Basisbeginselen economische sociologie

Stef Adriaenssens

De sociologie heeft als doel en ambitie alle maatschappelijke verschijnselen en sociaal gedrag te beschrijven en te verklaren. Daartoe behoort ongetwijfeld ook alles wat mensen gewoonlijk als ‘economie’ omschrijven: kopen en verkopen, werken en consumeren, geven en nemen, verdelen en belasten. Uiteraard heeft de sociologie geen alleenrecht op de studie van de economie; wel heeft ze een eigen kijk op economische fenomenen in onze samenleving. Deze benadering vindt haar oorsprong in de rijke geschiedenis van de sociologie en aanverwante wetenschappen, zoals de sociale en culturele antropologie.

BASISBEGINSELEN ECONOMISCHE SOCIOLOGIE

Dit handboek geeft een overzicht van de meest fundamentele grondslagen van deze ‘sociologische kijk’ op de economie. Het boek bespreekt hoe de economische en sociologische disciplines elkaar beïnvloed en beconcurreerd hebben doorheen de jaren. Daarnaast wordt uitgelegd hoe de sociologie van het economische leven een verrijking kan betekenen voor een economische analyse. Een van de centrale argumenten is dat in de sociologie een bredere opvatting uitgewerkt wordt over wat economie is. Dat laat toe op een meer diepgaande manier na te denken over de relatie tussen bijvoorbeeld handelen op een markt en giftculturen.

Basisbeginselen economische sociologie is in de eerste plaats bestemd voor mensen die geïnteresseerd zijn in economie en die willen weten hoe er buiten de economische discipline nagedacht wordt over de wereld van markten, prijzen en schaarse middelen.

Stef Adriaenssens doceert Economische sociologie aan de Faculteit Economie en Bedrijfswetenschappen van de KU Leuven. Hij verdedigde een historisch-sociologisch doctoraat dat de relatie tussen religieuze overtuigingen en economische innovatie bij een cohorte vroegindustriële ondernemers (18de-19de eeuw) onderzocht. Vandaag verricht hij onderzoek op het raakvlak tussen samenleving en economie, in het bijzonder over ondergrondse en informele economische fenomenen zoals belastingontduiking, prostitutie en bedelarij.

ISBN 978-94-000-0794-9

www.intersentia.be

9

789400 007949

Stef Adriaenssens

BASISBEGINSELEN

ECON0MISCHE SOCIOLOGIE

BASISBEGINSELEN ECONOMISCHE SOCIOLOGIE

BASISBEGINSELEN ECONOMISCHE SOCIOLOGIE

Stef Adriaenssens

Antwerpen – Cambridge

Basisbeginselen economische sociologie Stef Adriaenssens

Š 2018 Intersentia Antwerpen – Cambridge www.intersentia.be ISBN 978-94-000-0794-9 D/2018/7849/98 NUR 756

Alle rechten voorbehouden. Behoudens uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, op welke wijze ook, zonder de uitdrukkelijke voorafgaande toestemming van de uitgever.

Inhoud

Hoofdstuk 1.

Sociologie als wetenschap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 Inleiding. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 1. Wat sociologie niet is . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 2. Sociologie bestudeert sociaal handelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 3. Sociologie bestudeert sociale feiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 4. Sociologie is een product van sociologen in de samenleving . . . . . . . . . . . . . 12 5. Sociologie is een wetenschap die mythes jaagt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 5.1 Algemene beginselen van de wetenschappelijke oordeelsvorming . . . 18 5.2 Toepassing 1: het Ancien RĂŠgime en de Franse Revolutie . . . . . . . . . . . 22 5.3 Toepassing 2: de uitroeiing van de Europese joden . . . . . . . . . . . . . . . . 23 5.4 Besluit: drie constitutieve elementen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 6. Sociologie is sociale theorie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 7. Sociologie pakt sociale problemen empirisch aan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 8. Sociologie is een product van methodologische innovaties . . . . . . . . . . . . . . 33 9. Sociologie bestudeert de mens in de samenleving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 10. Sociologie bestudeert de samenleving in de mens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 Eindnoten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Concepten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 Hoofdstuk 2.

Cultuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Inleiding. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Het concept cultuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Sociale constructies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Normen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4. Instituties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5. Deviantie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Eindnoten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Concepten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Intersentia

45 47 47 52 55 58 62 68 69

v

Inhoud

Hoofdstuk 3.

Sociale relaties en netwerken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Inleiding. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Groeperingen en sociale verbanden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Cohesie, interdependentie en sociale solidariteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.1. Emile Durkheim: het cement van de samenleving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.2. Alexis de Tocqueville: het middenveld als sociaal cement . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.3. Cohesie in de hedendaagse netwerkanalyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Netwerken in de sociologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.1. Georg Simmel: het begin van de netwerkanalyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.2. Hedendaagse netwerkanalyse in de sociologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4. Van netwerk naar sociaal kapitaal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5. Een economische toepassing: concentratie van economische elites . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Eindnoten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Concepten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

71 73 74 77 77 79 81 82 83 84 87 91 92 93

Hoofdstuk 4.

Macht, gezag en hulpbronnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 Inleiding. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 1. Macht en gezag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 2. Macht is beschikking over de productiemiddelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 3. Macht is sociale sluiting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 4. Types van beschikkingsmiddelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 5. Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 Eindnoten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 Concepten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 Hoofdstuk 5.

Sociale verandering en modernisering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Inleiding. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. De historische inbedding van de sociologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Moderniteit als een breuk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. De benadering van de historische sociologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.1. Een door theorie gedreven aanpak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.2. Een comparatieve aanpak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.3. De lange termijn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4. Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Eindnoten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Concepten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

vi

115 117 118 121 126 126 130 132 134 136 137

Intersentia

Inhoud

Hoofdstuk 6.

Het ontstaan van de sociologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Inleiding. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. De Methodenstreit in de Duitse economie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. De Franse receptie van de methodestrijd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. De Duitse ‘Sonderweg’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4. Een ideaaltypische vergelijking tussen sociologie en economie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Eindnoten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Concepten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

147 149 153 155 156

Hoofdstuk 7.

Kannibalisme en de imperialistische ambitie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Inleiding. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Gary Becker en het economisch imperialisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Sociologen en de economie: de Nieuwe Economische Sociologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.1. Granovetter: de aanzet tot de ‘New Economic Sociology’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.2. De bloei van de Nieuwe Economische Sociologie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Eindnoten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Concepten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

157 159 160 169 169 173 175 176

Hoofdstuk 8.

Diffusie en inspiratie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Inleiding. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. De Nieuwe Institutionele Economie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Rationele handelingstheorieën . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.1. Elementen uit de economische wetenschap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.2. Elementen ontleend aan de sociologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Eindnoten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Concepten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

177 179 179 186 186 191 195 196 197

Hoofdstuk 9.

Economisch handelen en economische instituties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Inleiding. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Economisch handelen is meer dan marktruil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.1. Wat is economisch handelen? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.2. Drie ideaaltypische mechanismen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.3. Casus: de enclave-economie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Economisch handelen is ingebed in het sociale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Economische structuren als historisch product . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Intersentia

139 141 143

199 201

202 202 204 207 207 210

vii

Inhoud

4. Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214 Eindnoten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215 Concepten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216 Hoofdstuk 10.

Kapitalisme als economische organisatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Inleiding. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Wat kapitalisme is . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. De genese en dynamiek van het kapitalisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.1. Het Westen en dan de rest? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.2. Het kapitalisme als expanderend systeem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Kapitalisme of ‘kapitalismes’? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.1. Een klassieke typologie: Max Weber . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.2. Liberale versus gecoördineerde systemen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4. Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Eindnoten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Concepten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

217 219 219 225 225 229 232 233 234 238 240 242

Hoofdstuk 11.

Reciprociteit en giftrelaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Inleiding: de ‘deadweight loss of Christmas’. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. De oorsprong van het denken over reciprociteit: Marcel Mauss over de gift . . . . . . . . . . .

1.1. Potlatch en Kula als archetypes van de gift . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.2. Aard en functies van de gift . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.3. Types van reciprociteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Evergetisme als grootschalig reciproque systeem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Gifteconomieën in een kapitalistische samenleving. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.1. De ideologie van de gift onder het kapitalistisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.2. Functies van reciprociteit in de kapitalistische samenleving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.3. Concurrentie tussen giften en ruil. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4. Besluit: het statuut van grootschalige reciproque systemen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Eindnoten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Concepten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

243 245 247 248 250 253 255 258 259 261 263 265 266 268

Hoofdstuk 12.

Staatse redistributie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Inleiding. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Ontstaan van de staat: de belastingstaat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.1. Wat is de staat? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.2. Redistributie van wat? Geweldmiddelen en belastingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. De welvaartsstaat: origine en typologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

269 271 272 273 275 279

viii

Intersentia

Inhoud

2.1. Definitie en korte historiek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.2. Uitgebreidheid van redistributie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.3. Types van welvaartsstaten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Eindnoten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Concepten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

280 281 283 286 287

Referenties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289

Intersentia

ix

1

Sociologie als wetenschap

Inleiding

3

1. Wat sociologie niet is

3

2. Sociologie bestudeert sociaal handelen

6

3. Sociologie bestudeert sociale feiten

9

4. Sociologie is een product van sociologen in de samenleving

12

5. Sociologie is een wetenschap die mythes jaagt

18

5.1

Algemene beginselen van de wetenschappelijke oordeelsvorming

18

5.2

Toepassing 1: het Ancien RĂŠgime en de Franse Revolutie

22

5.3

Toepassing 2: de uitroeiing van de Europese joden

23

5.4

Besluit: drie constitutieve elementen

26

6. Sociologie is sociale theorie

26

7. Sociologie pakt sociale problemen empirisch aan

28

8. Sociologie is een product van methodologische innovaties

33

9. Sociologie bestudeert de mens in de samenleving

37

10. Sociologie bestudeert de samenleving in de mens

39

Eindnoten

41

Concepten

44

Hoofdstuk 1. Sociologie als wetenschap

Inleiding Om de sociologie als discipline te plaatsen, leggen we de meest opvallende kenmerken van het gebied uit aan de hand van tien stellingen. Zoveel als mogelijk wordt elke stelling verklaard en geĂŻllustreerd met klassieke en hedendaagse sociologische praktijkvoorbeelden. De stellingen luiden als volgt: 1. Wat sociologie niet is 2. Sociologie bestudeert sociaal handelen 3. Sociologie bestudeert sociale feiten 4. Sociologie is een product van sociologen in de samenleving 5. Sociologie is een wetenschap die mythes jaagt 6. Sociologie is sociale theorie 7. Sociologie pakt sociale problemen empirisch aan 8. Sociologie is een product van methodologische innovaties 9. Sociologie bestudeert de mens in de samenleving 10. Sociologie bestudeert de samenleving in de mens

1. Wat sociologie niet is Sociologie is geen anti-economisme Er bestaat een economengrapje over reĂŻncarnatie. Goede economen worden herboren als natuurkundigen; slechte economen komen terug op de wereld als sociologen. De veronderstelling die hieraan ten grondslag ligt, is dat sociologie een soort van halfwassen economie zou zijn. Dat zou tegelijk verklaren waarom sociologen zich afzetten tegen de economische wetenschap, en zelfs haar geldigheid in het geheel betwisten: wie lager gerangschikt staat heeft vaak een zekere nijd tegen wat boven hen staat. Deze houding heet anti-economisme.1 Anti-economisme bestaat uit een geheel van kritieken die zich verzetten tegen de fundamenten van de mainstream economische wetenschap. Hoewel ze erg divers zijn, hebben deze kritieken met elkaar gemeen dat ze veronderstellen dat de wereld in zijn geheel, of de sociale wetenschappen in het bijzonder, beter af zouden zijn zonder de economische wetenschap. Heel wat economen geloven dat deze houding algemeen aanvaard is onder sociologen. Op zich is dit oordeel begrijpelijk. Heel wat sociologen hebben de vermoeiende gewoonte om de (economische) sociologie te definiĂŤren als een soort van anti-economie. Sociologie ontleent dan haar identiteit aan het verschil met de economische wetenschap. Dat hoeft niet eens helemaal verkeerd te zijn2, maar het kan de indruk wekken dat dit het hele doel van de (economische) sociologie is. Een rechtgeaarde kritiek op de uitgangspunten van de economische wetenschap, of een inventaris van de verschillen in invalshoek tussen economie en sociologie maken nog geen anti-economisme.

Intersentia

3

Basisbeginselen economische sociologie

Laat ons het erop houden dat het anti-economisme het kind met het badwater weggooit, en dat het een – misschien troostend – simplisme is dat deze houding enkel van sociologen afkomstig zou zijn. Natuurlijk bestaan er sociologen die weinig goeds zien in de economische wetenschap, net als het omgekeerde. Maar te gronde hebben beide wetenschappen meer met elkaar gemeen dan dat ze verschillen van elkaar. Ondanks diepgewortelde verschillen van mening hebben beide wetenschappen het over het handelen van mensen, hoe ze hun handelingen coördineren en hoe ze samenleven. Zowel de sociologie als de economie zijn met andere woorden sociale wetenschappen.

Sociologie is geen socialisme Het zal sommigen verbazen, ontgoochelen zelfs, maar in haar geheel heeft de sociologie als wetenschap geen ideologische voorkeur. Dat neemt natuurlijk niet weg dat de meeste sociologen ideologische voorkeuren huldigen, net zoals dat geldt voor artsen, dieven en accountants.

Maar voor de sociologie bestaat geen eenduidige politiek-ideologische marsorder. Dat geldt even goed voor de sociologie als wetenschap, voor de sociologie in het verleden, als voor de grondslagen van de sociologische wetenschap. Onder de grondleggers zijn er, net zoals onder de hedendaagse sociologen, aanhangers van zowat alle gezindten. Karl Marx was de grondlegger van het communisme en socialisme zoals we dat in de 20ste eeuw als politieke macht hebben gekend, Max Weber en Alexis de Tocqueville zouden we vandaag liberalen met conservatieve trekjes noemen, Emile Durkheim is volgens sommige commentatoren een onvervalste conservatief, wat dan weer tegengesproken wordt door anderen die hem een ethische socialist noemen.

Wat ze allemaal wel gemeen hebben, is hun vermogen om eigen meningen te onderwerpen aan consistente theorievorming en een open confrontatie met de werkelijkheid. Kortom, er bestaat een onloochenbaar spanningsveld tussen de waarden en ideologische overtuigingen die wetenschappers huldigen, en de eisen van afstandelijkheid die de wetenschapsbeoefening stelt (over dit probleem, zie stelling 4). Maar dat neemt niet weg dat de sociologie op zich geen eigen politiek programma heeft.

Sociologie is meer dan een verhaal Het grapje doet de ronde dat de sociologen geen reden hebben om te klagen over het feit dat er geen Nobelprijs voor de Sociologie bestaat. Er bestaat immers al een Nobelprijs voor de Literatuur, dus is de fictie al ruim bedeeld. Dit verwijt kan dubbel geïnterpreteerd worden. Als sneer aan de sociologie dat hun verklaringen minder kracht zouden hebben dan andere wetenschappers, is het hier niet op zijn plaats. Een dergelijke uitspraak hoort na het bestuderen van een wetenschap, niet bij de inleiding. Er is evenwel een ernstiger reden om dit grapje als vertrekpunt te nemen voor een omschrijving van wat de sociologie niet is: een sociologische verklaring is iets anders dan een verhaal vertellen.3

4

Intersentia

Hoofdstuk 1. Sociologie als wetenschap

Wat bedoelen we dan wanneer we het over een verhaal hebben? Een verhaal is een uitleg zoals het gebeurd zou kunnen zijn. Er bestaat overigens geen twijfel over dat verhalen een nuttig instrument zijn om wetenschappelijke verklaringen te bouwen. Verhalen hebben nut omdat ze neerkomen op het bedenken van mogelijke verklaringen. Deze mogelijke verklaringen kunnen dan geconfronteerd worden met de werkelijkheid zoals ze is. Verhalen in die betekenis hebben de status van theorie of hypothesen. In een tweede betekenis zijn verhalen een relaas van de werkelijkheid zoals die mogelijk had kunnen zijn, maar niet is. Deze benadering in termen van mogelijke werelden wordt erg vaak gebruikt om oorzaak-gevolg relaties te kunnen ontdekken. Neem het eenvoudige voorbeeld van Jan die een raam stukgooit. Om Jans schuld aan het kapotte raam vast te stellen, verbeelden we ons een mogelijke wereld in waarin Jan geen steen had gegooid.

Had Jan de steen niet gegooid, dan was het raam niet gebroken.4 Hoe nuttig verhalen dus ook kunnen zijn, het is van het grootste belang om steeds voor ogen te houden dat het geen echte verklaringen zijn. Het is een model dat kan dienen om de werkelijkheid mee te vergelijken, geen verklaring voor de werkelijkheid zelf. In de sociologie wordt zelden volstaan met een model. Het is pas nadat ook werkelijk is aangetoond, of op zijn minst nadat aannemelijk is gemaakt, dat een bepaald model ook echt overeenstemt met de werkelijkheid dat sociologen spreken over een afdoende verklaring. Overigens schuilt hier een belangrijk stijlverschil tussen de sociologische en de economische discipline. Economen zullen vaak een model ontwikkelen van de werkelijkheid dat logisch en consistent is. Dat is dus een verhaal. Het testen of het verhaal ook daadwerkelijk een verklaring is van de werkelijkheid zoals ze zich voordoet is dan een opdracht die later aangepakt moet worden.

Sociologie praat het verwerpelijke niet goed Twee dieven zijn samen aan het werk. Zegt de ene dief: “Morgen kan ik niet met jou op stap: ik ga naar de plechtige diploma-uitreiking. Ik heb in avondonderwijs een graad in de sociologie behaald.” Antwoordt de andere dief, geschrokken: “Ga je het dievenbestaan dan opgeven?” “Nee”, antwoordt de kersvers gediplomeerde, “maar nu weet ik wel waarom ik het doe.”5 Dit grapje illustreert een wijdverbreid verwijt aan de sociologie en aan sociologen. De sociologie zou te veel proberen om allerlei verwerpelijke zaken ‘goed te praten’.

