Oiartzungo hizkera erabiltzeko gida

TTUR-TTUR Euskaltzaleon Bilguneko Oiartzuarren Baitan egitasmoak Oiartzungo Udalaren babesarekin sortutako lana.

Lehen argitaraldia: Oiartzunen, 2022ko abenduaren 3an

Argitaratzailea: Oiartzungo Udala

Egilea: Itsaso Aldai Landa

Aholkulariak: Agustin Mendizabal Iturria, Ainhoa Fraile Ugalde, Aintzane Toledo Lardi, Aitziber Arnaiz Garmendia, Elixabete Perez Gaztelu, Idoia Fraile Ugalde, Josu Delgado Rozas, Koldo Zuazo Zelaieta, Maider Lekuona Azpiazu, Maite Lakar Iraizoz, Xabier Artiagoitia Beaskoetxea

Laguntzaileak: Mattin Kazabon Cousillas eta Paula Laita Pallarés

Zuzenketak: Arkaitz Goikoetxea Arriola

Diseinua eta maketazioa: DIXIDU Diseinu Grafikoa

Inprimategia: Orvy Inprimategi Grafikoa (Hernani)

ISBN: 978-84-88917-52-2

Lege Gordailua: D 01313-2022

Oiartzungo hizkera erabiltzeko gida

Aurkibidea

AURKIBIDEA

Hitzaurrea

HITZAURREA

HEMEN GAUDE

Hizkuntza aizkora bat da. Edo, metafora moderno-hedonistagoa erabilita, lur orotako bizikleta elektriko bat. Txirringa horren gainean, malda zorrotzak aisa igoko ditugu eta aldapa malkartsuak jaitsiko, hiri arteko bide luzeak korrituko ditugu eta etxe-bueltan ibiliko gara, bidegorrian paseatuko eta mendibideetan sartuko gara.

Gugan bizi den bizikleta horren bitartez, hizkuntzaren bitartez, horiek guztiak eta gehiago fintasun handiz egingo ditugu, baldin eta ongi olioztatuta eta doituta badugu. Hori horrela ez bada, ordea, lur orotako bizikleta elektrikoa zama eta traba izan daiteke denerako eta, hortaz, tramankulu bihurtu, bide-bazterrean herdoiltzen utziko dugun traste tristea.

Euskaldunok ederki dakigu jakin, gure kasuan, nahitaezkoa zaigula bizikleta horietatik bina, gutxienez, izatea. Izan ere, sinestarazi nahi izan diguten lege natural baten gisan, gure bizikletak, euskarak, beti behar du ondoan ezinbestez ongi olioztatuta eta doituta egongo den beste handiago bat. Beharrezkotasun —inposatze— horretatik datoz euskararen gaitz guztiak, eta beharrezkotasun horrek garamatza, biziko bagara, lur orotako bizikleta elektrikoaren funtzionamenduari eta ahalari bertatik erreparatzera.

Hizkuntza nor bere buruarekin hausnarrean aritzeko tresna da, bizikleta estatikoan bezala, inora joan gabe. Hizkuntzaren bidez lagunartean ibiltzen gara, gertukoen ondora bilduta eta motorra itzalita, oharkabean ia. Lizardiren hizkuntza, era berean, noranahiko behar dugu, goiko bideetan barrena jakite-hegoek igoa. Gainera, hiriak eta herrialdeak lotzen ditu hizkuntzak, elkarrekiko hartu-eman unibertsalean. Lur orotako bizikleta elektrikoko txirrindulari ona denetan arituko da trebe eta eroso, hots, egoera bakoitzak eskatzen duen hizketa molde egokia erabiltzeko gai izango da, erregistro arruntbizitik jaso-zainduenera, ahozkoan zein idatzizkoan. Txirrindulari horiek dira hizkuntza baten hiztun osoak, eta hiztun horien kopurua —ehunekoa— eta estatusa dira edozein hizkuntzaren osasunaren neurgailurik zehatzena.

Estatusa aipatu dugula, uste dut komeni dela argitzea zertaz ari garen. Estatusa ez da soilik hiztun horiek zer maila sozio-ekonomiko daukaten, zer ikasketa egin duten, zer auzotan bizi diren. Hizkuntzari buruz ari garenez, hiztun oso horien estatusa —gizarte-balioa— zenbatekoa den jakiteko hauxe izan behar dugu kontuan: hizkuntza —gutxitua— eremu publikoan erabili nahi dutenean, horretarako modurik ba ote duten, batetik, eta erabiltzeak zer ondorio dakarren, bestetik. Hau da, euskaldun oso bat Telekomunikazioetako Goi Ingeniaria izan daiteke, euskaltzain urgazle, Mirakontxan bizi eta Real Club de Teniseko bazkide, eta haren balioa euskaldun agertzen den bakoitzean hutsaren hurrengoa izan: taberna-jatetxeetan mespretxuz erantzuten diote karta euskaraz eskatzen duenean, traumatologoak hizkuntza hegemonikoa erabiltzera derrigortzen du, alabaren entrenatzaileak ez dio ulertzen eta bizilaguna haserretzen zaio auzokideen arteko bileran euskaraz hitz egiten hasi delako. Alegia, ezinezkoa da hizkuntza baten osasuna ona izatea, beharrezkoa ez bada bere lurraldean, aukerakoa bada, markatua bada.

Azken batean, hizkuntza ordezkapena helburu, aspaldikoa dugu euskaraz aritzeko debekua han eta hemen, esparru jasoan, lehendabizi. Oiartzunen, esaterako, 1704an agindu zuten herriko haurrek euskaraz ez egiteko, ez eskolan eta ez eskolatik kanpo ere; aginduarekin batera, baliabideak ere ezarri zituzten: zigorrak, batetik, eta ikarak dakarren salatari bihurtzea, bestetik. Jakina da hizkuntza bat goi mailako funtzioetatik baztertzeak akulturazioa dakarkiela hiztun horiei luza gabe, beren buruaren gutxiespena, arroztea eta, azkenik, asimilazioa. Etxeparek berak ikusi zuen —ikusi eta egin— euskaraz inprimatzeko beharra XVI. mendean, eta horrela, eginahal batean mendez mende, bi estatu espantsionario-glotofagikoren hankapean, euskara batua sortu eta hitzartu genuen 60ko hamarkadan.

