Energierecht in België en Vlaanderen 2020 by OA_Intersentia

In dit boek nemen de auteurs de Belgische (federale en Vlaamse), internationale en Europese energieregelgeving onder de loep, met als doel inzicht te bieden in het juridische kader van de Belgische energiemarkt. Zowel elektriciteits- en gasmarkten als warmtenetten, aardolie, biobrandstoffen, hernieuwbare energie en de problematiek van rationeel energiegebruik komen aan bod. Het boek bevat verwijzingen naar relevante wetgeving en naar de belangrijkste rechtsleer.

Frederik Vandendriessche (ed.)

Energierecht in België en Vlaanderen 2020

Energierecht in België en Vlaanderen 2020 Frederik Vandendriessche (ed.) Pieterjan Claeys, Cedric Degreef, Thomas Deruytter, Wouter Geldhof en Tinne Van der Straeten

Energierecht in België en Vlaanderen 2020

Energierecht in België en Vlaanderen 2020 [druk].indd 1

7/02/20 14:44

ENERGIERECHT IN BELGIÃ&#x2039; EN VLAANDEREN 2020

ENERGIER ECHT IN BELGIË EN VLAANDER EN 2020

Frederik Vandendriessche (ed.) Pieterjan Claeys Cedric Degreef Thomas Deruytter Wouter Geldhof Tinne Van der Straeten

Antwerpen – Cambridge

De materie werd bijgehouden tot 1 januari 2020.

Energierecht in België en Vlaanderen 2020 Frederik Vandendriessche (ed.), Pieterjan Claeys, Cedric Degreef, Thomas Deruytter, Wouter Geldhof en Tinne Van der Straeten

ISBN 978-94-000-1121-2 D/2020/7849/41 NUR 823

Alle rechten voorbehouden. Behoudens uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, op welke wijze ook, zonder de uitdrukkelijke voorafgaande toestemming van de uitgever. Ondanks alle aan de samenstelling van de tekst bestede zorg, kunnen noch de auteurs noch de uitgever aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele schade die zou kunnen voortvloeien uit enige fout die in deze uitgave zou kunnen voorkomen.

INHOUD Hoofdstuk I. Energie & energiebeleid Frederik Vandendriessche . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 Afdeling 1. Wat is energie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 Afdeling 2. Wat zijn de belangrijkste energie-eenheden? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 Afdeling 3. Wat zijn de belangrijkste bronnen van energie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 3.1. Klassieke energiebronnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 3.2. Hernieuwbare energiebronnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 Afdeling 4. Uitgangspunten van het energiebeleid. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 4.1. Internationaal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 4.2. Het energiebeleid van de Europese Unie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 4.2.1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 4.2.2. Verzekeren van de energievoorziening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 4.2.3. De interne energiemarkt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 4.2.4. Duurzame energievoorziening (energie-efficiëntie, decarbonisering en hernieuwbare energie). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 4.3. Het Belgische en Vlaamse energiebeleid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Hoofdstuk II. De bevoegde regelgevers voor het energierecht Frederik Vandendriessche . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Afdeling 1. Wat is energierecht? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 2. Het internationale niveau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Het Internationaal Energieprogramma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3. De verdragen inzake kernenergie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4. Het Energiehandvest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.5. Het Verdrag tot oprichting van de Energiegemeenschap . . . . . . . . . . . . . Afdeling 3. De Europese Unie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2. De bevoegdheden inzake kernenergie (EGA) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3. De bevoegdheden inzake energie (VWEU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3.1. Artikel 194 VWEU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3.2. Overige bevoegdheidsgrondslagen voor energieregelgeving? . Afdeling 4. België . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Intersentia

15 16 16 16 17 18 20 21 21 22 23 24 27 29 29

Inhoud

4.2.

De energiebevoegdheid is een gedeelde bevoegdheid tussen de federale overheid en de gewesten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3. De federale energiebevoegdheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3.1. De kern van de federale energiebevoegdheden . . . . . . . . . . . . . 4.3.1.1. De studies over de perspectieven van energiebevoorrading . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3.1.2. De kernbrandstofcyclus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3.1.3. De grote infrastructuren voor de stockering van energie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3.1.4. Het vervoer van energie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3.1.5. De productie van energie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3.1.6. De tarieven (andere dan distributietarieven), met inbegrip van het prijsbeleid . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3.1.7. De energiebevoegdheden in de territoriale zee en de exclusieve economische zone . . . . . . . . . . . . . 4.3.2. De overige federale bevoegdheden relevant inzake energie . . . 4.4. De gewestelijke energiebevoegdheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4.1. De kern van de gewestelijke energiebevoegdheden . . . . . . . . . . 4.4.1.1. De distributie van elektriciteit. . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4.1.2. De openbare gasdistributie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4.1.3. De aanwending van mijngas en van gas afkomstig van hoogovens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4.1.4. De netten van warmtevoorziening op afstand . . . . 4.4.1.5. De valorisatie van steenbergen . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4.1.6. De nieuwe energiebronnen, met uitzondering van deze die verband houden met kernenergie . . . 4.4.1.7. De terugwinning van energie door de nijverheid en andere gebruikers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4.1.8. Het rationeel energieverbruik (REG) . . . . . . . . . . . . 4.4.2. De overige gewestelijke bevoegdheden relevant inzake energie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.5. De samenwerking tussen de federale overheid en de gewesten inzake energie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.5.1. Samenwerkingsverplichtingen uit de BWHI . . . . . . . . . . . . . . . 4.5.1.1. Overlegplicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.5.1.2. Verplichte betrokkenheid. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.5.1.3. Verstrekken van inlichtingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.5.1.4. ENOVER. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.5.2. Samenwerking ingevolge rechtspraak van het Grondwettelijk Hof? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 5. Beknopte bibliografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

29 31 31 31 32 33 33 35 36 37 38 40 40 40 41 41 41 42 42 42 43 43 44 45 45 45 46 46 47 48

Intersentia

Inhoud

Hoofdstuk III. Steenkool Frederik Vandendriessche . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 Afdeling 1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 2. Ontginning van steenkool in België. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. Vergunningen vereist voor de ontginning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Aansprakelijkheid voor mijnschade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 3. Beknopte bibliografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

51 52 52 52 52

Hoofdstuk IV. Aardolie & alternatieve brandstoffen Frederik Vandendriessche en Tinne Van der Straeten . . . . . . . . . . . . 53 Afdeling 1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 2. De prospectie, de exploratie en de productie van aardolie (en meer algemeen, koolwaterstoffen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Richtlijn 94/22 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.2. Procedures die openstaan voor alle gekwalificeerde ondernemingen en met vooraf gekende vergunningsvoorwaarden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.3. Het vermijden van overdreven exclusieve rechten . . . . . . . . . . . 2.2.4. Niet-discriminerende criteria voor het verlenen van vergunningen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3. Omzetting voor de mariene gebieden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4. Omzetting in het Vlaamse Gewest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 3. Bevoorradingszekerheid inzake aardolie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2. Het Internationaal Energieprogramma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3. De EU-maatregelen met betrekking tot minimumvoorraden . . . . . . . . . 3.4. Belgische implementatie van de IEA- en EU-verplichtingen inzake het aanhouden van minimumstocks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 4. De prijsbeheersing en sociale maatregelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1. Programmaovereenkomst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2. Sociale verwarmingstoelage en sociaal stookoliefonds . . . . . . . . . . . . . . . 4.3. Regeling gespreide betaling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 5. Alternatieve en biobrandstoffen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1. Alternatieve brandstoffen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2. Biobrandstoffen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2.1. Biobrandstoffen en “duurzame” biobrandstoffen . . . . . . . . . . . 5.2.2. Productnormen voor benzine en diesel voor auto’s / maximumpercentage van biobrandstoffen hierin . . . . . . . . . . . 5.2.3. De bijmengplicht voor duurzame biobrandstoffen . . . . . . . . . .

Intersentia

53 54 54 55 55

55 56 56 56 57 59 59 59 61 62 63 64 64 65 66 66 68 68 70 70

vii

Inhoud

Afdeling 6. Toezicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 Afdeling 7. Beknopte bibliografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 Hoofdstuk V. Elektriciteit Cedric Degreef, Pieterjan Claeys en Tinne Van der Straeten . . . . . . 75 Afdeling 1. Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Afdeling 2. Overzicht van de belangrijkste regelgeving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 2.1. Het Europese regelgevende kader . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 2.2. Het federale regelgevende kader . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 2.3. Het Vlaamse regelgevende kader . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 Afdeling 3. De productie van elektriciteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 3.1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 3.2. Productie-eenheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 3.2.1. Klassieke productie-installaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 3.2.2. Biomassacentrales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 3.2.3. Onshore windturbines . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 3.2.4. Offshore windturbines . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 3.2.5. Zonneparken en fotovoltaïsche installaties. . . . . . . . . . . . . . . . . 98 3.2.6. Wet op de Kernuitstap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 3.2.6.1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 3.2.6.2. Wet op de Kernuitstap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 3.2.6.3. Repartitiebijdrage ten laste van de kernexploitanten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 3.2.6.4. Fonds(en) voor de bevordering en de ondersteuning van de productie van elektriciteit uit hernieuwbare energiebronnen . . . . . . . . . . . . . . . . 108 3.2.6.5. Beknopte bibliografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 3.4. Het verzekeren van de elektriciteitsproductie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 3.4.1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 3.4.2. Monitoren van de bevoorradingszekerheid . . . . . . . . . . . . . . . 111 3.4.3. Bouw van nieuwe productiecapaciteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 3.4.4. Informatieplicht bij de buitenwerkingstelling van productiecentrales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 3.4.5. Capaciteitsmechanismen – Strategische reserve en capaciteitsremuneratiemechanisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 Afdeling 4. Import en export van elektriciteit via interconnectoren . . . . . . . . 121 Afdeling 5. De opslag van elektriciteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 Afdeling 6. De transmissie van elektriciteit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 6.1. Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 6.2. Aanstelling en certificering van de transmissienetbeheerder . . . . . . . . 135 6.2.1. Europese ontvlechtingsvereisten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135

viii

Intersentia

Inhoud

6.2.2.

Aanwijzing en certificering van Elia als Belgische transmissienetbeheerder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.2.3. Eigendom van het transmissienet. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.2.4. Onafhankelijkheid van de transmissienetbeheerder . . . . . . . . 6.2.5. Taken van de transmissienetbeheerder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.3. Netbeheer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.3.1. Kerntaken inzake netbeheer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.3.1.1. Evenwichtshandhaving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.3.1.2. Congestiebeheer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.3.1.3. Monitoren en coördineren van de nietbeschikbaarheid van productie-eenheden . . . . . . 6.3.1.4. Verhelpen van crisissituaties – Systeembeschermingsplan (m.i.v. afschakelplan) en herstelplan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.3.2. Europese netcodes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.3.3. ENTSO-E, regionale operationele centra en samenwerking met andere TSO’s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.4. Nettoegang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.5. Netontwikkeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.5.1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.5.2. Offshore netontwikkeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.5.3. De TEN-E-Verordening – Projecten van gemeenschappelijk belang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.5.4. De aanleg van directe lijnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.5.5. Gesloten industriële netten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.5.6. Toegang tot niet-actieve infrastructuur met het oog op de aanleg van elektronische communicatienetwerken met hoge snelheid en coördinatie van civieltechnische werken . . 6.6. Nettarieven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.7. Openbaredienstverplichtingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.8. Overzicht van de contractuele relaties in het kader van het transmissienetbeheer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 7. De distributie en het plaatselijk vervoer van elektriciteit . . . . . . . . 7.1. Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.2. Aanstelling van de distributienetbeheerder en de beheerder van het plaatselijk vervoernet van elektriciteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.2.1. De distributienetbeheerders . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.2.2. De werkmaatschappij van de distributienetbeheerders . . . . . 7.2.3. De beheerder van het plaatselijk vervoernet . . . . . . . . . . . . . . . 7.3. Netbeheer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.4. Nettoegang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.5. Netontwikkeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.5.1. Door de distributienetbeheerder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Intersentia

136 138 139 140 142 142 142 145 148

149 151 152 154 156 156 157 159 161 162

164 165 171 173 173 173 174 174 178 179 181 187 189 189 ix

Inhoud

7.5.2.

Buiten het monopolie van de distributienetbeheerder . . . . . . 7.5.2.1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.5.2.2. Directe lijnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.5.2.3. Gesloten distributienetten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.5.2.4. Privédistributienetten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.5.2.5. Energiegemeenschappen van burgers . . . . . . . . . . 7.6. Nettarieven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.7. Openbaredienstverplichtingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.8. Overzicht van de contractuele/reglementaire relaties in het kader van het distributienetbeheer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 8. De levering van elektriciteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.2. Levering via het transmissienet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.3. Levering via het distributienet en het plaatselijk vervoernet van elektriciteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 9. Prijzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.2. Prijsbeleid en beperkingen op de vrije prijszetting . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.2.1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.2.2. Het EU-kader inzake prijsregulering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.2.3. Het Belgische kader inzake prijsregulering . . . . . . . . . . . . . . . 9.3. Regels inzake facturatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.4. Openbaredienstverplichtingen inzake energieprijzen . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 10. Vraagrespons en vraagflexibiliteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 11. Trading van elektriciteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 12. Markttransparantie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.1. Publicatie van informatie door de transmissienetbeheerder . . . . . . . . . 12.2. Rapporteringsverplichtingen in hoofde van leveranciers . . . . . . . . . . . . 11.3. Rapportering van marktgevoelige informatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.4. Informatieverstrekking aan de Algemene Directie Energie. . . . . . . . . . 12.5. Informatieverstrekking aan Eurostat inzake elektriciteitsprijzen. . . . . Afdeling 13. Beknopte bibliografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

190 190 192 193 194 195 196 199 201 201 201 203 205 209 209 213 213 213 216 220 221 223 227 230 230 232 233 235 236 236

Hoofdstuk VI. Gassen Cedric Degreef . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245 Afdeling 1. Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1. Historiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2. Een gereguleerde en een vrije markt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 2. Overzicht van de belangrijkste regelgeving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. Het Europese regelgevende kader . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Het federale regelgevende kader . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3. Het Vlaamse regelgevende kader . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . x

245 245 245 247 247 248 250

Intersentia

Inhoud

Afdeling 3. Import van gas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2. Interconnector-Terminal, Zeepipe-Terminal en upstreaminstallaties . . 3.3. LNG-Terminal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4. Het verzekeren van de aardgasbevoorrading . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 4. De opslag van gas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1. De opslag van aardgas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2. De geologische opslag van CO2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 5. Het vervoer en de distributie van aardgas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1. Vervoer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1.1. Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1.2. Aanstelling en certificering van de beheerder van het aardgasvervoersnet, de opslaginstallaties en de LNGTerminal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1.3. Netbeheer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1.3.1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1.3.2. Gemeenschappelijke balanceringsonderneming . 5.1.3.3. Nettoegang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1.3.4. Netontwikkeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1.3.5. Nettarieven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1.3.6. Openbaredienstverplichtingen . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2. Distributie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 6. De levering van aardgas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.2. Levering via het aardgasvervoersnet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.3. Levering via het distributienet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.4. Prijzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 7. Trading van aardgas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 8. Markttransparantie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.1. Publicatie van informatie door de aardgasvervoersnetbeheerder . . . . . 8.2. Rapporteringsverplichtingen in hoofde van leveranciers . . . . . . . . . . . . 8.3. Rapportering van marktgevoelige informatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.4. Informatieverstrekking aan de Algemene Directie Energie. . . . . . . . . . 8.5. Informatieverstrekking aan Eurostat inzake prijzen van aardgas . . . . Afdeling 9. Waterstof . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 10. Beknopte bibliografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

251 251 252 253 254 257 257 259 262 262 262

263 263 263 264 265 266 267 268 268 270 270 270 271 271 271 271 271 273 273 273 274 274 275

Hoofdstuk VII. Toezicht op de elektriciteits- en gasmarkt Tinne Van der Straeten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277 Afdeling 1. Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277 Afdeling 2. Europese beginselen inzake de onafhankelijke regulatoren . . . . . 278 2.1. Organisatie en werking van de regulatoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279 Intersentia

Inhoud

2.2. Bevoegdheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 3. ACER (Agency for the Cooperation of Energy Regulators) . . . . . . Afdeling 4. De federale toezichthouders . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1. De CREG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1.1. Organisatie en organen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1.2. Bevoegdheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1.2.1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1.2.2. Raadgevende taak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1.2.3. Toezicht en controle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1.2.4. Taken met betrekking tot het netbeheer, inclusief de tariefbevoegdheid . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1.2.5. Taken met betrekking tot de algemene marktwerking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1.2.6. Taken met betrekking tot het verzekeren van de transparantie op de energiemarkt . . . . . . . . . . . 4.1.2.7. Taken met betrekking tot het verzekeren van de mededinging en het bestrijden van oneerlijke marktpraktijken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1.2.8. Taken met betrekking tot de prijs . . . . . . . . . . . . . . 4.1.2.9. Wisselwerking met de Belgische Mededingingsautoriteit en FSMA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1.3. Dwangmiddelen van de CREG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1.4. Rechtsbescherming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1.4.1. Jurisdictioneel toezicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1.4.2. Toezicht door de BMA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1.4.3. Parlementair toezicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1.4.4. Toezicht door het Rekenhof . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2. De Belgische Mededingingsautoriteit (BMA) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.1. Prijscontrole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.2. Concentratiecontrole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.3. Restrictieve praktijken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3. Ombudsdienst voor Energie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4. Algemene Directie Economische Inspectie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 5. De Vlaamse toezichthouders . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1. VREG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1.1. Organisatie en werking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1.2. Bevoegdheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1.2.1. Taken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1.2.2. Bijzondere bevoegdheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1.2.3. Bemiddeling en geschillenbeslechting . . . . . . . . . . 5.1.3. Dwangmiddelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1.4. Rechtsbescherming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

xii

280 282 283 283 283 286 286 286 287 287 289 289

289 289 290 292 294 294 295 295 296 297 297 298 299 300 301 302 302 302 304 304 304 305 306 307

Intersentia

Inhoud

5.2. Vlaams Energieagentschap (VEA) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308 Afdeling 6. Beknopte bibliografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309 Hoofdstuk VIII. Warmte Cedric Degreef . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311 Afdeling 1. Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 2. Overzicht van de belangrijkste regelgeving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 3. Warmtebronnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1. Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2. Geothermie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3. Restwarmte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 4. Warmte- en koudenetten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 5. Levering van warmte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 6. Toezicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 7. Beknopte bibliografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

311 312 313 313 313 319 319 324 325 328

Hoofdstuk IX. Hernieuwbare energiebronnen Thomas Deruytter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329 Afdeling 1. Wat zijn ‘hernieuwbare energiebronnen’? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 2. Wat zijn de 20-20-20-doelstellingen? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. De HEB-Richtlijn (en de belangrijke omzetting ervan in het Vlaamse Gewest) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.1. 20% hernieuwbare energie in 2020 (13% voor België). . . . . . . 2.1.2. Garanties van oorsprong . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.3. Duurzaamheid van biomassa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.4. Vergunningsprocedures . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.5. Certificatieregelingen voor installateurs . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.6. HEB in gebouwen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. De EPB-Richtlijn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 3. Wat is de kaderregeling 2030 (40%–32%–32,5%)? . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 4. Hoe werkt het regime van de groenestroomcertificaten? . . . . . . . . 4.1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2. Hoe werkt het systeem in essentie?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3. Wat houden die “bandingfactor, toekenning, minimumsteun en quotumverplichting” nu precies in? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4. Welke zijn de andere belangrijke steunregimes voor hernieuwbare energie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4.1. ‘Priority access’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4.2. Terugdraaiende teller (en prosumententarief) . . . . . . . . . . . . . 4.4.3. Call voor groene warmte, restwarmte, biomethaan, diepe geothermie en andere . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Intersentia

329 330 331 331 333 333 334 335 335 336 337 343 343 344 345 350 350 351 353

xiii

Inhoud

4.4.4. 4.4.5.