Dit oordeel is gebaseerd op een misverstand, namelijk dat de sociologie een onderscheid kan maken tussen goed en kwaad. De waarheid is: sociologie kan het verwerpelijke niet goedkeuren, omdat ze als discipline niets ‘verwerpelijks’ kent. Als wetenschap is de sociologie goed geplaatst om te analyseren wat mensen en samenlevingen als goed of fout definiëren en hoe ze omgaan met handelingen die tegen deze indeling ingaan. Maar wat ze niet kan, is zeggen wat verkeerd is of wat gedaan moet worden. Als de sociologie haar werk goed doet, dan kan ze wel mee helpen om goed geïnformeerde keuzes te maken.

Intersentia

5

Basisbeginselen economische sociologie

Niettemin is deze stelling wat kort door de bocht. In de werkelijkheid is de relatie tussen de sociologie en ethisch en ideologisch geïnspireerde oordelen natuurlijk veel ingewikkelder. Zo zullen we in een van de volgende stellingen bespreken hoe de sociologie ontstaan is vanuit de nood om antwoorden te formuleren op maatschappelijke problemen in de late 19de eeuw. De sociologie was in die betekenis een poging om af te stappen van een al te moraliserende beoordeling of veroordeling van de samenleving, en een meer zakelijke, analytische en wetenschappelijke benadering op te bouwen. Deze ambitie heeft natuurlijk morele implicaties, en is vaak moreel geïnspireerd. De relatie tussen sociologische en morele oordelen zullen we in stelling 4 verder toelichten.

2. Sociologie bestudeert sociaal handelen Belangrijker dan de vraag wat de sociologie niet is, is de vraag waar deze wetenschap dan wel voor staat. De meest voor de hand liggende manier om een wetenschap af te bakenen, is haar object te beschrijven. Het hierboven geëvoceerde gesprek tussen twee dieven over de sociologie, illustreert dat de sociologie handelt over hoe mensen omgaan met andere mensen. Die omgangsvormen refereren aan wat er bestaat tussen mensen. Sociologie is dan de wetenschap van het samenleven, of de wetenschap van de samenleving. Dat kan je inderdaad beschouwen als de kern van wat de sociologie bestudeert: sociale fenomenen. Voor de sociologie is het dus duidelijk dat ze zich met ‘het sociale’ bezighoudt. Hoewel ongetwijfeld correct, hebben we meer informatie nodig om deze algemene referentie aan het sociale goed te begrijpen.

Vele sociologen zien als object van de sociologie het sociaal handelen.6 Sociaal handelen is een deelverzameling van het handelen, dat op zijn beurt een deelverzameling is van het geheel van het menselijke gedrag.

Gedrag is de ruimste categorie van menselijk uiterlijk vertoon. Alles wat wij doen, kan je gedrag noemen: niezen, ademen, notities nemen of een uurtje gaan lopen zijn alle gedragingen. Handelingen vormen een deelverzameling van de categorie ‘gedrag’. Menselijk gedrag is een handeling als we ze kunnen omschrijven als intentioneel, dat wil zeggen: met een bedoeling of intentie. In de vorige reeks voorbeelden zullen dat altijd de twee laatste voorbeelden zijn. Let wel op: sommige vormen van gedrag die geen handeling zijn, zoals ademen, worden soms wel intentioneel gedaan. Als de dokter bijvoorbeeld vraagt diep in en uit te ademen, zal de daarop volgende gedraging intentioneel gebeuren en dus een handeling zijn. Maar het grootste deel van de dag gebeurt ademen onbewust en dus zonder intentie, en is het daarom een gedraging die geen handeling is. Essentieel aan het onderscheid tussen niet-intentioneel gedrag en handelen is dat het laatste per definitie niet ‘zinloos’ kan zijn, dat handelingen steeds een zekere betekenis hebben voor wie ze uitvoert.

Sociaal handelen tot slot is op zijn beurt een deelverzameling van handelen. Het is elk handelen dat zinvol op anderen betrokken is. Dat is uiteraard meer, en eigenlijk iets anders, dan gedrag dat mensen samen vertonen. Een beroemd voorbeeld van gezamenlijk gedrag dat geen sociaal han-

6

Intersentia

Hoofdstuk 1. Sociologie als wetenschap

delen is, is het volgende: wanneer het plots begint te regenen, reageren de mensen min of meer tegelijkertijd door hun paraplu’s te openen. Dit is evenwel geen sociaal handelen, omdat het niet op andere mensen betrokken is. Opnieuw moet opgemerkt worden dat sommige handelingen afhankelijk van de context sociale en niet-sociale handelingen kunnen zijn. Neem de handeling van bidden. Wie helemaal alleen thuis een gebed opzegt, handelt niet sociaal. Maar wie naar de kerk of de moskee gaat en daar samen met andere gelovigen een gebed opzegt, handelt wel sociaal. Immers, het ritme, de inhoud en de cadans worden gecoördineerd door een voorganger of door de groep. De handeling van bidden in groep is dus onvermijdelijk sociaal.

Figuur 1. Gedrag, handelen en sociaal handelen

Merk op dat de sociologie en de economie met elkaar gemeen hebben dat ze sociale handelingen als studieobject hebben. Economische activiteiten zijn immers bijna altijd sociaal. Uitzonderingen zijn zeldzaam. Misschien is de enige doorgedreven exceptie de overleving van Robinson Crusoe, de held in de 18de-eeuwse roman van Daniel Defoe.7 Deze roman is een populair stijlbeeld voor vele economen. Niettemin is het economische bestaan van de eenzame Robinson op zijn eiland fundamenteel anders dan dat van echte menselijke economieën. Robinson moest immers helemaal alleen zien te overleven. Werkelijke menselijke economieën zijn evenwel op interactie gebouwd. Elke handeling op de markt bijvoorbeeld, dus elke vorm van kopen of verkopen, is uit zijn aard sociaal. Zo laat een markt zich het gemakkelijkst omschrijven als een institutie die vraag en aanbod wederzijds coördineert. Dit coördinatiemechanisme maakt handelingen op een markt per definitie sociaal.

Er bestaat een typologie van een aantal grondcategorieën van het menselijk (sociaal) handelen.8 Deze types komen overal en altijd voor waar mensen leven, ongeacht tijd of plaats. Er zijn vier grondcategorieën: affectief, traditioneel, waarderationeel en doelrationeel handelen. Zij ontlenen hun bestaan aan de oriëntatie van de handeling van het handelende individu. Anders gezegd: er is zingeving door het handelende individu. Daarom wordt ook gesproken over subjectief en met zin geladen gedrag. Op die manier is elk type van handelen op zijn manier begrijpelijk gedrag, omdat het een betekenis heeft voor diegene die handelt. Roept een bewoner van het regenwoud

Intersentia

7

Basisbeginselen economische sociologie

de goden aan om een goede jacht af te smeken, dan is dit gedrag alleszins begrijpelijk als we zijn overtuigingen kennen. Zijn handelingen zijn gericht op het bereiken van een duidelijk doel.

Doelrationeel handelen vindt zijn oorsprong in de verwachtingen die bestaan ten aanzien van de dingen, van mensen, van de samenleving, van god, kortom van de wereld rondom ons. Deze verwachtingen worden beschouwd als voorwaarden of manieren om de doelen van het individu mogelijk te maken. Het hierboven beschreven voorbeeld van de jager die de goden vraagt om een goede jacht, is een illustratie van doelrationeel handelen. Het gebruikte middel is de smeekbede. Doelrationeel handelen vooronderstelt dus een bewuste afweging van middelen die ingezet worden om gestelde doelen te bereiken. Wie van punt A de kortste weg naar punt B probeert te bereiken, handelt doelrationeel. Wie een goed verkoopt aan de hoogst mogelijke prijs, eveneens.

Waarderationeel handelen is gedrag dat gesteld wordt omwille van de waarde van het gedrag zelf, onafhankelijk van het mogelijk effect ervan, zoals succes, winst of de minimalisering van kosten.

Dat is het centrale verschil met doelrationeel handelen, waar de waarde van de handeling ligt in een extern doel. Een zelfmoordterrorist en een profeet handelen allebei waarderationeel wanneer de eerste zichzelf opblaast en de tweede het Woord verspreidt. Beider handelingen worden bepaald door hun overtuiging dat ze de wil van god uitvoeren, ongeacht de effecten van het gedrag. Maar ook het handelen van de politieagent die weigert een verdachte te slaan, ongeacht de gevolgen daarvan, handelt waarderationeel. Wanneer hij dat evenwel enkel doet om straf te ontlopen, is zijn handelen uiteraard doelrationeel. Waarderationeel handelen is niet beperkt tot gedrag dat sterk op morele of ethische overtuigingen is gebaseerd. Wie muziek beluistert enkel omwille van de schoonheid ervan, vindt waarde in de handeling zelf, niet in een of ander effect ervan. Luisteren naar Charlie Parker, kijken naar een schilderij van Rousseau of genieten van een theaterstuk zijn esthetische genoegens die waarderationeel (kunnen) zijn, precies omdat het doel van de handeling in zichzelf besloten ligt.

Affectief handelen wordt bepaald door de gevoelsmatige toestand en de affecten van de actor. Het affectieve handelen heeft geen patroon van rationeel gedrag, dit in tegenstelling tot instrumenteel en waarderationeel gedrag. De man (of vrouw) die in een woede-uitbarsting het servies kapot slaat, handelt affectief, net zoals dat geldt voor de emotionele huilbui en het hartstochtelijke geknuffel nadat de ruzie is bijgelegd. Het verschil met de rationele vormen van handelen ligt in de oorzakelijke relatie tussen een expliciete deliberatie en de handeling, die afwezig is of zwakker bij niet-rationele vormen van handelen.

Als ingewortelde gewoontes het gedrag bepalen, is er sprake van traditioneel handelen. Net als affectief handelen, is traditioneel handelen een niet-rationeel proces. Zo is het vaste ochtendritueel van vele mensen een vorm van traditioneel handelen, maar handelen we ook verrassend vaak traditioneel bij het doen van onze dagelijkse inkopen.

Wat leert deze typologie ons? Vooreerst toont deze benadering dat er niet zoiets bestaat als totaal ‘zinloos’ handelen. Dat is een belangrijk element van het onderscheid tussen ons dagelijks taalge-

8

Intersentia

Hoofdstuk 1. Sociologie als wetenschap

bruik en sociaalwetenschappelijke taal. In het dagelijkse taalgebruik zijn we geneigd om gedrag dat we niet zo goed begrijpen, te klasseren als zinloos of stuurloos gedrag. Dat is evenwel hoogst zelden het geval. Zo is de kans groot dat bij wat we in het dagelijks taalgebruik ‘zinloos geweld’ noemen, het meestal om affectief handelen gaat.

Er zijn ook twee vaststellingen die ons nu al toelaten om enkele opvallende verschillen tussen de benadering van economen en sociologen te tonen. Vooreerst zijn sociologen er doorgaans van overtuigd dat er ook zinvol gedrag bestaat dat niet rationeel is. En verder is er meer dan één soort rationeel handelen.

De relevantie van die eerste vaststelling valt moeilijk te overschatten. Waar economen beginnen bij de vooronderstelling dat mensen door de bank genomen rationeel handelen, maken sociologen een dergelijke assumptie niet. De vraag daarbij is natuurlijk hoe we rationaliteit dan moeten begrijpen. We noemen een handeling rationeel wanneer ze gebaseerd is op en volgt uit deliberatie of overleg, minstens binnenin een individu, soms ook tussen mensen.9 De typologie maakt duidelijk dat er evenzeer handelingen bestaan die niet rationeel maar toch verstaanbaar en begrijpelijk zijn, zoals een passionele misdaad (affectief) of onnadenkend ‘dank u’ zeggen (traditioneel). Overigens houden ook economen die zich met praktische zaken bezighouden rekening met dit gegeven. Veel marketingacties en -strategieën zijn bijvoorbeeld gericht op het verbinden van positieve gevoelens met het kopen van een bepaald product.

De tweede vaststelling is dat er verschillende vormen van rationaliteit en van rationeel handelen bestaan. In de economie wordt er doorgaans van uitgegaan dat je rationaliteit gerust mag gelijkstellen aan doelrationeel handelen. Alle andere handelingen zouden dan niet-rationeel zijn.

Dat is, als we uitgaan van het bovenstaande schema, niet correct. Waarderationeel handelen is immers van een ander type, maar evenzeer rationeel. Zo is een zelfmoordterrorist die zichzelf opblaast perfect rationeel, maar dan niet noodzakelijk op een doelrationele wijze. Wat ontbreekt, is een bewuste afweging van ingezette schaarse beschikkingsmiddelen, zoals tijd of geld, tegen het bereikte of beoogde doel. Niettemin voldoet een waarderationele handeling aan de vereiste van een handeling die gebaseerd is op beredeneerd overleg.

3. Sociologie bestudeert sociale feiten In de vorige stelling hebben we gezegd dat de sociologie als object het sociale heeft. Dat is ingevuld met behulp van het begrip sociaal handelen. Maar sociologen zijn het niet eens over de wijze waarop het sociale begrepen moet worden. Als alternatief voor sociaal handelen, hebben andere sociologen aandacht besteed aan het sociale als iets dat buiten en boven individuen bestaat.

Enigszins vereenvoudigd zien we dus twee mogelijke benaderingen in omschrijvingen van het object van de sociologie: 1° de idee dat individuen handelen met anderen, en rekening houden met anderen en 2° het bestaan van fenomenen boven individuen, zoals de samenleving. De eer-

Intersentia

9

Basisbeginselen economische sociologie

ste benadering vertrekt van individuen, de tweede van wat boven en buiten individuen bestaat.

In deze vorige stelling bespraken we de eerste benadering, hier introduceren we de bovenindividuele benadering van het sociale.

‘Sociaal feit’10 is het meest gebruikte klassieke begrip om te benadrukken dat het sociale boven individuen staat, eerder dan dat het individuen met elkaar verbindt. Met het begrip ‘sociaal feit’ wordt benadrukt dat sociale fenomenen niet alleen tussen individuen bestaan, maar ook dat ze aan individuen vooraf gaan. Dat betekent ook dat mensen zich niet zomaar aan het sociale kunnen onttrekken als ze dat zouden willen, dat het zich aan hen oplegt als ware het een ding.

Neem het voorbeeld van wat wij met elkaar spreken. Taal is een uitstekend voorbeeld van een sociaal feit. We zijn allemaal opgegroeid in een omgeving waar een taal, bijvoorbeeld het Nederlands, bestond vooraleer we ter wereld kwamen. We hebben er niet voor gekozen, we konden geen alternatief overwegen, het was er gewoon. Er is nog iets merkwaardigs aan de hand met de taal die we spreken. Redelijkerwijs kunnen we aannemen dat het Nederlands niet zal sterven samen met onze eigen individuele dood. De taal die we spreken is dus werkelijk iets dat buiten ons staat: we hebben er niet voor gekozen, en het is voor zijn voortbestaan ook niet afhankelijk van ons (maar wel van alle sprekers van onze taal samen). Tegelijk is diezelfde taal wel in ons, verbindt ze ons met andere mensen, ontlenen we er een stuk van onze identiteit aan, maakt ze ons tot wat we zijn.

Overigens is er met taal ook vanuit economisch perspectief iets merkwaardigs aan de hand. Economen zijn vertrouwd met het fenomeen van de collectieve goederen. Dat zijn goederen waarvan iedereen samen kan genieten omdat consumptie door de een niet ten koste gaat van consumptie door de ander.11 Voorbeelden van collectieve goederen zijn dijken of de lucht die we inademen.

Wanneer iemand gebruikmaakt van zuiver collectieve goederen, dan sluit dat gebruik niet uit dat een ander van datzelfde goed kan genieten. Het is dus niet omdat we lucht ademen dat onze buur minder lucht zou hebben. Wel, taal is een ‘goed’ dat nog anders gewaardeerd wordt, reden waarom we het een hypercollectief goed noemen.12 De waarde van hypercollectieve goederen neemt toe naargelang er meer gebruikers zijn. De waarde van het beheersen van een taal neemt toe naargelang er meer mensen ‘gebruik van maken’ (lees: de taal spreken en beheersen).13 Zoals het voorbeeld van taal duidelijk moet maken, laat een sociaal feit zich omschrijven als datgene dat buiten individuen om bestaat, en er druk op uitoefent. Omdat sociale feiten zich buiten ons bevinden, noemen we ze objectief. Bovendien ontlokt elke poging om zich aan een sociaal feit te onttrekken een gevolg: wie sociale feiten niet respecteert, lokt sancties uit, zowel formele als informele. Denk aan wat gebeurt wanneer iemand zou weigeren begrijpelijk Nederlands te spreken: de sancties zouden bestaan uit onbegrip, misschien zelfs boosheid. In sommige gevallen zouden zelfs formele sancties volgen, bijvoorbeeld wanneer we een onbegrijpelijke taal zouden hanteren bij een belastingaangifte, tijdens een ondervraging door de politie of tijdens een taalexamen.

10

Intersentia

Hoofdstuk 1. Sociologie als wetenschap

Uiteraard is het niet voldoende om vast te stellen dat sociale feiten een zeker sanctionerend vermogen hebben om te besluiten dat mensen daarom netjes binnen de lijntjes zouden kleuren. Wel integendeel: zowat elke regel die uit sociale feiten voortvloeit, wordt wel eens overtreden. Dat maakt dat sociale feiten steeds twee kanten hebben: hun dwingend vermogen, waardoor ze doorgaans gerespecteerd worden, en hun overtreding. Durkheims studie over zelfdoding14 was ongetwijfeld de meest spectaculaire klassieke analyse die gebouwd is op dit kenmerk van sociale feiten. De eerste vaststelling die hij daarvoor doet, is dat er geen samenleving bestaat zonder zelfdoding, en dat doorheen de jaren de cijfers vaak vrij stabiel zijn.