Koldo Zuazo hizkuntzalariak iraultza deitu dio estandarizazio-prozesu horri. Egungo egoeraz, berriz, hau dio: Orain ohartu gara familia eta lagunartea ezinbesteko ardatzak direla. Orain ohartu gara, hizkuntzaren transmisioa, belaunaldi batzuen eta besteen arteko hizkuntza lotura sendotzea eta estutzea, nahitaezkoa dugula.

Mikel Zalbidek, Hezkuntza Saileko Euskara Zerbitzuburu ohiak, ildo beretik jo du: Gazte euskaldunen euskara maila, oro har, ez da ona; ez ditu asebetetzen beren behar komunikatiboak. Gazte euskaldun gehienek adierazkortasun arazoak dituzte. Euskarazko gaitasun pasiboetan trebeagoak dira. Aurrera egin da erregistro jaso-formal-espositiboetan eta atzera, berriz, mintzajardunaren esparru informal, barrenkoi-intimuetan.

Euskal Herriko Ikastolen Konfederazioak kezka bera adierazi zuen 2008an: Erregistro bakarra besterik ez darabilte gazte askok eta gabezia horretatik datozke, besteak beste, euskararen kalitate eskasa eta egoera eta esparru ez formaletan erdaraz aritzea.

Iñaki Gaminde hizkuntzalariak ere honela dio: Eskolako gelatik kanpo bizitzeko behar ditugun eredu linguistiko indartsuak eman behar ditugu. Ezin eska diezaiokegu ikasle bati gelatik kanpo euskara erabil dezan, gela barruko ereduak baino ez badakizki.

Beste horrenbeste J. I. Etxezarreta Alberdik: Eta eginkizun ditugun gauza horien artean, tokian tokiko aldaerak, aldaera jasoak, erabilera eremu ez-formalean euskararen erabilera indartzeari begira baliatu beharreko erregistroak eta abarrak hezkuntza munduan bideratu ahal izateko marko bat eraikitzea dago. Izan ere, eskola zein ikastoletan askotariko erregistroak baliatzeko moduko erabileraeremuak daude, beraz, horiek kontuan, erabilera formaletan ez ezik, erabilera ez-formaletarako ere erregistro desberdinak sustatzeko, baliatzeko aukerak egon litezke.

Juan Rekalde irakasleak: Hizkuntza irakaskuntzaren helburua da komunikatzeko gaitasunak garatzea, ahozkoa zein idatzizkoa. Baina ikasleek idatzi eta irakurten daben guztia hizkuntza estandar eredukoa bada, zelan gainditu hizkuntza idatziaren formaltasun estua ahozko komunikazinoa aberasteko orduan? Eta batua-euskalki diglosian, herriko hizkereari, euskalkiari, bere lekua emon ezik, zelan garatu ahozko jarduna?

Xabier Amurizak ere eskola eta ahozkotasuna hizpide: Ahozko berbakereari eskolan leku antolatua eta sistematikoa eskeintzetik ondorio emonkorrak eta atseginak datoz maila guztietan, hizkuntzearen maila afektiboan, batez be.

Izan ere, hizkuntzaren ezagutzak ez dakar, bere horretan soilik, ez motibaziorik, ez adierazkortasunik. Ez, euskarari buruz ari bagara. Edozein hizkuntza normalizatutan, aldiz, gauzak ez dira hala, nahiz eta mundu globalizatu honetan ez-gutxitua izatea ere ez den biziraupen-berme. Hizkuntza normalizatua neutroa da, ez-markatua, normala, ez omen da inposatua hala izan arren. Hizkuntza normalizatuak lurralde bat du dagozkion komunikazio-funtzioak garatzeko eta beharrezkoa da lurralde horretan. Inork ezin du aukerakotzat hartu eta denek ikasten dute, denek ikasi nahi dute, denek dute ikasteko motibazioa eta —paradoxikoki— inori ez zaio inposatzen. Motibazio horrek —ezagutu nahiak— elikatzen du ezagutza, eta ezagutzak erabilera, eta erabilerak areagotzen du motibazioa, eta horrela, zurrunbilo kiribil batean, hiztunak zirkuitua zenbat eta gehiago ibili, orduan eta motibatuagoa, trebeagoa, malguagoa, osoagoa eta sortzaileagoa izango da. Esan bezala, hizkuntzaren osasuna determinatzen dute haren gizarte-baldintzek; euskararen premiez jardutea soziolinguistikaz jardutea da. Hiztun motibatu, trebe, malgu, oso eta sortzaileak behar ditugu, bistan da.

Asisko Urmenetak: Hizkuntza batek indar metaforikoa galtzen badu, bereak egin du. Alegia, hizkuntza bateko hiztunak beren hizkuntza imajinatu eta berregiteko gauza ez direnean, hizkuntza horrek ez du gatzik, ez piperrik. Ez du adierazkortasun handirik. Ez du libertitzeko balio. Ez du bizitzeko balio.

Jon Sarasuak ere kezka bera: Alderdi kuantitatiboei oso begira egon gara: A eredua, D eredua, euskaltegiak, orrialde kopuruak, emisio orduak… Ni une honetan gehiago kezkatzen naute elementu kualitatiboek, zer gaitasun komunikatibo duen jendeak, hizkuntzaren sormen balioa non geratzen ari zaigun, zenbateraino ari garen kultura itzuli bat egiten, %95ean itzulpena, kopia den euskal kultura batek zenbateraino motiba dezakeen.

Koldo Zuazoren hitzetan: Sortze etengabean egon behar du hizkuntzak bizirik iraungo badu, eta ez da nahikoa telebista eta Euskaltzaindia izatea sortzaile; gutariko bakoitzak izan behar du uneoro asmatzaile (…). Norbere buruarekiko ziurtasuna eta sortzeko gaitasuna dira, azken baten, hizkuntza jakitearen ezaugarria, eta ezaugarri horri “sena” deitu ohi zaio euskaraz. Sena da, beraz, hizkuntzak aurrera egiteko ezinbesteko baldintza.

