Privaat (vermogens)recht

Renate Barbaix Nicolas Carette

Het boek beoogt een handige en toegankelijke leidraad te bieden voor iedereen die zich vertrouwd wil maken met de basisbegrippen en beginselen van het privaatrecht.

In het eerste deel wordt het privaatrecht gesitueerd tegenover andere rechtstakken, met bijzondere aandacht voor de bronnen van het privaatrecht en de internationale context. Het tweede deel maakt de lezer wegwijs in de privaatrechtelijke basisconcepten en beginselen. De vermogensrechten komen aan bod in het derde deel; de auteurs analyseren de verbintenissen uit overeenkomst, met aandacht voor enkele bijzondere contracten (koop, aanneming, huur ‌), uit onrechtmatige daad en de zakelijke rechten. Het vierde deel behandelt de uitoefening en sanctionering van de subjectieve rechten. In het laatste deel worden de overgang en het tenietgaan van subjectieve rechten toegelicht.

Privaat(vermogens)recht [druk].indd 1

PRIVAAT PRIVAATRECHT (VERMOGENS) (VERMOGENS)RECHT RECHT

PRIVAAT (VERMOGENS)RECHT

Privaat (vermogens)recht bevat een beginselmatige studie van de basisconcepten en -beginselen van het privaatrecht. De auteurs leggen hierbij de klemtoon op het gemeen, materieel burgerlijk recht.

Renate Barbaix en Nicolas Carette

18/09/18 14:05

PRIVAAT (VERMOGENS)RECHT

PRIVAAT (VER MOGENS)R ECHT

Renate Barbaix Nicolas Carette

Antwerpen – Cambridge

Privaat (vermogens)recht Renate Barbaix en Nicolas Carette

© 2018 Intersentia Antwerpen – Cambridge www.intersentia.be Coverafbeelding: Joseph Lemercier (1803-1887), Distribution des drapeaux de la République.Fête de la fraternité le 20 Avril. Révolution française 1848 – Photo © BnF, Dist. RMN-Grand Palais / image BnFt

ISBN 978-94-000-0944-8 D/2017/7849/97 NUR 822

Alle rechten voorbehouden. Behoudens uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, op welke wijze ook, zonder de uitdrukkelijke voorafgaande toestemming van de uitgever.

Ondanks alle aan de samenstelling van de tekst bestede zorg, kunnen noch de auteurs noch de uitgever aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele schade die zou kunnen voortvloeien uit enige fout die in deze uitgave zou kunnen voorkomen.

VOORWOORD Dit boek is gegroeid uit onze leidraad bij het opleidingsonderdeel Inleiding tot het privaatrecht, dat wij doceren of hebben gedoceerd aan de Universiteit Antwerpen.

Het opleidingsonderdeel Inleiding tot het privaatrecht wordt gedoceerd in de eerste bachelor Rechten en is opgevat als een beginselmatige studie van de basisconcepten en -beginselen van het privaatrecht, in het bijzonder het (gemeen materieel) burgerlijk of civiel recht. De verdere focus op het vermogensrecht verklaart de titel van dit boek, Privaat (vermogens)recht. Het opleidingsonderdeel beoogt de studenten enerzijds een introductie te geven tot de rechtswetenschap, naast het opleidingsonderdeel Bronnen en beginselen van het recht (dat aan de Universiteit Antwerpen eveneens in de eerste bachelor wordt gedoceerd), en reikt hen anderzijds de fundamenten aan voor de latere privaatrechtelijke (in het bijzonder materieel burgerrechtelijke) opleidingsonderdelen in het algemeen.

Dit boek richt zich echter niet enkel tot onze studenten, maar ook tot andere studenten en tot iedereen die vertrouwd wil raken met de basisconcepten en -principes van het privaat (vermogens)recht.

Door de beginselmatige aanpak bevat dit boek niet de traditionele basso continuo van voetnoten. Enkele algemene bronnen zijn opgenomen in de beknopte bibliografie, vooraan in het boek.

Recent werden meerdere wetgevende initiatieven opgestart, onder meer voor de hervorming van het verbintenissenrecht, het bewijsrecht, het goederenrecht, het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht en onderdelen van het economisch recht (bv. vennootschapsrecht). Aangezien het ten tijde van het afronden van het manuscript nog onduidelijk was of en in welke uiteindelijke redactie die voorstellen tot wet zouden worden, leek het ons aangewezen om vooralsnog uit te gaan van het huidig geldende recht. Overigens wordt er door de vermelde voorstellen geen afbreuk gedaan aan de meeste van de in dit werk besproken beginselen van het privaatrecht.

Wij wensen al onze lezers veel leesplezier en hopen hen vertrouwd te maken met de basisconcepten en -principes van het privaat (vermogens)recht. Feedback is steeds welkom.

Antwerpen, 1Â september 2018 Renate Barbaix en Nicolas Carette

Intersentia

v

BEKNOPTE BIBLIOGR AFIE Bouckaert, B. en Van Hoecke, M., Inleiding tot het recht, Leuven, Acco, 2009, 365 p. de Corte, R. en De Groote, B., Privaatrecht in hoofdlijnen, Antwerpen, Intersentia, 2017, 2 dln.

Dekkers-Wylleman, Handboek Burgerlijk Recht, I, Antwerpen, Intersentia, 2009, 420 p.

Dekkers-Dirix, Handboek Burgerlijk Recht, II, Antwerpen, Intersentia, 2005, 589 p.

Dekkers-Verbeke, Carette & Vanhove, Handboek Burgerlijk Recht, III, Antwerpen, Intersentia, 2007, 820 p.

Dekkers-Casman, Handboek Burgerlijk Recht, IV, Antwerpen, Intersentia, 2010, 917 p.

De Page, H., Traité élémentaire de droit civil belge, 10 dln., Brussel, Bruylant, 1949-1975.

Hansenne, J., Introduction au droit privé, Brussel, Story-Scientia, 1997, 340 p.

Tilleman, B., Inleiding tot het recht, Leuven, Acco, 2017, 257 p.

Van Gerven, W., Algemeen deel in Beginselen van Belgisch Privaatrecht, I, Antwerpen, Standaard, 1973, 519 p.

Van Gerven, W. en Lierman, S., Algemeen deel 40 jaar later in Beginselen van Belgisch Privaatrecht, I, Antwerpen, Standaard, 2010, 606 p.

Van Hoecke, M., Bouckaert, B. en Defrancq, R., Inleiding tot het recht, Leuven, Acco, 2016, 402 p.

Verschelden, G. en Lust, S., Inleiding tot het privaatrecht, Leuven, Acco, 2011, 209 p.

Verschelden, G. en Vanleenhove, C., Basisbegrippen van recht, Leuven, Acco, 2016, 218 p.

Intersentia

vii

INHOUD Voorwoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . v Beknopte bibliografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . vii DEEL I SITUERING VAN HET PRIVAATRECHT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 Hoofdstuk 1 Publiekrecht vs. privaatrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Hoofdstuk 2 Privaatrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Hoofdstuk 3 Rechtsbronnen van het burgerlijk recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Hoofdstuk 4 Indeling van het burgerlijk recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Hoofdstuk 5 Kenmerken en evoluties van het burgerlijk recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 DEEL II BASISCONCEPTEN EN -BEGINSELEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Hoofdstuk 1 Het rechtssubject en de vermogensleer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Afdeling 1. Wie is een rechtssubject? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

A. De natuurlijke persoon (en de vermogensleer) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Wie is een natuurlijke persoon? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Vermogensleer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

B. De rechtspersoon (vs. feitelijke vereniging) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

17 17 17 18 21

Intersentia

ix

Inhoud

Afdeling 2. Begin en einde van het rechtssubject . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

A. Natuurlijke persoon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Begin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Einde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

B. Rechtspersoon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Begin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Einde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Afdeling 3. Staat en bekwaamheid van het rechtssubject . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

A. Staat van de persoon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Kenmerken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

B. Bekwaamheid van de persoon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Natuurlijke persoon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a. Rechtsbekwaamheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b. Handelingsbekwaamheid. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . i. Organisatie van de handelingsonbekwaamheid . . . . . . . ii. Uniform rechterlijk beschermingsstatuut voor meerderjarige te beschermen personen . . . . . . . . . . . . . .

2. Rechtspersoon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a. Rechtsbekwaamheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b. Handelingsbekwaamheid. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

23 23 23 24 26 26 26 27 27 27 28 28 29 29 31 32 33 35 36 38

Hoofdstuk 2 Subjectieve rechten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 Afdeling 1. Begrip . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Afdeling 2. Indeling van subjectieve rechten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

A. Extrapatrimoniale rechten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

B. Patrimoniale rechten (of vermogensrechten) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Vorderingsrechten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Zakelijke rechten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Intellectuele rechten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

39 40 40 42 42 43 45

Hoofdstuk 3 Rechtshandeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Afdeling 1. Begrip . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

A. Rechtsfeiten en rechtshandelingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

B. Soorten rechtshandelingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Afhankelijk van het aantal betrokken rechtssubjecten . . . . . . . . .

2. Afhankelijk van de invloed op de subjectieve rechten . . . . . . . . .

3. Afhankelijk van de vereiste van een vorm voor geldigheid . . . . .

4. Afhankelijk van de invloed op het vermogen . . . . . . . . . . . . . . . . .

x

47 47 48 48 48 50 50

Intersentia

Inhoud

5. Afhankelijk van het moment van uitwerking. . . . . . . . . . . . . . . . .

6. Afhankelijk van het voorhanden zijn van equivalent . . . . . . . . . .

7. Afhankelijk van de omvang van de wilsautonomie. . . . . . . . . . . .

Afdeling 2. Modaliteiten van een rechtshandeling: termijn en voorwaarde . . .

A. Termijn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Opschortende termijn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Ontbindende termijn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

B. Voorwaarde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Opschortende voorwaarde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Ontbindende voorwaarde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Afdeling 3. Geldigheidsvereisten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

A. Inhoudelijke geldigheidsvereisten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Toestemming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a. Werkelijke wil. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b. Volwaardige wil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c. Wil vrij van wilsgebreken. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . i. Dwaling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ii. Bedrog . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . iii. Geweld . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . iv. Benadeling. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Bekwaamheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Voorwerp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4. Oorzaak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

B. Vormelijke geldigheidsvereisten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

C. Sanctionering van problemen met de geldigheidsvereisten . . . . . . . .

1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Soorten vernietigbaarheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a. Absolute vs. relatieve vernietigbaarheid . . . . . . . . . . . . . . . . . b. Verplichte vs. facultatieve vernietigbaarheid . . . . . . . . . . . . .

3. Gevolgen van de vernietiging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a. Principe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b. Temperingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . i. Tempering op het niveau van de sanctie . . . . . . . . . . . . . ii. Tempering op het niveau van de gevolgen van de sanctie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Afdeling 4. Wie is door een rechtshandeling gebonden?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

A. Vertegenwoordiging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

B. Derdenwerking van de rechtshandeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Partij vs. derde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

52 52 53 53 54 54 54 54 55 55 55 55 56 56 56 57 59 60 61 63 64 65 67 67 68 70 70 70 71 71 72 74 74 75 75

Intersentia

xi

76 77 78 81 81 82

Inhoud

3.

Relativiteitsbeginsel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 a. Draagwijdte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 b. Uitzonderingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 4. Tegenwerpbaarheidsbeginsel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 a. Draagwijdte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 b. Tegenwerpbaarheidsvoorwaarden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 c. Uitzonderingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 Afdeling 5. Bewijs van een rechtshandeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 A. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 B. Bewijssysteem in het burgerlijk recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 C. Bewijslast en bewijsrisico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 D. Wettelijke bewijsmiddelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 1. Schriftelijk bewijs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 a. De akte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 i. De authentieke akte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 ii. De onderhandse akte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 b. Andere geschriften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 2. Getuigenbewijs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 3. Vermoedens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 a. Wettelijke vermoedens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 b. Feitelijke of rechterlijke vermoedens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 4. Bekentenis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 a. Gerechtelijke bekentenis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 b. Buitengerechtelijke bekentenis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 5. Eed . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 a. Gedingbeslissende eed . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 b. Aanvullende eed en ramingseed . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 DEEL III VERMOGENSRECHTEN. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 Hoofdstuk 1 De vermogensrechtelijke verbintenis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 Afdeling 1. Begrip en soorten, bronnen van verbintenissen en bijzondere gevolgen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

A. Begrip en soorten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Facere – non facere – dare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Resultaatsverbintenis vs. middelenverbintenis . . . . . . . . . . . . . .