Daaruit besluit Durkheim dat zelfdoding sociaal gezien een ‘normaal’, dit wil zeggen door de samenleving bepaald verschijnsel is. Dat neemt niet weg dat zelfdoding heel verschillende oorzaken kan hebben. Sommige vormen van zelfdoding vloeien voort uit het feit dat mensen erg goed geïntegreerd zijn in de samenleving. Dat geldt bijvoorbeeld voor de zelfdoding die in verband staat met het redden van de eer. Daarvan bestaan vele historische illustraties: harakiri of sepuku in Japan, zelfverbranding van weduwen in India, en meer in het algemeen allerlei patriottische zelfopofferingen in oorlogen. Dit soort zelfdoding noemt Durkheim de altruïstische zelfdoding. Omgekeerd zal het aantal zelfdodingen ook toenemen als de sociale integratie afneemt, in tijden van maatschappelijke crisis dus. In principe is dit soort zelfdoding het gevolg van een tekort aan regulering van menselijke noden en verwachtingen. Dit staat in tegenstelling tot zelfdodingen die voortvloeien uit een precies gehoorzamen aan bepaalde sociale regels. Deze zelfdoding heet anomisch naar het begrip anomie, dat voor regelloosheid staat.

Enkele andere begrippen refereren ook aan de bovenindividuele opvatting van ‘het sociale’. Ze zijn dus niet gelijk aan sociaal handelen of aan het interageren tussen individuen.

Een belangrijk concept in de sociologie en in andere sociale wetenschappen is in de eerste plaats het begrip ‘sociale structuur’. Meestal wordt sociale structuur gedefinieerd als het geheel van posities en groeperingen die in de samenleving voorkomen, en de relaties die ertussen bestaan.

Centraal in het concept ‘sociale structuur’ staat dus de structuur van relaties tussen leden van groepen, zowel intern als extern. De externe dimensie refereert dus aan relaties tussen leden van verschillende groepen.

Verder is er het begrip sociaal systeem: dat is een min of meer autonoom onderdeel van de samenleving met eigen regels die de relatie tussen personen en activiteiten regelen. Het geheel van de sociale systemen is dan de samenleving. Er is, en dat is een belangrijke kwalificatie, een essentieel verschil tussen het begrip sociaal systeem en organisaties. Organisaties zijn fenomenen die instrumenteel en met een expliciet doel opgericht zijn door identificeerbare oprichters. Sociale systemen daarentegen zijn spontaan ontstaan, ze zijn niet geschapen uit een bewuste handeling van een of meerdere individuen, maar ontstonden min of meer ongewild uit het handelen en coördineren van talloze handelingen.

Intersentia

11

Basisbeginselen economische sociologie

4. Sociologie is een product van sociologen in de samenleving Je kan er niet omheen: wie de samenleving of het sociale wil bestuderen, kijkt vaak naar zijn of haar eigen navel. In principe bestuderen we op die manier immers datgene waarvan we zelf ook deel uitmaken. Deze vaststelling geldt voor vele mens en sociale wetenschappers, maar niet of in veel mindere mate voor een scheikundige, een fysicus, een bioloog, een wiskundige, en zelfs voor een oudheidkundige of een antropoloog.

Deze merkwaardige relatie van de socioloog met zijn studieobject wordt mooi geïllustreerd door de autobiografische bespiegelingen die sociologen aan het papier toevertrouwden. Enkele voorbeelden maken veel duidelijk.

De Russisch-Amerikaanse socioloog Pitirim Sorokin (1889-1968) publiceerde een selectie uit zijn dagboek ten tijde van de Russische Revolutie. Sorokin was een fenomeen: als halve wees, kind van een Russische vader en een Komi moeder, groeit hij op bij zijn rondzwervende vader.

Hij wordt opgemerkt en opgeleid tot leraar in een religieuze school. In 1909 slaagt hij erin toegelaten te worden tot de universiteit van Sint-Petersburg, waar hij een diploma recht behaalt (sociologie bestond nog niet als afzonderlijke discipline). Zijn doctoraat zou hij pas behalen na de Russische revolutie, in 1920, op een sociologisch proefschrift. Ten tijde van de revolutie van 1917 en de daaropvolgende burgeroorlog, waarin hij zich actief mengde, verricht Sorokin zowel theoretisch werk als pogingen om de revolutie en de hongersnood empirisch te bestuderen. In dit fragment verhaalt Sorokin hoe hij, ondanks de vele persoonlijke moeilijkheden, toch pogingen doet om de heersende hongersnood te bestuderen15: Als hoofdonderwerp van mijn studie koos ik de invloed van honger op het menselijk gedrag, het sociale leven en de organisatie van de maatschappij. Voor dit onderzoek beschikte ik over de nodige persoonlijke ervaring, en ik maakte ook gebruik van persoonlijke contacten in mijn eigen omgeving.

De invloed van voedsel en nijpend voedselgebrek op het gedrag van de mens was nooit eerder serieus onderzocht. (…) Ik had de honger in de stad bestudeerd, en nu had ik een uitgestrekt laboratorium: de uitgehongerde dorpen in Rusland. In de winter van 1921 vertrok ik naar de uitgehongerde gebieden van de provincies Samara en Saratov voor wetenschappelijk onderzoek naar verhongering. (…)

In de middag bereikten we het dorp N. Het leek uitgestorven. De huizen waren verlaten, ze hadden geen dak, en waar ramen en deuren waren geweest gaapten holen. De strodaken van de huizen waren sinds lang verwijderd en opgegeten. Er waren natuurlijk geen dieren in het dorp, geen koeien, paarden, schapen, geiten, honden, katten of zelfs kraaien. Alles wat leefde, was opgegeten. Een doodse stilte hing over de besneeuwde wegen tot we een zacht geknars hoorden; een slee kwam in zicht, getrokken door twee mannen en een vrouw, en op die slee lag een lijk. Nadat ze de slee een eindje hadden voortgesleept, bleven ze staan en lieten ze zich uitgeput in de sneeuw vallen. Met doffe blik keken ze naar ons toen we dichterbij kwamen, en met pijn in het hart keken wij naar hen. Ik had hongergezichten gezien in de stad, maar zulke levende skeletten als deze drie mensen had ik nog nooit eerder aanschouwd. Ze waren in vodden gehuld, ze rilden van de kou, en hun gezichten waren niet doodsbleek maar blauw, donkerblauw met gele vlekken.

12

Intersentia

Hoofdstuk 1. Sociologie als wetenschap

Het volgende citaat komt uit een biografisch interview met de Duitse socioloog Norbert Elias (1897-1990). Elias was afkomstig uit een welstellende familie. Niettemin kwamen zijn ouders in financiële problemen door de Duitse economische crisis in de jaren twintig van de 20ste eeuw.

Uit geldnood was hij als jong academicus gedwongen om te gaan werken voor een industrieel.

Merkwaardig is dat Elias duidelijk aangeeft hoe hij ook in deze omgeving een voor hem typische interesse ontwikkelt in het psychisch en sociaal functioneren van mensen: Het was een ijzerwerkfabriek, een fabriek met smeltovens. (…) Voor mij was het alleszins een uitzonderlijke ervaring. Mijn baas liet me in alle verschillende afdelingen werken: een maand lang moest ik de wedden berekenen met de opzichter, de volgende maand werkte ik met de arbeiders aan de machines, vervolgens maakte ik kennis met het pakhuis en de gieterij, en bovendien woonde ik elke ochtend de vergadering waar hij zijn diensthoofden hun opdrachten gaf. (…) In mijn herinnering was het zakenleven hoogst interessant: voor een toekomstig socioloog waren het allemaal buitengewoon waardevolle ervaringen. Op een praktische manier leerde ik veel over economie. Mijn visie op kapitalisten is sterk beïnvloed door die fabriekseigenaar; een bijzonder aardige man. (…) Altijd met een sigaret in de hoek van zijn mond … (…) En toen ik hem eens vroeg: ‘Herr Meerländer – zo heette hij – waarom dóet u dit in vredesnaam? U bent een rijk man, en toch zit u hier, acht uur per dag’ – toen nam hij zijn sigaret uit zijn mond, glimlachte en zei: ‘Weet u, het is de jacht, gewoon de jácht. Ik móet die order krijgen, en die anderen moeten hem niet krijgen; ik moet verder groeien, en u zult zien: we zúllen ook groeien.’ En dat gebeurde ook, maar toen werkte ik er niet meer. (…)

Ik vond dat antwoord van die directeur wel het beste dat ik kon krijgen: het is onzin dat ze rijk willen worden, want ze zijn al rijk. Het is de sensatie van de machtsstrijd – daar gaat het om.16

Een halve eeuw na Elias’ ervaring met de industrieel verscheen een stukje van de Nederlandse socioloog Abram de Swaan over een wetenschappelijk congres.17 Hij verwoordt op een welbespraakte en ironische wijze dat ook de omgeving van de wetenschapper, de wetenschappelijke en academische wereld, zonder enig probleem object kunnen zijn van een sociologische analyse: Zo’n congres brengt duizenden vakgenoten bijeen; die veelheid en al dat rondgeloop maakt dat ieder afzonderlijk zich wat onbeduidender voelt. De geleerde die thuis, in eigen kring, het middelpunt is, blijkt in dit gezelschap weg te vallen. De hoogleraar-directeur, huistiran van het instituut, dictator van dissertaties, grootinquisiteur van de examens, is hier een volslagen onbekende die hoogstens een groet weet los te krijgen van een vakgenoot uit een naburige universiteitsstad. De assistente en de medewerker die met hem zijn meegereisd ontgaat dat niet: de wereldberoemde leidsman in het vak, wiens boek hun professor jaar in jaar uit op de lijst heeft staan, en aan wie hij elk seizoen wel drie colleges en jaarlijks een artikel wijdt, herkent hem niet en aanvaardt pas na wat myoop getuur de al zo lang uitgestoken hand, draait zich om en zet het gesprek voort met een krullenbol in korte broek op gympies, een aankomend genie in algemene dienst dat kennelijk wél furore maakt.

Lach maar. Zoiets is een zware slag voor het zelfgevoel en ondermijnt het respect van de begeleidende medewerkers, die eenmaal thuis stiklachend de achterblijvers uit de doeken doen hoe hun bovenbaas in de buitenwereld een onderknuppel bleek.

Intersentia

13

Basisbeginselen economische sociologie

Op congressen worden om de paar jaar de rekeningen opgemaakt van gevestigde, getaande en stijgende reputaties. Daarover wordt met geen woord openlijk gerept, maar met alle woorden wordt daaraan gewerkt. Geen gemeenschap is zo hiërarchisch als de wetenschap met al haar titels, ambten en aanspreekvormen.(…) En alles gaat op volgorde van prestige. Het organisatiecomité benoemt de voorzitters van de werkgroepen, die op hun beurt kiezen de voorzitters voor elke zitting uit, die dan de sprekers en referenten uitnodigen en de spreektijd verdelen. De allerminsten worden genadiglijk toegestaan hun voordracht onuitgesproken ter zitting uit te delen. Zo wordt in afgepaste brokken het prestige naar beneden doorgegeven, van de grote dealers naar de kleine handelaars in steeds kleinere brokken, totdat op straatniveau de eer versneden is tot een dosis, net genoeg om per persoon voor een minuut of tien de roes van de aandacht op te wekken. Daarvoor heeft de spreker wekenlang aan zijn voordracht gewerkt, en is de halve aardbol overgevlogen.18

Wat leert dit ons nu allemaal? Ten eerste: je kan maar bestuderen wat er om je heen is. Deze vaststelling mag dan banaal lijken, maar ze heeft alleszins vérstrekkende gevolgen. Hongersnood is niet overal, net zo min als wetenschappers die grootschalige congressen houden of rijke industriëlen. Dat impliceert dat sociologen tegelijk deel uitmaken van datgene wat ze bestuderen. Wie de sociologie beoefent, kan onmogelijk zichzelf, zijn eigen positie, de groepen waarvan hij of zij deel uitmaakt, de samenleving om zich heen, ervaringen, relaties en waarden buitenspel zetten.

Dat heeft zijn voordeel: we leren veel over de werking van de samenleving door eraan te participeren. Het nadeel is dan weer dat we vaak dezelfde blinde vlekken hebben over het maatschappelijke spel als andere deelnemers. Een vergelijking tussen de sociologie en de antropologie maakt dat snel duidelijk. Antropologen zijn geïnteresseerd aan dezelfde sociale fenomenen als sociologen, maar ze bestuderen die vooral in niet-westerse samenlevingen. Deze samenlevingen zijn dus ‘vreemd’ voor de observator of onderzoeker. Waar sociologen in principe het sociale om hen heen bestuderen, doen antropologen dat dus in hen onbekende samenlevingen. De laatsten moeten daarom tijd en moeite investeren om de basis van hun onderzoeksobject zoals de taal en dagelijkse omgangsvormen te leren kennen. Door die ‘vreemdheid’ hebben ze omgekeerd vaak een scherper oog voor de onderscheidende kenmerken van hun onderwerp.

Kortom, wanneer antropologen ‘buitenstaanders’ zijn, dan werken sociologen eerder als ‘ingebedde’ deelnemers met hun onderzoeksproblemen. Deze vaststelling heeft minstens twee belangrijke gevolgen: een culturele en een met betrekking tot machtsverdeling.

Ten eerste hebben de bestaande cultuur en de tijdsgeest een grote invloed op de wijze waarop problemen bestudeerbaar geacht worden. Op zijn minst is dat oordeel een uitkomst van sociale processen. Het is de samenleving die omschrijft wat de moeite waard is om te bestuderen, en wat legitiem is om te bestuderen. Een begrip als ‘relevantie’ is daarvoor een sterke aanwijzing. Wat als relevant wordt beschouwd staat niet voor eeuwig vast, maar evolueert doorheen de tijd.

Hetzelfde geldt voor aanvaardbare benaderingen en verklaringen van problemen. De samenleving geeft dus de contouren aan van wat als een legitieme verklaring gezien wordt.19 Aan het einde van de 19de eeuw bijvoorbeeld, leidde een aantal modes en wetenschappelijke door-

14

Intersentia

Hoofdstuk 1. Sociologie als wetenschap

braken tot het criminologische gebied van de fysiognomiek, gebouwd op de idee dat ‘geboren criminelen’ bepaalde afwijkende uiterlijke kenmerken hebben. De in opgang komende evolutietheorie werd al snel toegepast op de toenmalige definitie van maatschappelijke problemen.

Daaruit spreekt een groeiende obsessie met de ‘degeneratie’ van het menselijke ras. Deze door de vroege evolutietheorie beïnvloede bezorgdheid werd de basis van de eerste criminologische theorievorming. Zo ontwikkelde de Italiaanse arts Cesare Lombroso (18351909) de theorie dat er delinquente mensen bestaan, te onderscheiden van de niet-criminele mensen op lichamelijke en psychologische eigenschappen.20 Er bestaat volgens Lombroso een erfelijke bepaalde voorbeschiktheid om crimineel te worden bij die mensen die kenmerken vertonen van degeneratie.

Deze voorbeschiktheid is af te leiden uit de fysieke kenmerken van een persoon, zoals gezichtstrekken met brede kaken en een smal achterover hellend voorhoofd. Meer nog dan de zichtbare kenmerken, bemerkte Lombroso bij schedelonderzoek van criminelen een diepe middelste achterhoofdgroeve (de fossa occipitalis mediana). Criminaliteit was met andere woorden een zaak van aangeboren afwijkingen eerder dan van individuele reacties op gegeven omstandigheden.

Het gaat er hier niet om dat deze theorieën niet bleken te kloppen. Hypothesen formuleren en ze vervolgens testen in de werkelijkheid is goede wetenschap (al was Lombroso meer dan eens creatief in het interpreteren van wat hij meende te observeren, en dat is dan weer een al te menselijke, maar weinig ‘wetenschappelijke’ houding21). Waar het wel om gaat, is dat deze theorieën vóór Lombroso op bijzonder veel weerstand stuitten. Onder meer de katholieke kerk verzette zich om religieuze redenen tegen de theorieën van frenologen en fysiognomisten, zoals Lombroso’s voorloper Franz Joseph Gall. Ergens in de loop van de 19de eeuw werden ze evenwel acceptabel en zelfs modieus. Dat gebeurde dan vooral onder invloed van de toenemende populariteit van andere wetenschappelijke theorieën en benaderingen: de evolutietheorie en de antropometrie.

De opgang van deze benaderingen gaat samen met een groeiende bezorgdheid over de ‘degeneratie’ van het menselijke ras. Hier sluit een gevulgariseerd darwinistisch denken naadloos aan bij de groeiende angst voor de onderklasse in de tweede helft van de 19de eeuw.

Een tweede implicatie is dat macht en machtuitoefening belangrijke factoren zijn die mee bepalen wat de sociologie doet, ziet en verklaart. Uiteindelijk is de sociologiebeoefening zoals elke wetenschap een sociaal georganiseerde bezigheid. Daarbinnen bestaan dus op een onontkoombare wijze ongelijkheid, machtsuitoefening en gezagsverhoudingen. Op het meest spectaculaire niveau uit dat zich doordat beleidsverantwoordelijken of andere personen of groepen met macht wel eens durven wegen op de resultaten van wetenschappelijk onderzoek. Casussen met machtsmisbruik in en rond de wetenschap zijn legio: zeker in sectoren zoals de ontwikkeling van geneesmiddelen en het gezondheidsbeleid bestaat een aantal spectaculaire en goed gedocumenteerde voorbeelden.22 Vaak is het machtsmisbruik iets subtieler. Neem het voorbeeld van de gezondheidseffecten van bepaalde levens- en genotsmiddelen. Een klassiek voorbeeld bestaat uit de reacties van spelers uit de tabaksindustrie op het snel opstapelende bewijs dat roken de levensverwachting en de levenskwaliteit verlaagt. De eerste overtuigende studies uit het begin van de jaren 1950, toonden een sterk effect op longkanker.23 Het antwoord van de Amerikaanse tabaksindustrie was

Intersentia

15

Basisbeginselen economische sociologie

agressief, maar ook subtiel: ze investeerden aanzienlijke middelen in een eigen onderzoeksfonds, de Tobacco Industry Research Committee, met als enige bedoeling systematisch twijfel te zaaien over de oorzakelijke relatie tussen tabaksgebruik en gezondheid.24 De Amerikaanse suikerindustrie volgde in de jaren 1960 en 70 een gelijkaardige strategie. Toen het National Institute of Dental Research preventie van tandbederf wilde bestuderen door de reductie van suikerconsumptie, slaagde de suikerlobby erin om de aandacht te verplaatsen naar het ontwikkelen van enzymen en vaccins die het effect van suikers op cariës zouden stoppen. Hoewel dit onderzoek niet succesvol was, leidde het wel de aandacht af van de vermindering van inname van suikers.25 Het risico bestaat nu dat te veel aandacht uit zou gaan naar deze niet-alledaagse gevallen van machtsmisbruik in de wetenschap. Deze mogen ons niet uit het oog doen verliezen dat de impact van sociale macht en gezag op de sociologie veel ruimer, alledaagser en minder spectaculair is.