Esan indarra behar dugu, horrexek zorrozten baitu aizkora eta olioztatzen eta doitzen bizikleta. Lan honek hizkuntzaren ahalmen zabala ekarri nahi du gogora eta nabarmendu larreko hizkuntzaren garrantzia, estandarra aberasten duen herri-hizkeraren iturria emari handikoa baitugu Oiartzunen oraindik ere.

Hitzaurre hau idazten bukatzen harrapatu nau Irulegiko aurkikuntzaren berriak, zoritxarreko etxe hartako babesle omen zen eskuaren zorioneko patuak. Eta han bizi zirenengan pentsatu dut, beren azken egunaren zentzuan, nola etxea erraustu izanak mezu bat utzi digun: hemen gaude, beti egon izan gara, nahiz eta, batzuetan, ez gaudela ematen duen.

Josu Delgado Rozas Hizkuntza-Normalizaziorako Zinegotzia

Sarrera

SARRERA

Hizkuntza baten historia aztertzerakoan, argi bereizi izan dira literatur hizkuntza edo hizkuntza idatzia eta ahozko hizkuntza. Dena den, munduan badira tradizio literariorik gabeko hizkuntzak, ahoz besterik igortzen ez direnak. Eta bestalde, badira hizkuntza garatuagoak, tradizio idatzi luze eta sendokoak; nahiz horien artean baden (ahozkoan) desagertu denik ere, latin klasikoa, esaterako. Erdibidean, badira hizkuntza idatzian ibilbide motz edo berri xamarra duten hizkuntzak, besteak beste, euskara. Gurean, hizkuntza idatziaren garapena arrunt berandu gertatu da Europako inguruko hizkuntza hegemonikoen eta are gutxitu batzuen aldean (katalana, galegoa, okzitaniera); ez (bakarrik) gutxietsia zelako, horren beharrik izan ez zelako baizik. Ez genuen administrazio bateraturik eta, ondorioz, ez genuen lurralde guzirako dokumentu ofizialik idatzi beharrik. Zeregin horietarako beste hizkuntza batzuez baliatzen ginen. Literatura idazteko, ordea, idazleek beren ahozko hizkeratik gertuko moldea erabili zuten: Bizkaiko maitasun poemak, Iruñean sarituriko poesiak... Bestelako kontua izan zen euskaldun guzientzat idazten zutenean, orduan hasi baitziren hizkera bateratuak bilatzen: Leizarraga, Axular (Sarako Eskola), Larramendi...

Zorionez, 1968az geroztik, euskarak badu idatzizko eredu bateratua: euskara batua. Mugarri gisa jartzeko modukoa da euskaldunon historian. Euskara esparru formaletan ere baliagarria dela frogatu da, baina ahozko hizkeran edo euskalkietan ere izan du eragina; euskalkiak bateratzen edo berdintzen ari baitira. Horregatik, hasiera batean, euskararen bateratzea euskalkien kontrako ekimen gisa hartu zen eta oraindik bada hori pentsatzen duenik. Bestalde, bada euskara zuzen bakarra euskara batua dela pentsatzen duenik ere. Batua horren berandu sortzearen ondorioa da bi aldaera horien arteko tentsioa, gizarteak hizkuntzaren bueltan dituen ideiak aldatu izanaren eraginez sortu dena.

Beraz, gure hizkuntzaren iraupenaren izenean, euskara batuaren eta euskalkien arteko zubiak eraikitzeko garaia da, baita osagarriak direla ulertzeko ere. Aldaera geografikoez1 gain, aldaera funtzionalak2 ere bereizi behar dira, horretarako, erabilera-esparruak eta komunikazio-egoerak kontuan hartzea ezinbestekoa da, euskalkiaren eta euskara batuaren artean oreka bilatuz eta euskalkitik baturako bidea jorratuz. Gida honetan, funtsean, horixe egiten saiatuko gara, Koldo Zuazo Zelaietaren (1993: 61) esanarekin bat eginda:

Uste izan dugu hizkuntza jasoa eta jantzia eraikitzeko ez zela aski apain eta ez zela aski duin geure eguneroko jardunean generabilena. “Larre” usaina zerion nonbait hizkera horri eta, itxura “nobleagoa” izango bazuen, antzinako eta urruneko hitzak beharko genituen geure idazkietan tartekatu. Zenbat eta halako ugariago eta ezezagunago erabili, orduan eta jasoago izango bide zen, gainera, gure hizkera. Usteak uste, euskara zailtzea eta hiztun arruntarengandik urruntzea izan da jokabide horrek ekarri digun “onura”. Irudi batez baliatzea zilegi bazait, benetako oreka “Txirrita” eta “Axular” uztartzean datzala esango nuke nik neuk.

1 Aldaera geografikoa hedapen geografikoa eta hizkuntza osoaren baliabideen artean aldaera horrek egiten duen aukeraketa aintzat hartzen dituena da. Euskalkiak aldaera geografikoak dira.

2 Aldaera funtzionala erabilera-esparrua eta komunikazio-egoera kontuan hartzen dituena da: solaskideen ezaugarriak eta inplikazioa, euskarria (mintzatua, idatzia, elektronikoa...), komunikazioaren xedea (informatzea, eragitea...) e.a.

Testuinguru horren baitan kokatuko genuke Oiartzungo hizkera erabiltzeko gida. Lan honen helburua Oiartzungo hizkera ez formalaren eta euskara “batu” gisa ezagutzen dugun horren erdiko bidea egitea da, tartean gertatzen diren komunikazio-egoera askotarikoak zehaztea. Azken muturrean, berritasun gisa, tokiko estandarra sortzea da helburua; oiartzuarrok erabiltzen dugun hizkeratik abiatuta, euskaraeredu estandarrera (arau eta gomendio multzoa) ailegatu arte, hizkuntza eredu landura, azken finean Bereziki, idatzian sortzen diren zalantzak eta uste okerrak argitu nahi izan ditugu eta, bide batez, irizpide orokor bat proposatu, herritarrek egoera bakoitzean zer eta nola erabili jakin dezaten. Gidarekin hasteko, Oiartzuarren Baitan3 egitasmoak bildutako materiala erabili dugu, herriko zaharren hizkera, alegia, eurak baitira herri hizkera hobekien gordetzen dutenak. Horrekin batera, Fraile ahizpek 1996an plazaratutako Oiartzungo hizkera liburua ere lagun izan dugu, abiapuntuari eusteko eta indartzeko. Bestalde, euskara batuaren arauak eta Euskaltzaindiak euskalkien erabileraren gainean eginiko adierazpenak ere kontuan izan ditugu. Eta azkenik, herriko zenbait euskalariren artean lantaldea osatu dugu, behin-behineko gidaren gainean oharrak eta zuzenketak egiteko. Gainera, gida honen erabilera bermatzeko, hezkuntza, komunikabide eta administrazioko langileen oniritzia ere jaso dugu.