B. Bronnen van verbintenissen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

C. Bijzondere gevolgen van bepaalde verbintenissen . . . . . . . . . . . . . . .

1. Pluraliteit van subjecten (schuldeiser en/of schuldenaar) . . . . . a. Deelbare en ondeelbare verbintenissen . . . . . . . . . . . . . . . . . b. Hoofdelijke verbintenissen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xii

107 107 107 107 108 109 109 109 110

Intersentia

Inhoud

c. In solidum-verbintenissen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Voorwaardelijke verbintenissen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Verbintenissen met tijdsbepaling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Afdeling 2. Onrechtmatige daad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

A. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

B. Aansprakelijkheid voor eigen daad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Fout . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a. Objectieve component . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b. Subjectieve component . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Schade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Oorzakelijk verband . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

C. Kwalitatieve aansprakelijkheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Aansprakelijkheid voor andermans daad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b. Aansprakelijkheid van ouders voor kinderen (art. 1384, lid 2 BW) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c. Aansprakelijkheid van onderwijzers voor leerlingen (art. 1384, lid 4 BW) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . d. Aansprakelijkheid van aanstellers voor aangestelden (art. 1384, lid 3 BW) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Aansprakelijkheid voor zaken en dieren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a. Algemene aansprakelijkheid voor gebrekkige zaken onder zijn bewaring (art. 1384, lid 1 BW) . . . . . . . . . . . . . . . b. Aansprakelijkheid voor dieren (art. 1385 BW) . . . . . . . . . . . c. Aansprakelijkheid voor instorting van een gebouw (art. 1386 BW) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

D. Schadeloosstelling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Afdeling 3. De overeenkomst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

A. Begrip en soorten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Eenzijdig vs. wederkerig contract . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Contract onder bezwarende titel vs. om niet . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Kanscontract vs. vergeldend contract . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4. Consensueel contract, zakelijk contract en plechtig contract . .

5. Dadelijk contract vs. duurcontract . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6. Contract intuitu personae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7. Toetredingscontract en algemene voorwaarden . . . . . . . . . . . . .

B. Beginselen van overeenkomstenrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Contractvrijheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Bindende kracht van de overeenkomst (art. 1134 BW) . . . . . . . a. Voor partijen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b. Voor de rechter. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

111 112 112 112 112 113 113 114 114 116 116 117 117 117

123 124 124 124 125 125 125 125 126 126 126 127 127 127 128 128 129

Intersentia

xiii

117 118 119 121 121 122

Inhoud

4. Uitvoering te goeder trouw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a. Interpretatieve functie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b. Aanvullende werking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c. Matigende werking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

C. Bijzondere overeenkomsten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Benoemde en onbenoemde overeenkomsten . . . . . . . . . . . . . . . . a. Benoemde overeenkomst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b. Onbenoemde overeenkomst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c. Gemengde overeenkomst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Kwalificatie van overeenkomsten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Koop (en ruil) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a. Begrip en kenmerken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . i. Eigendomsoverdracht van een goed . . . . . . . . . . . . . . . . ii. Prijs in geld (in tegenstelling tot ruil) . . . . . . . . . . . . . . . b. Vorm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c. Verplichtingen van de verkoper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . i. Leveringsplicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ii. Vrijwaringsplicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . iii. Consumentenkoop . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . d. Verplichtingen van de koper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4. Huur (van goederen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a. Begrip en kenmerken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . i. Tijdelijk genotsrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ii. Prijs. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b. Vorm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c. Verplichtingen van de verhuurder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . d. Verplichtingen van de huurder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . e. Duur van de huurovereenkomst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . i. Huur voor onbepaalde duur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ii. Huur voor bepaalde duur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . f. Overdracht van het gehuurde goed . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . g. Huurwaarborg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . h. Onderhuur en huuroverdracht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . i. Woninghuur en handelshuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . i. Woninghuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ii. Handelshuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5. Aanneming (huur van werk). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a. Begrip en kenmerken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . i. Bepaalde dienst of bepaald werk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ii. In volle onafhankelijkheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . iii. Tegen een prijs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b. Aansprakelijkheid van de aannemer . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

xiv

129 130 130 130 131 131 131 132 132 133 134 134 134 135 135 136 136 136 140 142 142 142 144 144 144 144 145 146 146 146 147 147 147 148 148 154 157 157 158 158 158 158

Intersentia

Inhoud

c. Eenzijdige beëindiging door opdrachtgever . . . . . . . . . . . . .

6. Lening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a. Bruiklening. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b. Verbruiklening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7. Bewaargeving. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8. Kanscontracten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9. Lastgeving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10. Dading . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11. Inpandgeving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

12. Borgtocht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

159 159 159 160 160 161 161 161 162 163

Hoofdstuk 2 Onderscheid der goederen en zakelijke rechten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 Afdeling 1. Onderscheid der goederen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

A. Zaak vs. goed . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

B. Lichamelijke vs. onlichamelijke goederen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

C. Goederen in de handel vs. buiten de handel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

D. Al dan niet vervangbare goederen – soortgoederen . . . . . . . . . . . . . .

E. Al dan niet verbruikbare goederen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

F. Domeingoederen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

G. Roerende vs. onroerende goederen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Onroerende goederen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a. Onroerend goed uit zijn aard (art. 518-521 BW) . . . . . . . . . b. Onroerend goed door bestemming (art. 524 e.v. BW) . . . . . c. Onroerend goed door het voorwerp waarop het betrekking heeft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Roerende goederen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a. Roerend goed uit zijn aard: artikel 528 BW . . . . . . . . . . . . . b. Roerend goed door het voorwerp waarop het betrekking heeft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c. Vervroegde roerendmaking (roerende goederen door anticipatie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Afdeling 2. Begrip en kenmerken zakelijke rechten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

A. Begrip en onderscheid met vorderingsrechten . . . . . . . . . . . . . . . . . .

B. Kenmerken zakelijke rechten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Volgrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Recht van voorrang. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Zakelijke subrogatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4. Enkele bijzondere wijzen van tenietgaan . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Afdeling 3. Overzicht zakelijke rechten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

A. Eigendom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Omvang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Intersentia

165 165 165 166 166 167 167 168 168 168 169 170 170 170 170 171 171 171 172 172 173 173 173 174 174 174 xv

Inhoud

2. Beperkingen aan het eigendomsrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a. Rechtsmisbruik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b. Burenhinder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

B. Vruchtgebruik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

C. Recht van opstal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

D. Recht van erfpacht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

E. Erfdienstbaarheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

F. Zakelijke zekerheidsrechten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Afdeling 4. Verkrijging van zakelijke rechten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

A. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

B. Natrekking (art. 546 e.v. BW) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

C. Verjaring op basis van bezit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Bezit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Deugdelijkheid van bezit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Termijn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

175 175 175 176 177 178 179 180 180 180 181 181 182 183 185

DEEL IV UITOEFENING EN SANCTIONERING VAN SUBJECTIEVE RECHTEN: RECHTSMISBRUIK EN SANCTIES IN HET PRIVAATRECHT . . . . . . . . . 187 Hoofdstuk 1 Rechtsmisbruik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 Afdeling 1. Begrip en criteria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 Afdeling 2. Grondslag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 Afdeling 3. Sanctie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 Hoofdstuk 2 Sancties in het privaatrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191 Afdeling 1. Problemen met de totstandkoming van de rechtshandeling . . . . .

Afdeling 2. Problemen met uitvoering van subjectieve rechten. . . . . . . . . . . . .

A. Dwanguitvoering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Ingebrekestelling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Uitvoerbare titel en overheidstussenkomst . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Dwanguitvoering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a. Uitvoering in natura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b. Uitvoering bij equivalent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c. Enac en retentierecht. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

B. Ontbinding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Begrip en vereisten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Gevolgen van ontbinding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Afdeling 3. Niet-tegenwerpbaarheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

xvi

191 191 191 192 192 193 193 194 194 195 195 196 197

Intersentia

Inhoud

DEEL V TENIETGAAN EN OVERGANG VAN SUBJECTIEVE RECHTEN . . . . . . . 199 Hoofdstuk 1 Tenietgaan van subjectieve rechten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201 Afdeling 1. Begrip en opsomming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Afdeling 2. Wijzen waarop subjectieve rechten tenietgaan . . . . . . . . . . . . . . . .

A. Betaling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

B. Schuldvernieuwing of novatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

C. Kwijtschelding van schuld . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

D. Schuldvergelijking of compensatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

E. Schuldvermenging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

F. Vreemde oorzaak – Tenietgaan van de verschuldigde zaak . . . . . . .

G. Rechtsverwerking, afstand en verval. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

H. Overlijden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

201 202 202 203 204 205 206 206 208 209

Hoofdstuk 2 Overgang van subjectieve rechten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211 Afdeling 1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

A. Begrip . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

B. Gevolgen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Afdeling 2. Wijzen van overgang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

A. Bij overlijden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

B. Onder levenden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Afdeling 3. Voorwerp van overgang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

A. Voor overgang vatbare subjectieve rechten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

B. Voorwerp/omvang van overgang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

211 211 211 212 212 213 214 214 215

Intersentia

xvii

DEEL I SITUERING VAN HET PRIVAATRECHT

HOOFDSTUK 1 PUBLIEKRECHT VS. PRIVAATRECHT 1. Summa divisio – Voor de indeling van de rechtsdomeinen geldt als hoofdonderscheid of summa divisio het onderscheid tussen het publiekrecht en het privaatrecht.

2. Publiekrecht – Volgens een traditionele omschrijving regelt het publiekrecht het staatsgezag. Het publiekrecht beoogt in de eerste plaats het algemeen belang.

Het publiekrecht regelt het handelen van de overheid, namelijk: – de werking van de overheid en de onderlinge verhoudingen tussen overheidsorganen.

Bijvoorbeeld: de onderverdeling tussen de verschillende machten; de bevoegdheidsverdeling tussen de gemeenschappen, de gewesten en de federale staat; de organisatie van het stemrecht enz; – de verhoudingen tussen overheidsorganen en de burgers.1 Bijvoorbeeld: de contracten gesloten tussen een overheid en een particulier (waarvoor bijzondere regels gelden, zoals de Wet Overheidsopdrachten, bv. voor de aanleg van een weg).

3. Privaatrecht – Het privaatrecht regelt daarentegen de (private) verhoudingen tussen de burgers onderling. Anders dan het publiekrecht, beoogt het privaatrecht hoofdzakelijk (de verzoening van) de private belangen.

Het privaatrecht regelt bijvoorbeeld: – de regels inzake huwelijk, erfrecht, afstamming, aansprakelijkheidsrecht enz.; – de contracten tussen particulieren, bijvoorbeeld de koop van een huis of een brood; de aannemingsovereenkomst met een aannemer voor de bouw van een huis, of met een dokter; de huur van een (studenten)kot enz.

Uitzonderlijk regelt het privaatrecht ook de verhoudingen tussen de burger en de overheid, (enkel en alleen) indien de overheid geen staatsgezag uitoefent en dus optreedt als een privaat persoon (bv. wanneer de overheid een verzekeringsovereenkomst sluit).

4. Gemengde rechtsdomeinen – Soms hebben rechtsdomeinen zowel een publiekrechtelijke als een privaatrechtelijke component. Dit zijn de gemengde rechtsdomeinen. Voorbeelden daarvan zijn het fiscaal recht, het socialezekerheidsrecht en het economisch recht.

1

Hieronder begrepen zowel natuurlijke personen als private rechtspersonen (daarover infra).

Intersentia

3

HOOFDSTUK 2 PRIVAATRECHT 5. Onderverdelingen – Vaak wordt burgerlijk recht of civiel recht als synoniem gebruikt voor privaatrecht. Dit is echter ongenuanceerd. Burgerlijk recht (of het synoniem ervan: civiel recht) is, zoals hierna wordt toegelicht, slechts één onderdeel van het privaatrecht.

Het privaatrecht kan in het algemeen worden onderverdeeld in enerzijds het materieel privaatrecht en anderzijds het privaat procesrecht.

6. Materieel privaatrecht – Het materieel privaatrecht valt verder uiteen in het burgerlijk recht en het bijzonder privaatrecht.

Burgerlijk recht is het geheel van rechtsregels dat de onderlinge verhoudingen tussen private personen in het algemeen regelt.

Het burgerlijk recht is met andere woorden het gemeen privaatrecht, waarbij ‘gemeen’ betekent dat het van toepassing is, tenzij er een bijzonder regime van toepassing is. Het burgerlijk recht vormt de gemeenschappelijke basis of onderbouw van het privaatrecht. In dit boek ligt de klemtoon op het materieel burgerlijk recht, met een bijzondere focus op het vermogensrecht.

Het bijzonder privaatrecht bevat het geheel van bijzondere regels die van het gemeen privaatrecht afwijken en die van toepassing zijn in bijzondere verhoudingen.

In het algemeen kunnen drie bijzondere regimes in het privaatrecht worden onderscheiden2: 1. ondernemingsrecht: bijzonder privaatrecht van toepassing op bepaalde personen, nl. ondernemer.3 Ruim opgevat omvat het ondernemingsrecht ook het verzekeringsrecht, het vennootschapsrecht (m.b.t. vennootschappen en verenigingen, infra), het intellectuele-eigendomsrecht (bv. octrooirechten) en het transportrecht; 2. sociaal recht, dat verder kan worden onderverdeeld in: – enerzijds arbeidsrecht: bevat de regels met betrekking tot de verhoudingen tussen (privé)werkgevers en werknemers. Bijvoorbeeld: mag een werkne-

2 3

Zie de cursus Bronnen en beginselen van het recht voor een korte introductie op deze deelgebieden.

Zie de cursus Bronnen en beginselen van het recht voor een beknopte toelichting van deze begrippen.