Call voor kleine en middelgrote windturbines. . . . . . . . . . . . . Federale steunmaatregelen – offshore wind (en bestaande zonnepaneleninstallaties) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4.5.1. Groenestroomcertificaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4.5.2. Bijdrage in de aansluitingskosten van offshore windparken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4.5.3. Garanties van oorsprong . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4.5.4. Tweede concessiezone. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4.5.5. Ondersteuning biobrandstoffen . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 5. Beknopte bibliografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

356 357 357 359 360 360 361 361

Hoofdstuk X. Energie-efficiëntie of rationeel energiegebruik (REG) Thomas Deruytter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363 Afdeling 1. Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363 Afdeling 2. Energieprestaties van gebouwen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365 2.1. Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365 2.2. Minimumvereisten voor energieprestaties van gebouwen . . . . . . . . . . . 365 2.2.1. De EPB-Richtlijn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365 2.2.2. De belangrijkste EPB-eisen in het Vlaamse Gewest . . . . . . . . 368 2.2.2.1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 368 2.2.2.2. E-peil voor nieuwe gebouwen . . . . . . . . . . . . . . . . . 369 2.2.2.3. EPB-eisen voor bestaande gebouwen . . . . . . . . . . . 371 2.2.2.4. Rollen en procedure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371 2.3. Energieprestatiecertificaat (EPC) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372 2.3.1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372 2.3.2. Wat is het?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373 2.3.3. Welke types EPC bestaan er en wie moet erover beschikken? 374 2.3.4. Opmaak en publieke bekendmaking van het EPC publieke gebouwen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 376 2.3.5. Wie mag een EPC opmaken?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 376 2.4. Keuring van verwarmings- en airconditioningsystemen . . . . . . . . . . . . 376 Afdeling 3. De Energie-efficientierichtlijn (EE-Richtlijn) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 377 3.1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 377 3.2. Indicatief streefcijfer energie-efficiëntie (art. 3 EE-Richtlijn). . . . . . . . . 379 3.3. Voorbeeldfunctie overheid (art. 5 en 6 EE-Richtlijn) . . . . . . . . . . . . . . . 379 3.3.1. Gebouwen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 379 3.3.2. Duurzaam aankoopbeleid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381 3.4. Verplichting inzake energiebesparingen (art. 7 Gewijzigde EERichtlijn) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382 3.5. Energieaudits voor ondernemingen (art. 8 EE-Richtlijn) . . . . . . . . . . . . 384 3.6. Vlaamse energiebeleidsovereenkomsten met de energie-intensieve industrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 387 xiv

Intersentia

Inhoud

3.7.

Individuele en slimme meters voor elektriciteit en gas (art. 9 Gewijzigde EE-Richtlijn) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.8. Informatie over facturering (art. 10 en Bijlagen VII en VIIbis Gewijzigde EE-Richtlijn) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.9. Ondersteuning warmte-krachtkoppeling (WKK) en netten voor stadsverwarming en -koeling (WKK) (art. 14 EE-Richtlijn) . . . . . . . . . 3.10. Certificatie energie-efficiëntie professionals (art. 16 EE-Richtlijn) . . . . 3.11. Energiediensten (art. 18 EE-Richtlijn) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 4. Beknopte bibliografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Intersentia

388 389 389 391 392 393

HOOFDSTUK I ENERGIE & ENERGIEBELEID Frederik Vandendriessche

AFDELING 1. WAT IS ENERGIE? 1. Alvorens het energierecht te kunnen bestuderen en te begrijpen, is het van belang af te bakenen wat ‘energie’ precies is en welke de krachtlijnen zijn van het Europese en Belgische energiebeleid. Duidelijk is dat ‘energie’ van centraal belang is voor het sociale en economische welzijn en een enorme invloed heeft op de maatschappij waarin wij leven. Het biedt persoonlijk comfort en mobiliteit en is essentieel voor het genereren van industriële en commerciële activiteiten en rijkdom. De mens is enorm afhankelijk geworden van energie. Sinds het begin van de 20e eeuw is het wereldenergiegebruik meer dan vertienvoudigd. Ondanks periodieke terugvallen (eerder adempauzes) in de vraag naar energie door economische crisissen blijft er aldus sprake van een duidelijke blijvende tendens tot groei van de energievraag. In de eenentwintigste eeuw bestaan er omtrent ‘energie’ tal van problemen. Ook op het niveau van de EU zijn de beleidsmakers zich daarvan bewust. De EU is daarbij in sterke mate afhankelijk van externe energiebronnen. 50% van haar behoeften wordt vandaag de dag ingevoerd en in 2030 zal dit – bij constant beleid – bijna 70% zijn. De afhankelijkheid van energie, zeker wanneer die geïmporteerd moet worden, heeft uiteraard haar weerslag op de economie. Fluctuaties van olieen gasprijzen bijvoorbeeld hebben een enorme invloed op de Europese economie. 2. Ondanks dit evidente belang ervan is het erg moeilijk om ‘energie’ te definiëren. Het woord ‘energie’ is etymologisch afkomstig van het Griekse woord ‘energia’, wat ‘werkzaamheid’ betekent. Definities van ‘energie’ zijn doorgaans veeleer van technische aard. Vanuit de fysica wordt energie daarbij omschreven als “het vermogen om veranderingen teweeg te brengen”, of nog, “de eigenschap van een systeem om arbeid te kunnen verrichten”. Het van Dale Woordenboek omschrijft energie als de “kracht waarmee men iets doet, naar iets streeft”. Er bestaan ook enkele pogingen om ‘energie’ juridisch af te bakenen.

Intersentia

Frederik Vandendriessche

Richtlijn 2012/27/EU1 stelt de volgende definitie voorop: “alle vormen van energieproducten, brandstoffen, warmte, hernieuwbare energie, elektriciteit of elke andere vorm van energie: brandstoffen, warmte, hernieuwbare energie, elektriciteit”.

Artikel 1.1.3, 40° van het Vlaamse Energiedecreet hanteert dan weer een andere benadering en biedt een omschrijving van het begrip ‘energiedrager’: kolen en afgeleide producten, petroleumproducten, gas, elektriciteit, hernieuwbare energiebronnen, warmte en nucleaire warmte. Het is duidelijk dat deze juridische definities tautologisch en/of eerder opsommend zijn en niet echt beperkend van aard zijn.

AFDELING 2. WAT ZIJN DE BELANGRIJKSTE ENERGIE-EENHEDEN? 3. Voor een goed begrip van het energierecht is het ook van belang inzicht te hebben in de belangrijkste ‘eenheden’ die gebruikt worden om energie, energieproductie of -verbruik te meten. In de regelgeving worden die eenheden veelvuldig gebruikt, bv. om het toepassingsgebied van de regelgeving af te bakenen, subsidieregimes te omschrijven, sancties en belastingen in te voeren … 4. De eenheid van ‘vermogen’ is de watt (1.000 watt = 1 kilowatt). Het vermogen van een toestel geeft aan hoeveel energie het per tijdseenheid kan leveren (productie) of nodig heeft om te kunnen werken (verbruik). 5. De hoeveelheid geproduceerde, verbruikte of beschikbare energie wordt dan weer uitgedrukt in wattseconde (Ws)2 of – vaker – kilowattuur (kWh). Bij elektriciteits- en gaslevering wordt echter bijna steeds gebruikgemaakt van de eenheid kWh (1 kilowattuur = 1.000 watt per uur), gelijk aan de hoeveelheid energie die wordt verbruikt/geproduceerd wanneer een vermogen van 1.000 W gedurende een volledig uur wordt benut. Het jaarlijkse elektriciteitsverbruik van een Belgisch gezin dat niet elektrisch verwarmt, ligt in de orde van grootte van 3.500 kWh. Het jaarlijkse aardgasverbruik van een gezin dat zich met aardgas verwarmt, bedraagt gemiddeld 22.0000 kWh.

Richtl.EP en Raad 2012/27/EU, 25 oktober 2012 betreffende energie-efficiëntie, tot wijziging van Richtlijnen 2009/125/EG en 2010/30/EU en houdende intrekking van de Richtlijnen 2004/8/EG en 2006/32/EG, met verwijzing naar art. 2, onder d) van de Verordening (EG) nr. 1099/2008 van het Europees Parlement en de Raad van 22 oktober 2008 betreffende energiestatistieken. Synoniem voor de wattseconde is de joule. Intersentia

Hoofdstuk I. Energie & energiebeleid

6. Andere eenheden die gebruikt worden, zijn: – de megawatt (MW) = 1.000.000 W (een kleine windmolen heeft een vermogen van 1 MW); – de gigawatt (GW) = 1.000.000.000 W (een kerncentrale in België heeft een vermogen van ongeveer 1 GW of 1.000 MW); – de terawatt (TW) = 1.000.000.000.000 W. Het totale elektriciteitsverbruik in België op jaarbasis bedraagt ongeveer 80 TWh. 7. De volt is de eenheid voor (elektrische) spanning. Deze eenheid is van belang omdat ze de technische eigenschappen bepaalt van de elektriciteitsnetten. Deze netten werken aan voltages die variëren van 230 V (huishoudelijke net) tot 380.000 volt (of 380 kV) voor de zwaarste lijnen van het hoogspanningsnet. Het voltage van de elektriciteitsnetten is door de Belgische wetgever ook gebruikt om te bepalen wie de bevoegde regelgever is (de federale overheid of de gewesten – zie randnr. 64).

AFDELING 3. WAT ZIJN DE BELANGRIJKSTE BRONNEN VAN ENERGIE? 3.1. KLASSIEK E ENERGIEBRONNEN 8. De klassieke energiebronnen zijn steen- en bruinkool, aardolie, aardgas en de ertsen die worden gebuikt in kerncentrales. Met uitzondering van de laatste categorie worden deze ook wel fossiele energiebronnen genoemd. 9. Steenkool bestaat uit afzettingen van plantenresten die in een geologisch verleden zijn gevormd en daarna langdurig aan hoge druk en warmte zijn blootgesteld, waarbij tamelijk zuivere koolstof en vluchtige verbindingen ontstonden, waarvan de laatste weer grotendeels zijn ontsnapt. Bruinkool bestaat tevens uit afzettingen van plantenresten die in het geologisch verleden langdurig aan hoge druk en warmte zijn blootgesteld. De reserves van kolen zijn ongelijk verdeeld en liggen vaak zeer diep. De grootste reserves liggen in de Verenigde Staten, China en Rusland. 10. Petroleum (ruwe aardolie) en aardgas zijn koolwaterstoffen, ontstaan uit koolstofverbindingen, en worden praktisch altijd samen gevonden. De wet van 12 april 1965 betreffende het vervoer van gasachtige producten en andere door middel van leidingen defi nieert in artikel 1, 2° aardgas als “elke gasvormige brandstof van ondergrondse oorsprong en die hoofdzakelijk uit methaan bestaat met inbegrip van vloeibaar aardgas, afgekort ‘LNG’, en met uitzondering van mijngas”. Het Vlaamse Energiedecreet hanteert een gelijkaardige Intersentia

Frederik Vandendriessche

definitie (art. 1.1.3, 5°): “elke gasvormige brandstof van ondergrondse oorsprong die hoofdzakelijk uit methaan bestaat, met inbegrip van vloeibaar aardgas”. De nadruk op het ondergrondse karakter van het gas impliceert dat gas afkomstig van hernieuwbare energiebronnen niet als ‘aardgas’ beschouwd kan worden. Gas uit hernieuwbare energiebronnen moet immers afkomstig zijn van een andere energiebron dan ondergrondse oorsprong en moet op duurzame wijze ingezet kunnen worden (zoals biogas afkomstig uit de vergassing van organische materialen zoals bioafval, hout, etensresten, en vochtige biomassa van de landbouw). Recent is er naast ‘conventioneel’ aardgas en aardolie ook rekening te houden met de opkomst van schaliegas en schalieolie (die juridisch echter ook vallen onder de begrippen ‘aardgas’ en ‘aardolie’). Schaliegas en schalieolie zitten opgeslagen in harde leisteenlagen diep onder de grond. Ze worden gewonnen door fracking, een omstreden techniek. Daarbij wordt een mengsel van water, zand en chemische stoffen onder hoge druk in de grondlagen gepompt. Die barsten open en daardoor komen het gas en de olie vrij. Het mengsel van water en chemicaliën wordt vervolgens opnieuw opgepompt, met de bedoeling het te zuiveren. Maar er blijven sowieso chemische stoffen achter in de ondergrond. 11. In kerncentrales wordt hoofdzakelijk gebruikgemaakt van uranium om energie op te wekken. Uranium is een metaal dat zowat overal op aarde voorkomt. De energie die door het uranium geleverd wordt, ligt in de atoomkernen. De energie komt vrij door de atoomkernen te beschieten met neutronen, waardoor de kernen gaan splijten. De gespleten kernen vallen uiteen en sturen op hun beurt neutronen uit, die vervolgens nieuwe splijtingen veroorzaken. Dit splijtingsproces creëert een enorme warmte-energie, die aangewend wordt om elektriciteit te produceren.

3.2. HER NIEUWBAR E ENERGIEBRONNEN 12. Tot de hernieuwbare energiebronnen behoren de bronnen die toestaan energie op te wekken via de nuttige aanwending van biomassa, afvalstoffen, alsook de natuurelementen zon, water en wind. Een energiebron is dus hernieuwbaar als het verbruik van deze bron het toekomstige verbruik ervan niet beperkt, bijvoorbeeld door uitputting van deze energiebron of door de schade die ze veroorzaakt aan het milieu en de maatschappij. Zo recupereren windmolens windkracht en hydraulische centrales waterkracht. Bioklimatische architectuur, thermische panelen en zonnecellen werken met zonne-energie. Biomassa, methanisering, vergassing en biobrandstoffen maken gebruik van hout en bepaalde organische residu’s. De geothermie zet de warmte van de aarde om, en sommige turbines gebruiken zelfs de energie van de golven of de getijden of vliegers.

Intersentia

Hoofdstuk I. Energie & energiebeleid

13. De Richtlijn Hernieuwbare Energie3 herneemt (licht anders geformuleerd) een gelijkaardige definitie van hernieuwbare energie als vervat in de momenteel nog vigerende Richtlijn 2009/28/EG. Het nieuwe artikel 2, 1) van de nieuwe richtlijn bevat met name de volgende definitie: “1) ‘energie uit hernieuwbare bronnen’ of ‘hernieuwbare energie’: energie uit hernieuwbare niet-fossiele bronnen, namelijk windenergie, zonne-energie (thermische zonne-energie en fotovoltaïsche energie) en geothermische energie, omgevingsenergie, getijdenenergie, golfslagenergie en andere energie uit de oceanen, waterkracht, en energie uit biomassa, stortgas, gas van rioolzuiveringsinstallaties, en biogas”. 14. De groei van hernieuwbare energiebronnen, met name in de elektriciteitssector, zorgt voor bijzondere uitdagingen. Omdat bepaalde hernieuwbare energiebronnen variabel zijn (wind en zon), vraagt dit een doorgedreven flexibiliteit van het elektriciteitssysteem om deze groene elektriciteit te allen tijde op het net te kunnen injecteren. Door de voorrang van toegang op het net die groene elektriciteitsproductie geniet (zie hoofdstuk over ‘hernieuwbare energie’) en het feit dat zon en wind op bepaalde momenten een aanzienlijk aandeel van de productiemarkt vertegenwoordigen, komt de rendabiliteit van klassieke productieinstallaties, bijvoorbeeld gascentrales, onder druk. Deze centrales halen minder het aantal draaiuren vereist om nog rendabel te zijn. Daarom worden in verscheidene lidstaten ondersteuningsmechanismen uitgewerkt om de rendabiliteit te garanderen van klassieke (flexibele) centrales (zie hierover randnummers 207 e.v.). De nieuwe Richtlijn Hernieuwbare Energie zal het huidige voorrangsregime voor hernieuwbare-energie-installaties ook afschaffen. De regelgever wenste hiermee ook voor hernieuwbare installaties meer aan te sluiten bij een normale marktwerking. Aangezien verschillende hernieuwbare energie-installaties bovendien om te werken nauwelijks of geen kosten vereisen (i.t.t. fossiele installaties, die de brandstofkost hebben), wordt verwacht dat er de facto voor die installaties sowieso een voorkeur zal blijven in geval van overproductie.

Richtlijn (EU) 2018/2001 van het Europees Parlement en de Raad van 11 december 2018 ter bevordering van het gebruik van energie uit hernieuwbare bronnen (herschikking). Deze richtlijn moet tegen uiterlijk 30 juni 2021 omgezet zijn door de lidstaten.

Intersentia

Frederik Vandendriessche

AFDELING 4. UITGANGSPUNTEN VAN HET ENERGIEBELEID 4.1. INTER NATIONAAL 15. Op internationaal niveau is er niet echt sprake van een overkoepelend energiebeleid dat door een of meerdere internationale organisaties wordt verzekerd. Er zijn wel enkele internationale organisaties en verdragen, die bepaalde beleidsaspecten die rechtstreeks of onrechtstreeks voor het energiebeleid van belang zijn, voor hun rekening nemen (zie randnummers 34 e.v.).

4.2. HET ENERGIEBELEID VAN DE EUROPESE UNIE 4.2.1. Algemeen 16. Meer dan ooit is ‘energie’ één van de speerpunten van het beleid van de Europese Unie.4 Met artikel 194 VWEU werd ook een specifieke verdragsrechtelijke grondslag gecreëerd voor het Europese optreden inzake energie (zie randnummers 47 e.v.). De Europese Commissie beschikt steevast over (minstens) een commissaris specifiek bevoegd voor energie en heeft ook een specifieke administratie belast met energie (het Directoraat-Generaal Energie).5 17. De Europese Unie heeft haar initiatieven inzake energiebeleid (en klimaat) in 2015 een aantrekkelijker verpakking meegegeven. Sindsdien zijn deze samengebracht onder de noemer ‘Energie-Unie’ (2015).6 De Europese ‘Energie-Unie’ is echter geen specifieke organisatie (binnen de EU). Het is vooral de naam waaronder de Europese Commissie het Europese energie- (en klimaat)beleid samenvat. Eind 2018 werd wel een regelgevende basis gecreëerd die de werking en structuur van de Energie-Unie (en de klimaatactie) van de EU ook een juridische basis moet geven. Het betreft Verordening 2018/1999 van het Europees Parlement en de Raad van 11 december 2018 inzake de governance van de energie-unie en van de klimaatactie (hierna de ‘Governanceverordening’). Deze verordening is in werking getreden op 24 december 2018.

4 5 6

Zie hierover https://ec.europa.eu/info/topics/energy_en. https://ec.europa.eu/energy/. Med.Comm. 18 november 2015 aan het Europees Parlement, de Raad, het Europees Economisch en Sociaal Comité, het Comité van de Regio’s en de Europese Investeringsbank, COM(2015)572 final. Intersentia

Hoofdstuk I. Energie & energiebeleid

De Governanceverordening verplicht de EU-lidstaten om geïntegreerde nationale energie- en klimaatplannen op te stellen en machtigt de Commissie om erover te waken dat deze afgestemd zijn en beantwoorden aan de Europese doelstellingen. Met Verordening 2018/1999 worden meer dan 30 bestaande planverplichtingen inzake energie en klimaat geïntegreerd (samen met het schrappen van een 20-tal andere). Deze geïntegreerde nationale energie- en klimaatactieplannen moeten een periode van 10 jaar dekken en dit voor de eerste maal voor de periode 2021-2030. De Commissie zal met de lidstaten in dialoog kunnen treden indien ze van oordeel is dat de plannen tekortschieten of onvoldoende uitvoering kennen. Meer concreet gelden de volgende verplichtingen: – Elk NEKP moet de volgende inhoud bevatten (volgens een model vastgelegd door de Governanceverordening): • een overzicht van de procedure voor de vaststelling van het geïntegreerde nationale energie- en klimaatplan; • een beschrijving van nationale doelstellingen, streefcijfers en bijdragen in verband met de dimensies van de energie-unie; • een beschrijving van de geplande beleidslijnen en maatregelen in verband met de doelstellingen, streefcijfers en bijdragen, alsook een algemeen overzicht van de investering die nodig is om deze te bereiken; • een beschrijving van de bestaande situatie en van de regelgevende en nietregelgevende belemmeringen en hinderpalen voor de verwezenlijking van de doelstellingen, streefcijfers of bijdragen; • een beoordeling van de effecten van de geplande beleidslijnen en maatregelen om de doelstellingen te verwezenlijken en van de effecten van die maatregelen op het concurrentievermogen. – De plannen moeten volgens de volgende timing worden voorgelegd: • uiterlijk op 31 december 2018 en dan uiterlijk op 1 januari 2028 en vervolgens om de tien jaar stelt elke lidstaat een ontwerp van het geïntegreerde nationale energie- en klimaatplan op en dient dit in bij de Commissie; • uiterlijk zes maanden voor het verstrijken van de uiterste termijn voor het indienen van de definitieve geïntegreerde nationale energie- en klimaatplannen beoordeelt de Commissie de ontwerpen; • uiterlijk op 31 december 2019 en dan uiterlijk op 1 januari 2029 en vervolgens om de tien jaar dient elke lidstaat een definitieve versie van geïntegreerd nationaal energie- en klimaatplan in bij de Commissie (dat rekening houdt met de aanbevelingen van de Commissie); • elke lidstaat moet vervolgens uiterlijk op 15 maart 2023, en vervolgens om de twee jaar aan de Commissie verslag uitbrengen over de stand van de tenuitvoerlegging van zijn geïntegreerd nationaal energie- en klimaatplan door middel van een geïntegreerd nationaal voortgangsverslag inzake