Gauzak horrela, lan honek lau atal nagusi izango ditu, hasierako biak teorikoak: euskararen aldaerak (§1), Oiartzun eta bertako hizkera (§2); eta beste biak praktikoak: Oiartzungo hizkera noiz, non eta nola erabili (§3) eta Oiartzungo batua (proposamena) (§4).

Teoriaren atalean, aieka batetik, zertan ari garen jakiteko, nondik heldu garen ikusiko dugu; hau da, euskalkien datazioa egiteko eta horiek biltzeko zer-nolako ahaleginak egin diren aztertuko dugu, azalazaletik. Gero, euskararen aldaera horiek bateratzeko prozesuaren berri izango dugu, egun ezagutzen dugun euskara batura ailegatu arte. Horrekin batera, Euskaltzaindiak euskalkien erabilerari buruz eginiko adierazpenak ere ikusiko ditugu. Eta beste aiekatik, Oiartzungo euskara kokatu egingo dugu; herriak eta gizarteak jasan dituen aldaketek bertako hizkeran nolako eragina izan duten ikusiko dugu. Oiartzueraren4 ezaugarri nagusiak ere bildu ditugu, bertakoek nahiz kanpotik heldu direnek gure herriko eta inguruetako hizkeraren nondik norako nagusiak ezagut eta erabil ditzaten.

Atal praktikoan, lan honen muina topatuko dugu: Oiartzungo hizkera noiz, non eta nola erabili, hain zuzen. Horren osagarri, Oiartzungo batua proposatu dugu. Esan bezala, Oiartzungo ahozko hizkeratik abiatuta, hizkera-eredu landua sortu nahi izan dugu. Eredu hori lagunarteko girotik kanpo erabili beharrekoa da, besteak beste, hezkuntzan, komunikabideetan eta administrazioan. Irizpide zerrenda baten bidez adierazi dugu eta hori hiztegiarekin osatu dugu.

Azken atal horiek gomendioak besterik ez dira izango, izan ere, Asier Sarasuaren aholkuei segika, herri hizkerak “herrikoak” dira eta herriak adostu eta arautu behar ditu (Asier Sarasuak ahoz esana). Horregatik, elkarlanerako eta ekarpenak egiteko deia egin nahi diegu herritarrei5; ez dugu lan

3 Oiartzungo ahozko ondarea jasotzeko, gordetzeko eta, ahal den neurrian, herrira zabaltzeko 2006an sortu zen egitasmoa da. Herriko hamaika zaharren grabazioak baliatu ohi ditugu. Orain artean ahozko hizkuntzaren lanketan aritu gara, transkribaketak eginez, hiztegitxoa sortuz, eta batez ere, herritarrak bertako hizkeraz lotsa izan ez dezaten eta erabiltzera bultzatuz. Baina aurtengoan haratago joan eta idatzizkoaren lanketa jorratzen hasi gara, tokiko estandarra edo Oiartzungo batua sortu nahian.

4 Oiartzungo hizkerari oiartzuera deitzeko lizentzia hartuko dugu. Fraile ahizpek ere horrela darabilte.

5 Harremanetarako: oiartzuarrenbaitan@tturttur.eus

hau behin betikoa izaterik nahi. Baina oinarrian, egitasmo honek Oiartzungo euskarari, eta euskarari oro har, zer-nolako onura ekar diezaiokeen erakusten saiatuko gara.

Bukatzeko, argi utzi nahi genuke hainbat argitalpenez eta lanez baliatu garela gida hau egiteko, ez dugula deus ere asmatu, handik eta hemendik bildutako edukiak baitira hemen ageri diren guziak.

1.

Euskararen aldaerak

1. EUSKARAREN ALDAERAK

1.1. Euskalkiak: datazioa eta biltzeko ahaleginak

Euskalkiak aldaezinak eta aspaldikoak direla pentsa daiteke, hala uste izan baita urteetan zehar (Lakarra, 2011: 160). Horregatik, deus baino lehen, komeni da euskalkiei buruzko oinarrizko informazioa jakitea.

Euskalkiez hitz egiten dugunean, euskararen dialektoez ari gara. Dialektoak hizkuntzaren bilakabide etengabearen emaitza dira (Lakarra, 2011: 158). Hau da, etengabe aldatuz doa hizkuntza, gizartea aldatzen doan heinean hizkuntza bera ere aldatzen baitoa; eta gizarteak berak duen batasun mailaren arabera, tokirik toki era bateko edo besteko aldaketak izango dira. Gure kasuan, euskaldunon batasunak edo banaketak baldintzatuko du euskararen norabidea, eta euskalkiak sortu izanak erakusten digu euskaldunon artean nolabaiteko banaketa egon zela.

Euskarazko lehen lekukotasun idatzi luzexkak XVI. mendekoak dira eta testu batetik besterako euskarari erreparatzen badiogu, ordurako euskalkiak bazirela atzeman daiteke (Zuazo, 2014: 15). Esan dugunez, urteetan onarpen zabala izan du erromatarrak Euskal Herrira etorri aurretik euskalkiak existitzen ziren ikuspegiak. Halere, XX. mendearen bigarren erdian, hipotesi hori irauli egin zen.

Arnaut Oihenart zuberotarra izan zen euskalkiez hitz egiten lehena. Notitia utriusque Vasconiae (1638) lanean egin zuen eta bertan euskalkiak antzinako leinuekin lotu zituen: akitaniarrena, Ipar Euskal Herrian hitz egiten zena; baskoiena, Nafarroan hitz egiten zena; barduliarrena, Gipuzkoa eta Araban hitz egiten zena; eta autrigoiena, Bizkaian hitz egiten zena. Iritzi horrek luzaro iraun zuen.