Intersentia

5

Deel I. Situering van het privaatrecht

mer ontslagen worden en in welke omstandigheden (niet); mag het loon eenzijdig worden aangepast; mogen de werkomstandigheden eenzijdig worden aangepast? – anderzijds socialezekerheidsrecht: regelt de sociale uitkeringen (bv. werkloosheid, invaliditeit, pensioen) en de financiering daarvan. Zeker wat de financiering betreft, bevat het socialezekerheidsrecht ook een duidelijke publiekrechtelijke component, zodat men kan spreken van een gemengde rechtstak; 3. economisch recht: regelt de economische verhoudingen op de markt (bv. consumentenrecht, mededingingsrecht). Vanwege de publiekrechtelijke component kan men ook hier spreken van een gemengde rechtstak.

7. Privaat procesrecht – Daarnaast wordt traditioneel ook het gerechtelijk privaatrecht onder het privaatrecht gerekend. Het gerechtelijk privaatrecht is het procesrecht in burgerlijke zaken en heeft ook een duidelijke publiekrechtelijke component, namelijk inzake de inrichting van de rechterlijke macht en dus de inrichting van een openbare dienst.

6

Intersentia

HOOFDSTUK 3 RECHTSBRONNEN VAN HET BURGERLIJK RECHT 8. De wet – Burgerlijk Wetboek – De voornaamste rechtsbron van het burgerlijk recht is – nog steeds – het Burgerlijk Wetboek.

Dit wetboek kwam tot stand onder impuls van Napoleon, na de Franse Revolutie in 1804, en beoogde een uniforme codificatie van het Franse recht. Het Burgerlijk Wetboek wordt ook de Code Napoléon of Code civil genoemd.

De Code civil is vandaag nog steeds van kracht. Gelet op zijn respectabele leeftijd, en in het bijzonder de belangrijke maatschappelijke ontwikkelingen sedert het begin van de negentiende eeuw, is het Burgerlijk Wetboek in de loop der jaren enerzijds gewijzigd en anderzijds aangevuld.

Veel wijzigingen situeren zich in het domein van het familierecht en het familiaal vermogensrecht, de rechtsdomeinen bij uitstek die geënt zijn op de maatschappij en de maatschappelijke opvattingen. Belangrijke wijzigingen in deze domeinen zijn geïnspireerd door de groeiende idee van gelijkheid, bijvoorbeeld in de manvrouwverhoudingen, maar eveneens in de verhoudingen tussen ouder en kind.

Vele aanvullingen van het Burgerlijk Wetboek zijn te wijten aan de groeiende idee van bescherming in het burgerlijk recht (zie infra), zoals bijvoorbeeld blijkt uit de invoering (en de hervorming) van het (bijzondere) huurrecht.

9. De wet – bijzondere wetgeving – Naast het Burgerlijk Wetboek is het burgerlijk recht ook terug te vinden in enkele bijzondere wetten. Deze bijzondere wetgeving wordt bovendien de laatste decennia steeds uitgebreider.

Voorbeelden zijn: de wet betreffende de namen en de voornamen (15 mei 1987 en sedertdien herhaaldelijk gewijzigd), het Wetboek van Belgische Nationaliteit (28 juni 1984 en sedertdien herhaaldelijk gewijzigd); de wet betreffende de aansprakelijkheid voor producten met gebreken (25 februari 1991); de wet betreffende de rechten van de patiënt (22 augustus 2002).

Het uitdijende lappendeken van bijzondere en afwijkende wetgeving brengt niet enkel de toegankelijkheid en overzichtelijkheid van het privaatrecht in het gedrang, maar doet soms bovendien afbreuk aan de consistentie van de materie. De wet op de zakelijke zekerheden op roerende goederen geeft echter wel het goede voorbeeld door de relevante bepalingen samen te brengen in titel XVII van boek III van het Burgerlijk Wetboek.

Intersentia

7

Deel I. Situering van het privaatrecht

10. Decreten – regionalisering van het privaatrecht – Onder invloed van de steeds verdergaande defederalisering van de Belgische staatsorde zijn ook delen van het privaatrecht geregionaliseerd.

Een voorbeeld daarvan, ingevolge de zesde staatshervorming, is de regionalisering van de bijzondere huurregimes (sinds 2014), namelijk huur van woningen, handelshuur en pacht.4 In de drie gewesten werd in het raam van die bevoegdheid reeds het zgn. Pop-upregime uitgevaardigd (handelshuur van korte duur, infra) en wordt momenteel een Vlaams woninghuurdecreet uitgewerkt5, waarvan het ontwerp reeds is goedgekeurd door de Vlaamse regering (zie infra).

11. Andere bronnen van burgerlijk recht – Daarnaast zijn er, zoals in andere rechtstakken, een beperkt aantal andere bronnen van recht die het burgerlijk recht mee vorm geven: – algemene rechtsbeginselen: algemene rechtsbeginselen zijn fundamentele beginselen met kracht van wet, ongeacht of ze uitdrukkelijk in de wetgeving zijn opgenomen. Voorbeelden zijn het verbod van rechtsmisbruik, de verrijking zonder oorzaak en de goede trouw als bron van verbintenissen; – gewoonte; – rechtspraak en rechtsleer; – internationale of supranationale verdragen, zoals bijvoorbeeld het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (“EVRM”).

4 5

8

Sociale huur was reeds een regionale bevoegdheid.

In Brussel is er reeds de Ordonnantie van 27 juli 2017 houdende de regionalisering van de woninghuurovereenkomst, BS 30 oktober 2017.; in Wallonië het Waalse decreet van 15 maart 2018 (Décret relatif au bail d’habitation, BS 28 maart 2018).

Intersentia

HOOFDSTUK 4 INDELING VAN HET BURGERLIJK RECHT 12. Drie deelgebieden – Het burgerlijk recht is op zijn beurt onderverdeeld in drie grote deelgebieden, namelijk het personen- en familierecht, het vermogensrecht en het familiaal vermogensrecht.

13. Personen- en familierecht – Het personenrecht behandelt de niet-patrimoniale (of niet in geld waardeerbare) regels inzake de persoon; het familierecht regelt de niet-patrimoniale private verhoudingen tussen personen in een familiale verhouding.

Het personenrecht regelt onder meer de bekwaamheid, naam en nationaliteit.

Het familierecht regelt de niet-patrimoniale private verhoudingen tussen personen (de zgn. familiale verhoudingen), zowel in verticale familiale relaties (bv. afstamming, adoptie, ouderlijk gezag) als in horizontale familiale relaties (bv. tussen partners: huwelijk, wettelijke samenwoning, feitelijke samenwoning).

14. Vermogensrecht – Het vermogensrecht regelt de patrimoniale (of in geld waardeerbare) verhoudingen tussen personen onderling, of tussen een persoon en een goed.

Het vermogensrecht zelf kan verder opgesplitst worden in: a. het zakenrecht (of goederenrecht) regelt de leer van (het onderscheid van) de goederen en de aanspraken van een persoon op goederen, meer bepaald de zakelijke rechten die een persoon op een bepaald goed kan hebben. Een zakelijk recht is (in de klassieke definitie – infra) een recht (aanspraak) op, een onmiddellijke heerschappij over, een bepaald goed, zonder tussenkomst van een andere persoon.

Voorbeelden van zakelijke (hoofd)rechten zijn eigendom, vruchtgebruik of erfdienstbaarheid; b. het verbintenissenrecht regelt de vermogensrechtelijke of patrimoniale verhoudingen tussen personen en bevat regels met betrekking tot het ontstaan, de inhoud en de uitvoering van verbintenissen of vorderingsrechten.

Een vorderingsrecht is een patrimoniale rechtsband tussen personen op grond waarvan een persoon, de schuldenaar, iets verschuldigd is ten behoeve van een andere persoon, de schuldeiser.

Intersentia

9

Deel I. Situering van het privaatrecht

Verbintenissen kunnen ontstaan uit een overeenkomst. Bijvoorbeeld: als ik een huurovereenkomst sluit, heb ik als verhuurder een vorderingsrecht op de huurder tot betaling van het huurgeld en heeft de huurder op mij een vorderingsrecht tot het verschaffen van het huurgenot.

Verbintenissen kunnen ook ontstaan uit de wet, bijvoorbeeld op grond van het aansprakelijkheidsrecht (art. 1382 e.v. BW): als een hond mij bijt, kan ik in principe schadevergoeding verkrijgen van de bewaarder van de hond (art. 1385 BW). Ik verkrijg een vorderingsrecht op de bewaarder tot vergoeding van de geleden schade; c. het bijzondereovereenkomstenrecht bevat specifieke regels, naast het algemeen verbintenissenrecht voor specifieke, benoemde en onbenoemde6 contracten, zoals koop, huur, lening, leasing …

Sommige van die regels wijken af van het ‘gewone’ verbintenissenrecht, zoals bijvoorbeeld de duurtijd van een huurovereenkomst in het woninghuurrecht.

15. Familiaal vermogensrecht – Het familiaal vermogensrecht slaat een brug tussen het personen- en familierecht en het vermogensrecht en regelt de vermogensrechtelijke verhoudingen binnen de horizontale en verticale familiale verhoudingen.

Het regelt de vermogensrechtelijke gevolgen van – het huwelijk (of het samenwonen): via het huwelijksvermogensrecht (of het samenwoningsvermogensrecht).

Bijvoorbeeld regelt het huwelijksvermogensrecht welke echtgenoot eigenaar is van welke goederen; – het overlijden: via het erfrecht, dat bepaalt wie aanspraken krijgt op het vermogen van een overleden persoon.

6

10

Zie infra over deze begrippen.

Intersentia

HOOFDSTUK 5 KENMERKEN EN EVOLUTIES VAN HET BURGERLIJK RECHT 16. Autonomiebeginsel als leidend principe – Geïnspireerd op de denkbeelden van de Franse Revolutie (economisch liberalisme) en als reactie tegen de standenmaatschappij en het economisch immobilisme van het Ancien Régime, staat in het privaatrecht het autonomiebeginsel of de wilsautonomie centraal. Het uitgangspunt is de gelijke, autonome en vrije burger, die vrij kan handelen naar zijn eigen inzichten op basis van een principieel zelfbeschikkingsrecht en beschikt over een individueel eigendomsrecht.

De drie kernbepalingen van het Burgerlijk Wetboek, en meteen ook fundamentele principes van het burgerlijk recht, zijn: 1. (individuele) eigendom (art. 544 BW); 2. contractvrijheid (art. 1134 BW) en testeervrijheid; 3. foutaansprakelijkheid (art. 1382 BW).

Dat het privaatrecht voornamelijk strekt tot verzoening van conflicterende private belangen van burgers verklaart waarom het privaatrecht grotendeels van aanvullend recht is.

Dit betekent dat de burgers in de eerste plaats zelf hun rechtsverhoudingen invullen. Het privaatrecht geldt dan aanvullend, in die zin dat het geldt en aanvult in de mate dat de burgers hun rechtsverhouding niet (volledig) hebben geregeld.

Een treffend voorbeeld daarvan is het huwelijksvermogensrecht7: de wet voorziet in een wettelijk huwelijksvermogensstelsel (van gemeenschap van aanwinsten) indien de partijen niets hebben bepaald (art. 1398 e.v. BW), maar partijen kunnen via een huwelijkscontract daarvan afwijken (zie art. 1387 BW) en bijvoorbeeld kiezen voor een stelsel van scheiding van goederen (waarvan ze, binnen bepaalde grenzen, de modaliteiten kunnen bepalen).

17. Evoluties – Het privaatrecht heeft in de loop der jaren en gelet op de zeer belangrijke maatschappelijke ontwikkelingen (sedert 1804) heel wat evoluties gekend.

7

Dit is de regeling van het huwelijk m.b.t. de vermogens van de echtgenoten.

Intersentia

11

Deel I. Situering van het privaatrecht

Drie opmerkelijke evoluties zijn de vermaatschappelijking of solidarisering van het privaatrecht, de (invloed van de) meergelaagdheid van het privaatrecht en de constitutionalisering van het privaatrecht.

18. Evolutie 1 – vermaatschappelijking van het privaatrecht – De vermaatschappelijking van het privaatrecht8 is een gevolg van de toenemende sociaal-economische ordening van de maatschappij, onder meer ook door de technologische ontwikkelingen. Het strikte liberalisme en individualisme bleken immers de vaak feitelijke ongelijkheid tussen burgers te miskennen en hielden onvoldoende rekening met het noodzakelijk sociale aspect van het samenleven. Gaandeweg heeft het privaatrecht op meerdere manieren de wilsautonomie begrensd, door bijvoorbeeld de vertrouwensleer en de goede trouw (infra), het relativiteitsbeginsel werd gepreciseerd en het tegenwerpbaarheidsbeginsel werd naar voren geschoven.

In het algemeen blijkt de vermaatschappelijking uit het toenemende ingrijpen van de overheid. Sinds de invoering van het Burgerlijk Wetboek heeft de overheid inderdaad meer en meer gemeend te moeten ingrijpen, vaak ad hoc, ter bescherming van (bepaalde categorieën van) personen, door te voorzien in dwingendrechtelijke bepalingen. Dwingend recht is niet vrijblijvend. Afwijkingen op zulke regels (kunnen) worden gesanctioneerd door nietigheid (infra). Zo is het huurrecht in de loop der jaren meer en meer gefragmenteerd door het invoeren van bijzondere, dwingende regimes ter bescherming van sommige huurders (woninghuur, handelshuur, pacht, sociale huur).

Heel wat beschermingswetgeving is bovendien een gevolg van Europese regelgeving, zoals consumentenbeschermende wetgeving, waarbij de Europese regelgever een gelijkwaardig bescherming beoogt in de respectieve lidstaten (infra).