Intersentia

Frederik Vandendriessche

energie en klimaat. Uiterlijk op 30 juni 2023, daarna uiterlijk op 1 januari 2033 en daarna om de tien jaar moet elke lidstaat bij de Commissie bovendien een ontwerp indienen van de actualisering van het laatst ingediende geïntegreerde nationale energie- en klimaatplan. – Wat indien een NEKP door de Commissie niet goedgekeurd wordt of vastgesteld wordt dat dit niet (goed) uitgevoerd wordt? In dat geval zal de Commissie aan de lidstaten waarvan zij de bijdragen inzake energie-efficiëntie en hernieuwbare energie onvoldoende acht, aanbevelingen doen om hun ambitie te verhogen, teneinde een voldoende hoog niveau van collectieve ambitie te waarborgen. Indien nodig stelt ze maatregelen voor en “oefent haar bevoegdheid op EU-niveau uit”. De betrokken lidstaat moet rekening houden met de aanbeveling van de Commissie “in een geest van solidariteit tussen de lidstaten en de Unie en tussen de lidstaten onderling”. In het nationale voortgangsverslag inzake energie en klimaat dat is opgesteld in het jaar volgend op het jaar dat de aanbeveling werd gedaan, moet de lidstaat toelichten hoe hij rekening heeft gehouden met de aanbeveling. Een lidstaat die besluit geen gevolg te geven aan een aanbeveling of een aanzienlijk deel daarvan, moet dit motiveren. 18. In het energiebeleid van de EU worden de volgende drie doelstellingen centraal gesteld: – het verzekeren van de energievoorziening, zodat de EU op ieder moment kan beschikken over voldoende en betaalbare energie; – het realiseren van een competitieve interne markt voor energie, gericht op betaalbare prijzen voor gezinnen en bedrijven; – duurzame energievoorziening, uitgaande van energie-efficiëntie, beperking van CO2-uitstoot en het stimuleren van hernieuwbare energie. Elk van die doelstellingen wordt hieronder kort nader toegelicht. 4.2.2. Verzekeren van de energievoorziening 19. In de onmiddellijke nasleep van de oliecrisis van 1973 was het Europese energiebeleid in de eerste plaats gericht op het verzekeren van de voorziening in energie “to guarantee safe and lasting supplies under satisfactory economic conditions”.7 In 1974 werd vooropgesteld dat tegen 1985 het aandeel geïmporteerde energie in het energieverbruik van de Unie moest worden gereduceerd van 63% (in 1973) tot 50% en indien mogelijk tot 40%.8 Dit moest worden bereikt door, aan de vraagzijde, de groei van het energieverbruik terug te dringen en het gebruik van elektriciteit (opgewekt door middel van kernenergie) te stimuleren 7 8

Res.Raad 17 september 1974, Pb.C. 153/1, 1975. Res.Raad 17 december 1974, Pb.C. 1975, 153/2. Intersentia

Hoofdstuk I. Energie & energiebeleid

(ter vervanging van geïmporteerde olie) en, aan de aanbodzijde, het aanbod van aardgas, hydro-elektriciteit en kernenergie te vergroten. De netto-import van energie in de Unie liep terug tot 42% in 1985, doch groeide nadien opnieuw aan. Momenteel bedraagt de importafhankelijkheid van de EU voor energie alweer meer dan 50%. Voor aardolie bedraagt dit zelfs +- 90% en voor aardgas meer dan 65%. Verschillende lidstaten zijn daarbij bovendien afhankelijk van een zeer beperkt aantal (of soms slechts 1) leveranciers voor hun primaire energiebronnen. 20. De EU wil op deze uitdagingen een antwoord bieden via haar ‘Europese Strategie voor Energiezekerheid’9 (2014). In die strategie worden de volgende beleidsdoelstellingen naar voren geschoven: – Prioritaire projecten worden versneld uitgevoerd om bestaande energie-eilanden te verbinden en om de bestaande interconnectiedoelstelling van ten minste 10% van de geïnstalleerde elektriciteitsproductiecapaciteit tegen 2020 te halen. Tegen 2030 moeten de lidstaten op weg zijn om de interconnectiedoelstelling van 15% te halen. – De EU moet haar afhankelijkheid van specifieke externe leveranciers verkleinen door haar energiebronnen, -leveranciers en -leveringsroutes te diversifiëren. Met name moeten een versterkt partnerschap met Noorwegen, de versnelling van de zuidelijke gascorridor en de bevordering van de totstandkoming van een nieuwe gashub in Zuid-Europa worden nagestreefd. – Energiezekerheid en de omschakeling op een koolstofarme economie moeten voorrang krijgen bij de tenuitvoerlegging van de financiële steunfondsen van de EU. – Er is dringend meer coördinatie nodig tussen het energiebeleid van de EU en het nationale energiebeleid van de lidstaten. Omdat nationale keuzes met betrekking tot de energiemix of de energie-infrastructuur van invloed zijn op de lidstaten en op de Unie als geheel, moeten de lidstaten elkaar en de Commissie beter informeren wanneer zij hun energiebeleidsstrategieën voor de lange termijn vaststellen en intergouvernementele overeenkomsten sluiten met derde landen. Er moeten meer inspanningen worden geleverd om te zorgen voor betere synergieën tussen de energiedoelstellingen en het buitenlands beleid van de EU en de lidstaten. 21. Op 5 juni 2019 werd bovendien een verordening goedgekeurd inzake de “risicoparaatheid in de elektriciteitssector”, die de veiligheid en continuïteit van het elektriciteitssysteem van de EU moet versterken.10 De krachtlijnen van deze

9 10

Med.Comm. 28 april 2014 aan het Europese Parlement en de Raad – Europese strategie voor energiezekerheid, COM(2014)330 fi nal. Verord. 2019/941 van 5 juni 2019 betreffende risicoparaatheid in de elektriciteitssector en tot intrekking van Richtlijn 2005/89/EG.

Intersentia

Frederik Vandendriessche

nieuwe regeling worden verder in de relevante hoofdstukken toegelicht (zie randnrs. 261 e.v.). 4.2.3. De interne energiemarkt 22. De concurrentiekracht van de Europese ondernemingen op de wereldmarkten wordt voor een groot gedeelte bepaald door de energiekost. De opdeling van de Europese energiemarkt in nationale markten leidt tot inefficiëntie en verhoogde kosten. Door het creëren van één open Europese markt, die wordt gekenmerkt door vrije mededinging, wenst de EU via een waarlijk concurrerende Europese elektriciteits- en gasmarkt bij te dragen tot lagere prijzen, en de veiligheid van de energievoorziening en het concurrentievermogen van de ondernemingen te verbeteren. 23. Het Europese beleid op dit vlak is gebaseerd op de volgende principes: 1. het verzoenen van vrije mededinging met de noodwendigheden van de openbare dienst teneinde een afdoende, continue en betrouwbare bevoorrading te verzekeren van de economische operatoren en de huishoudens. In dat kader werden o.m. richtlijnen vastgesteld voor overheidstussenkomsten in de energiemarkten, en werd door de EU voorzien in tal van regels inzake consumentbescherming; 2. de versterking van de vrije mededinging, o.m. via het creëren van nieuwe diensten (o.m. flexibiliteitsdiensten en vraagzijdebeheer – wat samenhangt met de invoering van zogenaamde “slimme netten en meters”), het reguleren en tegengaan van misbruiken op de groothandelsmarkten van energie; 3. de flexibiliteit ten aanzien van de lidstaten, waaraan, binnen het kader gecreeerd door de richtlijnen, een belangrijke marge wordt gegeven om het marktsysteem te kiezen dat het best is aangepast aan hun specifieke noden en doelstellingen; 4. het bewerkstelligen van de interconnectiviteit en ontwikkeling van de transEuropese transportnetwerken voor het vervoer van aardgas en elektriciteit (o.m. door het streven naar Europese netcodes). 4.2.4. Duurzame energievoorziening (energie-efficiëntie, decarbonisering en hernieuwbare energie) 24. Het Europese energiebeleid streeft ernaar economische objectieven (kostprijs, beschikbaarheid, voorzieningszekerheid) te verzoenen met ecologische doelstellingen. Dit betekent o.m. het aanmoedigen van het rationele energieverbruik, van het gebruik van hernieuwbare energiebronnen en, waar mogelijk, het internaliseren van alle kosten (d.w.z. ook de externe milieukosten) in de prijs die wordt betaald door de consument en de industrie. 10

Intersentia

Hoofdstuk I. Energie & energiebeleid

25. De Europese Unie heeft hiertoe – in “Energie 2020 Een strategie voor een concurrerende, duurzame en continu geleverde energie” (2010)11 – drie belangrijke cijfers vastgesteld: – uiterlijk in 2020 een reductie van alle broeikasgassen met ten minste 20%; – uiterlijk in 2020 een aandeel van 20% van hernieuwbare energie in het EUenergieverbruik; – uiterlijk in 2020 20% minder energie verbruiken, o.a. dankzij energie-efficiëntie. Aansluitend hierop zijn specifieke voorstellen goedgekeurd om elk van deze zogenaamde 20-20-20-doelstellingen te realiseren. Die concrete maatregelen worden hieronder in de desbetreffende hoofdstukken inzake rationeel energieverbruik (REG) en elektriciteit en gas geschetst. 26. Met de goedkeuring (al) op 30 mei 2018 van een gewijzigde EPB-richtlijn en dan op 11 december 2018 van de Governanceverordening12, een nieuwe Hernieuwbare-energierichtlijn13 en een wijziging van de Richtlijn Energie-efficiëntie14 (allemaal deel van de zogenaamde ‘Clean energy package’) heeft de EU de 20-20-20 doelstellingen inmiddels (bevestigd en) aangevuld met de 2030-doelstellingen. Deze komen samengevat op het volgende neer: – het Uniebrede bindende streefcijfer (dus zonder bindende cijfers per lidstaat) om de broeikasgasemissies in de hele economie van de Unie uiterlijk in 2030 met ten minste 40% te doen dalen in vergelijking met 1990; – het Uniebrede bindende streefcijfer (dus zonder bindende cijfers per lidstaat) om in 2030 ten minste 32% hernieuwbare energie te verbruiken in de Unie; – het Uniebrede centrale streefcijfer (dus zonder bindende cijfers per lidstaat) om de energie-efficiëntie in 2030 met ten minste 32,5% te verbeteren (ten opzichte van het ‘business as usual’ energieverbruik in een Primes scenario met baseline in 2007); en – het streefcijfer voor elke lidstaat om in 2030 een elektriciteitsinterconnectie van ten minste 15% te bereiken.

12 13

Med.Comm. 10 november 2010 aan het Europees Parlement, de Raad, het Europees Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de Regio’s, “Energie 2020 Een strategie voor een concurrerende, duurzame en continu geleverde energie”, COM(2010)639 def. Verord. 2018/1999 van het Europees Parlement en de Raad, 11 december 2018 inzake de governance van de energie-unie en van de klimaatactie, Pb.L. 21 december 2018, nr. 328/1. Richtlijn (EU) 2018/2001 van het Europees Parlement en de Raad, 11 december 2018 ter bevordering van het gebruik van energie uit hernieuwbare bronnen, Pb.L. 21 december 2018, nr. 328/82. Richtlijn (EU) 2018/2002 van het Europees Parlement en de Raad, 11 december 2018 houdende wijziging van Richtlijn 2012/27/EU betreffende energie-efficiëntie, Pb.L. 21 december 2018, 328/210.

Intersentia

Frederik Vandendriessche

In tegenstelling tot bij de 2020-doelstellingen ontbreken er dus specifieke doelstellingen per lidstaat. Daarentegen wordt het aan de Commissie overgelaten om – via het toezicht op en de aanbevelingen in het kader van de door de lidstaten op te stellen NEKP – erover te waken dat de Uniewijde doelstellingen gehaald zullen worden. 27. Verder beschikt de EU ook over een beleidsvisie voor de zeer lange termijn. Deze is momenteel vervat in 2 beleidsdocumenten, namelijk het “Stappenplan Energie 2050”15 en de “2050 Europese langetermijnvisie voor een bloeiende, moderne, concurrerende en klimaatneutrale economie”.16 Hierin worden tien voorwaarden vooropgesteld om de EU toe te staan tegen 2050 te beschikken over een ‘koolstofarme economie’, die o.m. zou kunnen beantwoorden aan het volgende: – daling van de energievraag met 41% t.o.v. 2005-2006; – een koolstofarme economie die wordt gestimuleerd door CO2-heffingen, investeringen in hernieuwbare energie, duurzame mobiliteit …; – koolstofafvang en -opslag moeten een cruciale rol spelen bij de omvorming van het systeem; – kernenergie moet een rol in de energiemix blijven spelen; – een zeer groot aandeel van hernieuwbare energiebronnen in het bruto-eindenergieverbruik (75% in 2050) en een aandeel van hernieuwbare energiebronnen in het elektriciteitsverbruik van idealiter 97%. De nieuwe Europese Commissie heeft intussen op 11 december 2019 een mededeling uitgebracht die beoogt de voormelde (vage) doelstellingen concreter te maken, het voorstel van zogenaamde “European Green Deal”.17 Als bijlage bij de Europese ‘Green Deal’ is er een roadmap met 47 kernacties gebundeld onder 10 thema’s, die al de komende 2 jaar zouden worden opgestart. Niet al deze maatregelen hebben te maken met het energiebeleid (bv. is ook sprake van een strategie voor biodiversiteit). Enkele opmerkelijk aangekondigde initiatieven die een rechtstreekse impact zullen hebben op het energiebeleid betreffen: – de invoering van een Rechtvaardig Transitiemechanisme, met een Rechtvaardig Transitiefonds (Just Transition Fund) en het Duurzaam Europees Investeringsplan. Dit mechanisme voorziet middelen voor de regio’s en sectoren die het meest door de omslag naar een koolstofarme economie worden getroffen.

15 16

The Commission’s Energy Roadmap 2050. MEMO/11/914. Mededeling van de Commissie “Een schone planeet voor iedereen Een Europese strategische langetermijnvisie voor een bloeiende, moderne, concurrerende en klimaatneutrale economie”, 28.11.2018 COM(2018) 773 final. COMMUNICATION FROM THE COMMISSION TO THE EUROPEAN PARLIAMENT, THE EUROPEAN COUNCIL, THE COUNCIL, THE EUROPEAN ECONOMIC AND SOCIAL COMMITTEE AND THE COMMITTEE OF THE REGIONS, “The European Green Deal”, Brussels, 11.12.2019 COM(2019) 640 final. Intersentia

Hoofdstuk I. Energie & energiebeleid

Dit zijn sectoren die afhankelijk zijn van fossiele brandstoffen of koolstofintensieve processen. – het plan om te komen tot een Europese klimaatwet die de doelstelling van klimaatneutraliteit in 2050 vastlegt in wetgeving. De klimaatwet zal er voor zorgen dat alle EU-beleidslijnen bijdragen tot de doelstelling van klimaatneutraliteit en zo zullen alle sectoren hun bijdrage leveren. Een van de doelstellingen zou alvast zijn om de nu vastgestelde doel van CO2-beperking in 2030 tot 40% (tav 1990) verder te verscherpen tot 50% (en idealiter zelfs 55%).

4.3. HET BELGISCHE EN VLAAMSE ENERGIEBELEID 28. Op federaal niveau is in het recente verleden ‘energie’ steeds een belangrijk luik van het regeerakkoord geweest.18 Het energieluik van het regeerakkoord vindt vervolgens zijn verdere uitwerking in een specifieke beleidsnota energie.19 29. Ook op Vlaams niveau maakt energie (samen met klimaat) een vast hoofdstuk uit in het regeerakkoord.20 Dit wordt nader uitgewerkt in de beleidsnota ‘Energie’ voor de beleidsperiode 2019-202421 en in jaarlijkse beleidsbrieven. 30. Ingevolge de reeds besproken Governanceverordening van 11 december 2018 zijn de federale en deelstaatoverheden intussen ook verplicht om hun beleid onderling af te stemmen en te vertalen in een zogenaamd “Nationaal Energie- en Klimaatplan” (NEKP), dat aan de Europese Commissie moet worden voorgelegd. Dit Plan moet de periode 2021-2030 dekken en moet worden opgesteld volgens de richtlijnen en het model bepaald in de Governanceverordening. Uiterlijk op 31 december 2018 moest België hiervoor al een ontwerp van het geïntegreerde nationale energie- en klimaatplan indienen bij de Commissie.22 Dit ontwerp werd (kritisch) beoordeeld door de EC, waarna België, rekening houdend met de aanbevelingen van de EC23, tegen ten laatste 31 december 2019 een definitief NEKP moest indienen bij de EC. Het definitieve Belgische NEKP werd uiteindelijk op het Overlegcomité van 12 december 2019 goedgekeurd en vervolgens ingediend bij de Europese Commissie. 18 19 20 21 22 23

Zie bv. voor het regeerakkoord van onder de vorige legislatuur: Parl.St. Kamer 2014-15, nr. 20/1, 107-115. Zie bv. de Algemene Beleidsnota Energie 24 november 2014, Parl.St. Kamer 2014-15, nr. 588/012. Hoofdstuk 15, Parl.St. Vl.Parl. 2019-20, nr. 133/1, 63 p. Parl.St. Vl.Parl. 2019-20, nr. 31/1. Zie https://www.cnc-nkc.be/nl/reports. AANBEVELING VAN DE COMMISSIE van 18.6.2019 over het ontwerp van geïntegreerd nationaal energie- en klimaatplan van België voor de periode 2021-2030, Brussel, 18.6.2019 C(2019) 4401 fi nal.

Intersentia

Frederik Vandendriessche

Bij (de totstandkoming van) het NEKP zijn alvast een aantal opmerkelijke vaststellingen te maken. Dit Belgische NEKP had vooreerst tot stand moeten komen via een intense samenwerking van de Gewesten en de Federale overheid, elk voor hun respectieve bevoegdheden en grondgebieden. Hiervoor bestaan ook de nodige overlegstructuren, met name het ENOVER en de Nationale Klimaatcommissie.24 Helaas is – net zoals het ontwerp van NEKP van eind 2018 – ook het definitieve Belgische NEKP niet veel meer dan een optelsom van 3 verschillende gewestelijke NEKP die onafhankelijk van elkaar werden tot stand gebracht, en vervolgens aangevuld met een “Federale bijdrage” aan het NEKP. Voor het Vlaamse Gewest werd aldus op 9 december 2019 een Vlaams Energie- en Klimaatplan 2021-2030 goedgekeurd25, dat als dusdanig – en zonder noemenswaardige afstemming met de overige delen van het NEKP – werd geïntegreerd in het Belgische NEKP. Verder is ook opmerkelijk dat voor een aantal belangrijke doelstellingen, het definitieve NEKP minder ambitieus is dan het ontwerp NEKP dat reeds (erg) kritisch door de Europese Commissie werd onthaald. In ontwerp-NEKP voorzag België bv. nog aandeel van 18,3% hernieuwbare energie tegen 2030, waarna Commissie in aanbeveling vroeg om te verhogen tot 25%. Het finale Belgische NEKP is uiteindelijk nog minder ambitieus dan het ontwerp en houdt het op 17,5%. Ook voor energie-efficiëntie was in het ontwerp NEKP nog een besparingsdoelstelling vooropgesteld van 22% van het primaire energieverbruik en 17% in het finale energieverbruik, wat in het definitieve plan herleid is tot 15% primair en 12% energiebesparing in het finale energieverbruik. Enkel de doelstelling uit het ontwerp NEKP om voor de niet-ETS sectoren te komen tot een emissiereductie van broeikasgassen ten belope van 35% werd in het definitieve NEKP aangehouden.