Baina usteen gainetik, 1981ean euskalkien jatorriaren inguruan euskarri sendoena duen ikuspegia (zientzia ikuspegia, alegia) azaldu zuen Koldo Mitxelena Elissaltek; euskalkiak uste baino berantiarragoak direla eta Erdi Aroan sortuak direla esan zuen. Bi arrazoi argi eman zituen: batetik, latin maileguei erreparatu zien eta euskal eremu guzietan modu berean egokitu zirela ikusi zuen. Adibidez, latinetik hartu ditu euskarak barkatu, gauza, landare, luma, zeru... hitzak eta, fonetismoak fonetismo, Euskal Herri osoan horrela esaten dira. Eta bigarrenik, hizkuntza etengabe aldatzen doala jakinda eta euskalkiak beren artean hain ezberdinak ez direla ikusita, ezinezkoa da euskalkiak antzinakoak izatea (Zuazo, 2014: 37-38).

Ondorioz, euskalkien datazioa aspaldian kokatzeak ez du helduleku sendorik; Erdi Aroan sortu zirela pentsatzeak aski euskarri sendoa du. Horrekin zera erakutsi nahi dugu; bada, hain urrutikoa ez bada euskararen banaketa, euskalkietatik edaten duen euskara batuaren eta euskalkien arteko aldeak ere ez dira horren handiak izango.

Biltzeko ahalegin modernoei edo zientifikoei dagokienez, Euskal Herrian Louis-Lucien Bonaparte Bleschamp autore korsikarrak hasi zituen dialektologia ikerketak. Ez zen euskalkien jatorriaz kezkatu; bai, ordea, sailkapenaz. Euskararen eremu guzia ezagutu eta aztertu zuen bost egonalditan eta euskaldun zenbaitekin batera aritu zen lanean. 1869an plazaratu zuen sailkapen arrakastatsuan, zortzi euskalki bereizi zituen: bizkaiera, gipuzkera, Iparraldeko nafarrera, Hegoaldeko nafarrera,

MENDEBALEKOA

Sartaldeko azpieuskalkia

Sortaldeko azpieuskalkia

Sartalde eta sortaldeko azpieuskalkien tarteko hizkerak

Hizkeren arteko muga

Hizkeren tartekoak

Mendebaleko eta erdialdeko euskalkien tarteko hizkerak

ZUBEROTARRA

ERDIALDEKOA

Sartaldeko azpieuskalkia

Erdiguneko azpieuskalkia

Sartalde eta erdiguneko azpieuskalkien tarteko hizkerak

Hegoalde eta Iparraldeko hizkeren tartekoak

Sortaldeko azpieuskalkia (erdialdekoaren eta nafarraren tarteko eremua)

NAFARRA NAFAR-LAPURTARRA

Ipar-sartaldeko azpieuskalkia

Hego-sartaldeko azpieuskalkia

Erdiguneko azpieuskalkia

Sortaldeko azpieuskalkia

Burunda (mendebalekoaren erdialdekoaren eta nafarraren tarteko hizkera)

Baztan (nafarraren eta nafar-lapurtarraren tarteko hizkera)

Aezkoa (nafarraren eta nafar-lapurtarraren tarteko hizkera)

Sartaldeko azpieuskalkia

Sortaldeko azpieuskalkia

Sartalde eta sortaldeko azpieuskalkien tarteko hizkera

Kostatarra (erdialdekoaren eta nafar-lapurtarraren tarteko hizkera)

Amikuze (nafar-lapurtarraren eta zuberotarraren tarteko hizkera)

Euskararen gaur egungo bost euskalkiak erakusten dira mapa honetan: mendebalekoa (Bizkaian, Arabako iparraldean eta Gipuzkoako mendebalean mintzatua), erdialdekoa (Gipuzkoan eta Nafarroako mendebalean mintzatua), nafarra (Nafarroa gehienean mintzatua), nafar-lapurtarra (Lapurdin, Nafarroa Beherean, Zuberoako ipar-mendebalean eta Nafarroako Luzaide ibarrean mintzatua) eta zuberotarra (Zuberoan eta Bearnoko alderdi batean mintzatua).Azken hamarkadotan galdu da ekialdeko nafarra, Zaraitzu eta Erronkari ibarretan mintzo zena.

Kolore tonalitate desberdinekin euskalki horietan diren hamaika azpieuskalkiak agertzen dira: bi dira mendebalekoan, hiru erdialdekoan, bi nafar-lapurtarrean eta lau nafarrean. Oso homogeneoa da zuberotarra.

Mendebalean eta erdialdean ageri diren hizkera multzoak ere azaltzen dira: sei daude bakoitzean.

Lerroen bidez, azkenik, tarteko hizkerak erakusten dira, hau da, euskalki biren edo gehiagoren ezaugarriak aldi berean dituztenak.Nafarroako Burunda ibarrekoa da denetan bereziena: hiru euskalkiren arteko lotura egiten du.

Euskara nortasun handiko hizkuntza da, ez baita ez latindarra ez indoeuroparra, inguruko guztiak bezala. Harritzekoa da bizirik iraun izana, hizkuntza txikia delako, eta oso handiak, berriz, haren ondoko frantsesa eta gaztelania. XVIII. mendeaz gero, gainera, bi horiexek ezarri dira Frantzia eta Espainiako estatu-hizkuntza, eta guztiz baztertu dira gainerakoak:

katalana, bretoia, alemana, okzitaniera... Euskarari dagokionez, bereziki zaila izan zen 1936-39 bitarteko Espainiako Gerra Zibila eta, haren ondoren, 1975 arte iraun zuen Francoren diktadura militarra: erabat desagertzeko zorian egon zen. Hobera egin du azken hamarkadotan, nahiz eta Nafarroan eta Frantziako estatuko hiru herrialdeetan (Lapurdi, Nafarroa Beherea eta Zuberoa) oraindik ere oso egoera larrian dagoen.

