα εκπαιδευτικά ιδρύματα στα οποία φοιτούσαν, τους νέους που συμμετείχαν στις κινητοποιήσεις. Οι προεδρικές εκλογές στη Ρωσία την άνοιξη του 2018 εδραίωσαν τη δύναμη του κ. Putin και η σκληρή του στάση συνεχίστηκε. Ο κ. Navalny φυλακίστηκε για τη συμμετοχή του σε μεγάλη διαδήλωση στη Μόσχα. Ο Egor Chernuk, ο 20χρονος διοργανωτής της εκστρατείας του κ. Navalny στο Καλίνινγκραντ,

εγκατέλειψε τη Ρωσία έπειτα από ποινική δίωξη που άσκησαν εναντίον του οι αρχές επειδή δεν υπηρέτησε τη στρατιωτική του θητεία, όμως ο ίδιος ισχυρίζεται ότι η δίωξη έχει πολιτικά κίνητρα. Ο Petr Istomin, από το γραφείο του Stavropol του κ. Navalny, διαγράφηκε από το Ομοσπονδιακό Πανεπιστήμιο του Βορείου Καυκάσου, λόγω της συμμετοχής του σε ειρηνική διαμαρτυρία τον Οκτώβριο του 2017.

Olga Maltseva/Agence France-Presse - Getty Images

μέσα από ένα δίκτυο γραφείων σε όλη τη χώρα, τα οποία κατά βάση στελέχωναν άνθρωποι λίγο μεγαλύτεροι από 20 ετών. Ο κ. Navalny, αφού δημοσίευσε μια έκθεση που εξέταζε τις αμφιλεγόμενες πηγές του τεράστιου πλούτου του πρωθυπουργού της Ρωσίας, Dmitri A. Medvedev, κάλεσε επιτυχώς τους Ρώσους να βγουν στους δρόμους τον Μάρτιο του 2017. Με τις καταγγελίες του για τη διαφθορά της ρωσικής κυβέρνησης και τις κοινωνικές αδικίες στη χώρα, κατάφερε να κινητοποιήσει τον ρωσικό λαό και κυρίως τους νέους. Μια πολιτική αφύπνιση που, απ’ ό,τι αποδεί-

Maxim Shemetov/Reuters

Φυσικά, οι νέοι πολιτικοί ακτιβιστές δεν είναι οι μόνοι Ρώσοι που εγκαταλείπουν τη χώρα. Σύμφωνα με την εθνική στατιστική υπηρεσία της Ρωσίας, ο αριθμός των ανθρώπων που μεταναστεύουν από τη Ρωσία σε χώρες εκτός των συνόρων της πρώην Σοβιετικής Ένωσης αυξήθηκε σε 56.730 το 2016 από μόλις 14.206 το 2011. Το brain drain μπορεί να αποβεί καταστροφικό. Η οικονομική ανάπτυξη βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στον ανθρώπινο παράγοντα. Το εξειδικευμένο και μορφωμένο εργατικό δυναμικό είναι το θεμέλιο μιας παραγωγικά ανταγωνιστικής χώρας. Για μια Ρωσία, λοιπόν, που αντιμετωπίζει οικονομική ύφεση και πληθωρισμό, η επένδυση στη νέα γενιά θα έπρεπε να είναι ένα από τα βασικά της μελήματα. Όμως, εκτός από την απώλεια των νέων που θα μπορούσαν να στηρίξουν την οικονομία, το brain drain έχει και ένα επιπλέον μεγάλο μειονέκτημα. Καθώς οι φιλελεύθεροι Ρώσοι εγκαταλείπουν τη χώρα, μένουν πίσω άνθρωποι με όλο και 58

Διαδηλωτής συλλαμβάνεται από τις αστυνομικές δυνάμεις, στις 26 Μαρτίου 2016, στη Μόσχα