Deze Nationale Klimaatcommissie werd in 2002 opgericht door het Samenwerkingsakkoord van 14 november 2002 tussen de federale Staat, het Vlaamse Gewest, het Waalse Gewest en het Brusselse hoofdstedelijke Gewest betreffende het opstellen, het uitvoeren en het opvolgen van een Nationaal Klimaatplan, alsook het rapporteren, in het kader van het Raamverdrag van de Verenigde Naties inzake Klimaatverandering en het Protocol van Kyoto. De Commissie is actief sinds eind 2003 en heeft tot doel de interne coördinatie, de opvolging en evaluatie van het Nationaal Klimaatplan en een correcte uitvoering van de Europese en internationale rapporteringsverplichtingen. Zie https://www.lne.be/vlaams-energie-en-klimaatplan-2021-2030. Intersentia

HOOFDSTUK II DE BEVOEGDE REGELGEVERS VOOR HET ENERGIERECHT Frederik Vandendriessche

AFDELING 1. WAT IS ENERGIER ECHT? 31. Een omschrijving geven van het begrip ‘energierecht’ is niet eenvoudig, bij gebrek aan een wettelijke definitie van energierecht. Het dichtstbij komt allicht nog de omschrijving van het energierecht als “de geïnstitutionaliseerde ordening van het menselijk handelen in de samenleving met betrekking tot energie”. Het energierecht is niet ontstaan als een ‘primaire’ rechtstak, zoals bijvoorbeeld verbintenissenrecht, bestuursrecht of internationaal publiekrecht, doch als een ‘secundaire’ rechtstak, d.w.z. een sectorale toepassing van verschillende rechtstakken, gaande van bestuursrecht, fiscaal recht en milieurecht1 over Europees recht tot internationaal verdragsrecht. Zowel op internationaal, Europees als op Belgisch niveau bestaat er dus al zeer lang regelgeving die de werking en organisatie van de energiesector beheerst. De ontwikkeling van het energierecht als een autonome rechtstak vindt haar oorsprong echter in de recentere geschiedenis, naar aanleiding van de verschillende Belgische staatshervormingen en Europese liberaliseringsinitiatieven. Een eerste scharniermoment ter zake was de liberalisering van de energiemarkt die werd ingezet eind de jaren ’90, onder impuls van de Europese Unie. Naar aanleiding van de liberaliseringsrichtlijnen voor elektriciteit en gas onderging de gas- en elektriciteitsmarkt een ingrijpende marktreorganisatie. Een tweede scharniermoment volgde, eind 20e – begin 21e eeuw, met de regelgeving in het kader van het klimaatbeleid en de voorzieningszekerheid inzake energie, eveneens onder impuls van de Europese Unie. Het betreft de implementatie van de voorschriften inzake energie-efficiëntie, hernieuwbare energie en regels inzake voorzieningszekerheid.

In dit werk wordt niet specifiek ingegaan op de zeer technische en specifieke fiscale (o.m. accijnzen, btw-behandeling …) en milieuregelgeving (welke milieuvergunningen spelen, MER enz.) inzake energie.

Intersentia

Frederik Vandendriessche

32. Deze belangrijke ontwikkelingen hebben geleid tot een enorme toename van nieuwe regulering die specifiek gericht is op de energiesector, en dit zowel op internationaal, Europees, federaal als regionaal niveau. Het geheel van die regels vormt de kern van het energierecht. Hierna wordt ingegaan op de bevoegde overheden voor het uitvaardigen van die energiespecifieke regelgeving die voor de Belgische en Vlaamse energiemarkt van belang zijn. 33. Naast die sectorspecifieke regelgeving oefenen er nog tal van andere rechtsregels een (vaak erg belangrijke) invloed uit op het energielandschap. Gedacht kan worden aan bijvoorbeeld de fiscaliteit, het algemeen mededingingsrecht, de consumentenbescherming, het milieurecht … Deze worden hieronder niet exhaustief behandeld.

AFDELING 2. HET INTER NATIONALE NIVEAU 2.1. ALGEMEEN 34. Op het internationale niveau (waarmee bedoeld wordt het niveau dat de Europese Unie overschrijdt) zijn er geen internationale organisaties of rechtspersonen die energieregelgeving kunnen uitvaardigen die België of de EU rechtstreeks kunnen binden. Wel zijn er tal van internationale organisaties actief rond energie, maar hun bevoegdheden blijven in essentie beperkt tot het organiseren van overleg, onderzoek, niet-bindende aanbevelingen en codes van goede praktijken. Daarnaast werden er op internationaal niveau door België (en/of de EU) een aantal verdragen gesloten die een directe (bindende) impact hebben op de regelgevende bevoegdheden inzake energie. De belangrijkste worden hieronder kort besproken.

2.2. HET INTER NATIONAAL ENERGIEPROGR AMMA 35. De Overeenkomst inzake een Internationaal Energieprogramma (‘IEP’) werd op 18 november 1974 ondertekend door een twintigtal landen2, in het kader van de OESO. De overeenkomst beoogt door middel van gemeenschappelijke maatregelen het hoofd te bieden aan crises in de olievoorziening door het tot stand brengen van: – zelfvoorziening op het gebied van olie, in noodsituaties;

De deelnemende landen zijn: Australië, België, Canada, Denemarken, Duitsland, Finland, Frankrijk, Griekenland, Hongarije, Ierland, Italië, Japan, Luxemburg, Nederland, NieuwZeeland, Noorwegen, Oostenrijk, Polen, Portugal, Spanje, Slovakije, Tsjechië, Turkije, het Verenigd Koninkrijk, de Verenigde Staten, Zuid-Korea, Zweden en Zwitserland. Intersentia

Hoofdstuk II. De bevoegde regelgevers voor het energierecht

– het beperken van de vraag naar olie; – de billijke onderlinge verdeling van de beschikbare olie. Met het oog op de realisatie van het IEP werd het Internationaal Energieagentschap opgericht, met zetel te Parijs. 36. Vertrekkende van het solidariteitsbeginsel wil het IEP de gevolgen van voorzieningstekorten billijk verdelen over de deelnemende landen, zodat geen der landen een disproportioneel nadeel zou ondervinden van dergelijke tekorten. De Overeenkomst inzake het Internationaal Energieprogramma van het IEA werd door België bekrachtigd bij wet van 13 juli 1976.3 Bovendien heeft België een specifiek orgaan in het leven geroepen om de IEA-verplichtingen mee op te volgen: het Nationaal Oliebureau (verzamelt gegevens over bevoorradingsproblemen, werkt procedures en maatregelen uit om de bevoorrading te verzekeren, staat in voor de uitvoering van beslissingen van de ministers).4 Onder het hoofdstuk “Aardolie” wordt nader ingegaan op de concrete verplichtingen die uit dit verdrag voortvloeien voor de Belgische energiewetgeving.

2.3. DE VER DR AGEN INZAKE KER NENERGIE 37. Vooral de nucleaire sector is traditioneel gekenmerkt geweest door een multilaterale verdragsbenadering, mede ingegeven vanuit de inherent grensoverschrijdende effecten van nucleaire ongevallen, risico’s en aansprakelijkheden. Aldus zijn tal van verdragen tot stand gekomen waar België ook partij bij is. Enkele van de belangrijkste hiervan zijn: – het Non-proliferatieverdrag van 1 juli 19685; – het Verdrag inzake wettelijke aansprakelijkheid op het gebied van de kernenergie, opgemaakt te Parijs op 29 juli 19606 (herhaaldelijk geamendeerd); 3

4 5

Wet 13 juli 1976 houdende goedkeuring van de Overeenkomst inzake een Internationaal Energieprogramma en van de bijlage, opgemaakt te Parijs op 18 november 1974, BS 26 augustus 1976. KB 19 december 2018 houdende de oprichting, de samenstelling, de opdrachten en de werkwijze van het Nationaal Oliebureau. Wet 14 maart 1975 houdende goedkeuring van volgende internationale akten: 1. verdrag inzake de niet-verspreiding van kernwapens, opgemaakt te Londen, Moskou en Washington op 1 juli 1968; 2. overeenkomst tussen het Koninkrijk België, het Koninkrijk Denemarken, de Bondsrepubliek Duitsland, Ierland, de Italiaanse Republiek, het Groothertogdom Luxemburg, het Koninkrijk der Nederlanden, de Europese Gemeenschap voor Atoomenergie en de Internationale Organisatie voor Atoomenergie, ter uitvoering van artikel III, leden 1 en 4 van het verdrag inzake de nietverspreiding van kernwapens, ondertekend te Brussel op 5 april 1973, BS 20 november 1975. Wet 1 augustus 1966 houdende goedkeuring van volgende internationale akten: 1. verdrag inzake wettelijke aansprakelijkheid op het gebied van de kernenergie, opgemaakt te Parijs op 29 juli 1960; 2. aanvullend verdrag en bijlage opgemaakt te Brussel op 31 januari 1963; 3. Aanvullend Protocol bij het Verdrag van Parijs, opgemaakt te Parijs op 28 januari 1964;

Intersentia

Frederik Vandendriessche

– het Verdrag van 3 maart 1980 inzake de externe beveiliging van kernmateriaal, opgemaakt te Wenen en te New York7; – het Verdrag inzake vroegtijdige kennisgeving van een nucleair ongeval, opgemaakt te Wenen op 26 september 19868, en het Verdrag inzake de verlening van bijstand in het geval van een nucleair ongeval of een calamiteit met radioactieve stoffen, opgemaakt te Wenen op 26 september 19869; – het Verdrag van 17 juni 1994 inzake nucleaire veiligheid.10 Het voorziet o.m. in het instellen en in stand houden van een doeltreffende bescherming tegen stralingsrisico’s in kerninstallaties, teneinde personen, de samenleving en het milieu te behoeden voor de schadelijke gevolgen van ioniserende stralingen.

2.4. HET ENERGIEHANDVEST 38. Het Verdrag inzake het Energiehandvest (VEH)11 werd ondertekend op 17 december 1994 door 41 staten en de EU en trad in België in werking op 6 augustus 1998. Het Energiehandvest werd getrokken door toenmalig Nederlands premier Ruud Lubbers, die de liberalisering van handel en investeringen in energie in Centraal- en Oost-Europa als een belangrijk element voor de revitalisering van de overgangseconomieën zag. Het Oosten had de natuurlijke rijkdommen, het Westen zou het kapitaal, de technologie en de knowhow aanbrengen. Daarenboven zou de bevoorradingszekerheid van de EU en haar lidstaten door het verstevigen van de betrekkingen met het Oosten erop vooruitgaan. De Conferentie over het Energiehandvest is de intergouvernementele organisatie die werd opgericht bij het VEH. De organisatie met zetel in Brussel ziet toe op de toepassing op verschillende gebieden (handel, investeringen, doorvoer en milieu) van de regels van het verdrag en biedt arbitrage aan bij geschillen. 39. Belangrijke principes uit het VEH zijn: – De partijen moeten hun diensten aanmoedigen om mee te werken aan de modernisering van energietransportvoorzieningen, de ontwikkeling van

8 9

10 11

4. Aanvullend Protocol bij het Aanvullend Verdrag van Brussel opgemaakt te Parijs op 28 januari 1964, BS 2 september 1966. Wet 24 juli 1984 houdende goedkeuring van het verdrag inzake externe beveiliging van kernmateriaal en van de bijlagen, opgemaakt te Wenen en te New York op 3 maart 1980, BS 27 februari 1992. Wet 5 juni 1998 houdende instemming met het verdrag inzake vroegtijdige kennisgeving van een nucleair ongeval, opgemaakt te Wenen op 26 september 1986, BS 11 december 1999. Wet 5 juni 1988 houdende instemming met het verdrag inzake de verlening van bijstand in het geval van een nucleair ongeval of een calamiteit met radioactieve stoffen, opgemaakt te Wenen op 26 september 1986, BS 11 december 1999. Wet 26 november 1996 houdende instemming met het verdrag inzake nucleaire veiligheid, gedaan te Wenen op 20 september 1994, BS 22 augustus 1997, 21485. BS 21 oktober 1999. Intersentia

Hoofdstuk II. De bevoegde regelgevers voor het energierecht

–

grensoverschrijdende energietransportvoorzieningen, maatregelen om onderbrekingen te ondervangen en het vergemakkelijken van de interconnectie van energietransportvoorzieningen. De partijen verbinden zich ertoe dat hun regulering inzake vervoer van energiegrondstoffen en -producten in doorvoer en het gebruik van energietransportvoorzieningen niet ongunstiger zijn dan voor dergelijke stoffen en producten afkomstig van of bestemd voor hun eigen territorium. Bescherming van investeerders en hun investeringen tegen politieke risico’s die gepaard gaan met investeringen in het buitenland, zoals discriminatie, onteigening, nationalisatie, wanprestatie door de gaststaat en schade ten gevolge van oorlog. Wanneer er een geschil is tussen de partijen, is het niet ondenkbaar dat de doorvoerstaat de doorvoer onderbreekt. Het VEH probeert dit te vermijden door te bepalen dat in geval van een doorvoergeschil de doorvoerstaat de bestaande stroom van energiegrondstoffen en -producten niet mag onderbreken of verminderen voordat de door het verdrag voorziene geschillenbeslechtingsprocedure werd doorlopen. Die procedure houdt de aanstelling van een bemiddelaar in door de secretaris-generaal van de conferentie. Deze bemiddelaar kan voorlopige tarieven en voorwaarden vaststellen totdat het geschil beëindigd is. Het is de partijen verboden om met onredelijke of discriminerende maatregelen afbreuk te doen aan het beheer, de instandhouding, het gebruik en het genot van buitenlandse investeringen.

40. Mede doordat de Russische Federatie en Wit-Rusland (Belarus) het verdrag nooit bekrachtigd hebben, is deze organisatie vooralsnog niet efficiënt kunnen optreden in gevallen van crisis. Op 20 augustus 2009 heeft de Russische Federatie bovendien laten weten niet tot ratificatie te zullen overgaan en zich ook niet (langer) door het verdrag gebonden te achten. Daarbij komt dat het VEH recent vaak aangegrepen is als basis om schadevergoeding te eisen door investeerders van (EU)landen die bijkomende verplichtinen oplegden inzake duurzaamheid en beperking van de klimaatimpact van energieinvesteringen. Gelet op deze problemen maakt het VEH momenteel het voorwerp uit van een hernieuwde onderhandelingsronde12, Het doel van de EU met de onderhandelingen is de bepalingen van de ECT te moderniseren, zodat rekening wordt gehouden met duurzame ontwikkeling en klimaatdoelstellingen, evenals met moderne normen voor bescherming van investeringen en geschillenbeslechting tussen investeerders en staten. Dit omvat een verduidelijking dat de EU van marktpartijen uit derde landen kan eisen dat zij de toepasselijke EU- en lidstatenwetten naleven, inclusief die betreffende het milieu- en veiligheidsbeleid. De 12

Zie hierover https://www.consilium.europa.eu/en/press/press-releases/2019/07/15/counciladopts-negotiation-directives-for-modernisation-of-energy-charter-treaty/.

Intersentia

Frederik Vandendriessche

gemoderniseerde ECT zou expliciet het zogenaamde “recht om te reguleren” moeten bevestigen, d.w.z. het recht van de oveheden om maatregelen te nemen ter bescherming van de gezondheid, veiligheid, het milieu en andere doelstellingen van het overheidsbeleid. De EU wil ook duidelijk maken dat bepalingen inzake investeringsbescherming niet kunnen worden geïnterpreteerd als een verbintenis van de landen om hun wetgeving niet te wijzigen.

2.5. HET VER DR AG TOT OPR ICHTING VAN DE ENERGIEGEMEENSCHAP 41. Het Verdrag van 25 oktober 2005 tot oprichting van de Energiegemeenschap13 verbindt de EU met een aantal Zuidoost-Europese landen (Albanië, Bosnië en Herzegovina, Georgië, Noord-Macedonië, Moldavië, Montenegro, Oekraine, Servië en Kosovo) met het oog op de oprichting van een organisatie voor een geïntegreerde energiemarkt in Zuidoost-Europa. Het verdrag is op 1 juli 2006 in werking getreden. Het is gesloten voor een periode van tien jaar, maar de geldigheidsduur werd intussen verlengd met een nieuwe periode van tien jaar tot 2026. 42. Dit verdrag wil een geïntegreerde markt voor aardgas en elektriciteit in Zuidoost-Europa tot stand brengen, die moet leiden tot een stabiel regelgevingskader en marktklimaat, waardoor investeringen in gasnetten, stroomopwekking en elektriciteitstransportnetten kunnen worden aangetrokken. In concreto beoogt het verdrag vooreerst de goedkeuring van een aantal Europese normen en regels door de overige bij het verdrag betrokken staten. Binnen een vooropgesteld tijdskader verbinden de betrokken staten er zich immers toe om het Europese ‘acquis communautaire’ (de belangrijkste Europese richtlijnen en verordeningen inzake energie, milieu, hernieuwbare energie en mededinging) in hun nationale wetgeving om te zetten. Ook douanerechten en kwantitatieve beperkingen van de invoer en uitvoer van netenergie en alle maatregelen van gelijke werking zijn tussen de partijen verboden. 43. Verder wordt een autonome internationale organisatie gecreëerd, de Energiegemeenschap, die beschikt over autonome beslissingsbevoegdheden. De Energiegemeenschap kan o.m. maatregelen treffen inzake de verenigbaarheid van modellen voor de werking van de netenergiemarkten en de wederzijdse erkenning van vergunningen, alsmede maatregelen ter bevordering van de vrijheid van vestiging voor netenergiebedrijven. De Gemeenschap kan ook maatregelen treffen 13

Dit verdrag werd door de EU goedgekeurd bij besluit van de Raad van 29 mei 2006 betreffende de sluiting van het verdrag tot oprichting van de energiegemeenschap door de Europese Gemeenschap, Pb.L. 20 juli 2006, 198/15-17. Intersentia

Hoofdstuk II. De bevoegde regelgevers voor het energierecht

om ontwikkelingen op het gebied van hernieuwbare energiebronnen en energieefficiëntie te bevorderen. Wanneer de netenergievoorziening van een partij is verstoord en een andere partij of een derde land daarbij betrokken is, kan de Energiegemeenschap ook de nodige maatregelen treffen om de verstoring op te heffen. De organen van de Energiegemeenschap zijn: i) de Ministerraad: de Ministerraad stelt algemene richtsnoeren voor het beleid vast en treft indien nodig maatregelen. De Ministerraad bestaat uit een vertegenwoordiger van elk van de verdragsluitende partijen en twee vertegenwoordigers van de Europese Unie; ii) de permanente groep op hoog niveau: bereidt de werkzaamheden van de Ministerraad voor, brengt verslag uit aan de Ministerraad over de vooruitgang bij de verwezenlijking van de doelstellingen van dit verdrag en treft maatregelen, indien hem daartoe door de Ministerraad de bevoegdheid is verleend. De permanente groep op hoog niveau bestaat uit een vertegenwoordiger van elk van de verdragsluitende partijen en twee vertegenwoordigers van de Europese Unie; iii) de commissie voor regelgeving adviseert de Ministerraad of de permanente groep op hoog niveau over specifieke aspecten van wettelijke en technische aard en op het gebied van de regelgeving (deze commissie vervult de taken die binnen de EU toekomen aan ACER (Agency for the Cooperation of Energy Regulators)); iv) de Energiegemeenschap wordt geadviseerd door fora, die zijn samengesteld uit vertegenwoordigers van alle belanghebbende groepen, waaronder ondernemingen, regelgevende instanties, ondernemersorganisaties en consumenten en ondersteund door het secretariaat. De belangrijkste (juridische) zwakke schakel van de Energiegemeenschap is het ontbreken van een juridisch sluitende procedure bij miskenning van de verdragsverplichtingen (en de uitvoeringsregels). Een beroep bij bijvoorbeeld het Hof van Justitie is niet mogelijk. Bij een schending kunnen de partijen, het secretariaat of de commissie voor regelgeving dit aanhangig maken bij de Ministerraad. Dit blijft inherent evenwel een politiek samengesteld orgaan. De enige (ultieme) sanctie is dat de Ministerraad kan beslissen bij unanimiteit – de in gebreke blijvende partij uitgezonderd – om een partij bepaalde rechten die ze put uit het verdrag, te ontzeggen.14

AFDELING 3. DE EUROPESE UNIE 3.1. ALGEMEEN 44. Behoudens de bevoegdheden die de EU inzake kernenergie put uit het EGAVerdrag15, beschikte de EU lange tijd niet over een specifieke verdragsrechtelijke 14 15

Art. 91-92 van het verdrag regelen de procedure daartoe. Verdrag tot oprichting van de Europese Unie voor Atoomenergie (Rome 25 maart 1957).

Intersentia

Frederik Vandendriessche

grondslag voor haar energiewetgeving. Toch heeft de EU zich ontplooid tot een zeer belangrijke bron van energierecht. Hiervoor is dan steun gezocht in een aantal algemene bepalingen uit het toenmalige EG-Verdrag.16 Met het Verdrag van Lissabon is dit alsnog verholpen. Met dit verdrag wordt ‘energie’ uitdrukkelijk aangemerkt als een zogenaamde gedeelde (niet-exclusieve) bevoegdheid van de EU. Hierna wordt eerst op de regelgevende bevoegdheden inzake kernenergie op basis van het Euratom-Verdrag ingegaan17 (punt 3.1). Vervolgens wordt meer uitgebreid stilgestaan bij de algemene regelgevende bevoegdheden inzake energie die de EU put uit het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie (hierna afgekort als VWEU) (punt 3.2).