Macht in de wetenschap heeft dus niet noodzakelijk iets te maken met ongeoorloofde machtsuitoefening: dat is slechts een klein en eerder uitzonderlijk deel van hoe macht functioneert in de sociale wetenschappen. Neem het voorbeeld van de wijze waarop wetenschappelijke status wordt toegekend aan of afgenomen van wetenschappers. Er bestaan allerhande processen zoals voorzitterschappen, peer review, informele contacten, doctoraten, recensies en aanwervingsprocedures.

Ze creëren een duidelijke machtsongelijkheid binnen de sociologie, net zoals dat het geval is binnen andere wetenschappelijke disciplines. En diegenen die in al die processen bovenaan staan (en dat is een veelheid aan mensen die een veelheid aan opinies hebben), bepalen samen wat de moeite waard is om te onderzoeken, welke technieken daarvoor in aanmerking komen, op welke wijze daarover gerapporteerd wordt, enzovoort.

Samenvattend kunnen we vaststellen dat wetenschap steeds beïnvloed wordt door waarden, hetzij door die van de hele cultuur, hetzij door die van machthebbers, die al dan niet zelf wetenschapsbeoefenaren zijn. Dit probleem van waarden en wetenschap, en het debat daarover, is ouder dan de sociologie en heeft haar alleszins steeds begeleid. Maar omdat de sociologie de wetenschap van de samenleving wil zijn, stelt het probleem zich hier in het bijzonder. Op de uitdaging van waarden en wetenschap zijn er in de loop van de voorbije eeuw vele antwoorden geformuleerd, ook rond en binnen de sociologie. We bespreken drie soorten antwoorden: die van de negatie van waarden in de wetenschap (de positivistische ideologie), die van de duidelijke positionering van waarden in de wetenschap (waardevrijheid en waardebetrokkenheid), en die van de explicitering van waarden en belangen in de wetenschap (reflexieve sociologie).

Een eerste, naïef antwoord op deze problematiek biedt niet veel meer dan een schijnoplossing: het is die van de zogenaamde ‘positivistische ideologie’. Dat is de manier waarop sommige wetenschappers zich graag presenteren aan de buitenwereld. Daarbij wordt nogal eens het beeld opgehangen als zouden wetenschappers enkel in de waarheid en in feiten geïnteresseerd (mogen) zijn, en dat daarmee de kous af is. Wetenschappers zouden in die beeldvorming een soort van bovenmenselijke wezens zijn, die geen enkel idee hebben over wat ze nu nastrevenswaardig, relevant, hoogstaand of zelfs maar interessant vinden. Enkel feiten tellen. Deze positie is niet houd-

16

Intersentia

Hoofdstuk 1. Sociologie als wetenschap

baar. Wie geen enkel criterium heeft om een selectie te maken van wat de moeite waard is om te bestuderen, die komt terecht in een oneindige verzameling feiten waaraan niet te beginnen valt.

Wetenschap begint met selectie: welke feiten beschrijven we wel en welke niet, welke problemen willen we verklaren en welke niet, enzovoort. Die selectie gebeurt onder meer met behulp van het criterium van ‘relevantie’. En precies ‘relevantie’ impliceert een waardeoordeel. Ze refereert aan vragen als “wat is van betekenis?”, “wat is de moeite waard?”. De positivistische ideologie daarentegen probeert te ontkennen wat niet ontkend kan worden.

Een antwoord dat een begin van oplossing kan zijn, is de zogenaamde ‘waardevrijheid’. Het debat rond waardevrijheid moet beginnen met de vaststelling dat alle wetenschappen met dit probleem worstelen. Kort gezegd: in welke mate kunnen en mogen belangen, overtuigingen, perspectieven en interesses een invloed hebben op de wetenschappelijke arbeid? In de sociologie (en in de meeste verwante sociale wetenschappen) heeft het probleem van de waardevrijheid wel een heel eigen kleur, precies omdat het onderzoeksobject van de sociologen meestal (een aspect van) hun eigen sociale omgeving is.

Een poging tot antwoord is om een onderscheid te maken tussen ‘waardebetrokkenheid’ enerzijds en ‘vrijheid van waardeoordelen’ anderzijds.26 Het principe van de waardebetrokkenheid erkent de onvermijdelijke invloed van waardeoordelen op de afbakening van een wetenschappelijke probleemkeuze, op het gekozen perspectief en op de doelstellingen van het onderzoek.

Waarden, en bij uitbreiding belangen, mogen dus bepalen wat men onderzoekt en hoe men het aanpakt. Waardebetrokkenheid moet evenwel beperkt blijven tot de dimensies die aan het eigenlijke onderzoek vooraf gaan, zoals de probleemkeuze en de selectie van de geprivilegieerde kandidaat-oorzaken. Het eigenlijke onderzoek daarentegen, moet vrij zijn van waardeoordelen. Dit betekent onder meer dat het empirisch onderzoek gescheiden moet worden van de eigen appreciaties, belangen, waarden en ethos, controleerbaar en reproduceerbaar moeten zijn.

Een tweede en aanvullende ‘oplossing’ ligt in de reflexieve sociologie.27 Dit begrip refereert aan de idee dat elke vorm van wetenschappelijke activiteit ook een relatie heeft met het wereldbeeld en de belangen van diegene die de wetenschap beoefent. In die zin hebben onderzoekers nooit een volstrekt ‘objectieve’ of ongebonden relatie met hun onderzoeksobject. Het is immers het onderzoeksobject dat mee de grondslag legt voor de wetenschappelijke reputatie, en ook voor het inkomen van de wetenschapper. Het belang van de wetenschapper in zijn object gaat dus verder dan het puur wetenschappelijke: het gaat ook over aardse dingen als identiteit, het gevoel iets relevants te doen, status, plezier in het werk, geld, aanzien en professionele belangen.

Een antwoord op deze vaststelling is dat elke vorm van sociologisch onderzoek ook een component van zelfanalyse nodig heeft. Anders gezegd: het eigenlijke onderzoek moet samengaan met een analyse van je eigen relatie met het onderzoeksobject. Het is een soort van sociologische analyse van de wetenschapper zelf. Vandaar dat reflexieve sociologie ook wel eens ‘sociologie van de sociologie’ genoemd wordt.

Intersentia

17

Basisbeginselen economische sociologie

5. Sociologie is een wetenschap die mythes jaagt 5.1

Algemene beginselen van de wetenschappelijke oordeelsvorming

Sociologie is dus een wetenschap, of heeft de ambitie om dat te zijn. Dat neemt natuurlijk niet weg dat ze niet hetzelfde is als chemie of natuurkunde. Het bestuderen van het sociale leidt namelijk tot een heel andere opdracht dan het bestuderen van stoffen of fysieke mechanismen.

Omdat sociologen dingen bestuderen waar mensen ook dagelijks heel actief mee omgaan, staat de sociologie omwille van haar studieobject op eerder gespannen voet met onze dagelijkse kennis en oordelen.

Met deze stelling wordt niet noodzakelijk bedoeld dat sociologen de helden zouden zijn die de rest van de samenleving weerspreken. Er zit nochtans een grond van waarheid in dit cliché (niet dat van de helden, wel dat van het weerspreken): de sociologie is inderdaad vaak een wetenschap geweest die stoort, een wetenschap die de maatschappelijke consensus in vraag durft te stellen, bijvoorbeeld omdat ze het beeld waarop deze consensus gebaseerd is, onderuithaalt.

Deze stelling vooronderstelt dat er een logische breuk bestaat tussen voorwetenschappelijke en wetenschappelijke oordeelsvorming. Deze idee slaat zowel op onze individuen, als op de historische ontwikkeling van de sociologie. Het eerste belicht het verschil tussen ideeën die we ons vormen in het dagelijkse leven en de sociologie. Het tweede zoekt de evolutie te beschrijven van voorwetenschappelijke maatschappijtheorieën naar de sociologische wetenschap.

Om dit verschil duidelijk te maken, is het zinvol om eerst even in te gaan op de vraag wat de sociologie tot een wetenschap maakt, of meer algemeen nog: wat een wetenschap tot wetenschap maakt? Er bestaat immers een algemeen antwoord op wat (empirische) wetenschap is, een antwoord dat de individuele disciplines overstijgt. Wetenschap is kennisverwerving die gebaseerd is op een systematische en weloverwogen confrontatie van theorie met empirische waarnemingen.

Figuur 2. De wetenschappelijke cyclus

theorie

deductie

inductie

empirie

18

Intersentia

Hoofdstuk 1. Sociologie als wetenschap

Deze voortdurende confrontatie noemen we de wetenschappelijke cyclus. Nu is de relatie tussen deze theorieën en de gegevensverzameling erg dynamisch. Of om het in een meer wetenschapstheoretische taal te zeggen: er is een voortdurende wisselwerking tussen inductie en deductie.

Deductie is het afleiden van empirische uitspraken of voorspellingen uit een theorie. Inductie is het formuleren van een theoretische conclusie op basis van empirische waarnemingen.

In principe bestaat de cyclus uit twee zichtbare elementen, en één onderliggend aspect. De zichtbare elementen zijn theorie en empirie, het latente element van wetenschap (in dit model) is de methodologie die voorschrijft op welke wijze we feiten en gebeurtenissen verklaren en voorspellen.28 Eisen die aan een theorie kunnen gesteld worden is dat hij logisch opgebouwd is, geen interne contradicties heeft, en daarom ondubbelzinnige uitspraken over de werkelijkheid toelaat. Om deze eenvoudige redenen zijn vele zogenaamd ‘pseudowetenschappelijke’ theorieën geen wetenschap: ze zijn tegelijk voor meerdere interpretaties vatbaar. Wie ooit een discussie over de ‘voorspellingen’ van Nostradamus meegemaakt heeft, weet dat deze heel precieze voorspellingen toelaten, maar dat uit dezelfde hermetische teksten ook telkens weer de omgekeerde voorspelling gepuurd kan worden. Wanneer de voorspelling ongeacht de werkelijke uitkomst altijd blijkt te kloppen, kan het geen wetenschap zijn.

Empirie refereert aan de data, representaties van een werkelijkheid die de basis vormen voor de toetsing van op theorie gebaseerde voorspellingen of verwachtingen. In de omgekeerde inductieve logica, dienen gegevens als basis om nieuwe of aangepaste theorieën te formuleren.

Methodologie tot slot is het geheel van regels dat de wijze regelt waarop theorie ontwikkeld wordt, gegevens verzameld en behandeld worden, en hoe de confrontatie tussen beide georganiseerd wordt. Methoden zijn dus de gedragsregels van het wetenschappelijke bedrijf.

Gegeven dat wetenschap de systematische en georganiseerde confrontatie is tussen theorie en empirie, wat is dan het centrale verschil tussen onze oordelen in het dagelijkse leven en sociologische uitspraken? Elke mens is in zekere zin een alledaagse socioloog.29 Iedereen maakt interpretaties, verklaringen, analyses en beschrijvingen van de sociale werkelijkheid. Meer zelfs: we hebben ze nodig om sociaal te kunnen functioneren. Toch moet er ergens een verschil bestaan tussen deze handelingen en wat we sociologie noemen. Mocht dit verschil niet bestaan, dan was sociologie niet meer dan een reproductie van een deel van het sociaal functioneren van mensen.

De voorwetenschappelijke interpretatiekaders verschillen van sociologische producten omdat de laatste op gesystematiseerde en controleerbare wijze ideeën en verwachtingen construeren en confronteren met empirische waarnemingen. Maar tegelijk kan er geen sprake zijn van een totale breuk: wetenschappelijke theorievorming vertrekt vaak vanuit de sociale constructies die we in het dagelijkse leven produceren. Dat betekent dat de meeste theorieën, of minstens de intuïtie die eraan ten grondslag ligt, gebaseerd zijn op dagelijkse observaties. Pas in een tweede fase zal een

Intersentia

19

Basisbeginselen economische sociologie

wetenschapper er de interne contradicties uit halen, ze systematiseren en ze confronteren met eerder gevalideerde wetenschappelijke kennis.

Het is niet anders als we de historische genese van de sociologie als wetenschap bekijken. Vanuit het algemene model van wat wetenschap is, kunnen we aanduiden hoe de wetenschap zich doorheen de tijd ontworsteld heeft aan voorwetenschappelijke oordelen. Ook daar bestaat een in de tijd lokaliseerbare breuk tussen voorwetenschappelijke maatschappijtheorieën en de sociologische wetenschappelijke producten. Ergens in de tijd werden de denkbeelden en geloofssystemen steeds meer ‘wetenschappelijk’ bij sommige sociale groepen. Daaruit ontstond de sociologie als wetenschap. Het is belangrijk om voor ogen te houden dat dit geen algemeen en onontkoombaar proces is. De verwetenschappelijking zou pas algemeen zijn wanneer iedereen in de samenleving beïnvloed zou worden door deze tendens. Dat is niet het geval. Meer nog, ook vandaag ontstaan antiwetenschappelijke ideologieën. Het enthousiasme waarmee sommige fundamentalistische religieuze groeperingen zich verzetten tegen de evolutietheorie is sprekend. Het blijvende en misschien zelfs groeiende succes van ‘medische’ toepassingen die zichzelf buiten de wetenschappelijke cyclus stellen illustreert dit eveneens. Zo gaf niet minder dan 41% van de Belgen en 42% van de Nederlanders recent aan geregeld terug te grijpen naar homeopathische middelen.30 Het proces is evenmin onontkoombaar aangezien er doorheen de geschiedenis ook periodes van terugval bestaan, periodes waar nog nauwelijks groepen bestaan die een wetenschappelijk ethos in het vaandel dragen.

Daarmee is de basis van het sociale ontstaan van het wetenschappelijke aangegeven. In de kern bestaat het immers uit een attitude, een ethos, een houding. Deze houding komt erop neer dat men een voortdurende, gestandaardiseerde en systematische confrontatie nastreeft tussen de sociale werkelijkheid en theorieën over die sociale werkelijkheid en zich neerlegt bij de resultaten ervan. Het gaat dus om de basis waarop iemand tot een oordeel of een overtuiging komt. In de voorwetenschappelijke en niet-wetenschappelijke oordeelsvorming is geldigheid van kennis (ook) gebaseerd op criteria zoals traditie, positie, macht of (de interpretatie van) religieuze teksten. In de wetenschappelijke oordeelsvorming zouden deze criteria in principe geen rol van betekenis mogen spelen. Geldigheid wordt er bepaald door een confrontatie tussen theorie en empirie, tussen wat men verwacht waar te nemen en de waarnemingen zelf. Wetenschappelijk gezien zegt de leeftijd van een idee dus niets over de geldigheid ervan. Anders gezegd: we spreken van sociologisch-wetenschappelijke oordeelsvorming als en slechts als er een cyclus bestaat van systematische theorievorming en expliciete empirische toetsing. In die zin zijn sociologen en andere wetenschappers mythejagers: onbewijsbare en onbewezen stellingen worden toetsbare en getoetste theorieën.

Om van wetenschappelijke oordeelsvorming te kunnen spreken, zijn er twee noodzakelijke voorwaarden die de beperkingen van de wetenschap aanwijzen.

De eerste voorwaarde handelt over het object van analyse of beschrijving. We kunnen binnen de (sociologische) wetenschap immers enkel spreken over datgene waarover we een confrontatie kunnen organiseren met de (sociale) werkelijkheid. Het is dus erg moeilijk om over god of over

20

Intersentia

Hoofdstuk 1. Sociologie als wetenschap

schoonheid sociologische uitspraken te doen. Het is evenwel geen enkel probleem om het te hebben over de menselijke omgang met god (wat vinden mensen van, denken mensen over, doen mensen voor god?) en schoonheid (wat vinden mensen mooi, waarom?).

De tweede voorwaarde handelt over de opbouw van wetenschappelijke uitspraken. Die moet steeds zo georganiseerd zijn dat een verwerping van de ideeën ook mogelijk is. Anders gezegd: de uitslag van de confrontatie tussen theorie en empirische werkelijkheid mag niet bij voorbaat vastliggen. Theorieën met een ingebouwde falsificatie of toetsingsdrempel31 zijn dus niet wetenschappelijk. Die komen nochtans frequent voor. Men kan wetenschappelijk gezien onmogelijk theorieën naar waarde schatten die bijvoorbeeld volgende structuur hebben: De machthebbers hebben steeds als enige doel eenieder te doen geloven dat het belang van de machthebbers ook het belang is van de anderen.

Het tegenspreken van de voorgaande stelling, is voldoende bewijs van een succesvolle indoctrinatie door de machthebbers.

Vrijemarktmechanismen garanderen dat wederzijdse relaties op de meest efficiënte en doelmatige wijze geregeld worden.

Een vastgestelde inefficiëntie, kan alleen te wijten zijn aan een verstoring van de marktmechanismen.

Beide voorbeelden beginnen met een wetenschappelijk gezien legitieme stelling. Maar de tweede stelling maakt het onmogelijk de eerste nog te testen. Daarom wordt gesproken over een toetsingsdrempel.