19. Evolutie 2 – meergelaagdheid van het privaatrecht – Zoals al aangehaald, is het Burgerlijk Wetboek niet langer de enige bron van privaatrecht. Het privaatrecht is meergelaagd geworden.

Enerzijds ontsnapt het privaatrecht niet aan europeanisering en zelfs internationalisering. Zoals reeds aangehaald, is heel wat nieuwe wetgeving een gevolg van Europese regelgeving, zoals consumentenbeschermende wetgeving, waarbij een gelijkwaardig beschermingsniveau in de respectieve lidstaten wordt nagestreefd. Voorbeelden daarvan zijn het Wetboek van Economisch Recht, Boek VI: Marktpraktijken en consumentenbescherming of de Wet Consumentenkoop9 (infra).

Anderzijds is het opmerkelijk – ondanks de algemene tendens naar convergentie van het recht (bv. europeanisering, vervaging onderscheid publiek- vs. pri8 9

12

Zie de zeer lezenswaardige bijdrage van R. Kruithof, “Leven en dood van het contract”, RW 1985-86, 2731 e.v.

Sinds 31 mei 2014 zijn bepaalde aspecten, zoals levering en risico-overdracht, geïntegreerd – na hervorming en aanpassing – in het Wetboek van Economisch Recht, Boek VI: Marktpraktijken en Consumentenbescherming.

Intersentia

Hoofdstuk 5. Kenmerken en evoluties van het burgerlijk recht

vaatrecht, bundeling van samenhangende wetgeving bv. in het WER), te moeten vaststellen dat op nationaal vlak er tegelijk een toenemende versnippering plaatsvindt door de regionalisering van bevoegdheden (supra).

20. Evolutie 3 – constitutionalisering – Een belangrijke evolutie in het privaatrecht is tot slot ook de zogenaamde constitutionalisering ervan.10 Daarmee wordt voornamelijk de toenemende penetratie van de (publiekrechtelijke) grondrechten bedoeld, met het grondwettelijk gelijkheidsbeginsel (art. 10-11 Gw.) op kop. Deze evolutie relativeert (verder) het onderscheid tussen het publiekrecht en het privaatrecht. Het is belangrijk om in te zien dat, hoewel in deze cursus de principes van het Belgische privaatrecht worden toegelicht, dit rechtsdomein (zoals overigens alle rechtsgebieden) in interactie staat met andere nationale rechtsdomeinen enerzijds en supranationale niveaus anderzijds (Europees, internationaal).

21. Hercodificatie? – Sinds enkele jaren gaan er (opnieuw) stemmen op om na te denken over een hercodificatie van het Burgerlijk Wetboek.

Zo kunnen sommige van de bepalingen ervan enkel maar worden begrepen in samenhang met uitgebreide rechtspraak (bv. art. 1382 BW), onder meer omdat bij stilzitten van de wetgever de rechtspraak de rechtsontwikkeling (mee) heeft gestuurd. Bovendien heeft voornamelijk de vermaatschappelijking van het privaatrecht, met onder meer een toenemend aantal bijzondere wetten, ertoe geleid dat het privaatrecht is versnipperd.

Een hercodificatie zou het Burgerlijk Wetboek zijn centrale plaats in het privaatrecht kunnen teruggeven. Zeer recent werden belangrijke delen van het familiaal vermogensrecht hervormd. Daarnaast zijn er ook reeds ontwerpen opgemaakt voor het verbintenissenrecht, het bewijsrecht, het goederenrecht en het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht. Hiermee wordt getracht het Belgische privaatrecht te moderniseren (i.e. aan te passen aan de huidige maatschappelijke context en opvattingen), waarbij samenhangende wetgeving zo veel mogelijk wordt samengebracht, belangrijke rechtspraak in het wetboek wordt opgenomen en discussies worden beslecht. Als uitgangspunt wordt voortgebouwd op de principes van het huidige burgerlijk recht.

10

Zie meer uitgebreid: W. van Gerven en S. Lierman, Algemeen deel 40 jaar later in Beginselen van Belgisch Privaatrecht, I, Antwerpen, Standaard, 2010.

Intersentia

13

DEEL II BASISCONCEPTEN ENÂ -BEGINSELEN

HOOFDSTUK 1 HET RECHTSSUBJECT EN DE VER MOGENSLEER 22. Plan – We gaan hierna eerst in op het begrip ‘rechtssubject’ of ‘persoon’ en op de soorten personen. Bij deze bespreking gaan we ook in op de vermogensleer.

Daarna bespreken we het begin en het einde van de persoon. Vervolgens komt doorheen de staat en de bekwaamheid de juridische persoonlijkheid van iedere persoon aan bod.

AFDELING 1. WIE IS EEN R ECHTSSUBJECT? 23. Rechtssubject – soorten – Een rechtssubject of een persoon (of een rechtspersoon sensu lato) is degene voor wie de rechtsnorm gevolgen teweegbrengt of degene aan wie het objectieve recht mogelijke rechten en verplichtingen toekent.

De persoon is met andere woorden de drager of de titularis van rechten en verplichtingen.

Er zijn twee soorten rechtssubjecten, namelijk de fysieke persoon of de natuurlijke persoon en de rechtspersoon (sensu stricto).

24. Rechtspersoonlijkheid en vermogen – De rechtspersoonlijkheid of de juridische persoonlijkheid is het geheel van rechten en verplichtingen van een persoon. Deze juridische persoonlijkheid wordt uitgedrukt in enerzijds de staat en anderzijds de bekwaamheid van de persoon.

Het vermogen is het geheel van patrimoniale (of in geld waardeerbare) rechten (activa) en verplichtingen (passiva).

A.

DE NATUUR LIJK E PERSOON (EN DE VER MOGENSLEER)

1.

Wie is een natuurlijke persoon?

25. De mens – De mens, alleen de mens en elke mens, is een natuurlijke persoon.

Intersentia

17

Deel II. Basisconcepten en -beginselen

Alleen de mens is een natuurlijke persoon. Hierop bestaan geen uitzonderingen: de slavernij (strijdig met art. 4 EVRM) en de burgerlijke dood (art. 18 Gw.) zijn afgeschaft.

Onder meer dieren en planten zijn geen personen. Zij genieten wel een bepaalde bescherming (bv. op grond van de regels inzake dierenwelzijn of inzake natuurbescherming), maar hebben geen verplichtingen.

Elke mens is een natuurlijke persoon. Alle mensen zijn bovendien in principe in gelijke mate persoon, en dus in dezelfde mate drager van rechten en verplichtingen.

Dat is alleen anders indien een persoon – om welke reden dan ook – (gedeeltelijk) rechtsonbekwaam is verklaard door de wet (infra).

2.

Vermogensleer

26. Link persoon en vermogen – principes vermogensleer – Iedere mens is een persoon en is als persoon drager van rechten en verplichtingen. De patrimoniale rechten en verplichtingen vormen het vermogen van een persoon.

De vermogensleer verbindt de persoon en het vermogen en kent vier principes: 1. elke persoon heeft een vermogen (principe 1); 2. alleen een persoon kan een vermogen hebben (principe 2); 3. een vermogen bestaat zolang de persoon bestaat (principe 3); 4. elke persoon heeft slechts één vermogen (principe 4).

27. Principes 1 en 2 – De eerste twee principes van de vermogensleer volgen uit de begrippen ‘persoon’ en ‘vermogen’ zelf.

Aangezien een persoon een drager van rechten en verplichtingen is en de vermogensrechtelijke rechten en verplichtingen het vermogen vormen, heeft elke persoon een vermogen (principe 1). Dit geldt zelfs wanneer een persoon meer verplichtingen (passiva) dan rechten (activa) heeft. Het juridische begrip ‘vermogen’ onderscheidt zich dus van het begrip ‘vermogen’ in het courante taalgebruik en staat niet gelijk met ‘rijkdom’. Ook wie enkel schulden heeft, heeft een vermogen, namelijk een deficitair vermogen (of een negatief vermogen).

Aangezien alleen personen (en bv. niet dieren of planten) drager zijn van rechten en verplichtingen, hebben alleen personen een vermogen (principe 2).

28. Principe 3 – “vermogen zolang persoon” – Volgens het derde principe wordt het bestaan van het vermogen bepaald door het bestaan van de persoon die er titularis van is. Ook dit derde principe is een logisch gevolg van de klassieke verbondenheid tussen de persoon en zijn vermogen.

Uit het derde principe volgt dat het vermogen in zijn geheel onoverdraagbaar is. Weliswaar kan een persoon beschikken over individuele bestanddelen van zijn vermogen (en zelfs over alle bestanddelen die hij op een gegeven ogenblik heeft), maar een persoon kan niet zijn integrale vermogen overdragen.

18

Intersentia

Hoofdstuk 1. Het rechtssubject en de vermogensleer

Een algemene overdracht van het vermogen is bij een natuurlijke persoon enkel mogelijk bij overlijden (overgang mortis causa). De rechtsopvolgers van een persoon zetten immers diens persoon voort en verkrijgen op grond van het erfrecht diens rechten en verplichtingen (infra). Bij een rechtspersoon is er sprake van een algemene overgang in geval van fusie of splitsing (art. 682, 3° W.Venn.) en bij inbreng van een algemeenheid of bedrijfstak (art. 763 W.Venn.) (infra).

29. Principe 4 – “één en ondeelbaar vermogen” – Het vierde principe is dat van de eenheid en de ondeelbaarheid van het vermogen. Elke persoon heeft in beginsel slechts één vermogen. De klassieke reden hiervoor is dat de persoon zelf ondeelbaar is, zodat ook een vermogenssplitsing in principe niet mogelijk is.

Het principe van de eenheid en de ondeelbaarheid van het vermogen is onder meer vervat in de artikelen 7 en 8 Hyp.W. Uit deze bepalingen volgt dat een schuldenaar met al zijn goederen instaat voor alle verplichtingen. Met andere woorden: een schuldenaar staat met zijn integrale activa in voor alle passiva.

Betaalt een schuldenaar niet11, dan kan zijn schuldeiser uitwinnen op de totaliteit van het vermogen van de schuldenaar (over de executiemogelijkheden: infra).

Het gehele vermogen is het gemeenschappelijk onderpand van alle schuldeisers.

Op dit principe dat het volledige vermogen van de schuldenaar het onderpand uitmaakt van de schuldeiser, kunnen uitzonderingen bestaan.

Zo bevat het Gerechtelijk Wetboek een lijst van onbeslagbare goederen (art. 1408 e.v. Ger.W.).12 Dit zijn goederen die door de schuldeiser niet in beslag kunnen worden genomen en die – op deze wijze – zorgen voor een minimaal menswaardig bestaan. Sinds 2007 is er ook een mogelijkheid voor een zelfstandige om een verklaring af te leggen en te laten overschrijven op het bevoegde kantoor van de Algemene Administratie van de Patrimoniumdocumentatie als gevolg waarvan diens zakelijke rechten op de gezinswoning onbeslagbaar zijn.13 Ook op het principe dat het vermogen van een persoon ondeelbaar is, kunnen uitzonderingen bestaan.

Deze uitzonderingen moeten telkens een wettelijke grondslag hebben. Het Hof van Cassatie besliste immers in zijn arrest van 27 januari 2011 dat er – bij gebrek aan wettelijke grondslag – geen uitzonderingen kunnen bestaan. Enkele voorbeelden: – zo bevat de Hypotheekwet (als reactie op het hiervoor vermelde andersluidende cassatiearrest) een uitzondering, namelijk de kwaliteitsrekening voor notarissen, advocaten, gerechtsdeurwaarders en vastgoedmakelaars (art. 8/1 Hyp.W.).

11 12 13

Betalen moet ruim worden begrepen in de betekenis van presteren. Het gaat niet noodzakelijk om het betalen van een geldsom.

De goederen van de overheid zijn maar in beperkte mate vatbaar voor beslag: art. 1412bis Ger.W. Art. 72 e.v. wet 25 april 2007 houdende diverse bepalingen (IV), BS 8 mei 2007.

Intersentia

19

Deel II. Basisconcepten en -beginselen

Een voorbeeld van een kwaliteitsrekening is de derdenrekening van een advocaat, waarop gelden binnenkomen die bestemd zijn voor cliënten; – ook naar aanleiding van het overlijden van een persoon kan er een afgescheiden nalatenschapsboedel ontstaan.

Ten eerste kan een erfgenaam een nalatenschap aanvaarden onder voorrecht van boedelbeschrijving. Op deze wijze verhindert de erfgenaam dat hij met zijn eigen vermogen moet instaan voor de schulden van een nalatenschap. Hij is slechts gehouden tot de schulden van de nalatenschap ten belope van datgene wat hij uit de nalatenschap verkrijgt (art. 802 BW).

Ten tweede kunnen de schuldeisers van de nalatenschap de afscheiding van de nalatenschapsgoederen van het vermogen (en in het bijzonder de schulden) van de erfgenaam eisen. Zo vermijden de schuldeisers van de nalatenschap dat zij in samenloop komen met de schuldeisers van de erfgenaam en hun positie op deze wijze zou worden aangetast (art. 878 BW).