3.2. DE BEVOEGDHEDEN INZAKE KER NENERGIE (EGA) 45. Het EGA-Verdrag (1957) heeft de Europese Unie voor Atoomenergie opgericht (‘Euratom’). Euratom bestaat ook vandaag nog als een afzonderlijke internationale organisatie, naast de Europese Unie. Wel worden de bevoegdheden van deze internationale organisatie uitgeoefend door de organen van de EU (Europees Parlement, Raad, Commissie, Hof van Justitie). Het EGA-Verdrag weerspiegelt nog het optimisme van de jaren vijftig wat de aanwendbaarheid en de maatschappelijke aanvaardbaarheid van kernenergie betreft. In de preambule tot het verdrag stellen de stichtende lidstaten vast dat “de kernenergie de voornaamste hulpbron vormt welke de ontwikkeling en de vernieuwing van de produktie zal verzekeren en de vooruitgang van de werken des vredes mogelijk zal maken”. Euratom heeft derhalve tot taak “door het scheppen van de voorwaarden noodzakelijk voor de snelle totstandkoming en groei van de industrie op het gebied van de kernenergie, bij te dragen tot de verhoging van de levensstandaard in de Lid-Staten en de ontwikkeling van de betrekkingen met andere landen”.18 Binnen die taakstelling is Euratom onder meer bevoegd om inzake kernenergie (art. 2 EGA-Verdrag): a. het onderzoek te ontwikkelen en te zorgen voor de verspreiding van technische kennis;

16 17

Zie over de situatie voor de inwerkingtreding van het VWEU: B. Delvaux e.a., EU Law and the Development of a Sustainable, Competitive and Secure Energy Policy, Intersentia, 2013, 91-300. Het VWEU is ook op nucleaire energie van toepassing, maar slechts in de mate dat dit geen afbreuk doet aan het EGA-Verdrag en de op grond hiervan uitgevaardigde regelgeving (art. 106, A, § 3 EGA-Verdrag). Het is dus mogelijk dat voor de zaken die niet gevat worden door het EGA-Verdrag, de EU de nucleaire sector toch kan reguleren op basis van het VWEU (in die zin B. Delvaux, EU Law and the Development of a Sustainable, Competitive and Secure Energy Policy: Opportunities and Shortcomings, Cambridge, Intersentia, 2013, 331-332). Art. 1 EGA. Intersentia

Hoofdstuk II. De bevoegde regelgevers voor het energierecht

b. uniforme veiligheidsnormen vast te stellen voor de bevolking en de werknemers en de naleving ervan te verzekeren; c. investeringen te vergemakkelijken door het aanmoedigen van initiatieven die zorgen voor de verwezenlijking van de installaties die noodzakelijk zijn voor de ontwikkeling van kernenergie; d. te waken over een billijke ertsen splijtstofvoorziening van alle gebruikers binnen de Gemeenschap; e. het vreedzame gebruik te verzekeren van kernmaterialen, zodat zij niet voor andere doeleinden worden aangewend dan waarvoor zij zijn bestemd; f. het eigendomsrecht uit te oefenen dat aan Euratom wordt toegekend op bepaalde splijtstoffen; g. een gemeenschappelijke markt in te stellen voor ertsen, uitrusting, investeringen en personeel; h. internationale betrekkingen tot stand te brengen tot bevordering van het vreedzame gebruik van kernenergie. 46. Euratom heeft niet alleen de bevoegdheid om eigen initiatieven te ontwikkelen, aanbevelingen en adviezen te formuleren en steun te verlenen. In een aantal gevallen kunnen via richtlijnen en verordeningen ook bijkomende juridische verplichtingen uitgevaardigd worden voor de lidstaten of de Europese burgers en ondernemingen. De belangrijkste domeinen waarop aldus regelgevend is opgetreden, zijn: – het uitwerken van gemeenschappelijke regels inzake nucleaire veiligheid19; – gemeenschappelijke regels inzake het beheer van splijtstoffen en radioactief afval20; – de bescherming van de bevolking tegen nucleaire straling.21

3.3. DE BEVOEGDHEDEN INZAKE ENERGIE (V WEU) 47. De kern van de energieregelgevende bevoegdheden van de EU ligt vervat in artikel 194 VWEU. Hierna wordt vooreerst ingegaan op de draagwijdte van deze bevoegdheidsgrondslag (punt 3.3.1). Vervolgens wordt nagegaan of er nog andere grondslagen voorhanden zijn voor het regelgevende optreden van de EU inzake energie (punt 3.3.2). 19

20 21

Richtl.Raad 2009/71/Euratom, 25 juni 2009 tot vaststelling van een communautair kader voor de nucleaire veiligheid van kerninstallaties; Verord.Comm. (Euratom) nr. 302/2005, 8 februari 2005, betreffende de toepassing van de veiligheidscontrole van Euratom. Richtl.Raad 2011/70/Euratom, 19 juli 2011 tot vaststelling van een communautair kader voor een verantwoord en veilig beheer van verbruikte splijtstof en radioactief afval. Richtl.Raad 2013/59/Euratom, 5 december 2013 tot vaststelling van de basisnormen voor de bescherming tegen de gevaren verbonden aan de blootstelling aan ioniserende straling, en houdende intrekking van de Richtlijnen 89/618/Euratom, 90/641/Euratom, 96/29/Euratom, 97/43/Euratom en 2003/122/Euratom.

Intersentia

Frederik Vandendriessche

3.3.1. Artikel 194 VWEU 48.

Artikel 194 VWEU luidt als volgt: “1. In het kader van de totstandbrenging en de werking van de interne markt en rekening houdend met de noodzaak om het milieu in stand te houden en te verbeteren, is het beleid van de Unie op het gebied van energie, in een geest van solidariteit tussen de lidstaten, erop gericht: a) de werking van de energiemarkt te waarborgen; b) de continuïteit van de energievoorziening in de Unie te waarborgen; c) energie-efficiëntie, energiebesparing en de ontwikkeling van nieuwe en duurzame energie te stimuleren; en d) de interconnectie van energienetwerken te bevorderen. 2. Onverminderd de toepassing van andere bepalingen van de verdragen stellen het Europees Parlement en de Raad, volgens de gewone wetgevingsprocedure, de maatregelen vast die noodzakelijk zijn om de in lid 1 genoemde doelstellingen te verwezenlijken. Deze maatregelen worden vastgesteld na raadpleging van het Economisch en Sociaal Comité en van het Comité van de Regio’s. Zij zijn, onverminderd artikel 175, lid 2, onder c), niet van invloed op het recht van een lidstaat de voorwaarden voor de exploitatie van zijn energiebronnen te bepalen, op zijn keuze tussen verschillende energiebronnen of op de algemene structuur van zijn energievoorziening. 3. In afwijking van lid 2, stelt de Raad volgens een bijzondere wetgevingsprocedure, met eenparigheid van stemmen en na raadpleging van het Europees Parlement, de daarin bedoelde maatregelen vast die voornamelijk van fiscale aard zijn.”

49. Deze bepaling bevat derhalve een uitdrukkelijke grondslag voor de EU om regelgevend op te treden om de doelstellingen te realiseren die aan het EUenergiebeleid ten grondslag liggen. Toch houdt deze verdragsbepaling geen onbeperkte bevoegdheidstoewijzing in aan de EU. Er is rekening te houden met de volgende beperkingen: Het regelgevende optreden is enkel mogelijk indien dit voldoende (primair) gericht is op één van de doelstellingen vermeld in artikel 194 VWEU 50. Vooreerst is vereist dat het regelgevende optreden voldoende verband houdt met het verzekeren van de werking van de energiemarkt, de continuïteit van de energievoorziening in de Unie, energie-efficiëntie, energiebesparing en de ontwikkeling van nieuwe en duurzame energie of de interconnectie van energienetwerken. Deze doelstellingen zijn erg ruim geformuleerd. De meeste regelgevende initiatieven inzake productie, opslag, vervoer, distributie en levering van energie zullen hier dan ook onder gevat kunnen worden. Toch is er ook regelgeving die verband houdt met de energiesector maar waar het verband met de voormelde doelstellingen indirect is, zodat het onzeker is of er

Intersentia

Hoofdstuk II. De bevoegde regelgevers voor het energierecht

wel op artikel 194 VWEU voor kan worden gesteund. Gedacht kan bijvoorbeeld worden aan regelgeving inzake het tegengaan van de opwarming van het klimaat. Zulke regelgeving zal weliswaar vaak bijdragen tot de ontwikkeling van duurzame energie, maar heeft dit daarom nog niet altijd als primaire doelstelling.22 Het regelgevende optreden moet rekening houden met de totstandkoming en werking van de interne markt, het milieu en de solidariteit tussen de lidstaten 51. Artikel 194 VWEU vermeldt ook drie elementen waarmee de Europese energieregelgever steeds rekening moet houden: de interne markt, het milieu en de solidariteit tussen de lidstaten. Deze vereiste houdt o.i. niet in dat de regelgeving die de EU op basis van artikel 194 VWEU uitvaardigt, nooit een negatieve impact mag hebben op de interne markt, het milieu of de solidariteit tussen de lidstaten. Wel zal de EU-regelgever telkens bijzondere aandacht moeten hebben voor de impact die zijn regulering kan hebben op deze drie domeinen. Voor maatregelen die één of meer van deze domeinen negatief kunnen beïnvloeden, zal in het bijzonder vermeld moeten worden waarom deze noodzakelijk zijn om de nagestreefde energiedoelstellingen te bereiken en dat er geen alternatieven zijn waarmee die negatieve effecten kunnen worden vermeden. De EU-bevoegdheid inzake energie is een gedeelde bevoegdheid 52. Artikel 4, 2e lid, i) VWEU bepaalt uitdrukkelijk dat de bevoegdheid van de EU inzake energie een zogenaamde ‘gedeelde bevoegdheid’ is. Dit gedeeld karakter houdt in dat (i.t.t. bij de exclusieve bevoegdheden van de EU) ook de lidstaten belangrijke regelgevende bevoegdheden inzake energie behouden. Meer bepaald geldt daarbij de volgende verdeling tussen de EU en de lidstaten: – De lidstaten kunnen op de domeinen die inzake energie toekomen aan de EU, regelgevend blijven optreden zolang de EU ter zake geen regelgeving heeft uitgevaardigd. Daarbij moeten de lidstaten vanzelfsprekend wel de overige EUverdragsbepalingen en -regels naleven; – Voor die energiedomeinen waarin de EU wel specifieke regelgeving heeft vastgesteld, zullen de lidstaten nog slechts regelgevend kunnen optreden indien zulks toegestaan wordt en binnen de grenzen gesteld door die Europese energiewetgeving; – De EU moet – alvorens gebruik te maken van haar energiebevoegdheid – de beginselen van subsidiariteit en evenredigheid naleven.23 22

Het primaire voorwerp of doel van de wetgevende maatregel is daarbij in beginsel bepalend, zelfs indien er ook nog andere secundaire doelstellingen worden nagestreefd. Bovendien kan een Europese richtlijn of verordening slechts uitzonderlijk op meerdere verdragsbepalingen tegelijkertijd worden gesteund en moet in beginsel een keuze ter zake worden gemaakt. Dit beginsel is neergelegd in art. 5 VWEU en nader uitgewerkt in het Protocol (nr. 2) betreffende de toepassing van de beginselen van subsidiariteit en evenredigheid. In het wetgevende

Intersentia

Frederik Vandendriessche

De subsidiariteit vereist dat de EU slechts energiewetgeving mag opstellen indien en voor zover de doelstellingen van de overwogen regelgeving niet voldoende door de lidstaten op centraal, regionaal of lokaal niveau kunnen worden verwezenlijkt, maar vanwege de omvang of de gevolgen van het overwogen optreden beter door de Unie kunnen worden bereikt. Het evenredigheidsbeginsel houdt dan weer in dat de EU-regelgeving inzake energie niet verder mag gaan dan wat nodig is om de doelstellingen van de verdragen te verwezenlijken. Deze vereiste wordt trouwens in artikel 194, 2e lid VWEU nog eens uitdrukkelijk hernomen, aangezien daar gesteld wordt dat de regelgevende maatregelen ‘noodzakelijk’ moeten zijn. De evenredigheids- en subsidiariteitseisen kunnen ook mee bepalend zijn voor het juridische instrument waarmee de EU haar energiebeleid vormgeeft. Soms wordt immers opgetreden via een richtlijn en in andere gevallen via een verordening. Een verordening zal doorgaans een grotere impact hebben op de subsidiariteit en evenredigheid, in de mate dat de autonomie die ter zake aan de lidstaten wordt gelaten om de betrokken regels nog nader uit te werken, beperkter zal zijn dan bij een richtlijn. O.i. zal het instrument van de verordening – behoudens in bijzondere omstandigheden – derhalve slechts door de EU kunnen worden gehanteerd indien aannemelijk wordt gemaakt dat via een richtlijn niet eenzelfde of vergelijkbaar resultaat kan worden bereikt. Ten slotte is er wel nog op te wijzen dat het toezicht dat het Hof van Justitie op die voorwaarden uitoefent, erg terughoudend is en er dus vrij snel zal kunnen worden besloten tot het vervuld zijn ervan.24 De regelgevende maatregelen worden – met uitzondering voor de fiscale maatregelen – vastgesteld volgens de ‘gewone’ wetgevingsprocedure 53. Onder deze ‘gewone’ procedure gaat het voorstel van richtlijn of verordening uit van de Europese Commissie en wordt dit vervolgens voorgelegd aan de Raad en het Europees Parlement. Zowel de Raad als het Europees Parlement kunnen wijzigingen voorstellen aan de voorstellen van de Commissie en de teksten worden slechts definitief nadat zowel de Raad (met een gekwalificeerde meerderheid25) als het Parlement (met een gewone meerderheid) deze hebben goedge-

24 25

proces op EU-niveau zijn er bijzondere motiveringsverplichtingen en controlemechanismen ingebouwd die moeten verzekeren dat aan die vereisten van subsidiariteit en evenredigheid wordt voldaan. Een eventuele schending ervan kan ook aangevoerd worden in het kader van een betwisting van de rechtsgeldigheid van de secundaire EU-regelgeving. Zie o.m. C. Bluman, “Les compétences de l’Union européenne dans le domaine de l’énergie”, RAE 2009-10, 742-743 en de aldaar aangehaalde rechtspraak. Een gekwalificeerde meerderheid in de Raad komt overeen met minimaal 55% van de Raadsleden (lidstaten) uit een minimum van 16 landen, die ten minste 65% van de EU-bevolking vertegenwoordigen. Intersentia

Hoofdstuk II. De bevoegde regelgevers voor het energierecht

keurd. Gedurende dit wetgevende proces moeten ook het Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de Regio’s geraadpleegd worden. Voor energieregelgeving die voornamelijk van fiscale aard is, is de gewone wetgevingsprocedure niet van toepassing. Deze maatregelen kunnen enkel met unanimiteit binnen de Raad worden vastgesteld. Het Europees Parlement heeft ter zake ook geen beslissingsbevoegdheid maar wordt enkel geraadpleegd. De regelgevende maatregelen mogen in beginsel niet van invloed zijn op het recht van een lidstaat om de voorwaarden voor de exploitatie van zijn energiebronnen te bepalen, op zijn keuze tussen verschillende energiebronnen of op de algemene structuur van zijn energievoorziening 54. Deze laatste voorwaarde voor het regelgevende optreden van de EU (op basis van art. 194 VWEU) is ongetwijfeld de meest delicate. Strikt geïnterpreteerd, beperkt deze immers in zeer verregaande mate het nut van artikel 194 VWEU. De meeste regelgeving die in het verleden inzake energie door de EU werd uitgevaardigd, heeft immers wel in zekere mate ‘een invloed’ op het nationale exploitatierecht inzake energiebronnen, de energiemix of de structuur van de energievoorziening. De rechtsleer26 bepleit daarom dat niet iedere invloed op deze nationale rechten een beroep op artikel 194 VWEU uitsluit, maar enkel regelgeving die een invloed uitoefent die niet louter procedureel is én bovendien een bepaalde omvang heeft. Welke die minimale omvang dan precies moet zijn, is echter onduidelijk. Het zal aan het Hof van Justitie toekomen om de grenzen ter zake te bepalen. 3.3.2. Overige bevoegdheidsgrondslagen voor energieregelgeving? 55. Na het Verdrag van Lissabon zou artikel 194 VWEU de voornaamste bevoegdheidsgrondslag moeten zijn voor het regelgevende optreden van de EU in de energiesector. Toch blijven daarnaast nog tal van andere verdragsbepalingen relevant als basis voor een regelgevend optreden van de EU gericht op de energiesector.27 De belangrijkste hiervan betreffen: – de artikelen 107-109 VWEU, waarin aan de EU de bevoegdheid wordt toegekend om staatsteun aan o.m. de energiesector te reguleren; 26

Zie hierover uitgebreid A. Johnston en E. Van Der Marel, “Ad lucem? Interpreting the New EU Energy Provision, and in particular the meaning of Article 194(2) TFEU”, European Energy and Environmental Law Review 2013, Issue 5, 181-199 en K. Haraldsdottir, “The limits of EU competence to regulate conditions for exploitation of energy resources: analysis of Article 194(2) TFEU”, European Energy and Environmental Law Review 2014, Issue 6, 208-218. Gerig en Vasconcelos wijzen er zelfs op dat sinds 2009 art. 194 VWEU niet als bevoegdheidsgrondslag werd gehanteerd en het belang ervan (i.v.m. de overige bevoegdheidsgrondslagen) dus zeker ook niet mag worden overschat (zie M. Gerig en B. Vasconcelos, “The EU Energy Union Strategy: Will it Finally Complete the EU Internal Energy Market?”, RELP 2015, 184-185.

Intersentia

Frederik Vandendriessche

– artikel 114 VWEU, dat aan de EU de bevoegdheid toekent om via de gewone wetgevingsprocedure regelgeving uit te vaardigen met het oog op het realiseren van de interne markt; – artikel 122 VWEU, dat de Raad machtigt om op voorstel van de Commissie passende regelgevende maatregelen uit te werken voor die gevallen waarbij er zich ernstige moeilijkheden voordoen inzake de continuïteit van de energievoorziening; – artikel 192 VWEU, dat de EU bevoegd maakt voor regelgeving inzake het milieubeleid. Indien een maatregel in hoofdzaak een milieuoogmerk heeft, zal deze in beginsel enkel op artikel 192 VWEU gesteund kunnen worden, ook indien deze de energiesector viseert 28; – artikel 352, lid 1 VWEU, dat de EU toestaat om – op voorstel van de Commissie, na goedkeuring door het Parlement en met eenparigheid van stemmen binnen de Raad – maatregelen te nemen die nodig zijn om de energiedoelstellingen te realiseren en waarvoor het verdrag geen andere bevoegdheidsgrondslag bevat. Op deze bepaling kan bijvoorbeeld worden gesteund om verordeningen of richtlijnen uit te vaardigen die wel een merkelijke invloed uitoefenen op de keuze van de energiebronnen door elke lidstaat (aangezien hiervoor geen steun kan worden gevonden in art. 194 VWEU); – de artikelen 170-172 VWEU inzake trans-Europese netwerken. Hierin vindt de EU de rechtsbasis om richtsnoeren en andere regelgevende maatregelen uit te vaardigen voor de ontwikkeling van trans-Europese energienetwerken. De Unie is op basis van deze verdragsbepalingen bovendien bevoegd om met derde landen samen te werken om energieprojecten van gemeenschappelijk belang te bevorderen en de interoperabiliteit van de energienetwerken te verzekeren29; – de artikelen 216-218 VWEU, die de EU een rechtsbasis bieden om inzake energie met derde landen of internationale organisaties overeenkomsten te sluiten. Deze zijn dan bindend voor de EU én voor de lidstaten. Zulks is met name mogelijk op die domeinen waarop de EU inzake energie ook intern bevoegd is of voor het maken van afspraken die – indien ze aan de lidstaten zouden worden overgelaten – de gemeenschappelijke regels kunnen aantasten of de strekking daarvan kunnen wijzigen.30

28 29 30

B. Delvaux, EU Law and the Development of a Sustainable, Competitive and Secure Energy Policy: Opportunities and Shortcomings, Cambridge, Intersentia, 2013, 358-367. Zie hierover A. Johnston en G. Block, EU Energy Law, Oxford University Press, 2014, 152159. Zie over de bevoegdheid van de EU om een ‘extern’ beleid op energievlak te ontplooien, o.m. C. Bluman, “Les compétences de l’Union européenne dans le domaine de l’énergie”, RAE 2009-10, 747-748 en D. Buschle, European External Energy Law & Policy, Leuven, Claeys & Casteels, 2016, 350 p. Intersentia

Hoofdstuk II. De bevoegde regelgevers voor het energierecht

AFDELING 4. BELGIË 4.1. ALGEMEEN 56. De verdeling van de regelgevende bevoegdheid inzake energie binnen België is een kluwen. Weliswaar is het eigen aan ieder federaal rechtssysteem dat de verdeling van bevoegdheden tussen de federale overheid en de deelstaten met een zekere complexiteit gepaard gaat. Maar de bevoegdheidsverdeling inzake energie is hier zeker nog een buitenbeentje in, getuige het grote aantal vernietigings- en prejudiciële procedures die het afgelopen decennium voor het Grondwettelijk Hof werden uitgevochten rond die verdeling van bevoegdheden in het energierecht. Verschillende factoren dragen bij tot die uitzonderlijke complexiteit. Er is immers sprake van een sterk versplinterde bevoegdheidsverdeling, die maakt dat er veel domeinen zijn waar overlappende bevoegdheden mogelijk zijn. De bevoegdheidsverdeling is bovendien vaak gesteund op aanknopingspunten of criteria die niet meer (geheel) relevant zijn ingevolge technologische of marktontwikkelingen. Daarbij komt nog dat het energierecht bij uitstek een domein is waar naast de ‘kernbevoegdheden’ ook rekening is te houden met andere bevoegdheidsdomeinen (o.m. omgevingsrecht, fiscaliteit, mededingingsrecht, consumentenbescherming …) die een of meer aanknopingspunten kunnen bieden voor een regelgevend optreden. In deze inleiding wordt geen uitputtend overzicht gegeven van de vele ontwikkelingen, uiteenlopende interpretaties, talrijke arresten en adviezen van o.m. hoven van beroep, de Raad van State en het Grondwettelijk Hof. Daarvoor wordt verwezen naar de uitgebreide gespecialiseerde rechtsleer, aangehaald in de bibliografie aan het eind van dit hoofdstuk. Hieronder volgt een overzicht – in de huidige stand van de rechtspraak – dat de belangrijkste krachtlijnen herneemt.