Ergens in de loop van de recente geschiedenis ontstaan dus stilaan denkbeelden die met deze wetenschappelijke oordeelsvorming overeenkomen. Het ontstaan van de sociologie als wetenschap is een traag proces, dat eeuwen duurde. In die zin verwijst de term ‘breuk’ niet naar een historisch moment, maar naar een logisch verschil tussen wetenschappelijk en voorwetenschappelijk. Er bestaat ruime overeenstemming dat de sociologie als wetenschap van de samenleving ontstond in de loop van de 19de eeuw. De wortels van dit proces van verwetenschappelijking zijn evenwel veel ouder. Zo zijn de elementen van theorievorming en toetsing door ervaring al aanwezig in de opdracht die Nicolò Machiavelli (1469-1527) schreef voor Il Principe (De heerser): Ik heb bij al mijn eigendommen niets kunnen vinden dat mij meer dierbaar is of dat ik van grotere waarde acht dan mijn kennis van de daden van grote mannen: een kennis die ik enerzijds heb opgedaan door een langdurige ervaring met de dingen van deze tijd en anderzijds door een onafgebroken lezen van alles wat zich in de Oudheid heeft afgespeeld.32

Intersentia

21

Basisbeginselen economische sociologie

Deze wetenschappelijke oordeelsvorming kan alleen blijven functioneren als de wetenschap georganiseerd is rond het principe van een permanente interne kritiek. Dat is immers een noodzakelijke voorwaarde om de confrontatie tussen ideeën en waarnemingen te kunnen organiseren. Het zoeken naar meer adequate verklaringen voor sociale fenomenen is afhankelijk van een sociale structuur die interne kritiek toelaat. Bovendien is een open systeem van interne kritiek een effectief middel om te voorkomen dat de wetenschap zelf verwordt tot een geloofssysteem waarbij niet-wetenschappelijke gezagsargumenten toetsing bemoeilijken. De wetenschap staat immers niet buiten de sociale orde, en kan dus evenzeer zelf mythen creëren. Wetenschappelijke producten die sociaal gezien hoog in aanzien staan hebben inderdaad de schijnbaar onbedwingbare neiging om te evolueren tot geloofssystemen waarvan de aanhangers menen dat ze boven elke interne of externe kritiek verheven zijn. De wetenschap die zichzelf een statuut toekent van onbetwijfelbare kennis, doodt haar eigen kinderen.

Ter illustratie van de stelling dat de sociologie mythen jaagt, behandelen we twee onderzoeken die illustreren op welke wijze deze discipline in staat is dagelijkse én wetenschappelijke oordeelsvorming bij te sturen of te ontkrachten. Het eerste onderzoek uit de begindagen van de sociologie, bestrijdt de opvatting als zou de Franse Revolutie een plotse en radicale breuk met het verleden betekenen. De tweede illustratie vat een onderzoek samen dat betoogde dat de Holocaust niet plaatsvond ondanks, maar dankzij de verwezenlijkingen van de moderne beschaving.

5.2

Toepassing 1: het Ancien Régime en de Franse Revolutie

Al in de 19de eeuw werd een hele verzameling misvattingen, mythes zeg maar, over de Franse Revolutie weerlegd. Nochtans zijn dezelfde mythen tot vandaag een ‘idée reçue’. De klassieke beeldvorming, die ook vandaag nog populair is, bouwt voort op de intuïtie dat een revolutie, en in het bijzonder de Franse Revolutie, een radicale breuk betekende met het verleden.33 Dat de samenleving er met andere woorden helemaal anders uitzag na die korte revolutionaire periode dan ervoor, is evenwel een onhoudbare ‘mythe’. Volgens dit onderzoek was de Franse Revolutie geen radicale breuk, maar gewoon een versnelling in een evolutie die al lang bezig was, misschien wel eeuwen. In het beste geval betekende de Franse Revolutie dat deze trends versneld werden.

Maar ze betekende op geen enkele manier dat er iets geheel nieuws gecreëerd werd.

Ongetwijfeld is er nooit een revolutie geweest die zo machtig, zo snel, zo vernietigend en zo scheppend was als de Franse. Maar men zou zich op vreemde wijze vergissen wanneer men geloofde dat daaruit een geheel nieuw Frans volk tevoorschijn trad, en dat het een gebouw zou hebben opgetrokken waarvan de fundamenten voordien niet bestonden. De Franse Revolutie heeft een menigte bijkomstige en secundaire dingen gecreëerd, maar ze heeft slechts de kiem der hoofdzaken tot ontwikkeling gebracht; de hoofdzaken bestonden voordien reeds.34 En we kunnen nog een stap verder gaan, door een feedbackmechanisme te suggereren. Een feedbackmechanisme is een verschijnsel dat ook wel eens ‘circulaire causaliteit’ genoemd wordt: een

22

Intersentia

Hoofdstuk 1. Sociologie als wetenschap

verschijnsel B wordt veroorzaakt door A, maar heeft tegelijk ook A als gevolg, zodat wederzijdse veroorzaking ontstaat, die versterkend werkt. De verwachting van een economische crisis en een reële groeivertraging bijvoorbeeld kunnen samen een feedback mechanisme vormen. Of een wat complexer voorbeeld: de technologische innovatie van een product leidt tot productiviteitswinst.

Daardoor ontstaat soms sterke druk om verwante producten ook sneller, massaler en goedkoper te produceren, wat weer aanleiding kan geven tot nieuwe technologische innovaties. Dat gebeurde in de vroege industrialisering van de textielindustrie waar de mechanisering van het spinnen, weven en bedrukken van katoen sterk wederzijdse feedbackmechanismen genereerden.35 De Franse Revolutie en het centraliseringproces zouden in eenzelfde relatie tot elkaar staan.

Frankrijk was al voor de Franse Revolutie een gecentraliseerd land. Het was de koninklijke administratie die de macht in heel Frankrijk in handen had en controleerde. Precies deze machtscentralisatie maakte de Franse Revolutie mogelijk. Vervolgens is ze door de Franse revolutionairen versterkt en versneld. Ze heeft met andere woorden vooral die instellingen afgeschaft die nog weerstonden aan de centralisatie, zoals de parlementen (een soort van hogere rechtbanken). In deze is de Franse Revolutie dus allesbehalve ‘revolutionair’, maar heeft ze eerder de consequenties van het al bestaande proces versneld: Als men mij vraagt hoe het mogelijk is dat dit stuk ancien régime in zijn geheel werd overgebracht naar de nieuwe maatschappij en daarin werd opgenomen, antwoord ik dat, als de centralisatie niet in de Revolutie ten onder is gegaan, dit het gevolg is van het feit dat juist de centralisatie het begin van het sein tot de Revolutie is geweest (…) De democratische revolutie, die zoveel instellingen van het ancien régime heeft vernietigd, moest dus deze consolideren, en de centralisatie nam haar plaats in de maatschappij die door deze revolutie werd gevormd op zo natuurlijke wijze in, dat men gemakkelijk kon denken dat de centralisatie een van de verworvenheden van de revolutie was.36

5.3

Toepassing 2: de uitroeiing van de Europese joden37

Een tweede illustratie ligt in een sociologische herinterpretatie van de judeocide of Holocaust.38 Bauman verzamelde voor zijn werk geen originele gegevens. Wel stelt hij vast dat ondanks de goede historische kennis van wat er precies gebeurd is, er nog steeds geen adequaat inzicht bestaat in de factoren en de mechanismen die de Holocaust mogelijk maakten. Daarom probeerde hij op basis van de uitgebreide empirische kennis de judeocide als fenomeen theoretisch te duiden: wat zijn de oorzakelijke factoren die de genocide op de Europese joden veroorzaakten? Hij besteedt daarbij vooral aandacht aan die aspecten van de typisch moderne samenleving die de Holocaust mogelijk maakten: “wij leven in een type samenleving dat de Holocaust mogelijk maakte, en die niets bevat dat de Holocaust kon beletten”.39 Waarom spreken we over een ‘mythe’ als we het over de Holocaust hebben? In feite liggen de mythen voor het oprapen bij een met taboes geladen geheel van historische gebeurtenissen als de judeocide.40 Overigens zijn vele van deze mythes onderling tegenstrijdig. Enkele van de meest

Intersentia

23

Basisbeginselen economische sociologie

in het oog springende mythes over het nazisme en de Holocaust zijn de reductie ervan tot een Duits, een joods of een algemeen menselijk probleem.

Ten eerste is het zeer riskant om de Holocaust te presenteren als een typisch joods probleem.

Velen, zeker in het vroege holocaustonderzoek, lichten de gebeurtenissen uit hun context en reduceerden ze tot een gebeurtenis in de joodse geschiedenis. Dat gaat voorbij aan het feit dat de joden weliswaar het grootste deel uitmaakten van de systematische moorden door nazi-Duitsland, maar dat ook andere groepen systematisch uitgeroeid werden. Erg belangrijk is het om erop te wijzen dat in nazi-Duitsland de joden niet de enige etnische minderheid waren waarvan geprobeerd werd ze te vernietigen. Dat geldt ook voor de Roma en Sinti (soms aangeduid als ‘zigeuners’).

Een tweede populaire misvatting is dat de Holocaust voorgesteld kan worden als een typisch Duits probleem.41 In zijn radicale vorm worden de Duitsers dan voorgesteld als behept met een genetisch overgeërfde moorddadige lust tot antisemitisch geweld. Deze these gaat voorbij aan de vaststelling dat het Duitse antisemitisme, hoewel betekenisvol, vermoedelijk minder sterk was in de jaren 1930 dan aan het begin van de 20ste eeuw, en dat het ook veel prominenter was in Oost-Europa. Het radicale antisemitisme van de nazi-elite werd dus zeker niet algemeen gedeeld in de Duitse samenleving.

Een laatste omgekeerde mythe is dat de Holocaust wel eens wordt afgedaan als een gevolg van universele biologische drijfveren. Daarbij gaat men ervan uit dat de grondslagen van deze genocide een algemeen menselijk probleem zijn, een veruiterlijking van de ingebakken neiging in de mens om instinctief altijd en overal agressief te zijn, in het bijzonder jegens buitenstaanders.

De Holocaust zou dan het bewijs zijn dat deze eigenschap cultureel niet uit te roeien is. Maar de Holocaust was niet instinctief of emotioneel. Integendeel, in zijn kern was de judeocide een beredeneerd en koel uitgevoerd programma.42 Zij is heel anders dan de pogroms, die zowat overal voorkwamen in landen met een joodse minderheid. In nazi-Duitsland is zulk een pogrom op grotere schaal de Kristallnacht op 9 november 1938. Met zijn ongeveer honderd doden was deze poging tot emotioneel gedreven jodenmoord vanuit nazistisch perspectief een afknapper. Woede en ongeorganiseerd groepsgeweld zijn, voor zover de geschiedenis van de judeocide aangaat, “zielig primitieve en inefficiënte instrumenten voor massavernietiging”.43 Een aantal voorwaarden die belangrijk waren om de judeocide mogelijk te maken zijn uiteraard sterk gebonden aan de toenmalige context: een sterke Duitse natiestaat, oorlog, antisemitisme, de ideologische en praktische wil van de nazi-elite. Bauman privilegieert evenwel een verzameling oorzakelijke voorwaarden die verbonden zijn met moderne samenlevingen. Cruciaal is dus de vaststelling dat de Holocaust een product is van de moderniteit. Bauman betoogt dat sommige kenmerken van moderne samenlevingen noodzakelijke voorwaarden waren om de Holocaust mogelijk te maken. Er zijn twee centrale aspecten van moderne samenlevingen die onontbeerlijk waren: een bepaalde visie op orde en een efficiënte bureaucratie.

24

Intersentia

Hoofdstuk 1. Sociologie als wetenschap

Ten eerste ontwikkelden moderne beschavingen een sterk gerationaliseerde visie op en gehechtheid aan orde. Wat ‘moderne’ samenlevingen gemeen hebben, is de wil om de wereld te beheersen volgens een model. Bauman gebruikt hier de metafoor van een ‘tuindercultuur’: net zoals de tuinier definieert een moderne samenleving wat op welke plaats ‘past’, en handelt dienovereenkomstig. Waar voor de tuinier opschietend gras onkruid is op de ene plaats (en dus gewied wordt), zo is het op de andere plaats de enige gewenste begroeiing (een mooi gazon). Deze zogenaamde ‘tuindercultuur’ was (ook) sterk aanwezig bij de nazi’s. Het gevaar is natuurlijk dat op den duur een gelijkschakeling plaatsvindt van zaken die niet in het model passen aan irrelevante, nutteloze of schadelijke zaken. Zo zou men kunnen stellen dat de Holocaust niet in de eerste plaats ontstond uit haat, maar wel omdat de joden niet ‘passen’, net zoals de tuinder het onkruid niet noodzakelijk haat, maar het enkel niet vindt passen. Vandaar ook dat de Roma eenzelfde lot beschoren was: zij pasten evenmin in het schema van het zuivere raciale model dat de nazi’s voor ogen hadden.

Ten tweede organiseerden de nazi’s hun moordmachine door middel van een efficiënte bureaucratie. Historisch gezien is de bureaucratie een organisatievorm die niet minder, maar net erg veel meer efficiënt was dan voorgaande organisatievormen. Bureaucratieën zijn vormen van op duidelijke doelen gebouwde organisaties met een doorgedreven arbeidsverdeling en hiërarchie en een rekrutering op basis van competentie.44 Grootschalig geweld is het meest efficiënt en effectief als de middelen onderworpen worden aan instrumenteel-rationele criteria. Dat betekent ook dat er voor de organisatiegenoten niet dadelijk een morele evaluatie van de doelen gevraagd wordt, maar wel dat de technische verantwoordelijkheden duidelijk zijn. Een bureaucratie veronderstelt dus een zekere scheiding tussen moraal en doel. Dit proces wordt mogelijk door meerdere parallelle processen.

Een doorgedreven functionele arbeidsverdeling maakt het ten eerste het moeilijker om te zien welk uiteindelijk effect je handelingen hebben. Het spectaculaire gevolg voor de Holocaust is het banale van het dagelijkse werk van massamoordenaars. Binnen een doorgedreven arbeidsverdeling zijn handelingen immers voor verschillende doeleinden bruikbaar. Vele deelnemers aan de judeocide deden dagelijks niet veel meer dan een planning opmaken voor treinvervoer, goederen van de ene plaats naar de andere verplaatsen, enzovoort. De functionele arbeidsverdeling en de daarbij horende hiërarchie betekende ook dat de superieuren beslissingen konden nemen en bevelen konden geven zonder echt geconfronteerd te worden met de concrete gevolgen ervan.

Ten tweede leidt een bureaucratie heel gemakkelijk tot een vervanging van morele door technische verantwoordelijkheden. De verantwoordelijkheid van bureaucraten jegens hun organisatie is er een van technische uitvoering van taken. Dat betekent dat een organisatiegenoot geheel volgens de rationaliteit van de bureaucratische structuur afgerekend wordt op de kwaliteit van zijn eigen taak, niet op die van de einddoelen van de organisatie.

Intersentia

25

Basisbeginselen economische sociologie

Tot slot was er een finale factor die de bureaucratische werkwijze zo geschikt maakte voor de Holocaust: de ontmenselijking van de slachtoffers. Zij werden gereduceerd tot objecten van de bureaucratische molen. Ontmenselijking begint bij het scheppen van afstand (fysiek, moreel, territoriaal of logisch).45 Dat laatste slaat op het omzetten van mensen in kwantitatieve grootheden.

Zo telden de verantwoordelijken voor het transport naar vernietigingskampen geen joden maar stuks, kilo’s en wagons.

De combinatie van deze drie factoren maakte de bureaucratie uitermate geschikt om ethische problemen te vermijden of weg te masseren. De nazi’s ontwierpen de Holocaust bewust zo, nadat proefondervindelijk problemen waren opgedoken door te veel mensen rechtstreeks aan massaslachtingen te laten participeren.46 In de vroegste fasen van de judeocide, zoals bij de massale executies van Russische joden door het vuurpeloton, bleken te veel bezwaren op te duiken.

5.4

Besluit: drie constitutieve elementen

Zoals uit de algemene uiteenzetting mag blijken, bestaat de kern van een wetenschap uit drie constitutieve elementen: theorie, empirie en methodologie. In de volgende stellingen gaan we dieper in op de typische wijze waarop deze drie elementen de sociologie maken tot de discipline die ze is.

6. Sociologie is sociale theorie In de vorige stelling hadden we het over sociologie als een wetenschap, wat betekent dat er een systematische confrontatie plaatsvindt tussen theorie en empirie. Alleszins zou hieruit moeten blijken dat algemene en abstracte uitspraken over de sociale werkelijkheid onontbeerlijk zijn om van een sociologische wetenschap te kunnen spreken. Het begin daarvan is ook historisch aanwijsbaar. We kunnen pas van de geboorte van de sociologie als wetenschap spreken nadat een aantal 19de-eeuwse denkers consistente en voor empirische toetsing vatbare theorieën ging opstellen. In die zin valt de geboorte van de sociologie min of meer samen met het ontstaan van de sociale theorie in de wetenschappelijke zin.

Het begrip ‘canon’ is afkomstig uit de literatuurtheorie. Het begrip refereert aan de verzameling werken en auteurs die beschouwd worden als bepalend voor een discipline of traditie. Voor wat de sociologie aangaat is dit oeuvre geproduceerd in de halve eeuw tussen het midden van de 19de eeuw en de eerste decennia van de 20ste eeuw. In deze periode ontstonden de klassiekers uit de sociologie van auteurs zoals Auguste Comte, Karl Marx, Alexis de Tocqueville, Herbert Spencer, Emile Durkheim, Max Weber en Georg Simmel.

Natuurlijk gelden deze algemene observaties over theorieën als basis voor het ontstaan van een wetenschap ook voor andere sociale wetenschappen. Maar er is een opvallend kenmerk aan de

26

Intersentia

Hoofdstuk 1. Sociologie als wetenschap

hedendaagse sociologie dat haar – meer dan andere disciplines – verbindt met het ontstaan van de sociale theorie. Wat voorafgaat, toont dat sociologen voortdurend verwijzen naar de geschiedenis van hun discipline om stellingen te formuleren, zaken te verduidelijken of te illustreren. De sociologische opleiding bijvoorbeeld, bestaat voor wat de theoretische aspecten van het vakgebied aangaat, vooral uit een grondige studie van de geschiedenis van de eigen discipline. Sociologie wordt op die manier hetzelfde als geschiedenis van de sociologie. In het bijzonder krijgen de klassieke sociologen veel aandacht. Voor de theorieproductie gebeurt vaak iets vergelijkbaars als in het onderwijs: vanuit de standpunten en disputen bij de klassieke sociologen wordt een eigentijdse theorie opgebouwd.