Euskarak izan duen atzerakadaren lekuko, Louis-Lucien Bonaparteren mapan (1850-1870) euskarak zeuzkan mugak ere erakusten dira, eta agerian gelditzen da Araban eta Nafarroan izan duen atzerakada. Puntu bidez adierazten da eremu hori.

Euskararen eremuaren muga 1850-1870 epean (L-L Bonaparte)

Hegoalde eta Iparraldeko hizkeren arteko muga

lapurtera, ekialdeko behe-nafarrera, mendebaleko behe-nafarrera eta zuberera (Zuazo, 2014: 19-20). Hori izan zen (zehaztapenak zehaztapen) XX. mendean iraun zuen sailkapena, eta gaur egun ere maiz erabiltzen dena.

Berriagoa, 1998. urtean Koldo Zuazok ezagutarazi zuen sailkapena6 dugu. Bost euskalkitan banatu zuen euskara (2019an kaleratu zuen sailkapenaren azken berrikuspena): mendebaleko euskara, erdialdekoa, nafarra, nafar-lapurtarra eta zuberotarra. Berritasun gisa, tarteko hizkerak bereizten ditu; hau da, bi euskalkiren ezaugarriak hartzen dituzten hizkerak. Geroago ikusiko dugun moduan, tarteko hizkera da, hain zuzen ere, Oiartzungo hizkera.

1.2. Euskararen bateratzea: Euskara batua

Euskalkien berezitasuna eta aniztasuna, hizkuntzalari eta ikertzaileentzat erakargarria eta goraipatzeko modukoa izan zitekeen arren, oztopo handia zen hizkuntzaren iraupenerako. Esan bezala, euskara dialektoka garatu izanak erakusten digu garai horietan euskaldunen arteko banaketa7 egon zela. Ferdinand de Saussure (1916: 288) hizkuntzalari suitzarraren hitzetan, hizkuntzen barrenean bi indar daude: bata bateratzailea da, esan nahi genuke, hizkuntzaren batasunari eta berdintasunari eusten diona; eta bestea banatzailea, arrazoi politiko, sozioekonomiko edo kulturalak tarteko, hizkuntza zatitzen eta dialektoak sortzen dituena. Hortaz, Erdi Arotik aurrera, Euskal Herriko egoera sozialagatik hizkuntzaren indar banatzaileei bidea erraztu zitzaien, eta zaildu, aldiz, indar bateratzaileei (cf. Garabide, 2010: 18).

Egoera horretan, XVII. mendeaz geroztik, euskaldun zenbaitek euskaraz idazteko beharra sentitu zutenean, eredu bateraturik edo estandarrik ez zegoenez, banaketa horren adierazle ditugun eta literatura-euskalki gisa ezagutzen diren tokian tokiko eredu batuak sortu zituzten (garai ezberdinetan): Lapurdi kostako lapurtera klasikoa, zuberera literarioa, Beterriko gipuzkera literarioa, Markinako bizkaitarra, Añibarroren bizkaiera “batua” eta XIX. mendeko nafar-lapurtarra (cf. Zuazo, 2015; Urgell, 2018: 543-657). Halere, XVIII. mendera arte, bereziki ahozko bi euskalkik izan dute tradizio literario orokorra: Zuazoren terminologia erabiliz, nafar-lapurtarrak eta erdialdeko euskalkiak. Hori erabakigarria izan zen, gerora, euskara estandarraren oinarriak jartzerakoan (cf. Mitxelena, 1968: 203-219).

Kontuak kontu, euskararen banaketarekiko eta euskara bateratu baten beharrarekiko ardura ia euskaraz idazten hasi ziren une berean piztu zitzaien idazleei8. Kezka horrek mendeetan zehar jarraitu zuen. XX. mendearen erdialdean, hainbat euskaltzalek adierazi zutenez, gizartea garatzen ari zen abailan euskarak bere lekua lortu nahi bazuen, ezinbestekoa izango zen oinarrizko eta gutxieneko batasuna lortzea.

6 Zuazoren euskalkien sailkapena da gaur egun erabili ohi dena eta lan honetan aintzat hartu duguna. (ikus mapa).

7 Banaketa politiko eta administratiboaz ari gara hein handi batean, baina ez horretaz bakarrik, baita kulturalaz ere; gaur egun ere, euskal lurraldeak bi estatu eta hiru administraziotan banatzen dira, baina indar bateratzaileei esker, euskararen batasunak aurrera egin du.

8 Leizarraga (1571), esaterako, horren adibide argia da.

1.2.1. Euskara batuaren aurrekariak

Euskararen batasunaren alde zeudenek Euskararen Akademia sortu zuten 1918an: Euskaltzaindia. Hainbat estandarizatze prozesu edo saiakera egon ziren, baina oztopo nagusia ereduaren inguruko desadostasuna zen. Batzuek euskara giputzaren alde egin zuten, besteek euskara bizkaitarraren alde. Baziren, bestalde, gipuzkera edo euskara osotuaren aldekoak, baita “jatorrizko euskara” berreraiki behar zela esaten zutenak ere.

Zentzuzkoa zirudien R. M. Azkue Aberasturi bizkaitarrak landuriko ereduak: gipuzkera osotua9 . Euskara giputza zen batasunerako euskarririk sendoena, baina ezinbestekotzat jotzen zen gainerako euskalkiekin osatzea. Hori eginda, eredua aberatsagoa izango zen eta euskaldun guziek onartuko zuten, baina ez zuen aurrera egin, izan ere, Azkuek ez zuen bere eredua zehaztu eta, euskara giputza “osatzeko” asmoz, bakoitzak nahi zuena sartzen zuen, irizpide zehatzik gabe. Garai horretan Azkue euskaltzainburua zen eta eredu hori bideratzeko txosten bat baino gehiago egin bazen ere, berehalakoan erabaki sendorik ez hartzea hobetsi zuten euskaltzainek. Ez omen zen garaia. Euskaltzainburuak berak horrela aitortu zuen: “Nik goiztxo deritzayot ‘langue unifiée’ ortaz gure lanak asteari”. Beraz, Euskaltzaindiak bertan behera utzi zuen batasunaren egitasmoa (Zuazo, 2015); ez zen erabakirik hartu eta Espainiako Gerra Zibilak eta II. Mundu Gerrak edozein aukera berri moztu zuten (Garabide, 2010: 26-27).