Een ‘sluipweg’ om de ondeelbaarheid van het vermogen te omzeilen is de oprichting van een rechtspersoon (infra). Als rechtssubject heeft ook een rechtspersoon immers een eigen vermogen, onderscheiden van het vermogen van de oprichters en/of leden. Strikt genomen is dit nochtans geen uitzondering op de vermogensleer, maar slechts een toepassing ervan. Er wordt geen vermogen afgesplitst van een persoon, er wordt gewoon een persoon mét eigen vermogen gecreëerd.

30. Juridische algemeenheid – Een vermogen is een juridische algemeenheid.

Een juridische algemeenheid wordt juridisch als zodanig, als eenheid/geheel, in rechte erkend, ongeacht de actuele samenstelling.

Deze erkenning als geheel ontbreekt bij de feitelijke algemeenheid, zoals bijvoorbeeld een bibliotheek of een collectie munten.

31. Dynamisch karakter – Uit het karakter van juridische algemeenheid volgt het dynamische karakter van het vermogen. De samenstelling van het vermogen fluctueert: sommige bestanddelen verlaten het vermogen, andere komen erbij.

Een schuldeiser moet deze fluctuaties in beginsel dulden.

32. Zakelijke subrogatie – De wisselende samenstelling van het vermogen leidt ertoe dat goederen in het vermogen komen en de plaats innemen van goederen die het vermogen verlaten. Dit heet zaakvervanging of zakelijke subrogatie.14 Hebben goederen (waarop een zakelijk recht rust) een bepaalde bestemming of juridische functie, dan nemen de vervangende goederen, onder voorwaarden, die bestemming of juridische functie in het vermogen over.

14

20

Infra Deel III, Hoofdstuk 2, Afdeling 2.

Intersentia

Hoofdstuk 1. Het rechtssubject en de vermogensleer

Het typevoorbeeld hiervan is artikel 10 Hyp.W. Deze bepaling schrijft voor dat de rechten van de bevoorrechte of hypothecaire schuldeisers in geval van beschadiging door brand overgaan op de vergoeding verschuldigd door de brandverzekeraar.

B.

DE R ECHTSPERSOON (VS. FEITELIJKE VER ENIGING)

33. Waarom rechtspersoon? – De mens leeft niet enkel voor zichzelf, maar betracht samenwerking/groepering met anderen om private, commerciële of morele redenen. In nogal wat gevallen is het wenselijk dat die groepering als entiteit/geheel wordt erkend in rechte. De wet laat onder voorwaarden toe die entiteit als persoon of rechtssubject te beschouwen.

34. Definitie – Een rechtspersoon is hetzij een groepering van rechtssubjecten die, hetzij een voor een bepaald doel afgescheiden vermogen dat, in een gegeven rechtssysteem, ten aanzien van het recht behandeld wordt als een zelfstandige eenheid, die als zodanig subject van rechten en plichten kan zijn en een eigen vermogen kan hebben, als uitsluitend of preferentieel executieobject voor zijn schuldeisers, en daarom door het positieve recht als een persoon gedacht, genoemd en behandeld wordt.

Deze definitie bevat vier belangrijke elementen. Een rechtspersoon is: – hetzij een groepering van rechtssubjecten, hetzij een afgezonderd vermogen (kenmerk 1), – dat als een eenheid met een eigen vermogen wordt behandeld (kenmerk 2), – dat het uitsluitend of preferentieel executieobject van zijn schuldeisers uitmaakt (kenmerk 3) en – fungeert in een gegeven rechtssysteem (kenmerk 4).

35. Kenmerk 1 – groepering van rechtssubjecten of afgezonderd vermogen – Een rechtspersoon is een groepering van verschillende rechtssubjecten (natuurlijke personen of rechtspersonen) of is een afgezonderd vermogen.

Is de rechtspersoon een groepering van personen, dan is er bijvoorbeeld sprake van een rechtspersoon van publiekrecht, of bij de privaatrechtelijke rechtspersonen van een vereniging of van een vennootschap. Een voorbeeld van het afgezonderd vermogen is de stichting (stichting van openbaar nut of private stichting).

Ook een eenpersoons-bvba (art. 211 W.Venn.) is eigenlijk een afgezonderd vermogen, aangezien deze door slechts één persoon wordt opgericht, die dus eigenlijk een vermogen afzondert binnen zijn eigen vermogen.

36. Kenmerk 2 – zelfstandige eenheid met eigen vermogen – De rechtspersoon is een rechtssubject of persoon die, bij wijze van juridische fictie, naar het beeld

Intersentia

21

Deel II. Basisconcepten en -beginselen

van de mens is geschapen. Als rechtssubject beschikt de rechtspersoon over een eigen vermogen, met eigen rechten en verplichtingen.

Deze rechtspersoonlijkheid of deze erkenning als entiteit met een eigen vermogen onderscheidt de rechtspersoon van de feitelijke vereniging.

Een feitelijke vereniging is een vereniging die in rechte niet als entiteit wordt erkend. Zij is geen rechtssubject. Het recht kent de vereniging als zodanig niet, enkel de individuele leden. Een feitelijke vereniging heeft als zodanig geen eigen vermogen, subjectieve rechten enz. De vereniging kan dan evenmin partij zijn bij een rechtshandeling. In zulke gevallen zullen rechtshandelingen door één of meer individuele leden moeten worden uitgevoerd. Die leden zijn dan partij bij de rechtshandelingen en staan met hun eigen vermogen in voor de eventuele verbintenissen.

37. Kenmerk 3 – uitsluitend of preferentieel executieobject voor schuldeisers – De rechtspersoon heeft een eigen vermogen. Net zoals het vermogen van de natuurlijke persoon vormt dit vermogen van de rechtspersoon het executieobject of het onderpand van de schuldeisers van de vennootschap. Een schuldeiser van de vennootschap kan met andere woorden zijn schuld laten betalen met alle goederen van de vennootschap.

Is de rechtspersoon een rechtspersoon met een beperkte aansprakelijkheid (bv. bvba en nv), dan is het verhaalsobject van de schuldeisers van de rechtspersoon beperkt tot het vermogen van de rechtspersoon. Zij kunnen zich niet verhalen op het vermogen van de aandeelhouders, de vennoten of de leden. Het vermogen van de rechtspersoon is in deze gevallen het uitsluitende executieobject voor de schuldeisers van de rechtspersoon.

In andere gevallen kunnen de schuldeisers van de rechtspersoon zich ook verhalen op het vermogen van de aandeelhouders, de vennoten of de leden. De rechtspersoon is dan een rechtspersoon met een onbeperkte aansprakelijkheid (bv. vennootschap onder firma (vof)). Een schuldeiser van de rechtspersoon heeft met andere woorden twee executieobjecten: het vermogen van de rechtspersoon en het vermogen van de aandeelhouders. Omgekeerd hebben de privéschuldeisers van de aandeelhouders slechts één executieobject, namelijk het vermogen van de aandeelhouder. Zij kunnen zich niet verhalen op het vermogen van de rechtspersoon, dat met andere woorden het preferentiële executieobject blijft voor de schuldeisers van de rechtspersoon.

38. Kenmerk 4 – in een gegeven rechtssysteem – Anders dan een natuurlijke persoon, bestaat een rechtspersoon enkel onder de voorwaarden van de wet. Er is steeds een wettelijke grondslag vereist om de rechtspersoon rechtspersoonlijkheid te verschaffen.

Natuurlijke personen kunnen niet naar eigen inzichten rechtspersonen doen ontstaan; zij kunnen dit enkel doen in de gevallen en onder de voorwaarden die de wet bepaalt. Dit is het wettelijkheids- of legaliteitsbeginsel.

22

Intersentia

Hoofdstuk 1. Het rechtssubject en de vermogensleer

39. Soorten rechtspersonen – Rechtspersonen kennen verschillende verschijningsvormen. Men onderscheidt om te beginnen rechtspersonen van publiekrecht van privaatrechtelijke rechtspersonen.

Rechtspersonen van publiekrecht zijn door de overheid opgerichte rechtspersonen met het oog op publieke dienstverlening (federale Staat, gemeenschappen en gewesten, provincies, gemeenten, OCMW’s …).

Privaatrechtelijke rechtspersonen zijn daarentegen opgericht op privaat initiatief. We onderscheiden de verenigingen van de vennootschappen.

Een vereniging is een privaatrechtelijke rechtspersoon met een niet-lucratief of een niet-winstgevend doel. De belangrijkste verschijningsvorm van de verenigingen zijn de verenigingen zonder winstoogmerk (‘vzw’). Vzw’s zijn onderworpen aan de Vzw-wet van 27 juni 1921, zoals nadien gewijzigd. Een vzw telt geen vennoten, maar leden. Bij de stichtingen onderscheidt men stichtingen van openbaar nut van de private stichtingen. Stichtingen van openbaar nut zijn stichtingen die een afgescheiden vermogen bestemmen voor de verwezenlijking van een werk van fi lantropische, levensbeschouwelijke, religieuze, wetenschappelijke, artistieke, pedagogische of culturele aard. Een private stichting is een afgescheiden vermogen dat wordt aangewend voor de verwezenlijking van een bepaald privaat belangeloos doel, zoals het behoud van een familiekasteel of de verzorging van een gehandicapt kind. De private stichting heeft geen leden, maar wel (minimaal drie) bestuurders.

Vennootschappen streven – anders dan verenigingen – wel winst na. Zij hebben een winstoogmerk of een lucratief doel. Sommige vennootschappen kennen een beperkte aansprakelijkheid, andere een onbeperkte aansprakelijkheid (supra).

AFDELING 2. BEGIN EN EINDE VAN HET R ECHTSSUBJECT A.

NATUUR LIJKE PERSOON

40. Principe – Bij de natuurlijke persoon wordt de duur van de juridische persoonlijkheid bepaald door de duur van het menselijk leven. Dat betekent dat een natuurlijke persoon rechtspersoonlijkheid verwerft bij de geboorte en rechtspersoonlijkheid heeft tot aan het overlijden.

1.

Begin

41. Regel en nuances – De rechtspersoonlijkheid van de mens ontstaat in beginsel bij zijn geboorte.

Dit uitgangspunt moet echter op twee wijzen worden genuanceerd.

Intersentia

23

Deel II. Basisconcepten en -beginselen

42. Nuance 1 – levend en levensvatbaar – Ten eerste volstaat de geboorte op zich niet. Het kind moet ook levend en levensvatbaar worden geboren. Een doodgeboren kind heeft bijgevolg geen rechtspersoonlijkheid, wat echter niet noodzakelijk betekent dat dit kind geen rechten heeft (bv. tegen het gebruik van het menselijk lichaamsmateriaal voor wetenschappelijk onderzoek).

Dat het kind levend moet zijn, impliceert dat het kind minstens heel kort heeft geleefd. Meer omstreden is wat levensvatbaarheid betekent. Soms wordt deze levensvatbaarheid soepel geïnterpreteerd als ‘vatbaar voor leven’. Het loutere feit dat het kind levend is geboren, impliceert dan meteen ook dat het kind vatbaar was voor leven. Anderen leggen strengere eisen op. Een kind is dan pas levensvatbaar indien het alle levensorganen heeft die een onafhankelijk bestaan mogelijk maken.

43. Nuance 2 – rechten vanaf de verwekking (‘infans conceptus’) – Bovendien is een kind vanaf het ogenblik van de verwekking reeds titularis van rechten (geen verplichtingen), op voorwaarde echter dat het verwekte kind later levend en levensvatbaar wordt geboren.

Volgens het Latijnse adagium “Infans conceptus pro nato habetur, quoties de commodo ejus agitur” wordt een verwekt kind behandeld als een geboren kind telkens dat kind daar belang bij heeft (en op voorwaarde dat het later levend en levensvatbaar wordt geboren).

De gelijkstelling met een geboren kind geldt uitsluitend wanneer het kind daar een voordeel uit zou halen, niet wanneer dit het kind tot nadeel zou strekken. Het biedt geen grondslag voor verplichtingen.

Zo kan een verwekt kind reeds erkend worden (art. 328, § 3 BW), erven (art. 725 BW) of bij schenking of legaat verkrijgen (art. 906 BW) en kan het reeds aanspraak maken op een schadevergoeding (bv. bij medische aansprakelijkheid).

Het verwekte kind heeft ook al recht op bescherming, bijvoorbeeld tegen vruchtafdrijving.

Het is – zeker post factum – niet eenvoudig om het moment van verwekking vast te stellen. De wetgever voorziet echter in een vermoeden van verwekking in het tijdvak tussen 300ste en 180ste dag vóór de geboorte (art. 326 BW).

Dit vermoeden is echter weerlegbaar: wie daar belang bij heeft, kan trachten het tegenbewijs te leveren. Zo kan een derde bewijzen dat het kind op een bepaald ogenblik in het wettelijke tijdvak nog niet was verwekt of kan het kind trachten het bewijs te leveren dat het buiten dit tijdvak zou zijn verwekt.

2.

Einde

44. Regel: (natuurlijke) dood – De juridische persoonlijkheid van een natuurlijke persoon eindigt in de regel bij zijn overlijden.

Daarmee wordt bedoeld de natuurlijke dood. De burgerlijke dood is immers afgeschaft (art. 18 Gw.). Ons recht bevat geen criteria om te bepalen wanneer 24

Intersentia

Hoofdstuk 1. Het rechtssubject en de vermogensleer

iemand is overleden. Relevant is het ogenblik waarop een geneesheer vaststelt dat de vitale functies volledig en onomkeerbaar zijn uitgevallen, niet het ogenblik waarop een persoon klinisch is overleden. Dit is een feitenkwestie.