Niet alle wetenschappen hebben eenzelfde relatie met de geschiedenis van hun discipline. Zo zullen economen aandacht besteden aan de klassieke economie. Meer nog: binnen de economie is de studie van de oude teksten een specialisme dat overgelaten wordt aan de historici van het eigen vakgebied. Het beoefenen van de wetenschap van de economie is iets anders dan het beoefenen van de geschiedenis van de economische wetenschap. Dit verschil in gebruik van de canon leidt ertoe dat er ook wel eens smalend gedaan wordt over de vermeende obsessie van sociologen met hun grondleggers. Zo werd ooit gezegd dat de sociologen wel boeddhisten lijken die mantra’s zingen: altijd hetzelfde liedje, zonder veel betekenis en zeker zonder vooruitgang.47 Het probleem is inderdaad dat deze benadering jegens theorie en theorieproductie weinig perspectief op vooruitgang belooft. Gewoon de klassiekers herhalen is niet hetzelfde als vruchtbare theorieproductie. Een klakkeloos nabauwen van de klassieke teksten biedt weinig meerwaarde voor hedendaagse theorieproductie. Om goed gebruik te maken van de canon, moet aan enkele voorwaarden voldaan zijn. Die worden niet steeds vervuld in sociologische teksten.

Maar het omgekeerde wetenschapsmodel houdt eveneens gevaren in. Wie immers nauwelijks zicht heeft op het vroegere onderzoek of oudere inzichten, kan ook niet langer voortbouwen op wat voorheen bereikt is. Deze benadering kan met andere woorden een van de belangrijkste doelstellingen van de wetenschap, vooruitgang in de betekenis van voortschrijdend en steeds preciezer inzicht, ondermijnen doordat er allen maar een ‘nu’ en geen ‘vroeger’ meer bestaat waarmee vooruitgang vergeleken kan worden. Wetenschappers die een dergelijk model van theorieproductie navolgen, dreigen om geregeld dezelfde kennis of theorie als een nieuwe vooruitgang te zien. Ze zijn als ontdekkingsreizigers die keer op keer Amerika (her)ontdekken.48 Ideaaltypisch gezien is het mogelijk om tussen de klippen door te zeilen. Een succesvolle strategie voor een vruchtbare theorieproductie kan erin bestaan wél gebruik te maken van klassieke teksten, maar zonder ze absoluut exegetisch te respecteren. Dat is een gebruik waarbij bestaande theorieën zonder te veel respect verknipt kunnen worden tot constructies die consistenter, vruchtbaarder, helderder, bruikbaarder of op een andere wijze superieur zijn aan hun oorspronkelijke formulering.49

Intersentia

27

Basisbeginselen economische sociologie

7. Sociologie pakt sociale problemen empirisch aan Het ontstaan van de sociologie is niet alleen voortgekomen uit haar grootmeesters die weidse theorieën over de samenleving aan het papier toevertrouwden. Dat is weliswaar het beeld dat spreekt uit de talloze handboeken die een inleiding in de sociologie beloven. Dat plaatje is zeker niet volledig. De sociologie is minstens evenzeer ontstaan vanuit de confrontatie met erg praktische problemen waarmee de samenleving worstelde in de 19de en de vroege 20ste eeuw.

Deze praktische prikkels die aanleiding gaven tot het ontstaan van de sociologie, hebben tot een ongemakkelijke situatie aanleiding gegeven. De sociologie is een jonge wetenschap. Om de ‘leeftijd’ van een wetenschap vast te leggen, moet ze natuurlijk niet vergeleken worden met de duur van een mensenleven – in dat geval was de sociologie een dame van meer dan respectabele leeftijd – maar met andere wetenschappen. In de loop van de 19de eeuw evolueerde de sociologie stilaan tot een wetenschap, zowel inhoudelijk als qua maatschappelijke en academische positie. Dit institutionaliseringproces behelst de vestiging van de sociologie tot een maatschappelijk erkende en gesteunde wetenschappelijke discipline. Elementen van deze vestiging zijn het ontstaan van sociologische leerstoelen, studies, diploma’s en wetenschappelijke tijdschriften.

In de loop van dit institutionaliseringsproces heeft de sociologie een zekere gedaanteverandering ondergaan. Van een wetenschap met bijna alomvattende ambities en pretenties, ging ze zich gaandeweg toeleggen op een beperkt aantal praktische problemen die nauw samenhingen met de ‘nieuwe’ industriële en democratische samenleving. Tijdgenoten waren er terecht van overtuigd dat de moderne industriële samenleving een aantal nieuwe, zogeheten ‘sociale’ problemen deed ontstaan: verstedelijking, kinderarbeid, povere hygiëne, slechte arbeidsomstandigheden, werkloosheid, migratie, armoede onder de fabrieksarbeiders en nieuwe armoede onder de plattelandsbevolking, alcoholverslaving, enzovoort. Je kan de sociologie op die manier dus beschrijven uit als de combinatie van een analyse van sociale problemen en de grote theoretische bijdragen van de grondleggers.

Dit samengaan leidde tegelijkertijd tot een ongemakkelijke positie: in theorie is de sociologie nog steeds de brede wetenschap die ze ooit pretendeerde te zijn, maar in de feiten ging ze zich voornamelijk bezighouden met de fel afgeslankte en eerder praktische onderzoeksproblemen die we proberen te vatten met het begrip ‘sociale problemen’. Deze tegenstelling wordt duidelijk wanneer we het onderzoeksprogramma van de grondleggers van de sociologie vergelijken met de periode waarin de sociologie zich vestigde in academische zin.

Wanneer we het sociologische programma aflezen aan de werken van haar eerste grote figuren, dan tekenen zich de contouren af van een bijna alomvattende wetenschap, die zowel de verandering als het functioneren van samenlevingen en hun onderdelen zou beschrijven en verklaren.

Auguste Comte is de grondlegger die de sociologie haar theoretische zelfbeeld gaf.50 Volgens Comte was de sociologie de hoogste wetenschap in de dogmatische en historische volgorde van

28

Intersentia

Hoofdstuk 1. Sociologie als wetenschap

wetenschappen. Historisch omdat de sociologie een jonge wetenschap was, die na alle anderen kwam; dogmatisch omdat ze logisch voortbouwde op de andere wetenschappen, en dus een laatste evolutionaire stap was in de verwetenschappelijking van het wereldbeeld. Het uiteindelijke doel van de wetenschappelijke arbeid was immers, aldus Comte, de mensheid. Volgens Comte kwamen de historische en de dogmatische volgordes overeen.

In een eerste stap werd de basis van de wetenschap gevormd door de wiskunde als bakermat van het rationele positieve denken. Comte zag vervolgens een opeenvolging van wetenschappen volgens het object dat bestudeerd wordt: het anorganische, de organische fenomenen, en de mens. Die opvolging van wetenschappelijke objecten stemde overeen met een toenemende complexiteit. In hun opeenvolging is de vroegere wetenschap telkens een basis voor de volgende, en fungeert haar object als omgeving en randvoorwaarde voor het volgende niveau. Telkens ook versmelt de vorige wetenschap in de volgende, aangezien ze ook een steeds hogere graad van ontwikkeling en abstractie, complexiteit en verklarende kracht heeft. Het eerste niveau van wetenschappen, die van de anorganische fenomenen, zijn de astronomie, de fysica en de chemie.

Daarboven komt dan de wetenschap van het organische leven in het algemeen, de biologie.

De laatste en hoogste wetenschap in deze reeks is de sociologie. Voor de beoefening van deze wetenschap zou kennis van alle vorige wetenschappen nodig zijn, maar tegelijkertijd heeft ze haar eigen specifieke object. Comte verzet zich dus tegen de idee dat je sociologie tot biologie kan reduceren. Dat is een benadering die ook vandaag opgeld maakt.51 Uit deze rangordening spreekt op zijn zachtst gezegd een grote ambitie. De sociologie zou niet meer of niet minder zijn dan dĂŠ wetenschap van de mensen en van de mensheid. Aan concurrerende sociale wetenschappen (zoals de economie, politicologie, geschiedkunde, antropologie of psychologie) maakt Comte nauwelijks woorden vuil. Vermoedelijk ging hij ervan uit dat deze zouden versmelten in de sociologische wetenschap, misschien zelfs dat de sociologie ze overbodig zou maken.

Vandaag wordt in inleidende cursussen en in theoretische bijdragen over de sociologie deze ambitie nog steeds uitgesproken, zij het in een meer hedendaags en lichtjes getemperd jasje.

Sociologie wordt in theoretische omschrijvingen nog steeds omschreven als een algemene wetenschap van het sociale (zie ook de stellingen 2 en 3). Zowel vanuit het perspectief van de ontstaansgeschiedenis als vanuit de logische opbouw van de sociologie als wetenschap is deze omschrijving consistent en terecht. Sociologie is inderdaad een erg algemene wetenschap van het sociale. In die zin bestudeerde en bestudeert de sociologie ook objecten zoals politieke processen en mechanismen, historische problemen, het functioneren en veranderen van taal, economische fenomenen, enzovoort. Kortom, de sociologie bestudeert al wat sociaal is en komt op die wijze onvermijdelijk in het vaarwater van andere gedrags en sociale wetenschappen. Het omgekeerde is daardoor natuurlijk evenzeer waar: verwante wetenschappen zijn vaak met ‘sociologische’ problemen bezig.

Intersentia

29

Basisbeginselen economische sociologie

Tegelijkertijd zadelt dit de sociologie op met een dilemma. Ten eerste bemoeilijkte en bemoeilijkt dit ambitieuze programma de academische vestiging van de sociologie. Integrerende, overkoepelende en zelfs imperialistische programma’s zoals van de vroege sociologie, zijn in principe een grotere bedreiging voor andere wetenschappen dan disciplines die inhoudelijk ver verwijderd zijn van het eigen vakgebied, die een eigen domein hebben weten te definiëren. Uit de ruime sociologische aanspraken vloeiden conflicten voort met verwante maar eerder geïnstitutionaliseerde sociale wetenschappen. De economische wetenschap, de geschiedkunde, en in mindere mate de psychologie waren dicht betrokken, bedreigde én gevestigde wetenschappen. Er stelde zich dus een keuze tussen hoge theoretische ambities en de dwang om een academische plaats te verwerven. Dit dilemma dwong de sociologen een keuze te maken tussen strategieën die lijken op ‘vluchten of vechten’.

Eén antwoord van het type “vluchten” dat achteraf erg succesvol bleek, was een oriëntatie op sociale problemen en een sociaalwetenschappelijke onderbouwing van een reformistisch politiek programma.52 Het ontstaan van het eerste departement sociologie in de Verenigde Staten, aan de universiteit van Chicago, is in dat opzicht illustratief.53 Hoewel de stichter, Albion Small, geïnteresseerd was in de theoretische problemen van onder meer de ‘Duitse methodestrijd’54, ontstond al gauw een andere lijn van onderzoek onder impuls van William Thomas en Robert Park. Van in het begin legden zij sterk de nadruk op een wetenschap die onderzoek deed naar concrete sociale problemen zoals lokale milieuproblemen, vrouwenrechten, of migratie. Deze benadering bleek succesvol. Door verstedelijking en industrialisering en de groeiende middelen van de welvaartsstaat groeide ook de vraag naar de kennisproductie van de toegepaste sociologie.

De mainstream sociologie heeft haar initiële aspiraties dan ook snel gemilderd om een plaatsje onder de academische zon te veroveren.

De prijs die de sociologie betaalde, was dat ze in de feiten haar ambities en onderwerpen heeft moeten beperken. Ze richtte zich vooral op ‘nieuwe’ domeinen die nog niet stevig bezet waren.

Daardoor gingen sociologen zich gaandeweg minder met die problemen bezighouden, die door eerder gevestigde wetenschappen bezet werden, zoals de economie en de geschiedenis. De domeinen waarop sociologen zich concentreerden, vatten we best samen onder de noemer ‘sociale problemen’. Wie dus bij wijze van contrast vandaag kijkt welke ambities sociologen in hun dagelijkse onderzoek blijken te hebben, en waarmee ze zich zoal bezighouden, kan niet anders dan vaststellen dat de grootste gemene deler van de sociologiebeoefenaren hun ambities én hun object fel ingeperkt hebben. Toch moeten de gevolgen van deze beperking nu ook weer niet al te sterk overdreven worden. Ook vanuit erg praktische, concrete of toegepaste problemen kunnen vruchtbare theorieën ontwikkeld worden. Dat gebeurt dan meer vanuit een inductieve logica, maar dat verhindert niet dat deze strategie vruchtbare theorieën kan opleveren.

Een mooie illustratie van deze nadruk op empirische sociale problemen wordt geleverd door de klassieke studie over een achterstandswijk in Boston55: Street corner society van de Amerikaanse socioloog William Whyte. Tussen 1937 en 1941 doet Whyte veldwerk in de North End in Boston.

30

Intersentia

Hoofdstuk 1. Sociologie als wetenschap

Hij noemt de achterstandswijk Cornerville en de stad Eastern City. Amerikanen van Italiaanse afkomst bevolken de wijk. Oorspronkelijk wil de auteur met zijn studie enkel een uitgebreide beschrijving geven van een wijk, zoals dat voor hem al gedaan is. Maar Whyte verbreedt deze opzet al gauw. Hij ontwikkelt de ambitie om de interacties in de wijk van hoog tot laag in kaart te brengen, om zo de sociale structuur van Cornerville te kunnen beschrijven en verklaren.

Cornerville is een achtergestelde stadswijk (een slum district) bewoond door arme Italiaanse migranten. Voor buitenstaanders is het berucht als probleemgebied: armoede, slechte huisvesting, afpersers, corrupte politici, armoede, misdaad, enzovoort. Deze slechte faam bij de buitenstaanders wordt geïllustreerd door de berichtgeving in de kranten. Die wordt gedomineerd door evenementen zoals een spectaculaire moord of de arrestatie van een corrupt politicus. Whyte bestrijdt deze benadering56, omdat ze de bal in zijn ogen compleet misslaat. Het belangrijkste bezwaar tegen de genoemde voorstelling van zaken, is dat ze een analyse is die weggehaald is uit haar omgeving. Een wijk als Cornerville begrijpen vereist dat men de activiteiten en patronen in kaart brengt. En dat kan alleen door werkelijk te kijken wat er dagelijks gebeurt. Sociologie is de wetenschap van de dagelijkse patronen van interactie, niet (alleen) van uitzonderlijke evenementen. Met andere woorden: Cornerville kan je maar begrijpen en verklaren door een empirische studie van haar sociale structuur te maken. Whyte doet dit met de methode van de participerende observatie. Hij gaat in Cornerville wonen, en participeert actief aan het dagelijkse leven.

Hij trekt een tijdlang op met een jeugdbende, wordt lid van een club, helpt mee in het campagneteam van een politicus, fraudeert zelfs om de stembusgang te vervalsen. Dit alles levert hem een prima perspectief om de werking en de structuur van het sociale systeem van Cornerville subtiel te beschrijven.

Whyte maakt een grondige studie van de manier waarop de samenleving van Cornerville georganiseerd is, en hoe de verhoudingen met de rest van de Amerikaanse samenleving verlopen. Hij bestudeert deze wijk door zich in een aantal groepen, organisaties en verenigingen in te werken, en zo een inzicht te verwerven in de sociale structuur en de werking van Cornerville. Meer bepaald brengt hij vier groepen in kaart. Ten eerste beschrijft hij de straatbendes, zogenaamde ‘corner boys’, aan de hand van één groep. Deze bende van de Nortons bestaat uit laaggeschoolde jongeren, vaak werkloos, met sociale activiteiten op straat. Dan bespreekt hij als tegenvoorbeeld de college boys. Deze jongeren vormen een kleine opwaarts mobiele minderheid met een hogere opleiding en ernstige kansen om het te maken. De derde groep is die van de illegale gokkers (de racketeers). Ten slotte bespreekt hij de politici (vooral via senator George Ravello). We beperken ons hier tot een korte schets van de twee groepen jongeren die hij bestudeert.

Bij de beschrijving van jeugdbendes, houdt hij het bij één bende die hij intensief bestudeerde: de Norton Street Gang. Jeugdbendes voor de Tweede Wereldoorlog leken in slechts weinig op de structuur, cultuur en activiteiten van bendes die ergens vanaf de jaren 1980 ontstonden in vele Amerikaanse binnensteden.57 Gangs zijn vandaag strakker gestructureerd, grootschaliger, complexer en vaker op illegaal ondernemerschap zoals drughandel georiënteerd. De jeugdbende die

Intersentia

31

Basisbeginselen economische sociologie

Whyte beschrijft is daarentegen een los, kortlopend informeel sociaal verband van jongeren die hun overvloedige vrije tijd met elkaar doorbrengen.

Whyte besteedt veel aandacht aan de sociale hiërarchie (de stratificatie) van deze bende, met haar leiders en volgers. De positie in de bende wordt bepaald door twee belangrijke elementen. Ten eerste is de ingang in het netwerk van belang. Wie deel uitmaakt van de bende door een direct contact met de leider, staat sowieso hoger gerangschikt. Ten tweede weegt de leeftijd zwaar door.

Dat heeft ook te maken met de vaststelling dat het bendeleven eigenlijk een korte fase in het leven van een jongvolwassene was. Bendes zijn informele organisaties in Cornerville die voortdurend ontstaan en zich min of meer spontaan ontbinden. Het moment van ontbinding is een belangrijk moment van toewijzing van nieuwe posities in nieuwe bendes. Met behulp van eenvoudige grafische voorstellingen illustreert de studie dit erg duidelijk. Zo zal een nieuwe bende zich ontwikkelen rond een vroeger bendelid van de Nortons dat toen lager in de rangordening stond.

Interessant is dat het prestige onder meer bevestigd wordt in bowling, een favoriet tijdverdrijf van de jongeren. Ze vormt een belangrijke vorm van bevestiging van de posities in de bende. De hoger geplaatste bendeleden spelen daarin een actieve rol, onder meer door het op de zenuwen werken van lager geplaatste leden die ‘dreigen’ goed te presteren.

Een kleine minderheid van de jongeren in Cornerville presteert goed op school en is op weg naar een succesvol leven buiten de wijk. Whyte bestudeert een ambitieuze jongeman, Chick Morelli, en de club die hij opricht. Chick is ambitieus, behaalt goede schoolresultaten en spaart fanatiek.

Hij slaagt erin toegelaten te worden tot de Ivy University Law School, een prestigieuze universiteit. Chick sticht een club (de Italian Community Club) die min of meer functioneert als een oefenterrein voor het latere professionele leven dat deze ambitieuze jongeren voor ogen hebben.

In die zin lijkt de club op vele andere vergelijkbare jongerenorganisaties, bijvoorbeeld de jongerenafdelingen van politieke partijen. Het hoeft dan ook niet te verbazen dat deze organisatie volstrekt andere kenmerken heeft als we ze vergelijken met een bende, zoals blijkt uit Tabel 1.