1.2.2. Euskara batua

Hego Euskal Herriari dagokionez, gerraosteko diktadura militar luzeak (1939-1975) hilzorian jarri zuen euskara lehenbiziko urteetan. Gauzak horrela, euskal gizartea pizten hasi zen 1960. urtearen bueltan. Euskara zapaldua zen garaian, gure hizkuntza etxetik atera eta kaleratzeko beharra piztu zen, euskara hiritartu egin nahi zen, nolabait; eta berriro ere, ahozko esparruaz gain, idatzizko esparrua hartzeko beharra aldarrikatu zen, hainbat gertaerarengatik: garai hartan sortu ziren lehenbiziko ikastolak eta gau eskolak, adibidez. Euskaldunek alfabetatu egin nahi zuten beren burua, euskararik ez zekitenek, berriz, ikasi. Horretarako, ikasliburuak eta mota guzietako tresnak behar ziren, eta ezinbestekoa zen euskara batu eta arautu bat izatea (Zuazo, 2014: 69).

1964an, Baionako Euskal Idazkaritzaren eskutik eman ziren egun euskara batua deitzen dugun hizkera estandarra sortzeko lehenbiziko pausoak, nahiz aurreko mendeetako saiakera horietan agerturiko zenbait ezaugarri kontuan hartu. Ortografiari begiratuz, ahozko hizkuntzatik urrutien legokeen ezaugarria izanik (cf. Ulibarri, 2021), Ipar Euskal Herria izan zen aitzindari; Martin Duhalderen (1809) eta Jean-Pierre Darrigolen (1827) eskutik bost aldaketok etorri ziren: <g>a,o,u eta <gu>e,i ordez <g> soila idaztea; <c>a,o,u eta <qu>e,i baztertu eta <k> baliatzea; <ç>a,o,u eta <c>e,i bikotea beharrean <z> erabiltzea testuinguru guzietan; <y> ordez <i> idaztea; eta azkenik, <v> erabilera baztertu eta <b> baliatzea hitz eta testuinguru guzietan. Gerora etorriko dira Arana Goiri eta Azkue bera, 1896. urtean haiek ere saio bana plazaratu baitzuten ortografiaren inguruan (Garabide, 2010: 25).

9 Gipuzkera osotuaren erakustaldi praktikoa da Azkueren Ardi galdua (1918) liburua, eta, hain zuzen ere, Euskaltzaindia sortu zen urte berean idatzi zuen. Berriki, 2018an, Ana Toledo Lezetak eta Elixabete Perez Gazteluk edizio berritua plazaratu dute.

Mendearen hasierako Euskaltzaindiaren egitasmoan bezalaxe, euskara batua zein euskalkitan oinarritu izan zen eztabaida. Oraingoan, hiru aukera agertu ziren: batzuk lapurtera klasikoaren aldekoak ziren; beste batzuek euskara batua eginda zegoela esan zuten, Joanes Leizarraga Lermandak gauzatu zuela, 1571n Testamentu Berria euskaratu zuenean. Eta hirugarren aukera erdialdeko euskara mota baten aldekoa zen. Tirabirak tirabira, horixe aukeratu zuten, eta eman ziren arrazoiak, hauexek: hasteko, proposamenen artean hori besterik ez zen hizkuntza bizia; bestetik, Gipuzkoaren kokapen geografikoa zela medio, bertako euskara zen ulerterrazena gainerako euskaldunentzat; horrekin batera, euskara erabilienetakoa zen, Gipuzkoako hiriak baitziren euskaldunenak, eta eredu berria zabaltzeko bide eman zezaketen. Gainera, ikusi dugu, mendeetan atzera, ospe handiena zuen euskalkietako bat zela. Bukaerako lana idaztarauak zehaztea izan zen, eta horien artean erabaki esanguratsuenak <h> grafia erabiltzea eta bustidurak ortografikoki ez adieraztea izan ziren (Zuazo, 2015). Azkenik, 1968an Euskaltzaindiak Euskara batua sortu zuen Arantzazun.

Euskara batua da azken 50 urteetan izan den hizkuntzaren indar bateratzaile orokor nagusia. Hortaz, gure hizkuntzaren historian mugarri da. Euskara batuak aukera eman digu euskara esparru formaletan erabiltzeko, herrialde bateko eta besteko euskaldunak elkarren artean euskaraz aritzeko, eta euskaldunon batasuna ere ekarri du.

1.2.3. Euskaltzaindia euskalkien inguruan

Eta euskalkiek zer-nolako tokia dute euskara batuaren aurrean? Lehen esan bezala, uste okerra da Euskaltzaindiak euskara batuaren sorreran gaitzetsi egin zituela euskalkiak. Amakina aldiz aditu dugu euskara batuaren kontrako eta euskalkien aldeko iritziren bat, edo alderantziz. Horregatik, zalantzak eta uste okerrak argitzeko, auzi horretan Euskaltzaindiak bere jarrera agertzeko beharra ikusi zuen, eta aldarrikatu zuen euskararen batasuna euskalkien bidez eta euskalkietan barrena bilatu behar dela, eta tokian tokiko hizkerak eta euskalkiak aztertu eta landu behar direla. Horretarako, ahozkorako10 eta idatzizkorako zenbait argibide eman zituen. Idatzizkorako argibideak dira honakoak: 1979. urtean, euskalkiak erabiltzerakoan bete beharreko bi baldintza ezarri zituen: Lehenbizikoa, idatzian ortografia bakarra onartu zuen batuan nahiz euskalkietan; azken batean, euskara hizkuntza bakarra da, ez hizkuntza asko. Bigarrena, idatziz nahiz ahoz, euskararen azpiegituraren baitan ari behar da, muin horri dagozkio deklinabidea, -a itsatsia, aditz-jokoa, hitz hurrenkera eta abar. Horregatik, Euskaltzaindiak euskararen batasunerako egin dituen erabaki eta proposamenak bete behar dira euskalkietan idaztean ere.