4.2. DE ENERGIEBEVOEGDHEID IS EEN GEDEELDE BEVOEGDHEID TUSSEN DE FEDER ALE OVER HEID EN DE GEWESTEN 57. De kern van de bevoegdheidsverdeling inzake energieregelgeving is terug te vinden in artikel 6, § 1, VII van de bijzondere wet van 8 augustus 1980 tot hervorming van de instellingen (‘BWHI’).31 Dit artikel luidt als volgt: “VII. Wat het energiebeleid betreft: De gewestelijke aspecten van de energie, en in ieder geval: a) de distributie en het plaatselijk vervoer van elektriciteit door middel van netten waarvan de nominale spanning lager is dan of gelijk is aan 70.000 volt, met

Deze bepaling werd gewijzigd door art. 4, § 9 en 10 Bijz.Wet 8 augustus 1988 (BS 13 augustus 1988) en door art. 19, 1° t.e.m. 4° Bijz.Wet 6 januari 2014 (BS 31 januari 2014 (ed. 1)).

Intersentia

Frederik Vandendriessche

c) d) e) f) g) h)

a) b) c) d)

inbegrip van de distributienettarieven voor elektriciteit, met uitzondering van de tarieven van de netten die een transmissiefunctie hebben en die uitgebaat worden door dezelfde beheerder als het transmissienet; de openbare gasdistributie, met inbegrip van de nettarieven voor de openbare distributie van gas, met uitzondering van de tarieven van de netwerken die ook een aardgasvervoersfunctie hebben en die worden uitgebaat door dezelfde beheerder als het aardgasvervoersnet; de aanwending van mijngas en van gas afkomstig van hoogovens; de netten van warmtevoorziening op afstand; de valorisatie van steenbergen; de nieuwe energiebronnen met uitzondering van deze die verband houden met de kernenergie; de terugwinning van energie door de nijverheid en andere gebruikers; het rationeel energieverbruik. De federale overheid is echter bevoegd voor de aangelegenheden die wegens hun technische en economische ondeelbaarheid een gelijke behandeling op nationaal vlak behoeven, te weten: de studies over de perspectieven van energiebevoorrading; de kernbrandstofcyclus; de grote infrastructuren voor de stockering; het vervoer en de productie van energie; de tarieven, met inbegrip van het prijsbeleid, onverminderd de gewestelijke bevoegdheid inzake de tarieven bedoeld in het eerste lid, a) en b).”

Deze bepaling maakt dus een tweedeling tussen de “gewestelijke aspecten van de energie” en “de aangelegenheden die wegens hun technisch en economische ondeelbaarheid een gelijke behandeling op nationaal niveau behoeven”. Aldus is deze bevoegdheid een gedeelde exclusieve bevoegdheid.32 Dit betekent concreet dat de energiebeleidsbevoegdheid in onderdelen is verdeeld die respectievelijk aan de federale overheid of de gewesten zijn toegewezen. Voor elk van die deelaspecten is de aangewezen overheid dan – in theorie althans (zie verder) – als enige bevoegd. De opsomming die de bijzondere wet geeft van de onderdelen van het energiebeleid die onder gewestelijke bevoegdheid vallen, zijn exemplatief en dus niet hiertoe beperkt. De lijst met de onderdelen die – wegens hun technische en economische ondeelbaarheid – tot de federale bevoegdheid behoren (zie opgesomd hierboven) is daarentegen als exhaustief te beschouwen. Het blijft wel onduidelijk of er naast de (niet exhaustief opgesomde) ‘gewestelijke aspecten’ en de federale voorbehouden aspecten, nog andere ‘nationale’ of niet-gewestelijke aspecten denkbaar zijn. Indien dit het geval zou zijn, is de vraag of deze dan op basis van de residuaire bevoegdheid toekomen aan de federale overheid. In de rechtsleer bestaat er hierover discussie33, maar deze is voor de 32 33

Zie bv. GwH 20 februari 2014, nr. 30/2014, overw. B.13.3. L. Deridder en T. Vermeir, “Deel IV. Staatsrecht – hoofdstuk 4. Bevoegdheidsverdeling inzake energie” in K. Deketelaere (ed.), Handboek Milieu- en Energierecht, Brugge, die Intersentia

Hoofdstuk II. De bevoegde regelgevers voor het energierecht

praktijk nauwelijks van belang. De gewestelijke bevoegdheden worden doorgaans immers zo ruim ingevuld dat er nog weinig ruimte blijft voor niet-voorziene residuaire aspecten.34 Samengevat: – de gewesten zijn bevoegd voor het reguleren van alle gewestelijke aspecten die onder de noemer ‘energiebeleid’ kunnen worden gebracht, hetgeen erg ruim wordt ingevuld en nog weinig ruimte laat voor residuaire bevoegdheden; – de federale overheid is bevoegd voor de uitdrukkelijk in de BWHI opgesomde federale aspecten. De draagwijdte van de verschillende bevoegdheidsaspecten wordt hieronder nader toegelicht. 58. Daarnaast zijn er ook verschillende andere bevoegdheden vermeld in de bijzondere wet waarop de federale overheid en de gewesten kunnen steunen om het energierecht mee vorm te geven, zonder dat ze als dusdanig vallen onder het ‘energiebeleid’. Die bevoegdheden zijn doorgaans exclusief voorbehouden aan hetzij de federale overheid, hetzij de gewesten. In bepaalde gevallen betreft het echter ook bevoegdheidsdomeinen (zoals de fiscaliteit) waar zowel de federale als de gewestelijke overheden op kunnen steunen. De belangrijkste van die ‘bijkomstige’ bevoegdheidsdomeinen worden besproken onder de randnummers 75 en 89.

4.3. DE FEDER ALE ENERGIEBEVOEGDHEDEN 4.3.1. De kern van de federale energiebevoegdheden 4.3.1.1. De studies over de perspectieven van energiebevoorrading 59. De bijzondere wet kent de federale overheid de bevoegdheid toe om algemene studies uit te voeren inzake de energiebevoorrading en dit ongeacht of de besproken energiebronnen onder de federale dan wel de gewestelijke bevoegdheid vallen.35 Aan die bevoegdheid is voor de gas- en elektriciteitssector vormgegeven via respectievelijk de “prospectieve studie betreffende de zeker-

Keure, 2006, 360; Q. Peiffer, “La régionalisation des tarifs de distribution d’énergie”, RDIR 2014, 405; I. Verheven, “Electricité et gaz” in Répertoire pratique du droit belge. Législation, Doctrine et Jurisprudence. Complément, Tome Dixième, Brussel, Bruylant, 2007, 226. De regulering van de groothandelsmarkten voor energie en de elektriciteitsmarkt wordt soms gesteund op de federale residuaire bevoegdheid (zie bv. Adv.RvS 19 maart 2014 over een voorontwerp van wet houdende diverse bepalingen inzake energie, Parl.St. Kamer 2013-14, nr. 3511/1, 146. Art. 6, § 1, VII, tweede lid, a BWHI.

Intersentia

Frederik Vandendriessche

heid van de aardgasbevoorrading”36 en de “studie over de perspectieven van elektriciteitsbevoorrading”.37 Deze studies – vaak ook ‘prospectieve studies’ genoemd – bevatten o.m. een raming van de evolutie van de vraag en het aanbod voor aardgas en elektriciteit op middellange en lange termijn, richtsnoeren inzake de keuze van primaire bronnen, een evaluatie van de bevoorradingszekerheid en ze formuleren aanbevelingen op basis van de verrichte vaststellingen. De studies hebben echter geen bindende juridische waarde en doen geen afbreuk aan de bevoegdheid van de federale overheid, de gemeenschappen en de gewesten om zelf studies te (laten) verrichten38 of maatregelen te nemen die ingaan tegen de vaststellingen of aanbevelingen van de studies. De gewestregeringen moeten door de federale overheid bovendien worden betrokken bij de uitwerking van deze prospectieve studies.39 4.3.1.2. De kernbrandstofcyclus 60. De federale overheid beschikt over een uitdrukkelijk toegewezen exclusieve bevoegdheid inzake de kernbrandstofcyclus.40 Ten overvloede wordt de exclusieve federale bevoegdheid ook herhaald in artikel 6, § 1, VII, eerste lid, f BWHI, dat de gewesten bevoegd maakt “voor de nieuwe energiebronnen met uitzondering van deze die verband houden met de kernenergie”. De federale bevoegdheid inzake kernenergie wordt erg ruim ingevuld. Op grond hiervan reguleert de federale overheid niet alleen de energieproductie via kernsplitsing maar ook o.m. het toezicht op de nucleaire sector, de verwerking, de uitvoer en het transport van nucleaire materialen en kernafval, de financiering van de sector en nucleair onderzoek, het instellen van een aansprakelijkheidsregime voor exploitanten van nucleaire installaties, kernfusie41 … 61. Zelfs via hun bevoegdheid inzake omgevingsrecht kunnen de gewesten slechts onrechtstreeks ingrijpen op de nucleaire energieproductie. De nucleaire sector is enkel onderworpen aan de algemene gewestelijke voorschriften inzake omgevingsrecht die niet specifiek de regulering van de nucleaire sector tot doel hebben. Die voorschriften mogen daarenboven ook geen betrekking hebben op de bescherming tegen ioniserende stralingen.42 De uitoefening van de gewestelijke bevoegdheid inzake omgevingsrecht moet ten slotte ook nog op een dusdanige wijze gebeuren dat een doeltreffend federaal beleid inzake kernenergie mogelijk blijft.43 36 37 38 39 40 41 42 43

Art. 15/13 Gaswet. Art. 3 Elektriciteitswet. Parl.St. Senaat 2012-13, nr. 5-2232/1, 103. Art. 6, § 4, 5° BWHI. Art. 6, § 1, VII, tweede lid, b BWHI. Parl.St. Kamer, BZ 1988, nr. 516/6, 144. Die bevoegdheid is op grond van art. 6, § 1, II, tweede lid, 2° BWHI immers ook uitdrukkelijk voorbehouden aan de federale overheid. Arbitragehof 12 juli 1995, nr. 57/95, overw. B.6. Intersentia

Hoofdstuk II. De bevoegde regelgevers voor het energierecht

4.3.1.3. De grote infrastructuren voor de stockering van energie 62. De federale overheid is bevoegd voor de grote infrastructuren voor de stockering van energie. Hierbij werd dan gedacht aan de grote opslaginstallaties voor olie en gas (o.m. de LNG-terminal in Zeebrugge of de opslagplaats voor gas in Loenhout).44 Ook de bevoegdheid voor grote opslaginstallaties voor elektriciteit, zoals spaarbekkens en mogelijke opslagfaciliteiten op zee komt op deze grond aan de federale overheid toe.45 Deze installaties zijn – net zoals de nucleaire installaties – wel onderworpen aan de algemene gewestelijke voorschriften inzake ruimtelijke ordening en leefmilieu (tenzij dan in de zeegebieden). De bevoegdheid om een specifieke exploitatie- of aanlegvergunning af te leveren die de energetische aspecten reguleert, is echter federaal. Kleinere opslaginstallaties (zoals bv. thuisbatterijen of beperkte opslagfaciliteiten) zouden niet onder deze federale bevoegdheid vallen maar wel onder de gewestelijke.46 Waar de grens tussen “grote” en de “overige” infrastructuren getrokken moet worden is echter niet duidelijk. 4.3.1.4. Het vervoer van energie 63. De federale overheid is bevoegd voor het reguleren van het vervoer en de vervoersinfrastructuren voor elektriciteit (transmissienet), gas (aardgasvervoersnet) en olie. Volgens de parlementaire voorbereiding bij de BWHI werd daarbij gedacht aan het reguleren van de hoogspanningslijnen van 150, 220 en 380 kV (beheerd door de transmissienetbeheerder, Elia), de pijpleiding voor vervoer van petroleum en het transportnet van Distrigas.47 Die bevoegdheid zou de federale Staat ertoe in staat moeten stellen te blijven deelnemen aan het beheer van de ondernemingen en instellingen welke in de betrokken sectoren actief zijn en toezicht uit te oefenen op het ‘transport’ van energie en hierbij op te treden in het belang van ’s lands energiebevoorrading.48 Deze federale bevoegdheid vormt – inzake elektriciteit en aardgas – de spiegel van de bevoegdheid die aan de gewesten is toegekend inzake de distributie en het plaatselijk vervoer van elektriciteit en aardgas. 64. Inzake elektriciteit is de scheidingslijn tussen het federale ‘vervoer’ en de gewestelijke ‘distributie en plaatselijk vervoer’ door de bijzondere wet zelf gekoppeld aan het spanningsniveau van het betrokken net. 44 45 46 47 48

Parl.St. Kamer, BZ 1988, nr. 516/6, 144 en RvS 9 juli 2015, nr. 231.888. K. Reybrouck en S. Sottiaux, De federale bevoegdheden, Antwerpen, Intersentia, 2019, 637. T. Vermeir, “Het Energiebeleid” in B. Seutin en G. Van Haegendoren (eds.), De bevoegdheden van de gewesten, Brugge, die Keure, 2016, 276. Parl.St. Kamer, BZ 1988, nr. 516/6, 145. GwH 17 september 2009, nr. 144/2009, overw. B.10.2.

Intersentia

Frederik Vandendriessche

De gewestelijke bevoegdheid inzake de ‘distributie en het plaatselijk vervoer van elektriciteit’ heeft daarbij betrekking op de netten waarvan de nominale spanning lager is dan of gelijk is aan 70.000 volt (70 kV). De federale bevoegdheid inzake vervoer of transmissie van elektriciteit heeft dan betrekking op het reguleren van de netten met een spanning hoger dan 70 kV en het leveren over die netten. Die federale bevoegdheid is relatief ruim en staat de federale regelgever toe o.m. het exploiteren van die netten of het leveren via die netten aan vergunningen en voorwaarden te onderwerpen die nodig of nuttig zijn voor het vervoer van elektriciteit. Toch is deze bevoegdheid ook niet onbeperkt, met name in de mate dat de voorwaarden bevoegdheidsgebieden betreden die toegewezen zijn aan de gewesten. Zo oordeelde het Grondwettelijk Hof dat de federale bevoegdheid inzake vervoer geen basis biedt om aan de transmissienetbeheerder of leveranciers en tussenpersonen actief op het transmissienet openbare verplichten op te leggen inzake energie-efficiëntie, hernieuwbare energie of milieu- en klimaatbescherming. Volgens het Hof behoort het opleggen van zulke verplichtingen (uitgezonderd in de territoriale zee of inzake kernenergie) tot de gewestelijke bevoegdheid, althans in de mate dat die verplichtingen niet “noodzakelijk zijn om de voorbehouden bevoegdheid inzake het vervoer van energie te kunnen uitoefenen”.49 De federale overheid heeft inmiddels – op grond van o.m. haar bevoegdheid t.a.v. het vervoer van energie (transmissienet) – met de wet van 13 juli 2017 ook de bevoegdheid opgeëist voor het regelen van de zogenaamde “commerciele flexibiliteit”50 en dit ongeacht het net waarop de betrokken dienstverlener of afnemer is aangesloten. Het valt af te wachten of die zeer ruime invulling van de federale bevoegdheid door de rechtspraak zal worden aanvaard. In zijn advies bij dit wetsontwerp was de Raad van State alvast kritisch voor die benadering en werd aangegeven dat de bevoegdheid om balanceringsdiensten en vraagbeheer te reguleren toch veeleer per net moet worden bekeken. Dit zou dan inhouden dat de federale overheid enkel bevoegd zou zijn om de (commerciële en technische) flexibiliteit te reguleren voor afnemers aangesloten op het transmissienet en dienstverleners van flexibiliteit die een invloed hebben op het evenwicht op het transmissienet.51 65. Voor het vervoer van aardgas wordt in de bijzondere wet geen duidelijk aanknopingspunt aangereikt om het onderscheid met de distributie (en plaatselijk vervoer) te bepalen. In de parlementaire voorbereiding werd de gasdistribu49 50

GwH 9 juli 2013, nr. 98/2013, overw. B.20.3. Met die “commerciële flexibiliteit” wordt blijkbaar gedoeld op de mogelijkheid van de eindafnemers om hun flexibiliteit te valoriseren bij tussenpersonen (de dienstverleners van flexibiliteit), die op die wijze het “niet-verbruiken” van energie op verzoek kunnen commercialiseren. Zie Adv.RvS bij een wetsontwerp tot wijziging van de wet van 29 april 1999 betreffende de organisatie van de energiemarkt, Parl.St. Kamer 2016-17, nr. 2528/1, 44. Intersentia

Hoofdstuk II. De bevoegde regelgevers voor het energierecht

tie omschreven als “de werkzaamheid die tot doel heeft gas door middel van leidingen te leveren aan verbruikers gevestigd op het grondgebied van een bepaalde gemeente of op het grondgebied van verschillende aan elkaar palende gemeenten die met het oog op de levering van gas onderling een overeenkomst hebben gesloten”.52 Aansluitend hierbij schuift het Grondwettelijk Hof53 als onderscheidend criterium het “al dan niet in hoofdzaak beleveren over het net van eindafnemers” naar voren: – de bevoegdheid inzake gasdistributie omvat dan de bevoegdheid om de netten te reguleren die in essentie bestemd zijn om eindafnemers te beleveren. Dit geldt zelfs indien die eindafnemers geen huishoudelijke afnemers zijn; – de bevoegdheid inzake gasvervoer heeft dan weer betrekking op de infrastructuur die in essentie bestemd is voor het transporteren van gas, zonder levering. Hierbij kan dit net desgevallend wel uitzonderlijk gebruikt worden om bepaalde afnemers te beleveren, zonder dat dit net daardoor onmiddellijk een distributienet wordt. Op grond van voormeld onderscheid werd door het Grondwettelijk Hof vervolgens besloten dat een gesloten industrieel net steeds onder de gewestelijke bevoegdheid valt, aangezien het in essentie bestemd is om (industriële) eindafnemers te bedienen.54 4.3.1.5. De productie van energie 66. Uit de voorbereidende werken bij de BWHI blijkt dat op basis van de bevoegdheid inzake ‘productie’ minstens ‘raffinaderijen’ en ‘elektriciteitscentrales’ onder de uitsluitende bevoegdheid van de federale overheid vallen.55 Op basis van die bevoegdheid heeft de federale overheid o.m. voorzien in een federale productievergunning voor elektriciteitscentrales met een netto ontwikkelbaar vermogen van meer dan 25 MW.56 Ook het regelen van een buitenwerkingstelling van zulke grote productie-installaties kan op deze grondslag tot de federale bevoegdheid gerekend worden. 67. Productie uit hernieuwbare energiebronnen en de regeling van de productie van energie vanuit het oogpunt van de terugwinning van energie of het rationele energiegebruik behoren evenwel tot de gewestelijke bevoegdheden. Het spreekt voor zich dat die bevoegdheidsaflijning niet altijd even logisch en eenvoudig is. 52 53 54 55 56

Parl.St. Kamer, BZ 1988, nr. 516/6, 144. GwH 9 juli 2013, nr. 98/2013, overw. B.11.3. Zie het arrest aangehaald in de vorige voetnoot. Parl.St. Kamer, BZ 1988, nr. 516/6, 145. Art. 4 Elektriciteitswet.