Tabel 1. Ideaaltypische verschillen tussen corner boys en college boys Corner boys: Norton Street Gang

College boys: Italian Community Club

Structuur

Informele groep

Organisatie

Leden

Jonge werkloze mannen

Jonge mannen in opleiding

Bron van interactie

Geografische nabijheid

Superioriteit in opleiding

Interactie

Dagelijks leven

Formele vergaderingen

Leiderschap

Charismatisch

Legaal

Functie voor de leden

Tijd verdrijven

Mobiliteit (“social advancement”)

Ontbinding

Leeftijd

Conflicten

32

Intersentia

Hoofdstuk 1. Sociologie als wetenschap

8. Sociologie is een product van methodologische innovaties Het methodologische aspect van wetenschappelijk onderzoek refereert aan het geheel van regels met betrekking tot de wijze waarop het wetenschappelijke proces verloopt. Vanuit de wetenschappelijke cyclus bekeken kan methodologie begrepen worden als de regels die de relatie tussen theorie en empirie dicteren, en de voorwaarden waaraan theorie en empirie zelf moeten voldoen.

Hoe doe je op een betrouwbare wijze empirische uitspraken die theorieën kunnen toetsen? Hoe zorg je ervoor dat je data geldig zijn, en zodoende de theoretische ideeën vertegenwoordigen die je wenst te meten? Naast het theoretische en het empirische, vormen methodologische innovaties de derde grondslag waaruit de sociologische wetenschap ontstaan is.

Uiteraard is methodologie een belangrijk onderdeel van de sociologie, zoals dat geldt voor elke discipline. Zonder inzicht in de wijze waarop inzicht verkregen wordt, kan een wetenschap niet bestaan. Maar de stelling zoals ze hierboven beschreven staat, betekent net iets meer. Ze wijst op de vaststelling dat de grondslagen van de sociologische discipline niet beperkt kunnen worden tot de grote vragen van de grootmeesters van de sociologie. Methodologische problemen hebben de sociologie evenzeer gevormd als de grote theoretische vragen en theorieën. Overigens blijven ze dat ook vandaag doen. Om duidelijk te maken hoe belangrijk de methodologische problemen zijn die de sociologie mee vorm gaven, lichten we kort twee historische casussen toe: de eerste stappen in de ontwikkeling van de sociale statistiek en van het armoedeonderzoek.

Historisch is er een belangrijke en in het oog springende fase waarin de jonge sociologie en de zich ontwikkelende statistische wetenschap elkaar wederzijds bevruchtten.58 De jonge mathematicus Adolphe Quetelet speelt hier een belangrijke rol. Hij was geïnteresseerd in sociale statistieken en kende de normaalverdeling uit zijn eerdere vakgebied. Deze was in de sterrenkunde ontwikkeld om een langer bestaande intuïtie te onderbouwen en veronderstelde dat meetfouten in de waarneming van hemellichamen elkaar min of meer opheffen wanneer we over voldoende metingen beschikken.

Quetelet merkte dat diezelfde normaalverdeling ook toegepast kon worden op gegevens over de lengte en het gewicht van jonge dienstplichtigen. Dat was op zich een nieuwigheid, omdat nu gewerkt werd met de idee dat de een of andere verdeling niet alleen een toepassing was van de leer van de toevalligheid, maar dat een gemiddelde ook echt iets zei over een typisch kenmerk van mensen in een populatie. Op basis van deze vaststellingen ontwikkelde Quetelet zijn begrip van de gemiddelde mens (l’homme moyen). Quetelet merkte daarbij op dat vele gegevens over het sociale een merkwaardige stabiliteit vertonen van het ene op het andere jaar of tussen verschillende cijferreeksen. Het bijzondere was dat dit niet alleen een statistische doorbraak was, of op zijn minst een statistische toepassing van formaat. Tegelijk betekende deze methodologische doorbraak ook een doorbraak voor de sociologie: voor het eerst legt een wetenschapper de basis voor een systematische empirische studie van de sociale orde.

Intersentia

33

Basisbeginselen economische sociologie

Figuur 3. De wetenschappelijke cyclus

Quetelet gaf ook een aanzet tot de studie van correlaties en multivariate analyse. Het eerste kwam hij al enigszins op het spoor door het besef dat veranderingen of verschillen in de verdeling op zich interessante informatie opleveren die ook echt iets zouden kunnen zeggen over deviatie.

De aanzet tot multivariate analyse ontwikkelde Quetelet in de analyse van misdaad. Hij stelde vast dat gemiddeldes sterk konden variĂŤren tussen wijken of naargelang de achtergrond van de persoon. Om de echte gemiddelde mens te vatten, was het van belang om de echte gemiddeldes te isoleren. Door gemiddeldes uit te splitsen per kenmerk (per wijk, naar geslacht, enzovoort) ontwikkelde hij een primitieve voorloper van multivariate analyse.

Een tweede toepassing van methodologische innovatie die hand in hand gaat met inhoudelijke sociologische doorbraken vinden we in het vroege armoedeonderzoek.59 In de late 19de eeuw was de Engelse mecenas Charles Booth was gefrustreerd geraakt over de geringe beschikbaarheid van betrouwbare gegevens over armoede. Niettemin werd stedelijke armoede als een ernstig sociaal probleem beschouwd. Daarom ging hij zelf onderzoek doen naar armoede in de Londense wijk East End, dat met zijn vier miljoen inwoners aan het einde van de 19de eeuw niet alleen erg bevolkt maar ook behoorlijk arm was. Booth was de eerste die op basis van een uitgebreid survey een armoedelijn ontwikkelde. Een armoedelijn is een grens die geconstrueerd wordt door onderzoekers en waarmee aangegeven wordt vanaf welk moment iemand (een individu, een huishouden, een groep) beschouwd kan worden als arm. De armoedelijn die Booth construeerde was gebaseerd op de minimale middelen die mensen geacht worden nodig te hebben om te kunnen overleven.

Beide voorbeelden zouden duidelijk moeten maken op welke wijze methodologische vooruitgang en inzichten in de sociologie elkaar wederzijds bevruchten. De vraag is vervolgens hoe het zit met de methodologische status van de sociologie vandaag? Sommige wetenschappen hebben een min of meer vaste methode, die relatief sterk samenhangt met hun object en doelstellingen.

34

Intersentia

Hoofdstuk 1. Sociologie als wetenschap

Economen zullen bijvoorbeeld in grote meerderheid instemmen met de stelling dat de methodologie van de economie de econometrie is. Ze zullen ook een vrij precies en grotendeels overeenstemmend beeld hebben dat de methodologische regels en principes van de econometrie omschrijft. De economische wetenschap heeft dus een min of meer vaststaand geheel van methodologische regels die losgelaten kunnen worden op economische problemen. Dat kan niet gezegd worden van de methoden van de sociologie. Sociologen zijn ervan overtuigd dat de methode in principe niet vooraf vastligt, maar dat ze wordt bepaald door het voorliggende probleem.

De metafoor van de houthakker past hier wonderwel: om hout te hakken gebruikt hij een bijl, maar diezelfde bijl is van weinig nut om te eten, te jagen of tanden te poetsen (het idee!). Met de methodologie van de sociologie is het niet anders. Afhankelijk van de behoeften, van wat men wil verklaren of beschrijven, kiest men een methode die het best aan deze nood tegemoet komt.

Dit betekent dat de keuze van de methode deel uitmaakt van de probleemstelling en het onderzoeksplan van de socioloog.

Natuurlijk is deze openheid niet absoluut vol te houden. Elke wetenschap heeft nood aan een aantal methoden waarmee ze vele van haar vragen kan beantwoorden. Die behoefte is onder meer ingegeven door praktische noden. Wetenschappers inwijden in een methode kost bijzonder veel tijd en moeite, zodat het niet mogelijk is om alle denkbare methoden aan te leren. Wat de belangrijkste en meest gebruikte methoden in de sociologie met elkaar gemeen hebben, is niet de concrete techniek. De methodologische rode draad doorheen de sociologie ligt eerder in haar methode van dataverzameling. Wat het methodologische standaardantwoord van sociologen kenmerkt, wordt kernachtig samengevat door de Britse socioloog Steve Bruce: “if you want to know what people are doing and why they are doing it, you go and ask them. They might not always know, or they might know and not tell you. But all other sources are inferior”.60 Waar dit citaat aan refereert, is het interview, een synoniem voor een vraaggesprek. Dat is een interactie tussen een interviewer en een respondent met als uitgesproken doel informatie van de laatste te verzamelen over een bepaald onderwerp. Als sociologen in iets excelleren, dan is het ongetwijfeld in het interview.

Maar onder deze gemeenschappelijke neiging van sociologen om zich op het interview te verlaten, om het ‘de mensen te vragen’, schuilt een wereld van verschil. Het interview als techniek van dataverzameling herbergt vele methoden. Over welke methoden hebben we het dan? Grofweg kan men de uitgebreide verzameling indelen in kwantitatieve en kwalitatieve methoden. Kwantitatieve technieken maken gebruik van tellingen, statistische manipulatie en beschrijvingen om hypothesen te toetsen. Welk soort gegevens verzameld worden, is vooraf vastgelegd. Kwalitatieve methoden leggen eerder de nadruk op een meer inductieve houding jegens het empirische materiaal, wat ook betekent dat minder gestandaardiseerd wordt gewerkt. De interactie tussen onderzoeker en de onderzochte ligt bij voorbaat minder strak vast. Toegepast op interviews leidt dit tot twee oervormen van het interview. De gestandaardiseerde vragenlijst is de kwantitatieve vorm van interviews. Dit type van interview is sterk gestructureerd, zodat vragen en mogelijke antwoorden vooraf vastliggen. Het diepte-interview is dan weer de kwalitatieve toepassing, waar

Intersentia

35

Basisbeginselen economische sociologie

vragen en structuur van de interactie vooraf veel minder strak zijn vastgelegd.61 Voor welke benadering gekozen wordt, zal in principe afhangen van het probleem dat verklaard moet worden.

Neem het probleem van cannabisgebruik. Afhankelijk van wat je te weten wil komen over het gebruik van deze drug, zal het onderzoeksdesign en de gekozen methode verschillen. Stel dat je geïnteresseerd bent in een voor de hand liggende vraag over prevalentie.62 Je wil bijvoorbeeld weten of en hoe vaak jongeren cannabis gebruiken, en of we kunnen schatten hoeveel van die jonge gebruikers op een of ander criterium als problematische gebruikers betiteld kunnen worden. Dergelijke vragen liggen aan de basis van een regelmatig herhaald onderzoek bij zestienjarige jongeren in een aantal Europese landen.64 Daarin wordt een representatieve steekproef van deze leeftijd ondervraagd over hun gebruik van allerhande legale en illegale genotsmiddelen, waaronder cannabis. De studie concludeert dat gemiddeld 16% van deze groep in de bestudeerde landen toegeeft ooit cannabis gebruikt te hebben, en 7% in de voorbije maand. In Vlaanderen liggen deze gemiddeldes in dezelfde grootteorde (17 respectievelijk 8%); in Nederland liggen ze wat hoger met 22% en 12%. Het moet hier duidelijk zijn dat de waarschuwing van Bruce over sociaal wenselijke antwoorden, geheugeneffecten en non-respons twijfels kunnen oproepen bij een vragenlijstonderzoek over deviante activiteiten zoals cannabisgebruik. Maar tegelijkertijd zijn er niet heel veel alternatieven om enig licht te werpen op een fenomeen als druggebruik bij een groep in de samenleving.

Vragen over hoeveel of wie zijn natuurlijk niet de enige wetenschappelijk relevante of onderzoekbare problemen met betrekking tot ons voorbeeld. Maar niet alle onderzoeksvragen zijn gediend met een dergelijke kwantitatieve benadering van het probleem. Stel bijvoorbeeld dat we niet zozeer geïnteresseerd zouden zijn in de hoeveelheid cannabisgebruikers, maar in de wijze waarop men een cannabisgebruiker wordt. Dergelijke vragen kunnen adequaat beantwoord worden met kwalitatieve diepte-interviews, waar men zich in essentie verlaat op langdurige gesprekken. Een van de voordelen van een dergelijke benadering is dat het relatief geschikt is om antwoorden te vinden op vragen naar de beleving en perceptie van de betrokkenen. Een klassiek geworden studie uit de jaren 1950 probeerde op die wijze de ‘carrière’ van de marihuanagebruiker te reconstrueren.63 Howard Becker beschrijft in zijn studie hoe het proces waarin men stilaan een gebruiker wordt erg subtiel verloopt. De eerste vaststelling was dat vele gebruikers wetens en willens marihuana gebruiken, ondanks het feit dat cannabisgebruik illegaal is en maatschappelijk afgekeurd wordt, in het bijzonder in de VS van de jaren 50. De geciteerde studie concentreert zich op het omgekeerde fenomeen: deviante attitudes en motieven die zich pas ontwikkelen nadat de marihuanagebruiker begon te gebruiken. Het onderzoek wijst uit dat stabiel en regelmatig marihuanagebruik pas voorkomt als de gebruiker een gecompliceerd socialisatieproces heeft doorlopen. Dat begint bij het leren van de technische vereisten om een joint te rollen. Bovendien vraagt het een leerproces om de effecten te leren onderscheiden en ervan te genieten.

36

Intersentia

Hoofdstuk 1. Sociologie als wetenschap

Dit leerproces is evenwel een noodzakelijke maar onvoldoende voorwaarde om van een volleerde druggebruiker te spreken. Deze technische kennis en vaardigheden verklaren niet hoe mensen het managen om zich voortdurend deviant te gedragen zonder dat dit al te veel praktische problemen schept. De gebruikers moeten immers een aantal vormen van sociale controle en daaruit volgende sancties ontwijken. Dit leidt er in principe toe dat een aantal strategieën ontwikkeld worden, maar ook dat de gebruikers zich gaandeweg gaan bevestigen als een aparte en afwijkende groep. De gebruikers kunnen ingedeeld worden in beginnende, occasionele en regelmatige gebruikers. In principe zijn dit stadia van hoe men een marihuanagebruiker wordt: een beginnende gebruiker kan na verloop van tijd occasioneel gaan roken, om uiteindelijk regelmatige gebruiker te worden. Telkens ontwikkelt zich een voortschrijdend geheel van normen en definities van de situatie.

Kortom, de sociologie bedient zich van een breed palet van methodologische kleuren. De rode draad is dat allerhande vormen van interviews steeds weerkeren, ongeacht de enorme diversiteit aan methodologisch instrumentarium.

9. Sociologie bestudeert de mens in de samenleving In 1972 organiseerde David Rosenhan65 een experiment dat een belangrijke sociologische intuïtie illustreert. Het geeft ons een uitstekende illustratie voor de stelling dat de samenleving (ook) het bestaan van mensen dicteert, eerder dan dat mensen dat individueel doen.

Rosenhan vroeg acht proefpersonen, hemzelf inbegrepen, om zich aan te dienen bij een psychiatrische instelling. Vooraf werden alle proefpersonen geïnstrueerd om een vergelijkbaar verhaal te vertellen. Ze vertelden de psychiater dat ze een hol geluid in hun hoofd hoorden, een ‘plof ’. Rosenhan had deze merkwaardige keuze gemaakt omdat er geen psychiatrische literatuur voorhanden was waarin deze waanidee beschreven stond. Alle patiënten deden een uitgebreide oefening om er slecht uit te zien: verslonsd, ongewassen en ongeschoren. Merkwaardig genoeg werden alle patiënten op een na als schizofreen gediagnosticeerd, de twaalfde patiënt heette te lijden aan een manisch-depressieve psychose. Allen werden ze voor een behoorlijk lange tijd opgenomen, ergens tussen de 7 en 52 dagen.

Bijzonder aan het verhaal is dat de proefpersonen geïnstrueerd waren om zich vanaf de opname volstrekt ‘normaal’ te gedragen, te melden dat de symptomen verdwenen waren, en alle vragen over hun leven naar waarheid te vertellen. Achteraf bleken banale biografische feitjes in de psychiatrische verslagen geïnterpreteerd te worden als typische uitingen van de psychische problemen van de patiënt. Patiënten konden met moeite stabiele relaties aanknopen of onderhouden omdat ze minder frequent contact hadden met hun ouders of omdat ze meerdere vriendinnetjes hadden gehad, hoewel dit voor Amerikaanse universiteitsstudenten niet uitzonderlijk was. Het bijhouden van het logboek voor het onderzoek werd geobserveerd als neurotisch gedrag.

Intersentia

37

Basisbeginselen economische sociologie

Het punt dat hiermee gemaakt kan worden, is het volgende: in vele omstandigheden is het de samenleving die bepaalt wat en hoe mensen zijn, ook als we geneigd zijn om die kenmerken aan het individu toe te schrijven. Of om het op het onderzoek van Rosenhan toe te passen: iemands toestand van ‘krankzinnigheid’ wordt bepaald door het verblijf in of zich aanbieden bij een psychiatrische kliniek, eerder dan dat iemand in een psychiatrische kliniek terechtkomt omdat hij krankzinnig zou zijn.

De gedachte achter deze stelling is heel wat minder controversieel dan Rosenhans onderzoek doet uitschijnen. Neem het alledaagse voorbeeld van de kennismaking met mensen die ons voorheen onbekend zijn op een receptie of een andere sociale ontmoetingsplaats. Wat gebeurt er op het moment dat iemand zich voorstelt? Welke stukjes informatie worden uitgewisseld tijdens een dergelijk kennismakingsgesprek? Meestal geven we een aantal biografische kenmerken van onszelf mee zoals ons beroep of onze bezigheden. Dat zijn doorgaans kenmerken die weliswaar ‘individueel’ zijn, maar ze plaatsen ons wel binnen een sociaal kader, de samenleving. Ze zijn overigens ook door de samenleving toegewezen. We positioneren ons eigen ik dus binnen een samenleving en in categorieën die ons door de samenleving zijn aangeleverd. De hierboven genoemde auteur zou dan zijn: David Rosenhan, professor psychologie aan de universiteit van Stanford, enzovoort. Je ‘bent’ dus een naam, een adres, een werkplek, eventueel een titel. Al die attributen zijn ons door de samenleving toegewezen.