45. Met natuurlijk overlijden gelijkgesteld – Het overlijden wordt doorgaans vastgesteld door een geneesheer, die een overlijdensattest opstelt, dat vervolgens wordt voorgelegd aan de ambtenaar van de burgerlijke stand, die daarvan een akte van overlijden opmaakt. In bepaalde gevallen kan het overlijden echter niet worden vastgesteld omdat de persoon is verdwenen.

Een persoon is afwezig wanneer hij gedurende een bepaalde tijd spoorloos is, niets meer van zich laat horen en het daardoor onbekend is of hij nog in leven is (art. 112 e.v. BW). Na verloop van een bepaalde tijd kan de familierechtbank een verklaring van afwezigheid van deze persoon uitspreken (art. 118 BW).

Deze verklaring van afwezigheid staat gelijk met het natuurlijk overlijden van deze persoon en heeft dezelfde gevolgen als een natuurlijk overlijden. De verklaring krijgt uitwerking op de datum van de overschrijving van de in kracht van gewijsde gegane beslissing in de registers van de burgerlijke stand van de laatste woonplaats in België15 van de afwezige (art. 121, § 1 BW16). Op dat ogenblik valt bijvoorbeeld de nalatenschap open.

Het overlijden kan daarnaast ook gerechtelijk worden verklaard in geval van vermissing (art. 126 e.v. BW). Daarvan is sprake wanneer een persoon is verdwenen in levensbedreigende omstandigheden die zijn overlijden zeker maken, maar zonder dat het lichaam wordt gevonden of kan wordt geïdentificeerd.

De in kracht van gewijsde gegane rechterlijke beslissing die het overlijden gerechtelijk vaststelt, geldt als akte van de burgerlijke stand en heeft uitwerking vanaf de datum van het overlijden dat erin wordt verklaard (art. 133, lid 2 BW17).

46. Uitzondering – Ook hier bestaan enkele uitzonderingen op de regel, in welk geval de fysieke persoon ondanks zijn overlijden nog als rechtssubject wordt beschouwd. Zo kan een ondernemer tot zes (6) maanden na zijn overlijden failliet worden verklaard (art. XX.99 WER) of kan de adoptieprocedure na het overlijden van de adoptant worden voortgezet (art. 1231-20 Ger.W.).

47. Gevolgen overlijden – De vermogensrechtelijke gevolgen van de beëindiging van de juridische persoonlijkheid van een fysieke persoon worden beheerst door het erfrecht. (Bestanddelen van) het vermogen (zullen) zal overgaan op 15 16 17

Heeft de afwezige nooit een woonplaats in België gehad, dan zal de overschrijving gebeuren in Brussel. Art. 121, § 1 in fine BW. Vanaf 1 januari 2019 wordt van het in kracht van gewijsde gegane vonnis een akte van afwezigheid opgemaakt, die uitwerking krijgt vanaf de opmaak.

Vanaf 1 januari 2019 wordt van het in kracht van gewijsde gegane vonnis een akte van overlijden opgemaakt.

Intersentia

25

Deel II. Basisconcepten en -beginselen

andere (levende) personen/erfgenamen die zijn aangewezen door de wet of door de overledene zelf (in het bijzonder via testament of via een erfovereenkomst). Op die manier wordt vermeden dat het vermogen van de overleden persoon onbeheerd en zonder eigenaar zou achterblijven (infra).

B.

R ECHTSPERSOON

1.

Begin

48. Legaliteitsbeginsel – Aangezien een rechtspersoon een rechtssubject is dat door de fictie van de wet wordt gecreëerd, moet de rechtspersoon enkel worden opgericht onder de voorwaarden die door de wet worden bepaald. Zo moet aan een aantal grondvoorwaarden worden voldaan en zijn een aantal vormvoorwaarden voorgeschreven. Voor vennootschappen met beperkte aansprakelijkheid zijn de vereisten strenger, bijvoorbeeld met betrekking tot het minimumkapitaal, dan voor vennootschappen met een onbeperkte aansprakelijkheid.

49. Ontstaan – In de regel ontstaat een rechtspersoon vanaf de neerlegging van een uittreksel van de oprichtingsakte op de griffie van de ondernemingsrechtbank (art. 2 en 68 W.Venn.). De stichting van openbaar nut verkrijgt slechts rechtspersoonlijkheid op de dag van het koninklijk besluit waarbij de stichting wordt erkend.

50. Tegenwerpbaarheid aan derden – Tegenover derden is meer vereist om het bestaan van de rechtspersoon tegen te kunnen werpen. Het bestaan van de rechtspersoon is aan derden slechts tegenwerpbaar vanaf de publicatie in het Belgisch Staatsblad van een uittreksel van de oprichtingsakte. Deze publiciteit strekt ertoe deze derden te waarschuwen en te informeren (zij moeten weten of er sprake is van rechtspersoonlijkheid, of er slechts beperkte aansprakelijkheid is enz.) (zie art. 76 W.Venn. en art. 26novies, § 3 Vzw-wet).

Dit is het publiciteitsbeginsel (zie ook infra over de tegenwerpbaarheid van een rechtshandeling aan derden).

2.

Einde

51. Ontbinding – Rechtspersonen overlijden niet. Zij zijn in beginsel opgericht voor onbepaalde duur. Een rechtspersoon eindigt indien hij vrijwillig of gerechtelijk wordt ontbonden.

Na ontbinding wordt het vermogen van de rechtspersoon in principe vereffend.

26

Intersentia

Hoofdstuk 1. Het rechtssubject en de vermogensleer

AFDELING 3. STAAT EN BEKWAAMHEID VAN HET R ECHTSSUBJECT A.

STAAT VAN DE PERSOON

1.

Algemeen

52. Staat – begrip – De staat van een persoon is het geheel van hoedanigheden of kenmerken die het mogelijk maken een persoon te situeren in een staat/ maatschappij, in een familie en gezin en als individu, en iedere persoon van ieder ander individu te onderscheiden.

De staat bepaalt met andere woorden de rechtstoestand of de rechtspositie van een persoon als enkeling, in de maatschappij en in een familie.

53. Staat natuurlijke persoon – De staat van de natuurlijke persoon valt uiteen in drie componenten, zijnde de staat in: – de maatschappij (status civitatis): bijvoorbeeld nationaliteit (Belg, vreemdeling of staatloze); – de familie (status familiae): bijvoorbeeld is een persoon gehuwd, wettelijk samenwonend18, uit de echt gescheiden, weduwe of weduwnaar?; is men ouder van een kind of kind van een ouder?; – als individu: is een persoon meerderjarig of minderjarig?; is een persoon geestesziek? Soms worden hier ook naam, geslacht en woonplaats vermeld. Dat is betwist. Sommige auteurs stellen immers dat naam, woonplaats en geslacht louter de identiteit van een persoon bepalen en niet diens rechtstoestand.

Elke persoon heeft een staat vanaf het ogenblik van de geboorte. Deze staat kan tijdens het leven wijzigen, bijvoorbeeld wanneer een persoon meerderjarig wordt, trouwt of handelingsonbekwaam wordt.

54. Staat rechtspersoon – bijzonderheden – Ook een rechtspersoon heeft een staat. Door zijn aard, en in het bijzonder door het gebrek aan fysiek bestaan,

18

Het Hof van Cassatie heeft in een arrest van 17 januari 2013 (AR C.11.0363.F, www.juridat.be) beslist dat de wettelijke samenwoning (althans in zijn versie anno 2000) niet onder de staat van de persoon valt. Dit arrest wordt door gezaghebbende rechtsleer bekritiseerd. Minstens na 2000 zou de wettelijke samenwoning onder de staat van een persoon moeten worden gerekend (bv. de annotatie van F. Swennen onder voormeld arrest, RW 2013-14, 904 e.v.). Zie in dit verband ook GwH 7 november 2013 (nr. 151/2013, www.const-court.be), waarin wordt overwogen dat hoewel de wetgever aan de wettelijke samenwoning een gevolg heeft willen toekennen op het vlak van erfopvolging, hij de erfrechtelijke gevolgen van het huwelijk en van het contract van wettelijke samenwoning niet heeft willen gelijkschakelen opdat iedereen vrij en zoals hij dat wil zou kunnen kiezen hoe hij zijn gezinsleven organiseert, maar ook omdat die twee samenlevingsvormen verschillende juridische gevolgen met zich meebrengen.

Intersentia

27

Deel II. Basisconcepten en -beginselen

heeft deze staat bijzondere kenmerken die afwijken van de componenten van de natuurlijke persoon.

Anders dan de natuurlijke persoon heeft de rechtspersoon uiteraard geen status familiae. De rechtspersoon heeft daarentegen wel een nationaliteit of een nationaal statuut, maar het is omstreden of deze nationaliteit behoort tot de staat van de rechtspersoon (i.e. de wet krachtens welke de rechtspersoon gesticht is (bv. vennootschap naar Belgisch recht, Frans recht …)). Een rechtspersoon heeft verder ook een woonplaats (maatschappelijke zetel) en een naam, maar het is betwist of deze elementen behoren tot de staat van de rechtspersoon dan wel enkel zijn identiteit bepalen.

55. Kenbaarheid – Informatie over de staat van de (natuurlijke) persoon is in de regel opgenomen in akten en registers van de burgerlijke stand. De staat van de rechtspersoon wordt bekendgemaakt in (de bijlagen bij) het Belgisch Staatsblad (supra).

2.

Kenmerken

56. Openbare orde – De staat van de persoon interesseert de hele maatschappij en raakt aldus de openbare orde (infra).

57. Kenmerken van de staat – Uit het openbareordekarakter vloeien bepaalde kenmerken voort van de staat van de persoon. Hij is: – bij wet opgelegd; – onbeschikbaar: de staat van de persoon is niet in de handel. De staat van de persoon is onttrokken aan de wilsautonomie: personen kunnen er geen regelingen over treffen. Schuldeisers kunnen er geen beslag op leggen.

Dit betekent echter niet dat de staat van de persoon onwijzigbaar zou zijn.

Integendeel, de staat van de persoon kan worden gewijzigd, zij het mits naleving van de wettelijke regels, bijvoorbeeld door in het huwelijk te treden; – onverjaarbaar: met uitzondering van de meerderjarigheid, verandert de staat van de persoon als zodanig niet door het verloop van tijd (noch bevrijdende, noch verkrijgende verjaring – over deze begrippen: infra). Men kan geen staat verkrijgen (verkrijgende verjaring) noch verliezen (bevrijdende verjaring) door een bepaalde (zelfs lange) tijd bepaalde rechten al dan niet uit te oefenen.

Bijvoorbeeld: wie gedurende lange tijd samenwoont, is daarom nog niet gehuwd; wie gehuwd is, maar niet meer samenwoont met de echtgenoot, is daarom nog niet uit de echt gescheiden.

B.

BEKWAAMHEID VAN DE PERSOON

58. (On)bekwaamheid – definitie en onderscheid – Onbekwaamheid is de juridische techniek tot belemmering van de totstandkoming van een rechtshande28

Intersentia

Hoofdstuk 1. Het rechtssubject en de vermogensleer

ling, doordat op grond van een specifieke eigenschap van het rechtssubject hem hetzij het titularisschap van bepaalde rechten (rechtsonbekwaamheid), hetzij de persoonlijke uitoefening van de rechten waarvan hij titularis is (handelingsonbekwaamheid), wordt ontzegd.

De rechts(on)bekwaamheid of genots(on)bekwaamheid doelt op de (on) mogelijkheid voor een persoon om drager te zijn van rechten; de handelings(on) bekwaamheid op de (on)mogelijkheid om zelf en zelfstandig een recht uit te oefenen.

Deze handelings(on)bekwaamheid verschilt van de handelings(on)bevoegdheid, die niet doelt op de eigen bescherming, maar is opgelegd in het licht van de bescherming van de wederpartij of van een derde persoon. Zo worden echtgenoten bijvoorbeeld tegenover elkaar beschermd doordat de ene niet zonder instemming of medewerking van de andere bepaalde rechtshandelingen mag stellen (o.a. art. 215 BW).

59. Principe – Als basisprincipe geldt dat de bekwaamheid de regel is en de onbekwaamheid de (restrictief te interpreteren) uitzondering (art. 1123 BW). Dit uitgangspunt spoort met het autonomiebeginsel dat het burgerlijk recht kenmerkt (supra).

Dit principe geldt voor alle rechtssubjecten, dus zowel voor de natuurlijke personen als voor de rechtspersonen. Door de belangrijke verschillen tussen de natuurlijke persoon en de rechtspersoon is de concrete invulling van de verschillende vormen van bekwaamheid nochtans verschillend. Zij komen hierna ook afzonderlijk aan bod.

60. Openbare orde – De organisatie van de onbekwaamheid is bovendien van openbare orde, waarmee wordt bedoeld dat de onbekwaamheid enkel kan voortvloeien uit de wet. Noch de rechter, noch de partijen kunnen buiten de toepassingsvoorwaarden van de wet tot een onbekwaamheid besluiten. Een rechter kan geen onbekwaamheid uitspreken indien niet aan alle wettelijke toepassingsvoorwaarden is voldaan; partijen kunnen niet afspreken dat bepaalde onbekwaamheden, bijvoorbeeld de minderjarigheid, langer zouden duren.