πιο ριζοσπαστικές απόψεις. Οι ισορροπίες αλλάζουν και η Ρωσία μετατρέπεται σε ένα έθνος με απόλυτες και ακραίες φωνές, γεγονός εξαιρετικά επικίνδυνο, που θα έπρεπε να θορυβήσει τη ρωσική κυβέρνηση. Οι Νεοναζί, οι Μπολσεβίκοι, οι Κοζάκοι, οι Μοναρχιστές και οι Ρωσικές Ορθόδοξες Ομάδες, παρά τους ποικιλόμορφους ιδεολογικούς τους προσανατολισμούς, φαίνεται να συγκλίνουν στην αποστροφή τους για τις δημοκρατικές αξίες, στην απογοήτευσή τους για την καθεστηκυία τάξη και στην επιθυμία τους να αποκαταστήσουν το αυτοκρατορικό παρελθόν και τη δόξα της Ρωσίας. Αξίζει να σημειωθεί, μάλιστα, πως με τέτοιου είδους μεγαλοϊδεατικές απόψεις είχε φλερτάρει στο παρελθόν -και μάλιστα επανειλημμένως- και ο κ. Putin. Ο στόχος του τότε ήταν να αφυπνίσει την εθνική συνείδηση του ρωσικού λαού και να κερδίσει την εύνοια αυτών των ομάδων. Δεν είχε υπολογίσει, όμως, πως αλλάζοντας ρότα, θα ξυπνήσει

τον θυμό και τη δυσαρέσκεια των ριζοσπαστικών ομάδων που όσο ισχυροποιούνται, τόσο πιο απρόβλεπτη και επιθετική ενδέχεται να γίνει η στάση τους, με κίνδυνο να ξεφύγει από τον έλεγχο του Κρεμλίνου. Κάτι ανάλογο συνέβη το 2006, όταν ένας όχλος από νεαρούς εθνικιστές προκάλεσε μεγάλες ζημιές στην πόλη Kondopoga σε δράσεις κατά Καυκάσιων μεταναστών. Τέσσερα χρόνια αργότερα, η δολοφονία ενός οπαδού της ποδοσφαιρικής ομάδας Σπαρτάκ Μόσχας οδήγησε σε βίαιες συγκρούσεις με μετανάστες. Η επικράτηση των εξτρεμιστικών απόψεων θα είναι καταστροφική και θα θέσει σε κίνδυνο τη δημοκρατία, τα ανθρώπινα δικαιώματα, αλλά και την ίδια την κυβέρνηση. Αντί, λοιπόν, το Κρεμλίνο να επικεντρώνεται στην αποδυνάμωση και την εκδίωξη των νεαρών ακτιβιστών που διαδηλώνουν ειρηνικά, καλό θα ήταν να λάβει υπόψη του την επιθετική και επικίνδυνη στάση των εξτρεμιστών που υποθάλπει και συντηρεί στους κόλπους του.

รจรทฤ ฤฃฤ ฤ ฤ รพรทฤ รป ฤ ฤ รฝฤ รปฤ ฤ ฤ รปฤ รฝ ฤ ฤ รทฤ รปรผรฟฤ ฤ รปฤ ฤ รปรฟฤ ฤ รท รจรทฤ ฤฃฤ ฤ ฤ รพรทฤ รป ฤ ฤ ฤ e-branch ฤ ฤ ฤ ฤ ฤ ฤ ฤ ฤ ฤ ฤ รฟรทฤ ฤ ฤ รทฤ ฤ ฤ ฤ รฝฤ รท ฤ รฝฤ รฑฤ ฤ ฤ รปรผรทฤ รฎรปรฟฤ รทรฟฤฃฤ ฤ ฤ ฤ ฤ รทฤ ฤ ฤ ฤ ฤ ฤ ฤ ฤ รปรฟ ฤ ฤ รท ฤ ฤ รท ฤ ฤ รทฤ รปรผรฟฤ ฤ รปฤ ฤ รปรฟฤ ฤ รท ฤ ฤ ฤ รท รทฤ ฤ รปฤขฤ ฤ รฝฤ ฤ รปฤ ฤ ฤ รฝฤ รปฤ ฤ รปฤ ฤ รทรฟ ฤ รปฤ ฤ ฤ ฤ ฤ รนรฟฤ ฤ ฤ ฤ รทรฟฤ ฤ ฤ ฤ ฤ ฤ รปฤ รฑฤ e-branch ฤ ฤ ฤ ฤ ฤ ฤ ฤ รปรฟ ฤ ฤ ฤ ฤ ฤ รปฤ รฟฤ ฤ ฤ ฤ ฤ รปฤ ฤ ฤ ฤ รฃฤขฤ ฤ ฤ รปฤ ฤ รทรฟ รนฤ ฤ รนฤ ฤ รปฤ ฤ ฤ รทฤ รปรผรฟฤ ฤ ฤ ฤ ฤ ฤ รทฤ ฤ รทรนฤ ฤ รฎฤ ฤ ฤ รทฤ ฤ ฤ ฤ LCn ฤ ฤ ฤ ฤ ฤ ฤ รทฤ ฤ รทรนฤฃฤ ฤ รทฤ รปฤ ฤ ฤ ฤ ฤ ฤ ฤ >1,-7 ฤ ฤ ฤ ฤ รฝฤ ฤ รป ฤ รฝฤ ฤ ฤ รฝฤ รปฤ ฤ รท ยญฤ รทฤ ฤ รทฤ รทฤ ฤ รทฤ ฤ ฤ ฤ รทฤ รฝยฎ รฃฤ รปรฟรบรฟฤ รปฤ ฤ ฤ ฤ รปฤ ฤ ฤ รฝฤ รปฤ ฤ รปฤ รนรฟรท รปฤ รทรนรนรปฤ ฤ รทฤ ฤ รปฤ ฤ รทรฟ รปฤ รฟฤ รปรฟฤ ฤ ฤ รปรฟฤ รขรฟรปฤ ฤ ฤ ฤ ฤ ฤ ฤ ฤ ฤ ฤ ฤ รฟฤ ฤ รปรฟฤ ฤ ฤ ฤ รนฤ รทฤ