Intersentia

Frederik Vandendriessche

68. Het is verder onduidelijk of ook de productie van energie die louter accessoir is aan een andere industriële activiteit (bv. de aanwending van in een productieproces opgewekte stoom ter opwekking van elektriciteit voor eigen gebruik of terugkoppeling op het net) evenzeer tot de uitsluitende bevoegdheid behoort van de federale overheid. Vermoedelijk moet de bevoegdheid van de federale overheid worden begrepen in het kader van de energiebevoorrading van het land, zodat dergelijke accessoire productieactiviteit niet tot het federale voorbehouden terrein behoort.57 69. De gewesten kunnen wel via hun milieu- en stedenbouwkundige bevoegdheden een impact uitoefenen op de bouw van elektriciteitsproductiecentrales en olieraffinaderijen. 4.3.1.6. De tarieven (andere dan distributietarieven), met inbegrip van het prijsbeleid 70. De federale overheid is in beginsel bevoegd om de energietarieven en de energieprijzen te regelen. 71.

Inzake elektriciteit en gas geldt ter zake de volgende regeling. Onder de federale bevoegdheid valt vooreerst het reguleren van de tarieven voor het gebruik van het elektriciteitstransmissienet en het aardgasvervoernet. Ook de bevoegdheid voor de tarieven van het plaatselijke vervoernet voor elektriciteit en aardgas (nl. de distributienetwerken die een transportfunctie hebben, zie hierover randnr. 311) blijft federaal, althans voor zover deze netten beheerd worden door dezelfde beheerder als die van het federale vervoersnet. De distributienettarieven voor elektriciteit en aardgas zijn, op grond van een specifieke afwijkende bepaling, dan weer wel voorbehouden aan de gewesten (zie verder randnrs. 78 en 79). De federale overheid is inzake de elektriciteits- en gasprijzen verder ook bevoegd voor de “leveringsprijzen” voor energie aan afnemers (d.w.z. de component van de elektriciteits- en gasprijs die dient ter vergoeding van de leveranciers en die samen met de netkosten en de belastingen en heffi ngen de totale prijs vormt), zelfs indien de levering gebeurt over een distributienet. Het komt aldus enkel aan de federale overheid toe om voor die leveringscomponent van de elektriciteits- en gasprijs maximumprijzen te bepalen, prijsindexeringsmechanismen op te leggen enz. Er is ook geen onderscheid te maken naargelang de levering aan gewone consumenten gebeurt of aan professionele of industriële afnemers, en ook de prijsregulering voor leveringen aan sociaal zwakkeren (sociale maximumprijzen) komt toe aan de federale overheid. 57

L. Deridder, Het energiebeleid, die Keure, 2000, 51. Intersentia

Hoofdstuk II. De bevoegde regelgevers voor het energierecht

Ook de bevoegdheid voor het vaststellen van bijzondere tarieven voor de opslag van elektriciteit valt onder de federale tariefbevoegdheid, en dit ongeacht of de betrokken opslagsystemen aangesloten zijn op het transmissienet of niet.58 72. Verder valt ook de bevoegdheid voor het reguleren van de prijzen (en tarieven) van de andere energievormen dan elektriciteit of aardgas, zoals steenkool, biobrandstoffen of fossiele brandstoffen, alsook warmte onder de federale bevoegdheid.59 73. De prijs- en tariefbevoegdheid van de federale overheid wordt ook voor het overige ruim ingevuld. Zo werd o.m. het opleggen van een maximumprijs die de leveranciers aan consumenten mogen doorrekenen voor de kosten die zij hebben inzake groenestroomcertificaten, als een exclusief federale bevoegdheid beschouwd.60 Toch is de federale tariefbevoegdheid niet zo ruim dat iedere maatregel die een prijsimpact heeft, a priori verboden is voor de gewesten. Zo aanvaardde het Grondwettelijk Hof wel dat de Waalse decreetgever een verbod oplegde aan producenten van hernieuwbare energie om de kost van een heffing ten voordele van de Waalse energieregulator door te rekenen aan de consumenten.61 4.3.1.7. De energiebevoegdheden in de territoriale zee en de exclusieve economische zone 74. De territoriale zee en de exclusieve economische zone (de zogenaamde mariene gebieden) van België maken geen deel uit van het grondgebied van de gewesten of de gemeenschappen.62 Gecombineerd met de federaal voorbehouden bevoegdheden (die ook in de zee gelden), oefent de federale overheid op grond van haar (territoriale) residuaire bevoegdheid in deze gebieden dus alle bevoegdheden inzake energie uit. 58 59

60 61 62

Zie Adv.RvS bij een wetsontwerp tot wijziging van de wet van 29 april 1999 betreffende de organisatie van de energiemarkt, Parl.St. Kamer 2016-17, nr. 2528/1, 44. Zie Adv.RvS 10 januari 2019, over een voorontwerp van wet ‘tot wijziging van de wet van 12 april 1965 betreffende het vervoer van gasachtige producten en andere door middel van leidingen, van de wet van 29 april 1999 betreffende de organisatie van de elektriciteitsmarkt en van de programmawet van 27 april 200 (Parl.St. Kamer, nr. 3563/005, 13): “Het bepaalde in artikel 6, § 1, VII, tweede lid, d), van de bijzondere wet van 8 augustus 1980 kan, ter wille van de coherentie van het energiebeleid, inderdaad zo worden uitgelegd dat het de federale overheid bevoegd maakt voor de tarieven – met uitzondering van de distributienettarieven voor gas en elektriciteit – en de eindprijzen van de energieproducten. Die bevoegdheid betreft, benevens het gas en de elektriciteit, tevens warmte en – op basis van artikel 6, § 1, VI, vijfde lid, 3°, van de bijzondere wet – de prijzen van de andere brandstoffen (in het bijzonder hout, kolen, en stookolie).” GwH 13 november 2013, nr. 154/2013 en GwH 20 maart 2014, nr. 50/2014. GwH 10 juli 2014, nr. 104/2014. GwH 9 juli 2013, nr. 98/2013, overw. B.20.2.

Intersentia

Frederik Vandendriessche

Deze bevoegdheid heeft de federale overheid toegestaan om bv. voor de offshore windmolenparken een uitgebreid federaal reglementair kader (met inbegrip van milieu- en energie-efficiëntiereglementering) uit te vaardigen (zie verder randnrs. 163 e.v.). 4.3.2. De overige federale bevoegdheden relevant inzake energie 75. Naast de reeds aangehaalde bevoegdheden die specifiek verbonden worden aan ‘het energiebeleid’, zijn er nog tal van andere federale bevoegdheden die erg belangrijk kunnen zijn voor het energiebeleid en de energiewetgeving. De belangrijkste hiervan zijn: – de fiscale bevoegdheden van de Staat: deze staan de federale overheid toe om via vrijstellingen en belastingen op bepaalde energieproducten (bv. accijnsvrijstellingen voor bepaalde biobrandstoffen, btw-verlagingen …), -diensten of investeringen (bv. voor energiebesparende maatregelen) een energiebeleid te voeren. Er geldt bovendien een verbod voor de deelstaten om een energieheffing in te voeren indien die materie reeds het voorwerp uitmaakt van een federale belasting.63 Op die wijze kan de federale overheid dus de belastingbevoegdheid van de deelstaten beperken. Het is ook op die grond dat het Grondwettelijk Hof besloot tot vernietiging van een Vlaamse heffing waarvan het bedrag per afnamepunt werd bepaald in functie van het jaarlijkse elektriciteitsverbruik (de zogenaamde “turteltaks”). Geoordeeld werd dat dit een dubbele heffing uitmaakte met de federale bijdrage voorzien door artikel 21bis van de Elektriciteitswet (die eveneens bepaald wordt in functie van het jaarlijkse elektriciteitsverbruik);64 – de federale bevoegdheid inzake productnormen65: die bevoegdheid staat de federale overheid toe om voor energieproducten zogenaamde ‘productnormen’ vast te stellen, mits de gewestregeringen daarbij worden betrokken (art. 6, § 4, 1° BWHI). Productnormen zijn regels die op dwingende wijze bepalen aan welke eisen een product moet voldoen bij het op de markt brengen, onder meer ter bescherming van het milieu. Zij bepalen met name welk niveau van verontreiniging of hinder niet mag worden overschreden in de samenstelling of bij de emissies van een product, en kunnen specificaties bevatten over de eigenschappen, de beproevingsmethoden, het verpakken, het merken en het etiketteren van producten. Op grond van die bevoegdheidsgrondslag werd de Staat o.m. bevoegd geacht om te bepalen dat een minimale hoeveelheid biobrandstoffen moet worden

63 64 65

Zie art. 1 wet 23 januari 1989 betreffende de in artikel 170, § 1 en 2, van de Grondwet bedoelde belastingsbevoegdheid. GwH 22 juni 2017, nr. 83/2017. Art. 6, § 1, II, tweede lid, 1° BWHI. Intersentia

Hoofdstuk II. De bevoegde regelgevers voor het energierecht

–

66 67 68 69

70 71 72

gemengd met de diesel en benzine die verkocht wordt66 (zie hierover randnrs. 137 e.v.); de bevoegdheid inzake marktpraktijken, mededinging en consumentenbescherming67: op grond van die bevoegdheid heeft de federale overheid o.m. verplichtingen en gedragscodes vastgesteld waaraan leveranciers van elektriciteit zich moeten houden in hun contacten met consumenten (zie randnr. 349); de bevoegdheid inzake arbeidsveiligheid68: arbeidsbeschermende maatregelen inzake energie vallen ook onder de bevoegdheid van de federale overheid. Op deze grond heeft de federale overheid o.m. het Algemeen Reglement op de Elektrische Installaties (‘AREI’) vastgesteld en de minimale voorschriften inzake veiligheid van elektrische installaties op arbeidsplaatsen69; de federale bevoegdheid inzake overheidsopdrachten70: op grond van die bevoegdheid worden federaal o.m. verplichtingen opgelegd inzake de energieprestaties en -efficiëntie bij overheidsaankopen71; de bevoegdheid voor de buitenlandse betrekkingen: de federale overheid is in beginsel bevoegd voor het internationale beleid. Krachtens artikel 167, § 3 Gw. zijn de gewesten echter ook bevoegd om internationale verdragen te sluiten die betrekking hebben op aangelegenheden waarvoor zij bevoegd zijn. Dit brengt met zich mee dat verdragen die materies regelen die zowel de nationale aspecten als gewestelijke aspecten van het energiebeleid betreffen, tevens de instemming behoeven van de parlementen van de gewesten.72 In die context is er ook discussie gerezen over de wijze waarop België vertegenwoordigd moet worden in internationale energieorganisaties, in het bijzonder in de schoot van de Europese regulator ACER (zie hierover verder randnrs. 511 e.v.). In zijn arrest van 9 juli 2013 (nr. 98/2013) oordeelde het Grondwettelijk Hof dat de CREG als federale regulerende instantie als enige hierin de vertegenwoordiging van België opneemt. Daarbij werd wel benadrukt dat zulks door de CREG dan wel dient te gebeuren in samenwerking en overleg met de gewestelijke regulatoren. GwH 22 december 2010, nr. 149/2010, overw. B.5. Art. 6, § 1, VI, vierde lid, 2° en vijfde lid, 4° BWHI. Art. 6, § 1, II, 3° en VI, 12° BWHI. KB 10 maart 1981 “Algemeen Reglement op de elektrische installaties voor de huishoudelijke installaties en sommige lijnen van transport en verdeling van elektrische energie” en KB 4 december 2012 betreffende de minimale voorschriften inzake veiligheid van elektrische installaties op arbeidsplaatsen. Art. 6, § 1, VI, vierde lid, 1° BWHI. Zie o.m. art. 41/1 Wet Overheidsopdrachten 15 juni 2006. Adv.RvS (afd. Wetgeving) 13 juni 1996, Parl.St. Kamer 1996-97, nr. 832/1, gegeven naar aanleiding van een voorontwerp van wet houdende instemming met het Verdrag inzake het Energiehandvest.

Intersentia

Frederik Vandendriessche

4.4. DE GEWESTELIJK E ENERGIEBEVOEGDHEDEN 4.4.1. De kern van de gewestelijke energiebevoegdheden 4.4.1.1. De distributie van elektriciteit alsmede het plaatselijk vervoer van elektriciteit door middel van netten waarvan de nominale spanning lager is dan of gelijk is aan 70.000 volt, met inbegrip van de distributienettarieven voor elektriciteit, met uitzondering van de tarieven van de netten die een transmissiefunctie hebben en die uitgebaat worden door dezelfde beheerder als het transmissienet 76. De gewesten zijn inzake elektriciteit vooreerst bevoegd voor het reguleren van de distributie en het plaatselijk vervoer via netten met een spanning lager of gelijk aan 70 kV. Deze gewestelijke bevoegdheid vormt de spiegel van de bevoegdheid die aan de federale overheid is toegekend voor de transmissie van elektriciteit. 77. Op die basis zijn de gewesten o.m. bevoegd om het statuut en de werking te reguleren van de distributienetbeheerders en de beheerders van de plaatselijke vervoersnetten, alsmede te reguleren hoe de levering van elektriciteit over die netten moet verlopen. Maar ook de bevoegdheid inzake directe lijnen, gesloten distributienetten en privédistributienetten wordt – althans indien hun normale spanning lager is dan 70 kV73 – door de gewesten op deze grond gesteund.74 78. De gewesten zijn ook bevoegd voor het reguleren van de distributienettarieven voor elektriciteit. Zulks vormt een afwijking op het principe dat de tariefen prijsbevoegdheid inzake energie in beginsel toekomt aan de federale overheid (zie randnrs. 70 e.v.). Dit houdt concreet in dat het reguleren van de tarieven van Fluvius toekomt aan de Vlaamse overheid en de Vlaamse regulator VREG. Voor de tarifering van de plaatselijke vervoernetten van transmissienetbeheer Elia die een spanning van minder dan 70 kV hebben, blijft dan weer de federale overheid bevoegd. De gewestelijke tariefbevoegdheid voor distributienetten omvat wel niet de bevoegdheid inzake de leveringsprijs voor elektriciteit of enige andere prijscomponent voor de elektriciteit geleverd over een distributienet. Daarvoor blijft de federale overheid bevoegd (zie randnrs. 70 e.v.).

Bepaalde rechtsleer verdedigt dat ook hier in essentie het al dan niet beleveren van afnemers bepalend moet zijn, zodat ook gesloten distributienetten voor elektriciteit steeds onder de gewestelijke bevoegdheid zouden vallen, aangezien deze geen vervoersfunctie hebben (zie T. Vermeir, “Berg baart belegen borrelnootjes” in K. Deketelaere en B. Delvaux (eds.), Jaarboek Energierecht 2013, Antwerpen, Intersentia, 2014, 143-145). Voor die benadering is echter geen duidelijke steun te vinden in de rechtspraak van het Grondwettelijk Hof. Zie randnrs. 307 e.v. voor nadere duiding over de begrippen distributienet, plaatselijk vervoernet, gesloten en privédistributienet en directe lijn. Intersentia

Hoofdstuk II. De bevoegde regelgevers voor het energierecht

4.4.1.2. De openbare gasdistributie, met inbegrip van de nettarieven voor de openbare distributie van gas, met uitzondering van de tarieven van de netwerken die ook een aardgasvervoersfunctie hebben en die worden uitgebaat door dezelfde beheerder als het aardgasvervoersnet 79. De BWHI definieert niet wat de gewestelijke bevoegdheid ‘openbare gasdistributie’ inhoudt en waar die zich onderscheidt van de federale bevoegdheid voor ‘gasvervoer’. In tegenstelling tot bij elektriciteit is er dus geen technisch criterium gekoppeld aan de aard of de druk van de gasnetten. Het Grondwettelijk Hof 75 heeft intussen als onderscheidend criterium het “al dan niet in hoofdzaak beleveren over het net van eindafnemers” gehanteerd: – De bevoegdheid inzake gasdistributie omvat dan de bevoegdheid om de netten te reguleren die in essentie bestemd zijn om eindafnemers te beleveren. Dit geldt zelfs indien die eindafnemers geen huishoudelijke afnemers zijn; – De bevoegdheid inzake gasvervoer heeft dan weer betrekking op de infrastructuur die in essentie bestemd is voor het transporteren van gas, zonder levering. Hierbij kan dit net desgevallend wel uitzonderlijk gebruikt worden om bepaalde afnemers te beleveren, zonder dat dit net daardoor onmiddellijk een distributienet wordt. Ook de tarieven die de beheerders van de gasdistributienetten mogen aanrekenen, vallen onder de gewestelijke bevoegdheid (uitgezonderd de tarifering voor de gasdistributienetten van Fluxys die ook een vervoersfunctie hebben). 4.4.1.3. De aanwending van mijngas en van gas afkomstig van hoogovens 80. Deze specifieke bevoegdheidsgrondslag heeft vooral historische redenen76 en is reeds volledig vervat in de bevoegdheid voor de terugwinning van energie (zie punt 4.4.1.7). 4.4.1.4. De netten van warmtevoorziening op afstand 81. De gewesten zijn ook bevoegd voor het reguleren van ‘netten voor warmtevoorziening op afstand’. Het betreft bv. netten voor stadsverwarming of centrale warmtecentrales die via een warmtenet verschillende bedrijven van warmte voorzien. Zulke warmtenetten waren tot voor kort erg uitzonderlijk en hadden nog geen aanleiding gegeven tot specifieke regulering. Intussen is er echter een groeiende interesse 75 76

GwH 9 juli 2013, nr. 98/2013, overw. B.11.3. Zie hierover L. Deridder, “Het energiebeleid” in G. Vanhaegedoren en B. Suetin (eds.), Bevoegdheidsverdeling in het federale België, Brugge, die Keure, 2000, 161.

Intersentia

Frederik Vandendriessche

voor stads-, industriële en geothermische warmtenetten, en werd er hiervoor ook een (beperkt) decretaal kader uitgetekend (zie hierover Hoofdstuk VIII. Warmte). Opvallend daarbij is alvast dat er – in tegenstelling tot voor distributienetten inzake gas en elektriciteit – voor warmtenetten geen uitzondering in de BWHI is opgenomen op de federale bevoegdheid inzake tarieven. Het komt ons derhalve voor dat die bevoegdheid voor de warmtenetten federaal is gebleven. 4.4.1.5. De valorisatie van steenbergen 82. De gewesten hebben de bevoegdheid voor de valorisatie van de steenbergen (bv. de energetische valorisatie van koolmijnstorten77). Zulks heeft in het Vlaamse Gewest vooralsnog echter geen aanleiding gegeven tot concrete toepassingen of regulering. 4.4.1.6. De nieuwe energiebronnen, met uitzondering van deze die verband houden met kernenergie 83. Het begrip ‘nieuwe energiebronnen’ wordt niet gedefinieerd door de bijzondere wet. De ‘hernieuwbare energiebronnen’ worden wel gedefinieerd in de Vlaamse en federale regelgeving (zie randnrs. 629 e.v.). De ‘nieuwe energiebronnen’ zijn strikt genomen echter niet gelijk te schakelen met de ‘hernieuwbare energiebronnen’. Sommige hernieuwbare energiebronnen (bv. wind of water) worden al van oudsher gebruikt. Omgekeerd staat de technologische ontwikkeling rond niet-hernieuwbare energiebronnen ook niet stil en kunnen sommige van die technieken (bv. systemen met energie- of warmterecuperatie) ook als ‘nieuw’ worden beschouwd. 84. Volgens het Grondwettelijk Hof omvat de bevoegdheid inzake ‘nieuwe energiebronnen’ evenwel toch de ‘hernieuwbare energiebronnen’.78 Om die reden oordeelde het Grondwettelijk Hof dat het enkel aan de gewesten toekomt om – uitgezonderd in de zeegebieden – verplichtingen inzake hernieuwbare energie op te leggen aan de actoren in de energiemarkt, zelfs indien die partijen (enkel) actief zijn op de netten die onder de federale bevoegdheid vallen.79 4.4.1.7. De terugwinning van energie door de nijverheid en andere gebruikers 85. De gewesten kunnen op basis van deze bevoegdheid o.m. terugwinningsprojecten ondersteunen of gebruikers verplichten om bepaalde normen inzake recuperatie van energie te respecteren. Ook het reguleren door de gewesten van 77 78 79

Parl.St. Senaat 1979-80, nr. 434/1, 31. GwH 9 juli 2013, nr. 98/2013, overw. B.19. GwH 9 juli 2013, nr. 98/2013, overw. B.20.3. Intersentia

Hoofdstuk II. De bevoegde regelgevers voor het energierecht

WKK-installaties kan zowel op de bevoegdheid inzake nieuwe energiebronnen en rationeel energiegebruik als op deze bevoegdheid worden gesteund. 4.4.1.8. Het rationeel energieverbruik (REG) 86. De gewesten zijn bevoegd om het rationeel omgaan met energie te reguleren. Op basis hiervan komt het aan de gewesten toe om o.m. regels uit te werken inzake energieprestatienormen voor gebouwen, subsidies te verlenen voor energiebesparende investeringen of de netbeheerders te verplichten om het verbruik van energie over hun netten te rationaliseren. 87. Zoals inzake hernieuwbare energie heeft het Grondwettelijk Hof geoordeeld dat de bevoegdheid van de gewesten inzake REG ook meebrengt dat enkel zij – tenzij in de mariene gebieden – verplichtingen inzake REG kunnen opleggen aan de (zelfs federale) actoren in de energiemarkt.80 88. Via haar fiscale bevoegdheid kan de federale overheid echter toch in dit domein interveniëren, bv. via een belastingvermindering voor energiebesparende uitgaven. Dat is toegestaan voor zover de federale overheid het beleid van de gewesten niet op onevenredige wijze doorkruist. In het kader van de zesde staatshervorming werd echter overeengekomen om de bestaande federale aftrekken grotendeels af te schaffen. De belastingverminderingen en -kredieten voor energiebesparende uitgaven in een woning zijn sindsdien alvast een exclusieve bevoegdheid van de gewesten (art. 5/5, § 4, 5° Bijzondere Financieringswet 16 januari 1989). 4.4.2. De overige gewestelijke bevoegdheden relevant inzake energie 89. Naast de reeds aangehaalde bevoegdheden, die specifiek verbonden worden aan ‘het energiebeleid’, zijn er nog verschillende andere gewestelijke bevoegdheden die erg belangrijk kunnen zijn voor het energiebeleid en de energiewetgeving. De belangrijkste hiervan zijn: – stedenbouw en leefmilieu (art. 6, § 1, I, 1° en II BWHI): op basis van hun bevoegdheid inzake stedenbouw en milieu hebben de gewesten tal van regels uitgevaardigd waaraan energieactiviteiten en -infrastructuur dienen te voldoen. Zo kan verwezen worden naar de regels inzake de aanleg van zonnepanelen of de voorschriften die werden vastgesteld inzake biomassacentrales (zie randnrs. 157 e.v. en 172-173); – economisch ondersteuningsbeleid (art. 6, § 1, VI, 1° BWHI): op deze basis heeft de Vlaamse Regering een geheel van steunregelingen aan ondernemingen uit80

GwH 9 juli 2013, nr. 98/2013, overw. B.19.