Wat we doorgaans aanduiden als onze identiteit, bestaat in de sociologische theorievorming uit een aantal elkaar aanvullende sociale rollen. Het begrip ‘rol’ is in oorsprong een metafoor die verwijst naar het theater of de film. En zoals bij andere invloedrijke sociaalwetenschappelijke metaforen ‘markt’ om er een te noemen – kan de oorspronkelijke betekenis verhelderend zijn om het concept te begrijpen. Rollen worden dus inderdaad ‘gespeeld’, zij het dat in tegenstelling tot het theater mensen zich daar meestal niet langer van bewust zijn. Toch komen dergelijke momenten voor, bijvoorbeeld wanneer de rolwisseling nogal abrupt moet gebeuren. Van keiharde zakenman naar liefhebbende vader vraagt een kort moment van mentale omschakeling.

Wanneer het zoontje plots binnenstapt op een vergadering, dan voelt de zakenman – vader hoe de rollen moeilijk tegelijk gespeeld kunnen worden.

Een sociale rol is een sociaal gegeven antwoord op een gestandaardiseerde verwachting. Een rol bestaat dus uit een geheel van verwachtingen gekoppeld aan een bepaalde sociale positie, en bepaalt op die wijze de beschikbare praktijken en strategieën. Zodoende veronderstelt een rol dat mensen weten ‘wat’ ze zijn, dat de samenleving hen een bepaald repertorium van zelfomschrijvingen meegeeft: student, professor, broer of zus, zoon of dochter, kapitein of matroos. Rollen bestaan dan uit verwachtingen die wederzijds zijn: ze houden zowel bepaalde rechten als bepaalde verplichtingen in. De rol van student tijdens een college veronderstelt dat er enige moeite wordt gedaan om aandachtig te zijn, of op zijn minst aandacht te veinzen. Tegelijk heeft de student het recht om niet te weten en vragen te stellen. Rechten en plichten van de docentenrol zien er dan weer heel anders uit. Wat rollen steeds gemeen hebben is dat ze tegelijkertijd een aantal dingen

38

Intersentia

Hoofdstuk 1. Sociologie als wetenschap

uitsluiten (de docent die Elvis Presley imiteert tijdens zijn college, de student die zijn docent de les leest over zijn vakgebied) én een heel repertorium van gedrag mogelijk maken (docenten kunnen heel verschillende stijlen van doceren beoefenen). Rollen zullen weliswaar vaak deel uitmaken van de persoonlijke identiteit, maar tegelijk zijn ze niet-persoonlijk. Aan de rol van een professor of een student hangen een aantal verwachtingen vast, ongeacht welke persoon hij of zij verder ook is.

De sociologie gaat veel verder in het bedenken van ‘rollen’ dan deze voorbeelden doen vermoeden. Een klassiek geworden analyse handelt over de rol van de zieke.66 Deze analyse van de rol van de zieke illustreert de maatschappelijke basis van individuele toestanden. De zieke-rol vindt zijn oorsprong in de algemene maatschappelijke verwachting van werk. Iedereen wordt geacht te werken: kinderen en jongeren gaan naar school, volwassenen hebben een baan buitenshuis of doen huishoudelijk werk. Iemand die ‘niets’ doet, of in het geheel niet werkt, kan op sterke afkeurende reacties rekenen, zelfs als hij of zij bemiddeld is. Op deze algemene verplichting heeft de samenleving een aantal uitzonderingen gemaakt. Een werkloze bijvoorbeeld vervult een aanvaardbare rol als hij zich aan een aantal voorwaarden houdt, zoals het zoeken naar werk. Een andere alternatieve rol is die van de zieke. Maar aangezien het om een rol gaat, is het logisch dat hieraan ook weer nieuwe verwachtingen gekoppeld zijn. Doorgaans is deze rol tijdelijk, en veel van de rechten en plichten van de zieke zijn er inderdaad op gericht om hem of haar weer in te schakelen in het maatschappelijke leven. Het opnemen van de rol van zieke veronderstelt dus ook een zekere sociale controle. Deze rol heeft vier centrale kenmerken.

Vooreerst worden van wie ziek is de ‘normale’ verwachtingen inzake gedrag en houding voorlopig opgeschort. De legitimering van deze ontheffing komt toe aan gespecialiseerde agenten, meestal artsen. De arts bepaalt met andere woorden of iemand ziek is, dan wel of iemand veinst. Zieken worden ten tweede ook ontheven van een verantwoordelijkheid jegens de ziekte, tenminste in de meeste westerse samenlevingen en voor de meeste aandoeningen. De standaardvoorstelling van een zieke is dus dat hij geen schuld draagt aan wat hem overkomt. Zieken hebben wel een normatieve plicht om de ziekte als ongewenst te beschouwen, willen ze aanspraak kunnen maken op de eerste twee rechten van ontheffing en schuldeloosheid. Tot slot heeft de zieke ook de plicht om hulp te zoeken die beschouwd wordt als competent; opnieuw is dit in onze samenleving meestal een arts.

10. Sociologie bestudeert de samenleving in de mens Mensen zijn verbonden met de samenleving. Ze leven niet alleen in de samenleving; de samenleving leeft ook in hen. Deze verbinding tussen het individu en sociale feiten wordt in de hedendaagse sociologie vaak aangeduid met het begrip ‘habitus’. Metaforisch kan de habitus best voorgesteld worden als een weerspiegeling van de sociale werkelijkheid in het individu. Deze neemt de vorm aan van bewuste en onbewuste kennis en verwachtingen over en van de sociale wereld om ons heen. In het dagelijkse taalgebruik zouden we misschien over ‘persoonlijkheid’ spreken. Het verschil tussen de begrippen persoonlijkheid en habitus, is dat het laatste de nadruk legt op de sociale afkomst van

Intersentia

39

Basisbeginselen economische sociologie

wat we zijn. Dit betekent dat, terwijl bij persoonlijkheid vaak verwezen wordt naar aangeboren trekken, de habitus het product is van de socialisatie van een individu.67 Socialisatie is het leerproces dat individuen doormaken, waardoor ze zich informatie, kennis en verwachtingen uit hun omgeving eigen maken. De objectieve wereld om ons heen zit dus ook vervat in de kennis, het wereldbeeld, de wijze van waarneming van elk individu. Op hun beurt schept deze habitus de wereld om ons heen.

Sociologen gebruiken het begrip habitus om een antwoord te bieden op de vraag waarom mensen de overtuiging hebben dat ze hun omgeving op een ‘onmiddellijke’ manier begrijpen, alsof ze natuurlijk is. Mensen leren voortdurend van hun omgeving. We leren hoe de wereld ingedeeld is, we ontlenen er ook een sociale identiteit aan. Op die wijze ontstaat een geïnternaliseerde mentale structuur die de objectieve wereld om ons heen weerspiegelt. Deze internalisering gebeurt in de eerste plaats binnen het gezin, maar later ook op school en binnen netwerken als vrienden en werk. Daardoor ontstaat de illusie van een direct begrip van onze omgeving. Deze mentale structuur is de habitus: het geheel van mentale schema’s waarin waarnemingen, handelingen en gedachten ingebed zijn.

Belangrijk is te beseffen dat de habitus, in sociologisch jargon zowel structurerende structuur is als gestructureerde structuur heet te zijn. Dit betekent dat de habitus niet alleen een passief product is van de objectieve wereld. Tegelijkertijd schept hij telkens opnieuw de objectieve wereld om ons heen. Dit begrip stelt sociale wetenschappers in staat om de band tussen het maatschappelijke en het individuele te vatten. De samenleving is in het individu, en dat laat alle individuen samen toe om de samenleving voortdurend te creëren. In de verwoording van deze stelling en de vorige betekent dit: omdat de samenleving in het individu is, zijn het alle individuen samen die de samenleving maken.

De samenleving is niet alleen in ons wanneer het gaat om het creëren van oordelen en attitudes over de werkelijkheid buiten ons om. Ze heeft ook een werkzaamheid als het om ons zelfbeeld gaat, om de wijze waarop wij onszelf zien. Deze zelf beleefde identiteit werd door de Amerikaanse socioloog Charles Horton Cooley (1867-1929) aangeduid met behulp van de metafoor van de spiegel (het ‘looking glass self ’) om aan te geven dat onze identiteit evenzeer afkomstig is van onze sociale omgeving.68 Hij stelde dat mensen hun zelfbeeld opbouwen uit de visie die andere mensen op hen hebben. Nog preciezer luidt dat: mensen bouwen hun zelfbeeld op wat zij menen dat anderen over hen denken. Dit zelf is een product van een beoordeling van wat mensen denken dat anderen zien van hen, wat ze daarvan vinden en hun gevoelens bij deze (ingebeelde) beoordelingen.69 Vandaar de metafoor van de spiegel: we bekijken onszelf als in een spiegel door de ogen van anderen. Deze benadering wordt dan ook aangeduid met het moeilijk vertaalbare ‘looking glass self ’: ons zelf is het resultaat van onze reactie op het aangeleerde vermogen om onszelf te zien door de ogen van anderen. Dat is natuurlijk geen met wiskundige precisie berekend rekenkundig gemiddelde van hoe omstaanders een persoon zien. Op zijn minst is dat gemiddelde gewogen in functie van het belang van de persoonlijke relatie. Die mensen die een belangrijke rol spelen in onze dagelijkse levens, noemen we ‘betekenisvolle anderen’ (‘significant other’): een lief, ouders, vrienden, maar ook collega’s of meerderen. Het zijn die betekenisvolle anderen zwaarder doorwegen in het ‘looking glass self ’ dan dat van de toevallige passant.

40

Intersentia

Hoofdstuk 1. Sociologie als wetenschap

Eindnoten 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

23.

24.

25.

26.

27.

28.

29.

30.

31.

32.

33.

34.

35.

36.

Het woord anti-economisme is ontwikkeld door William Coleman (2004).

Zie ook hoofdstuk 6.

Elster, 2007, pp. 24-27.

Mackie, 1974; Tacq, 1982.

Bruce, 2003.

De meest gehanteerde omschrijving van het begrip sociaal handelen stamt van Max Weber (1976, 12).

Daarop baseren we ons hier.

Defoe, 2008.

Dit schema is afkomstig van Max Weber (1976).

Deze definitie is schatplichtig aan de benadering van Amartya Sen (2002, p. 19).

Het begrip ‘sociaal feit’ is afkomstig van Emile Durkheim (1969, in het bijzonder hoofdstuk 1).

Samuelson, 1954, p. 387.

De Swaan, 2002.

Economen spreken vaak over netwerkexternaliteiten.

Durkheim, 1990.

Sorokin, 1989, pp. 241-243.

Elias, 1987, pp. 41-42.

Het gaat om het wereldsociologiecongres in Bielefeld in 1994, een mondiaal congres dat vierjaarlijks georganiseerd wordt.

De Swaan, 1997, pp. 48-49.

De parallel met wat in de politiek ‘non-items’ heet, is duidelijk.

Granieri & Fazio, 2012.

Een staaltje daarvan is te vinden in zijn wel erg snelle oordeel van ‘geboren crimineel’ bij het bestuderen van Charlotte Corday’s schedel, die later niet van de hare bleek te zijn (Starr, 2010, p. 120).

Köbben & Tromp, 1999.

Doll, 1998. Richard Doll is een van de meest baanbrekende onderzoekers uit deze vroege periode.

Brandt, 2012.

Kearns, Glantz, & Schmidt, 2015.

Dit onderscheid stamt van Max Weber (1975). De begrippen verwijzen naar de Duitse begrippen van Wertbeziehung respectievelijk Wertfreiheit.

De term stamt van Alvin Gouldner. Pierre Bourdieu werkte dit concept verder uit (Pels, 2000).

Vergelijk Hedström, 2005, p. 12.

Parallel hieraan spreken ook psychologen over de zogenaamde ‘folk psychology’.

Bron: European Social Survey, round 2 (2004) (n=2 181). De vraag waarop de respondenten moesten antwoorden luidde: “Als u een gezondheidsprobleem heeft, hoe vaak gebruikt u dan homeopathische middelen?”. Percentages refereren aan het aandeel van de respondenten dat antwoordde weleens een probleem te hebben en op zijn minst “soms” homeopathische middelen te gebruiken.

Het begrip komt uit het Duits (Falsifikationssperre) en is ontwikkeld door de Duitse socioloog Karl-Dieter Opp (Ultee, 1978).

Machiavelli, 1987, pp. 59, eigen cursivering.

Het hier besproken onderzoek is van Alexis de Tocqueville (1805-1859), neergeschreven in zijn klassiek geworden boek L’Ancien Régime et la Révolution (1986).

Tocqueville, 2004, p. 231.

Adriaenssens, 2008.

Tocqueville, 2004, p. 257.

Intersentia

41

Basisbeginselen economische sociologie

37. Dit onderdeel is gebaseerd op Modernity and the Holocaust, dat verscheen aan het eind van de jaren tachtig van de 20ste eeuw. Het is van de hand van de Poolse socioloog Zygmunt Bauman (1989).

38. Sommige wetenschappers hebben bezwaar tegen het begrip ‘Holocaust’. Daarbij wordt verwezen naar de onduidelijkheid of het begrip enkel refereert aan de genocide op de joden (of diegenen die door de nazi’s als joden werden geklasseerd). Het is ook mogelijk dat het refereert aan de andere systematische en grootschalige moorden georganiseerd door nazi-Duitsland (zoals op mensen met een mentale en fysieke handicap, politieke opponenten, krijgsgevangenen uit de USSR, Poolse en Russische burgers of Roma en Sinti). Judeocide wordt naar voren geschoven als meer precieze aanduiding van de genocide op de Europese joden. We gebruiken beide begrippen naast elkaar, verwijzend naar de doelbewuste poging om de joden in Europa uit te roeien net voor en ten tijde van de Tweede Wereldoorlog.

39. Bauman, 1989, p. 88.

40. Voor alle duidelijkheid: er bestaat geen enkele twijfel over de poging om de Europese joden systematisch en planmatig uit te roeien of over de grootschaligheid van de moorden.

41. Het erg populaire maar wetenschappelijk gebrekkige onderzoek van Daniel Goldhagen (1996) is een uiting van deze mythe (voor een reeks vernietigende besprekingen, zie Binner, Van der Haar, & Bos, 1997).

42. Dit sluit de mogelijkheid niet uit dat de judeocide van in den beginne gepland kan zijn. Dit probleem was en is de inzet van een verhit debat tussen de zogenaamde ‘intentionalisten’ en de ‘functionalisten’.

43. Bauman, 1989, p. 90. Merk op dat in een recente en goed gedocumenteerde genocide, de Rwandese volkerenmoord op de Tutsi’s in 1994, emotioneel en breed gedragen haatgevoelens vermoedelijk een veel prominenter rol speelden (Des Forges e.a., 1999).

44. Mommsen, 1989; Weber, 1972.

45. De Swaan, 2007.

46. Browning, 1993.

47. J. S. Coleman, 1990, p. xv.

48. Landes, 1993, p. 155.

49. Adriaenssens, 2001.

50. Comte, 1979.

51. Zie bijvoorbeeld het pleidooi van de bekende bioloog Edward Wilson (1998).

52. Om dus stelling 1 even te nuanceren: mogelijks heeft de sociologie impliciet wel een natuurlijke ideologische positie of een verzameling ideologische posities. Dat zou dan die van het reformisme kunnen zijn, de overtuiging dat het zinvol en haalbaar is om problemen geïsoleerd te omschrijven en aan te pakken door een externe tussenkomst, doorgaans van overheidswege. Deze idee heeft nauwe verwantschap met wat Karl Popper {, 1957 #2462} ‘piecemeal social engineering’ noemde. Uiteraard zullen niet alle sociologen het eens zijn met deze positie, maar ongetwijfeld wel de meesten onder hen.

53. Bulmer, 1984.

54. Zie hoofdstuk 6.

55. Whyte, 1973.

56. Whyte, 1943.

57. Coughlin & Venkatesh, 2003.

58. Goldthorpe, 2000; Mosselmans, 2005.

59. Hennock, 1991; Lummis, 1971.

60. Bruce, 1986, p. 89.

61. Maar er bestaan vele varianten. Zo werd de focusgroep ontwikkeld na de Tweede Wereldoorlog door sociologen Robert Merton en Paul Lazarsfeld, als een vorm van kwalitatief groepsinterview (Platt, 1998).

62. Prevalentie is de mate dat een bepaald verschijnsel voorkomt in een bepaalde populatie.

42

Intersentia

Hoofdstuk 1. Sociologie als wetenschap

63.

64.

65.

66.

67.

Becker, 1991. {ESPAD group, 2016 #7622}.

Rosenhan, 1973.

Oorspronkelijk werd dit ontwikkeld door Talcott Parsons (1975).

Dit begrip is afkomstig van Pierre Bourdieu (Swartz, 1997; Tacq, 2003). Bourdieu is voor zijn theorie van de habitus sterk beïnvloed door sociologische socialisatietheorieën uit de jaren 60 (in het bijzonder Berger & Luckmann, 1989).

68. Cooley, 1902.

69. Stryker & Vryan, 2006, p. 13.

Intersentia

43

Basisbeginselen economische sociologie

Concepten anomie 11 anti-economisme 3 betekenisvolle andere 40 bureaucratie 25 canon 26 circulaire causaliteit 22 collectief goed 10 deductie 19 diepte-interview 35 empirie 19 feedbackmechanisme 22 gedrag 6 gestandaardiseerde vragenlijst 35 habitus 39 handelen 6 affectief handelen 8 doelrationeel handelen 8 rationeel handelen 9 traditioneel handelen 8 waarderationeel handelen 8 homme moyen (Quetelet) 33 hypercollectief goed 10 inductie 19 interview 35 judeocide 23 looking glass self 40 markt 7

44

methodologie 19 normaalverdeling 33 organisatie 11 positivistische ideologie 16 prevalentie 36 reflexiviteit 17 significant other 40 sociaal feit 9 sociaal handelen 6 sociaal systeem 11 sociale rol 38 rol van de zieke 39 sociale structuur 11 socialisatie 40 socialisme 4 theorie 19 toetsingsdrempel 21 tuindercultuur 25 verhaal 4 waardebetrokkenheid 17 waardevrijheid 17 wetenschap 18 wetenschappelijke cyclus 19 zelfdoding altruĂŻstische zelfdoding 11 anomische zelfdoding 11

Intersentia