1.

Natuurlijke persoon

a.

Rechtsbekwaamheid

61. Principe – Als uitgangspunt hebben alle fysieke personen een gelijke volledige rechtsbekwaamheid (art. 8 BW).19 Deze principiële gelijkheid werd neergelegd in het gelijkheidsbeginsel in de Grondwet (art. 10 en 11 Gw.) en in supranationale normen (bv. art. 14 EVRM).

19

Vanaf 1 januari 2019 wordt dit artikel 4 BW.

Intersentia

29

Deel II. Basisconcepten en -beginselen

62. Uitzonderingen – geen algemene rechtsonbekwaamheid – Niemand is volledig rechtsonbekwaam (meer). De slavernij (strijdig met art. 4 EVRM) en de burgerlijke dood (art. 18 Grondwet) zijn afgeschaft. Een volledige rechtsonbekwaamheid zou overigens indruisen tegen de essentie van het rechtssubject.

63. Uitzonderingen – gedeeltelijke rechtsonbekwaamheid – Er bestaan wel bepaalde gevallen van gedeeltelijke rechtsonbekwaamheid.

De belangrijkste categorieën zijn: – de vreemdelingen (niet-Belgen): zij genieten in beginsel alle burgerlijke rechten, behoudens in de door de wet bepaalde uitzonderingsgevallen. Indien de vreemdeling een verblijfsvergunning heeft en is ingeschreven in het bevolkingsregister, heeft hij in de regel alle burgerlijke rechten (art. 7 en 11 BW20).

Vreemdelingen hebben in de regel geen politieke rechten, tenzij de wet hen die toekent (bv. stemrecht, bekleden openbare ambten) (art. 8 Gw.); – bepaalde strafrechtelijk veroordeelden kunnen als bijkomende straf ontzet worden uit bepaalde politieke en/of burgerlijke rechten (bv. recht om eretekens te dragen of een adellijke titel te voeren, of recht om te getuigen in rechte) (art. 31-33 Sw.); – specifieke rechtsonbekwaamheden met betrekking tot bepaalde rechten krachtens de wet of op grond van een rechterlijke beslissing.

Voorbeelden van specifieke wettelijke rechtsonbekwaamheden zijn: • rechtsonbekwaamheid om met bepaalde personen te huwen op grond van de huwelijksbeletselen (art. 161-163 BW); • rechtsonbekwaamheid voor een voogd, een bewindvoerder of een dokter om – onder bepaalde voorwaarden – een schenking of een legaat te ontvangen van de pupil, de onder bewind gestelde of de patiënt (art. 907, 908 en 909 BW); • rechtsonbekwaamheid van echtgenoten om aan elkaar te verkopen (behoudens in de door de wet genoemde gevallen) (thans opgeheven art. 1595 BW).

Voorbeelden van specifieke rechtsonbekwaamheden op basis van een beslissing van de rechter zijn: • onwaardigheid om te erven na bepaalde strafrechtelijk beteugelbare gedragingen (art. 725 BW); • vervallenverklaring van het recht te sturen (art. 28 Wegverkeerswet).

64. Sanctie – De miskenning van een rechtsonbekwaamheid kent als civielrechtelijke21 sanctie in de regel een absolute nietigheid van de rechtshandeling. Toch is dat niet steeds zo. De miskenning van artikel 1595 BW leidde bijvoorbeeld tot relatieve nietigheid in het voordeel van de echtgenoten zelf en van de schuldeisers van de verkoper. (Over het verschil tussen absolute en relatieve vernietigbaarheid: infra.)

20 21

30

Vanaf 1 januari 2019 wordt dit art. 3 en 5 BW. Uitzonderlijk is in een strafsanctie voorzien, bv. bij miskenning van een uitgesproken verval van het recht om een auto te besturen.

Intersentia

Hoofdstuk 1. Het rechtssubject en de vermogensleer

b.

Handelingsbekwaamheid

65. Principe – Ook inzake handelingsbekwaamheid geldt de bekwaamheid als regel, de onbekwaamheid als uitzondering (art. 1123 BW). Met andere woorden, iedereen is bekwaam om zelf en zelfstandig zijn rechten en plichten uit te oefenen.

Dit is enkel anders indien en in de mate dat de wet tot handelingsonbekwaamheid beslist.

66. Wie is handelingsonbekwaam? – Op de principiële handelingsbekwaamheid bestaan uitzonderingen. Men moet immers meerderjarig en gezond van geest zijn om ten volle handelingsbekwaam te zijn. In het algemeen zijn er twee categorieën handelingsonbekwamen: de minderjarigen en de te beschermen meerderjarigen (hoofdzakelijk geesteszwakken en verkwisters).

Minderjarigen worden beschermd omdat zij aanvankelijk over onvoldoende wilsvermogen beschikken om rechtshandelingen te stellen en nadien onvoldoende ervaren zijn. Geesteszwakken worden beschermd omdat zij – tijdelijk of blijvend – over onvoldoende wilsvermogen beschikken.

67. Sanctie – De miskenning van een handelingsonbekwaamheid wordt civielrechtelijk in de regel gesanctioneerd door de relatieve vernietigbaarheid van de rechtshandeling.

68. Link met rechts(on)bekwaamheid – Handelingsbekwaamheid is slechts aan de orde in geval van rechtsbekwaamheid. De vraag of een rechtssubject bepaalde rechten zelf en zelfstandig kan uitvoeren, is maar aan de orde wanneer dit rechtssubject in ieder geval titularis is van deze rechten. Handelingsbekwaamheid veronderstelt met andere woorden rechtsbekwaamheid.

Omgekeerd geldt dat (vanzelfsprekend) niet. Rechtsbekwaamheid veronderstelt geen handelingsbekwaamheid.

Handelingsonbekwaamheid tast de principiële rechtsbekwaamheid niet aan.

Het enkele feit dat een persoon handelingsonbekwaam is verklaard, betekent nog niet dat hij ook rechten of verplichtingen is verloren.

Toch kan handelingsonbekwaamheid leiden tot een de facto rechtsonbekwaamheid. Dit geldt in het bijzonder voor de hoogstpersoonlijke rechtshandelingen die niet voor vertegenwoordiging vatbaar zijn, zoals bijvoorbeeld de opmaak van een testament. De handelingsonbekwaamheid zorgt ervoor dat de beschermde persoon niet zelf kan optreden; het hoogstpersoonlijke karakter van de rechtshandeling dat ook de vertegenwoordiger niet kan optreden. De handelingsonbekwaamheid heeft dan tot gevolg dat niemand de hoogstpersoonlijke rechtshandeling kan stellen en er de facto een rechtsonbekwaamheid voorligt.

Intersentia

31

Deel II. Basisconcepten en -beginselen

i.

Organisatie van de handelingsonbekwaamheid

69. Twee facetten – Handelingsonbekwaamheid is de onmogelijkheid om de rechten waarvan men titularis is, zelf en zelfstandig uit te oefenen. Deze handelingsonbekwaamheid heeft twee aspecten.

In de eerste plaats heeft zij tot gevolg dat de onbekwame bepaalde rechtshandelingen niet zelf en zelfstandig mag stellen. Doet hij dat toch, dan zijn die rechtshandelingen vatbaar voor vernietiging (infra).

Het tweede aspect betreft de wijze waarop de handelingsonbekwaamheid wordt opgevangen. Handelingsonbekwaamheid heeft immers tot gevolg dat een bewind wordt ingesteld, dit wil zeggen dat een derde wordt aangesteld om de rechten, waarvan de beschermde persoon houder is, (mee) uit te oefenen. Bewind kan dus algemeen worden omschreven als de door de wet, een rechterlijke beslissing of een rechtshandeling aan een persoon (de bewindvoerder) gedelegeerde bevoegdheid om het onder bewind gestelde vermogen geheel of gedeeltelijk te beheren wanneer de vermogenstitularis dat zelf niet mag, kan of wil.22 70. Algemene vs. gedeeltelijke handelingsonbekwaamheid – Dit verschil heeft betrekking op de omvang van de handelingsonbekwaamheid. Met andere woorden: voor welke rechtshandelingen geldt de handelingsonbekwaamheid?

Een algemene handelingsonbekwaamheid is een handelingsonbekwaamheid die – behoudens uitzondering – geldt voor alle rechten en verplichtingen. Zo is een niet-ontvoogde minderjarige in beginsel algemeen handelingsonbekwaam (art. 388 BW).

Gedeeltelijke handelingsonbekwaamheid impliceert dat de handelingsonbekwame enkel voor bepaalde rechtshandelingen onbekwaam is verklaard; voor de overige rechtshandelingen blijft hij handelingsbekwaam. Zo kan een ontvoogde minderjarige23 bepaalde rechtshandelingen zelf en zelfstandig stellen (art. 481 e.v.

BW). De gedeeltelijke handelingsonbekwaamheid is ook de regel bij de bescherming van meerderjarige personen (infra).

71. Volledige vs. beperkte handelingsonbekwaamheid – Dit verschil heeft betrekking op de omvang van het bewind en de mate waarin de handelingsonbekwame zelf nog kan of mag handelen. Het bewind kan de handelingsonbekwaamheid immers op twee manieren opvangen: via een vertegenwoordigingssysteem ofwel via een bijstandssysteem (zie recent voor een definitie van bijstand en vertegenwoordiging: art. 491 BW).

22 23

32

W. van Gerven, Bewindsbevoegdheid, Brussel, 1962.

Een minderjarige wordt ontvoogd door het huwelijk (art. 476 BW). Onder bepaalde voorwaarden kan een minderjarige vanaf de leeft ijd van 15 jaar eveneens worden ontvoogd door de familierechtbank (art. 477-478 BW).

Intersentia

Hoofdstuk 1. Het rechtssubject en de vermogensleer

Bij volledige handelingsonbekwaamheid wordt een vertegenwoordigingsbewind opgelegd: de aangeduide vertegenwoordiger treedt op in naam en voor rekening van de vertegenwoordigde. De beschermde persoon zelf komt niet tussen. In bepaalde gevallen heeft de vertegenwoordiger eerst toestemming (‘machtiging’) nodig van de rechter alvorens de rechtshandeling kan worden verricht (art. 378 en 410 BW; art. 499/7 BW). Daarvan is onder meer sprake bij (niet-ontvoogde) minderjarigen en de beschermde personen in de zin van artikel 492/1 BW die onder vertegenwoordiging zijn geplaatst.

Bij een beperkte handelingsonbekwaamheid wordt een bijstandsbewind ingesteld. Dit impliceert dat er een curator wordt aangesteld die de handelingsonbekwame bijstaat bij het verrichten van (bepaalde) rechtshandelingen. Zij treden dan voor bepaalde rechtshandelingen samen op. Bijvoorbeeld: een ontvoogde minderjarige mag enkel een onroerende rechtsvordering instellen met bijstand van zijn curator (art. 482 BW). Een alternatieve vorm van een beperkte handelingsonbekwaamheid bestaat erin dat een beschermde persoon wel alleen mag optreden, maar voor bepaalde rechtshandelingen de voorafgaande toestemming of machtiging nodig heeft van een door de wet aangeduide persoon (vaak de rechter). Zo mag een ontvoogde minderjarige bijvoorbeeld slechts een lening afsluiten na voorafgaande machtiging van de rechtbank (art. 483 BW).

Krijgt hij die machtiging, dan treedt de ontvoogde minderjarige zelf en zelfstandig op. ii.

Uniform rechterlijk beschermingsstatuut voor meerderjarige te beschermen personen

72. Wet 17 maart 2013 – Bij wet van 17 maart 2013 tot hervorming van de regelingen inzake de onbekwaamheid en tot instelling van een nieuwe beschermingsstatus die strookt met de menselijke waardigheid24,25 werd de regeling van de meerderjarige te beschermen personen grondig hervormd.

Met meerderjarige te beschermen personen zijn bedoeld enerzijds de personen die wegens hun gezondheidstoestand geheel of gedeeltelijk, zij het tijdelijk, niet in staat zijn zonder bijstand of andere beschermingsmaatregel hun belangen van vermogensrechtelijke of niet-vermogensrechtelijke aard zelf behoorlijk waar te nemen en anderzijds de personen die zich in een staat van verkwisting bevinden (art. 488/1 en 488/2 BW).

24 25

BS 14 juni 2013.

Aan deze wet werden, nog voor de inwerkingtreding ervan, reparaties aangebracht door volgende wetten: – wet 25 april 2014 houdende diverse bepalingen betreffende Justitie, BS 14 mei 2014; – wet 8 mei 2014 houdende wijziging en coördinatie van diverse wetten inzake Justitie (I), BS 14 mei 2014; – wet 12 mei 2014 houdende wijziging en coördinatie van diverse wetten inzake Justitie (II), BS 19 mei 2014.

Intersentia

33

Deel II. Basisconcepten en -beginselen

De wet van 17 maart 2013 schaft de verschillende, vroeger bestaande onbekwaamheidsstatuten voor meerderjarige handelingsonbekwamen af (o.a. verlengde minderjarigheid, gerechtelijke onbekwaamverklaring, voorlopig bewind, plaatsing onder gerechtelijke raadsman) en vervangt deze door slechts één rechterlijk beschermingsstatuut voor meerderjarige te beschermen personen: het rechterlijk bewind. Dat beschermingsstatuut is dan wel uiterst flexibel en dient in ieder concreet geval op maat van de te beschermen persoon worden gemaakt.26 Het rechterlijk beschermingsstatuut is niet langer beperkt tot de goederen van de te beschermen persoon, maar kan het ook betrekking hebben op de persoon van de meerderjarige.