ฤ ฤ รปฤ ฤ ฤ รฝฤ ฤ รฟ รฉรปฤ ฤ ร ฤ รปฤ ฤ ฤ รบฤ รทฤ EE7 รขรปฤ ยฃ รฎรทฤ CL CC ยฃ EC FC รฐรทรธ DC CC ยฃ DJ CC รกฤ ฤ ฤ ฤ รบรท ร ฤ รบฤ ฤ รท รฉรทรผรทฤ ฤ ฤ รฝ I รขรปฤ ยฃ รฎรทฤ CL CC ยฃ EC FC รฐรทรธ DC CC ยฃ DJ CC รดรทฤ ฤ ฤ รบฤ รฟ รฎฤ ฤ ฤ ฤ ฤ ฤ ฤ D รขรปฤ ยฃ รฎรทฤ CL CC ยฃ EC FC รฐรทรธ DC CC ยฃ DJ CC รฐฤ ฤ ฤ รท รฃฤ ฤ ฤ ฤ ฤ รฟฤ ฤ ฤ ฤ ฤ รฟฤ + :<0=: 4-6 รขรปฤ ยฃ รฎรทฤ DC CC ยฃ EC FC รฐรทรธ DC CC ยฃ DJ CC รขรฟรทรนฤฃฤ รฟฤ ฤ รฆรปฤ ฤ รทฤ ฤ ฤ ฤ ฤ รฝฤ รฑฤ รฟฤ รฟฤ ฤ ฤ KC รขรปฤ ยฃ รฎรทฤ CK CC ยฃ EC FC รฐรทรธ DC CC ยฃ DJ CC รฅฤ ฤ ฤ ฤ รปรฟฤ รจฤ ฤ ฤ รฝฤ EHรฝฤ ร ฤ รนฤ ฤขฤ ฤ ฤ ฤ FL รขรปฤ ยฃ รฎรทฤ CL CC ยฃ EC FC รฐรทรธ DC CC ยฃ DJ CC

รชฤ รพรปฤ รป ฤ รปฤ รฟฤ ฤ ฤ ฤ รปฤ รท " DK EK FK ??? 81:)-=;*)63 /: รฑรท ฤ ฤ ฤ ฤ ฤ ฤ ฤ รท ฤ รทรฟ ฤ รฟ ฤ ฤ รฝฤ รปฤ ฤ รปฤ ฤ รฝฤ รฑฤ ฤ ฤ รปรผรทฤ รฎรปรฟฤ รทรฟฤฃฤ ฤ รทฤ ฤ ฤ ฤ ฤ ฤ รทรฟ ฤ ฤ ฤ ฤ รฟฤ รฟฤ ฤ ฤขฤ ฤ ฤ รปฤ ฤ รปฤ รฟฤ ฤ รฟฤ ฤ รฟฤ ฤ ฤ รบรฟรทฤ ฤ ฤ รปรฟฤ ฤ ฤ รฝฤ ฤ ฤ ฤ รฝฤ รฝ ฤ รปฤ รทฤ รทฤ ฤ ฤ

60 60