Intersentia

Frederik Vandendriessche

gewerkt (o.m. de ecologiepremie Plus en de strategische ecologiesteun81), die mede aangewend kunnen worden voor energiezuinige investeringen of investeringen in hernieuwbare energie-infrastructuur; – intergemeentelijke samenwerking (art. 6, § 1, VIII, 8° BWHI): de gewesten zijn ook bevoegd om de regels te bepalen die toepasselijk zijn op intergemeentelijke verenigingen. Van oudsher zijn de Vlaamse distributienetbeheerders (gegroepeerd in Fluvius) als zulke intergemeentelijke samenwerkingsverbanden gestructureerd. Naast specifieke energieregels zullen zij derhalve ook rekening moeten houden met de verplichtingen die voortvloeien uit de regelgeving inzake de intergemeentelijke samenwerking; – de openbaardomeinbevoegdheden (art. 6, § 1, X, eerste lid, 1° tot 5° BWHI): de gewesten zijn bevoegd inzake de wegen en tal van andere openbaardomeingoederen. Deze bevoegdheid verhindert de federale wetgever weliswaar niet om aan de houders van een federale vervoervergunning voor energie-installaties het principiële recht toe te kennen om van het openbaar domein gebruik te maken. Dit recht moet echter met respect van de gewestelijke domeinbevoegdheid worden uitgeoefend. Dit betekent o.m. dat vooraleer dit recht kan worden uitgeoefend, ook nog eventuele toelatingen van de bevoegde domeinoverheid moeten worden verkregen.82 Ook kunnen enkel de gewesten kostenverdelingsregelingen vaststellen bij het verleggen of wijzigen van tracés voor leidingen, althans wanneer dit geschiedt voor domeingoederen die onder de bevoegdheid van de gewesten vallen83; – de internationale bevoegdheden: krachtens artikel 167, § 3 Gw. zijn de gewesten ook bevoegd om internationale verdragen te sluiten die betrekking hebben op energieaangelegenheden waarvoor zij bevoegd zijn. Dit brengt o.m. mee dat verdragen die materies regelen die zowel de nationale aspecten als gewestelijke aspecten van het energiebeleid betreffen, tevens de instemming behoeven van de parlementen van de gewesten.

4.5. DE SAMENWER KING TUSSEN DE FEDER ALE OVER HEID EN DE GEWESTEN INZAKE ENERGIE 90. De wetgever is niet geheel blind gebleven voor de doorgevoerde versplintering van de bevoegdheden inzake het energierecht. Om hier toch in zekere mate aan tegemoet te komen, werden in de bijzondere wet een aantal samenwerkingsverplichtingen ingeschreven inzake het energiebeleid (punt 4.5.1). Daarnaast heeft ook het Grondwettelijk Hof in zijn rechtspraak een aantal beperkingen gesteld aan de mogelijkheden voor de deelstaten en de federale overheid om hun ener81 82 83

Zie hierover www.vlaio.be/themas/ecologiesteun. GwH 21 januari 2016, 8/2016, overw. B.38. GwH 21 januari 2016, 8/2016, overw. B.32. Intersentia

Hoofdstuk II. De bevoegde regelgevers voor het energierecht

giebevoegdheden uit te oefenen zonder hierbij op enige wijze rekening te houden met de (vaak verweven) bevoegdheden van de andere overheden (zie punt 4.5.2). 4.5.1. Samenwerkingsverplichtingen uit de BWHI 4.5.1.1. Overlegplicht 91. Artikel 6, § 3, 2° en 3° BWHI legt een verplicht overleg op tussen de gewestregeringen en de federale overheid voor iedere maatregel op het gebied van het energiebeleid “buiten de bevoegdheden opgesomd in § 1, VII”, alsook inzake de grote lijnen van het nationale energiebeleid. De overlegverplichting bedoeld onder punt 2° is erg beperkt. De bevoegdheden van zowel de gewestelijke als de federale overheid opgesomd onder artikel 6, § 1, VII worden – zoals voormeld – immers erg ruim ingevuld, zodat er nog nauwelijks ruimte is voor bevoegdheden inzake energiebeleid die hierbuiten zouden vallen.84 Het Grondwettelijk Hof heeft er verder al op gewezen dat loutere preciseringen, beperkte aanpassingen aan de federale regelgeving of het uitvoering geven aan eerdere beleidskeuzes geen betrekking hebben op “de grote lijnen van het nationaal energiebeleid” en dus niet onder de overlegplicht van punt 3° vallen.85 Een verplicht overleg betekent trouwens niet dat de overheden waarmee overlegd moet worden, een veto kunnen stellen of de besluitvorming kunnen tegenhouden. Overleg houdt wel in dat samen beraadslaagd wordt en dat er sprake is van een echte gedachtewisseling, maar de beslissende overheid behoudt uiteindelijk haar vrijheid van handelen en kan zelfs de resultaten van het overleg naast zich neerleggen.86 Het overleg wordt in de feiten georganiseerd via het ENOVER (zie hierna punt 4.5.1.4). 4.5.1.2. Verplichte betrokkenheid 92. De federale Regering is verplicht om de gewesten te betrekken bij de uitwerking van de studies over de perspectieven van energiebevoorrading (art. 6, § 4, 5° BWHI). Zulke betrokkenheid vereist dat de gewesten daadwerkelijk in de gelegenheid worden gesteld om hun opvatting over de studie aan de federale overheid kenbaar te maken. Het vereist in de regel dat die overheid antwoordt op de opmerkin-

84 85 86

Vgl. GwH 21 januari 2016, 8/2016, overw. B.11.1. Vgl. GwH 9 juli 2013, 98/2013, overw. B.6.4; GwH 21 januari 2016, 8/2016, overw. B.11.2; GwH 28 april 2016, 56/2016, overw. B.5. R. Moerenhout en J. Smets, De samenwerking tussen de federale Staat, de gemeenschappen en de gewesten, Antwerpen, Kluwer, 1994, 60.

Intersentia

Frederik Vandendriessche

gen en bezwaren die door de gewestregeringen worden geformuleerd, zonder dat daardoor evenwel haar beslissingsbevoegdheid wordt aangetast.87 4.5.1.3. Verstrekken van inlichtingen 93. De gewestregeringen zijn op hun beurt verplicht om aan de federale minister bevoegd voor energie inlichtingen te verstrekken over het beheer van de verenigingen van gemeenten voor gas- en elektriciteitsvoorziening (art. 6, § 6, 1° BWHI). 4.5.1.4. ENOVER 94. Op 18 december 1991 hebben de gewesten en de federale overheid een (nietverplicht) samenwerkingsakkoord gesloten over de coördinatie van de activiteiten die verband houden met energie.88 Bij dit samenwerkingsakkoord werd een werkgroep “Overleggroep Staat-Gewesten voor de energie” (afgekort ENOVER) opgericht in het kader van de Interministeriële Conferentie Economie en Energie. Binnen dit orgaan kan het verplichte overleg worden georganiseerd. Het samenwerkingsakkoord beoogt verder o.m. aan de gewesten de deelname te verzekeren in de uitwerking van de concrete beslissingen inzake energie, m.n. wat de betrekkingen met de internationale instellingen betreft.89 Het samenwerkingsakkoord beoogt verder o.m. aan de gewesten de deelname te verzekeren in de uitwerking van de concrete beslissingen inzake energie, m.n. wat de betrekkingen met de internationale instellingen betreft.90 Binnen 87 88 89

Vgl. GwH 21 november 2013, nr. 158/2013, overw. B.8.2. BS 26 februari 1992. De ENOVER-werkgroep kan worden belast met de voorbereiding van de “enige en logisch gestructureerde standpunten met het oog op de deelname van de openbare besturen aan de debatten van de comités en andere instanties belast met de coördinatie-, controle- en planningstaken betreffende de [energie]aangelegenheden [waarvoor de federale overheid bevoegd is krachtens de bijzondere wet tot hervorming der instellingen], waarbinnen de Staat en de gewesten zijn vertegenwoordigd (art. 14, § 1 ENOVER-Samenwerkingsakkoord). De werkgroep beslist bij consensus over het standpunt dat door de Belgische delegatie in internationale instellingen zal worden ingenomen m.b.t. het rationeel energiegebruik, de nieuwe of hernieuwbare energiebronnen of een andere bevoegdheid van de gewesten op het vlak van het energiebeleid. Indien de groep geen consensus bereikt, wordt de zaak op ministerieel niveau beslecht. De ENOVER-werkgroep kan worden belast met de voorbereiding van de “enige en logisch gestructureerde standpunten met het oog op de deelname van de openbare besturen aan de debatten van de comités en andere instanties belast met de coördinatie-, controle- en planningstaken betreffende de [energie]aangelegenheden [waarvoor de federale overheid bevoegd is krachtens de bijzondere wet tot hervorming der instellingen], waarbinnen de Staat en de gewesten zijn vertegenwoordigd (art. 14, § 1 ENOVER-Samenwerkingsakkoord). De werkgroep beslist bij consensus over het standpunt dat door de Belgische delegatie in internationale instellingen zal worden ingenomen m.b.t. het rationeel energiegebruik, de nieuwe of hernieuwbare energiebronnen of een andere bevoegdheid van de gewesten op het vlak van het Intersentia

Hoofdstuk II. De bevoegde regelgevers voor het energierecht

ENOVER werd ook een specifieke werkgroep opgericht, belast met de verdere opvolging van de uitvoering van het Energiepact en het Nationaal Energie- en Klimaatplan (zie hierover hoger randnr. 30). 4.5.2. Samenwerking ingevolge rechtspraak van het Grondwettelijk Hof? 95. Het Grondwettelijk Hof heeft zich ook moeten uitspreken of de erg nauwe verwevenheid tussen bepaalde federale en gewestelijke energiebevoegdheden niet maakt dat hierover – zelfs indien de BWHI dat niet uitdrukkelijk bepaalt – toch overlegd moet worden of zelfs een samenwerkingsakkoord moet worden gesloten. In een aantal arresten oordeelde het Hof dat dit inzake de energiebevoegdheden in beginsel niet verplicht is.91 Volgens het Hof moeten zowel de federale als de gewestelijke overheden in de uitoefening van hun bevoegdheden wel het evenredigheidsbeginsel en de federale loyauteit in acht nemen. Dit houdt in dat geen enkele overheid bij het voeren van het beleid dat haar is toevertrouwd, zulke verregaande maatregelen mag nemen dat het voor een andere overheid onmogelijk of overdreven moeilijk wordt om het beleid dat haar is toevertrouwd, doelmatig te voeren. Van een schending van het evenredigheidsbeginsel zal ook sprake zijn indien een bevoegdheid zonder samenwerking wordt uitgeoefend terwijl deze dermate verweven is met die van een andere overheid dat ze alleen in samenwerking kan worden uitgeoefend. Volgens het Hof geldt zulke verwevenheid echter alvast niet voor alle energiebevoegdheden. Zo werd er geen schending van de evenredigheid vastgesteld bij: – een federale wet die eenzijdig de vertegenwoordiging en de contacten op communautair niveau binnen het ACER vaststelt, zonder dat daarover voorafgaandelijk een samenwerkingsakkoord werd gesloten92; – een federale wet die eenzijdig een overleg oplegt tussen domeinbeheerders en gasvervoerondernemingen93; – een Waals decreet dat eenzijdig bepaalt dat aansluitingsovereenkomsten met flexibele toegang op distributie- en plaatselijke vervoernetten mogelijk moeten zijn ongeacht de beschikbare capaciteit.94 Anderzijds oordeelde het Hof wel dat de evenredigheid geschonden zou zijn indien de Koning mariene offshore domeinconcessies zou verlenen zonder de gewesten voorafgaand te raadplegen zodat zij hun beleid (o.m. inzake scheepvaartroutes en zeevisserij) daarop kunnen afstemmen.95

91 92 93 94 95

energiebeleid. Indien de groep geen consensus bereikt, wordt de zaak op ministerieel niveau beslecht. GwH 10 november 2011, 168/2011; GwH 9 juli 2013, 98/2013. GwH 9 juli 2013, 98/2013, overw. B.25. GwH 21 januari 2016, 8/2016, overw. B.29. GwH 28 april 2016, 56/2016, overw. B.5. GwH 21 januari 2016, 8/2016, overw. B.16.

Intersentia

Frederik Vandendriessche

AFDELING 5. BEKNOPTE BIBLIOGR AFIE 5.1. KER NENERGIEVER DR AGEN Roobrouck, N. en Vanden Borre, T., “Internationale energieverdragen” in K. Deketelaere (ed.), Milieu- en Energierecht, Brugge, die Keure, 2006, 179-200.

5.2. ENERGIEHANDVEST Cameron, P., International Energy Investment Law. The pursuit of stability, Oxford University Press, 2010, 560 p. Konoplyanik, A., “Multilateral and bilateral energy investment treaties: Do we need a global solution? The Energy Charter Treaty as an objective result of the evolution of international energy markets and instruments of investment protection and stimulation” in K. Talus (ed.), Research Handbook on International Energy Law, Cheltenham, Edward Elgar, 2014, 79-123. Konoplyanik, A. en Wälde, T., “Energy Charter Treaty and Its Role in International Energy”, JENRL 2006, 523-558. Johnston, A. en Block, G., EU Energy Law, Oxford University Press, 2014, 283-295. Roobrouck, N. en Vanden Borre, T., “Internationale energieverdragen” in K. Deketelaere (ed.), Milieu- en Energierecht, Brugge, die Keure, 2006, 174-178.

5.3. ENERGIEGEMEENSCHAP Buschle, D. en Talus, K. (eds.), The Energy Community: a new energy governance system, Cambridge, Intersentia, 2015, 618 p. Buschle, D., “From Crisis to Governance – The Energy Community Ten years On”, ENLR 2015, 236-242.

5.4. EUR ATOM Handrlica, J., “European Nuclear Liability Law at a Crossroad” in B. Delvaux, K. Talus en M. Hunt (eds.), EU Energy Law and Policy Issues, ELRF collection, vol. 3, Cambridge, Intersentia, 2012, 145-180. Johnston, A. en Block, G., EU Energy Law, Oxford University Press, 2014, 377-385. Ptasekaite, R., “The Euratom Treaty v. Treaties of the European Union: limits of competence”, 2011, beschikbaar op www.stralsakerhetsmyndigheten.se. Treu, C., “Legislative competences of Euratom and the European community in the energy sector: the Nuclear package of the European Commission”, ELRev 2003, 664-685.

Intersentia

Hoofdstuk II. De bevoegde regelgevers voor het energierecht

5.5. ENERGIEBEVOEGDHEID EU Blumann, C., Bouhier, V. en Dezobry, G., “L’énergie après le Traité de Lisbonne”, Revue des affaires européennes 2009-10, n° 4, juin, 737-844. Bogdanowicz, P., “Division of Competences between the European Union and the Member States in the Area of the European Union Energy Law” in Défis énergétiques et droit international, Brussel, Larcier, 2011, 201-212. Delvaux, B., EU Law and the Development of a Sustainable, Competitive and Secure Energy Policy: Opportunities and Shortcomings, Cambridge, Intersentia, 2013, 301-368. Hancher, L. en Salerno, F., “Energy policy after Lisbon” in A. Biondi, P. Eeckhout en S. Ripley (eds.), EU Law after Lisbon, Oxford, Oxford University Press, 2012, 367-402. Haraldsdottir, K., “The limits of EU competence to regulate conditions for exploitation of energy resources: analysis of Article 194(2) TFEU”, European Energy and Environmental Law Review 2014, Issue 6, 208-218. Johnston, A. en Van Der Marel, E., “Ad lucem? Interpreting the New EU Energy Provision, and in particular the meaning of Article 194(2) TFEU”, European Energy and Environmental Law Review 2013, Issue 5, 181-199. Kellerbauer, M., Klamert, M., Tomkin, J. (eds.), The EU Treaties and the Charter of Fundamental Rights. A Commentary, Oxford, Oxford University Press, 2019, 2512 p.

5.6. BEVOEGDHEIDSVER DELING ENERGIE BINNEN BELGIË Bernard, N., “La répartition des compétences en matière d’énergie” in Naar een grondrecht op energie?, Brugge, die Keure, 2005, 123-150. Block, G., Verheven, I., Hage, L., Vandebosch, J., Renier, S., Cousy, F., Misselyn, P., Boute, A., Lefere, R., Camps, G., Michiels, J., Lekane, T., Haverbeke, D., Pinon, J., Possemier, F., Maes, T. en Devuyst, P., “Electricité et gaz” in Répertoire pratique du droit belge. Législation, Doctrine et Jurisprudence. Complément. Tome Dizième, 2007, 221-230. Caluwaert, K., “Duiding bij artikel 6, § 1, VII BWHI” in B. Dalle, D. Keyaerts, W. Pas e.a., Duiding federale staatsstructuur 2018, Brussel, Larcier, 2018, 414-422. Delvaux, B. en Geldhof, W., “Openbare gasdistributie op een gesloten distributienet – het land van Magritte?”, MER 2014, afl. 2, 143-144. Deridder, L., Het energiebeleid in De bevoegdheidsverdeling in het federale België, nr. 7, Brugge, die Keure, 2000, 82 p. Deridder, L. en Vermeir, T., “Deel IV. Staatsrecht – Hoofdstuk 4. Bevoegdheidsverdeling inzake energie” in K. Deketelaere (ed.), Handboek Milieu- en Energierecht, Brugge, die Keure, 2006, 357-366. Moonen, T., “De afbakening van het begrip ‘productnorm’ als aanknopingspunt voor de federale restbevoegdheden inzake leefmilieu” (noot onder GwH 22 december 2010, nr. 149/2010), MER 2011, afl. 2, 110-113. Peiffer, Q., “La régionalisation des tarifs de distribution d’énergie”, RDIR 2014, liv. 4, 403-417. Intersentia

Frederik Vandendriessche

Popelier, P. en Vandenbruwaene, W., “Leefmilieu, klimaat en energie” in J. Velaers, J. Vanpraet, Y. Peeters en W. Vandenbruwaene (eds.), De zesde staatshervorming: instellingen, bevoegdheden en middelen, Antwerpen, Intersentia, 2014, 573584. K. Reybrouck en S. Sottiaux, De federale bevoegdheden, Antwerpen, Intersentia, 2019, 629-652. Vermeir, T., “Berg baart belegen borrelnootjes” in K. Deketelaere en B. Delvaux (eds.), Jaarboek Energierecht 2013, Antwerpen, Intersentia, 2014, 139-177. Vermeir, T., “Het Energiebeleid” in B. Seutin en G. Van Haegendoren (eds.), De bevoegdheden van de gewesten, Brugge, die Keure, 2016, 245-279.

Intersentia