73. “Meerderjarige” – Het nieuwe beschermingsstatuut is bedoeld voor meerderjarige personen. Voor minderjarigen gelden de regels inzake de minderjarigheid.

Wel bepaalt artikel 488/1, lid 2 BW dat de rechterlijke bescherming kan worden aangevraagd voor een minderjarige vanaf de volle leeftijd van zeventien jaar, indien vaststaat dat die bij zijn meerderjarigheid in de zonet omschreven toestand zal verkeren (art. 488/1, lid 2 BW). De bescherming treedt dan in werking op de dag van de meerderjarigheid. Op deze wijze voorkomt men dat er een tussenperiode van handelingsbekwaamheid ontstaat, met alle mogelijke nefaste gevolgen van dien.

Op deze nuance na wordt er dus een strikt onderscheid ingevoerd tussen minderjarigen en handelingsonbekwame meerderjarigen.

74. Noodzakelijkheid en subsidiariteit – Onder invloed van de internationale normen, regels en beginselen inzake de bescherming van gehandicapte personen heeft de wetgever veel aandacht besteed aan de principes van noodzakelijkheid, de subsidiariteit en de proportionaliteit.

Om te beginnen zal er slechts een rechterlijk bewind worden ingesteld wanneer de te beschermen persoon zijn handelingsonbekwaamheid niet zelf heeft opgevangen door een zogenaamde buitengerechtelijke volmacht (noodzakelijkheid).

Deze buitengerechtelijke volmacht primeert op de rechterlijke bescherming.

Bijgevolg wordt er slechts een rechterlijke bescherming georganiseerd indien er geen buitengerechtelijke bescherming bestaat of indien deze buitengerechtelijke bescherming niet volstaat voor de bescherming.

Wordt er een rechterlijke bescherming georganiseerd, dan moet die zo veel mogelijk de handelingsbekwaamheid van de beschermde persoon intact laten (subsidiariteit). Enkel voor datgene waartoe hij niet meer in staat is, moet in een beschermingsmaatregel worden voorzien. De rechter moet zeer terughoudend te werk gaan; overkill is uit den boze. Ook voor de beschermde persoon staat het principe voorop dat bekwaamheid de regel is en handelingsonbekwaamheid de uitzondering.

26

34

Daarnaast kent het Belgische recht sedert de wet van 17 maart 2013 een buitengerechtelijk bewind.

Intersentia

Hoofdstuk 1. Het rechtssubject en de vermogensleer

Dit impliceert dat de vrederechter die zich over de handelingsonbekwaamheid buigt, in de beschikking moet aangeven voor welke rechtshandelingen (met betrekking tot de persoon van de beschermde persoon en/of met betrekking tot zijn goederen) de beschermde persoon zijn handelingsbekwaamheid verliest (art. 492/1 BW). Voor rechtshandelingen die niet in die lijst voorkomen, blijft de beschermde persoon handelingsbekwaam (art. 492/1, § 1, lid 2 en § 2, lid 2 BW).

Dit impliceert eveneens dat de vrederechter bij voorkeur moet grijpen naar een beperkte handelingsonbekwaamheid (via een bijstandsbewind) eerder dan naar een volledige handelingsonbekwaamheid (via een vertegenwoordigingsbewind). Enkel wanneer bijstand niet volstaat, kan de vrederechter overstappen naar vertegenwoordiging (art. 492/2 BW).

75. Bijstand en vertegenwoordiging – De nieuwe wet voorziet in een uitgebreide regeling van zowel het bijstandsbewind als het vertegenwoordigingsbewind en bepaalt bovendien dat dit zo veel mogelijk op maat van de beschermde persoon moet worden gemaakt.

In geval van bijstand geldt als algemene leidraad dat de bewindvoerder vooraf schriftelijk toestemming moet verlenen voor de door de beschermde persoon gestelde rechtshandeling. Voor bepaalde, belangrijke rechtshandelingen moet de bewindvoerder mee ondertekenen (art. 498/1 BW).

Is een vertegenwoordigingsbewind ingesteld, dan treedt de bewindvoerder op in naam en voor rekening van de beschermde persoon. Voor bepaalde rechtshandelingen heeft de bewindvoerder echter vooraf een machtiging van de vrederechter nodig (art. 499/7 BW).

76. Hoogstpersoonlijke rechtshandelingen – Bepaalde rechtshandelingen zijn bovendien hoogstpersoonlijke rechtshandelingen en zijn niet vatbaar voor bijstand of vertegenwoordiging (art. 497/2 BW). Het betreft bijvoorbeeld het toestemmen in een huwelijk of het instellen van een vordering tot echtscheiding (met betrekking tot de persoon) of het opmaken van een testament (met betrekking tot de goederen).

Is de beschermde persoon voor deze rechtshandelingen handelingsonbekwaam verklaard, dan heeft dit meteen de facto zijn rechtsonbekwaamheid voor deze handelingen tot gevolg. Hij kan immers niet zelf optreden, maar er is evenmin iemand die dat in zijn plaats kan doen. Zijn rechtsbekwaamheid met betrekking tot deze rechtshandelingen is bijgevolg volledig uitgehold. Deze rechtshandelingen zijn immers volstrekt onmogelijk geworden.

2.

Rechtspersoon

77. Algemeen principe – Net zoals voor natuurlijke personen, geldt ook voor de rechtspersonen dat zij principieel rechts- en handelingsbekwaam zijn.

Intersentia

35

Deel II. Basisconcepten en -beginselen

Uit de eigenheid van de rechtspersoon, die eigenlijk een fictie van de wet is, volgen nochtans een aantal uitzonderingen en beperkingen. a.

Rechtsbekwaamheid

78. Principe – Het Burgerlijk Wetboek zelf werkt de figuur van de rechtspersoon niet uit. Het Hof van Cassatie heeft echter bevestigd dat de rechtspersoon, gecreëerd naar het beeld van de natuurlijke persoon, in beginsel volledig rechtsbekwaam is.

79. Beperkingen – algemeen – Toch bestaan op die principiële rechtsbekwaamheid van de rechtspersoon beperkingen. Deze beperkingen kunnen worden opgedeeld in drie categorieën: – uit de aard van de rechtspersoon; – uit de wet; – uit het doel van de rechtspersoon.

80. Beperking 1 – uit de aard – Een rechtspersoon is geen persoon van vlees en bloed, maar is een creatie van de wet. Uit deze fictieve aard van de rechtspersoon volgen evidente beperkingen op de rechtsbekwaamheid: een rechtspersoon heeft geen familierechten (bv. recht om te huwen, om te scheiden, om een kind te erkennen enz.) en evenmin politieke rechten (bv. stemrecht).

81. Beperking 2 – uit de wet – De wetgever was aanvankelijk zeer bevreesd voor rechtspersonen. Precies omdat rechtspersonen niet overlijden, is er immers een risico dat rechtspersonen te eeuwigen dage vermogen verwerven en door een cumulatie van vermogen macht zouden opbouwen. Dit is de zogenaamde vrees voor de dode hand. Daarom bevat de Vzw-wet bijvoorbeeld een verplichting voor de vzw om een (administratieve) machtiging van de minister van Justitie te verkrijgen om een schenking te aanvaarden (art. 16 Vzw-wet; vergelijk ook art. 910 BW) en bestonden er vroeger ook beperkingen op de mogelijkheden voor een vzw om onroerend goed te houden.

Omdat de vrees voor de dode hand minder belangrijk wordt, verdwijnen deze beperkingen langzaam.

82. Beperking 3 – uit het doel – Een laatste beperking houdt verband met het maatschappelijk doel van de rechtspersoon. Als zodanig is het bestaan van een rechtspersoon slechts te rechtvaardigen binnen de perken van zijn doel. Dit is het specialiteitsbeginsel: een rechtspersoon is slechts titularis van de rechten en plichten die nodig zijn om het doel van de rechtspersoon te bereiken.

Het doel van een rechtspersoon wordt op twee manieren bepaald: door de wet (wettelijke specialiteit) enerzijds en door de oprichter(s) zelf (statutaire specialiteit) anderzijds.

36

Intersentia

Hoofdstuk 1. Het rechtssubject en de vermogensleer

De rechtspersoon kan verscheidene vormen aannemen (infra). De keuze voor een specifieke vorm heeft rechtstreekse repercussies op de rechtsbekwaamheid van de rechtspersoon in kwestie. Kiest men voor een vzw, dan mag deze vzw geen winstoogmerk beogen (art. 1 Vzw-wet). Kiest men voor een rechtspersoon die wel winst nastreeft, dan kan deze rechtspersoon geen giften doen (art. 1 W.Venn.).

De rechtsbekwaamheid van de rechtspersoon wordt daarnaast ook beperkt door zijn statutaire specialiteit. De oprichters richten een rechtspersoon op en hebben daarbij een bepaald maatschappelijk doel voor ogen. Dit doel wordt vastgelegd in de statuten van de (privaatrechtelijke) rechtspersoon. De keuze gebeurt door de oprichters (in de oprichtingsakte of in een latere statutenwijziging), maar moet vervolgens gerespecteerd worden. Bijvoorbeeld: als het statutaire doel de verkoop van rookwaren is, dan mag de rechtspersoon geen containertransport exploiteren zonder voorafgaande statutenwijziging.

Voor publiekrechtelijke rechtspersonen blijken de specialiteit en rechtsbekwaamheid in principe uit de wet.

83. Sanctie – doeloverschrijding – De sanctie van de miskenning van het doel van de rechtspersoon verschilt naargelang het wettelijke dan wel het statutaire doel is overschreden.

Bij een overschrijding van het wettelijke doel is de gestelde rechtshandeling absoluut vernietigbaar.

Bij de overschrijding van het statutaire doel werd vroeger ook besloten tot de vernietiging van de gestelde rechtshandeling. In een oud(er) arrest besliste het Hof van Cassatie echter dat de statutaire specialiteit eerder verband houdt met de vertegenwoordigingsbevoegdheid van de rechtspersoon dan met de rechtsbekwaamheid ervan.27 Het gevolg daarvan is dat de rechtshandeling die het statutaire doel overschrijdt, vatbaar is voor bevestiging en dat de vennootschap verbonden kan zijn op grond van schijnvertegenwoordiging. De sanctie situeert zich aldus veeleer op het niveau van de tegenwerpbaarheid in plaats van dat van de geldigheid.

Niettemin blijft het specialiteitsbeginsel een belangrijk risico voor derden die handelen met een rechtspersoon. Een rechtshandeling gesteld buiten de grenzen van de statutaire specialiteit is immers in beginsel vernietigbaar. Derden zouden bijgevolg de specialiteit van de rechtspersoon vooraf moeten kennen om te kunnen beoordelen of de rechtspersoon rechtsbekwaam is om bepaalde rechtshandelingen te stellen. Omdat derden te informeren over deze statutaire specialiteit, wordt voorzien in een publiciteitsverplichting (publiciteitsbeginsel – supra).

Derden die met een rechtspersoon contracteren, moeten zich vooraf informeren over de specialiteit en dus de rechtsbekwaamheid van de rechtspersoon.

Handelt de rechtspersoon buiten zijn statutaire specialiteit, dan is de rechtshandeling vernietigbaar. Het vennootschapsrecht voorziet echter in een afwijking op deze regel voor de nv, de bvba en de cvba. Handelt een persoon met deze ven27

Cass. 31 mei 1957, Pas. 1957, I, 1176, concl. Procureur-generaal R. Hayoit de Termicourt.

Intersentia

37

Deel II. Basisconcepten en -beginselen

nootschappen, dan is de vennootschap door de rechtshandeling gebonden, zelfs wanneer deze rechtshandeling buiten de statutaire specialiteit van de vennootschap ligt. Dit is enkel anders wanneer de derde op de hoogte was of moest zijn van de statutaire specialiteit (art. 526 W.Venn., art. 257-258 W.Venn. resp. art. 407 W.Venn.). Eenzelfde verzachting geldt voor de vzw (art. 13 en 13bis Vzw-wet). b.

Handelingsbekwaamheid

84. Orgaantheorie – Een rechtspersoon is een juridische creatie, die niet fysiek bestaat. Een rechtspersoon kan bijgevolg niet handelen; daarvoor is een natuurlijke persoon vereist.

Op grond van de zogenaamde orgaantheorie aanvaardt men dat de natuurlijke personen die optreden en de rechten van de rechtspersoon uitoefenen (de organen van de rechtspersoon), met de rechtspersoon worden vereenzelvigd en geïdentificeerd, althans voor zover ze binnen hun bevoegdheid handelen. Alle handelingen van deze natuurlijke personen (bv. een bestuurder) die binnen de perken van hun bevoegdheid zijn gesteld, gelden als handelingen van de rechtspersoon zélf. Bijgevolg is de natuurlijke persoon in principe niet zelf verbonden als hij bijvoorbeeld een contract sluit.

Het is belangrijk om steeds te onderzoeken of het orgaan is opgetreden als orgaan (en dus de rechtspersoon verbindt), dan wel dat het in eigen naam is opgetreden.

38

Intersentia