Urte batzuk geroago, 1994an, euskalkien erabilera eguneratu eta sistematizatu beharrez, beste adierazpen bat egin zuen. Bertan, ahozkoan eta lagunarteko hizketan ohikoak diren laburtzapenak gaitzetsi zituen, baita tokian tokiko fonetismo bereziak ere. Bukatzeko, euskalkian bi forma edo gehiago erabiltzen direnean, batuarekin bat datorrena hobetsi zuen.

Euskalkia eta batua elkarrekin uztartu beharrak hainbat arazo sortzen ditu eta horri aurre egiteko konponbideak kasuan-kasuan egokitu behar zaizkio aldian aldiko komunikazio-egoerari; betiere

10 Ahozkorako argibideak EBAZ eta Ahoskerak axola du lanetan topatuko ditugu.

batasunari eutsiz eta euskal hiztunen bazterketa gutxietsiz. Egoerak lurraldearen eta euskalkien arabera ezberdinak direla kontuan hartuta, 2004ko adierazpenean euskara baturako eta euskalkietarako esparru eta joko-arau zehatzagoak ezarri zituen, euskaldunok eroso eta aisa ari gaitezen egunero euskara darabilgunean:

- Begirunea izatea. Hiztunen artean ez da bereizkeriarik egin behar beren jatorrizko hizkuntzaren ondorioz, euskalkiaren ondorioz edota zuzenean euskara batua ikasi izanaren ondorioz.

- Elkarren osagarri izatea. Euskalkietako formek berezko bide izan behar dute euskara batuko formetara ailegatzeko. Besteak beste, hiztegian, sintaxian eta esapideetan euskara batua eta euskalkiak ukipenean daude.

- Forma egokiak erabiltzea. Euskalkia erabiltzean, egoera eta eremua kontuan hartuta aukeratu behar dira formarik egokienak: eremu zabalerako, euskara batutik gertu dauden formak, eta eremu mugatuagoetan, bertakoak ere bai.

- Arauak eta gomendioak betetzea. Euskalkien erabilerari buruzko Euskaltzaindiaren arauak eta gomendioak bete beharrekoak dira; bereziki, lehenago aitatutako 1979ko bi baldintzak eta 1994ko proposamenak.

Oiartzun eta bertako hizkera

2. OIARTZUN ETA BERTAKO HIZKERA

2.1. Oiartzun

Geografikoki, Gipuzkoako ipar-ekialdean dago Oiartzun. Oiartzualdea izeneko eskualdearen barrenean. Nafarroaren eta Gipuzkoaren arteko mugako herria da; Gipuzkoako Irun, Lezo eta Errenteriarekin egiten du muga; eta Nafarroako Lesaka eta Goizuetarekin. Gipuzkoako herri handienetakoa da azalerari dagokionez (ia 60km2). Horren azalera handia izanik, zortzi auzo ditu lurraldean barreiaturik, Elizalde da herrigune nagusia. Gainerako auzoak ibarrean barrena banatuta daude: Gurutze, Ergoien, Karrika, Altzibar, Iturriotz, Ugaldetxo eta Arragua.

Sozioekonomiaren aldetik, baserri eta artzain tradizioari lotutako herria izan da historikoki; nahiz azken hamarkadetako joerak erakutsi duen industria eta, are gehiago hirugarren sektorea, direla ekonomia-jarduera nagusiak.

Sozioekonomiak demografian ere eragina izan du, 60 urtean bikoiztu egin baita biztanleria. Oiartzungo Udaleko datuetan oinarriturik, 1960an 5.346 biztanle ziren eta 2021eko Eustat-en datuei jarraiki, 10.297 biztanle ditu herriak. Haddican-ek (2005: 41) dioen bezala, etxe asko egin da azken urteotan eta horrek “kanpoko” jendea ekarri du herrira.

Fenomeno horiek, eragin zuzena izan dute bertako euskaran. Egoerari dagokionez, UEMAren arabera, Oiartzun euskararen arnasgune da, hau da, % 70etik goitik euskaraz egiteko gaitasuna du herrian; Eusko Jaurlaritzaren VI. Mapa Soziolinguistikoaren arabera, 2016an Oiartzunen biztanleriaren % 76,6 euskalduna da. Erabilera aldetik, ordea, datua bestelakoa da: 2021ean Soziolinguistika Klusterrak egindako neurketaren arabera, euskararen erabilera % 53,3koa da Oiartzungo kaleetan. Beraz, euskararen ezagutzak ez du erabilera bermatzen eta horrek kezka piztu du herriko euskaltzaleen artean. Horretara heldu da, hain justu, gida hau; izan ere, Oiartzungo hizkera erabiltzeko irizpide proposamenok euskara erabiltzeko bultzada izan daitezkeela uste dugu.

2.2. Oiartzungo hizkera

Oiartzunek Nafarroarekin eta, neurri txikiagoan, Iparraldearekin duen gertutasunak eragin nabarmena izan du herriko hizkeran (Fraile & Fraile, 1996: 11). Bereziki, Nafarroako Lesaka, Goizueta, Ituren eta Arantza herriekin zuen lotura garai batean eta hizkeran ere nabari zen. Bonapartek 1869an egindako euskalkien sailkapenean, hain zuzen, Oiartzungo euskara iparraldeko nafarreraren barrenean kokatu zuen, Gipuzkoako azpieuskalkiaren barrenean (cf. Zuazo, 2014: 20).

Halere, azken hamarkadetan, industriarako eta hirugarren sektorerako aldaketak “zartatu” egin ditu Nafarroarekiko lotura horiek eta Gipuzkoa aiekara aldatu du oiartzuarren joera. Horregatik, mende eta erdi geroago, Zuazok (2019) erdialdeko euskalkiaren sortaldeko azpieuskalkian sartu du oiartzuera; hots, erdialdekoaren eta nafarraren tarteko eremuan.

Hortik harago jota, Haddican-ek (2005: 43) bereizketa nabarmena egin zuen zaharren eta gazteen arteko euskaren artean: haren ustez, zaharrek oraindik Nafarroako kutsua gordetzen dute eta gazteenek, berriz, eskolaren, administrazioaren edota hedabideen eraginez, erdialderagoko euskara batu baten lorratza nabari dute; horregatik, herriko hizkeraren ñabardura zenbait galdu dituzte, hala nola, lexikoa, berezko formak, esapideak eta, oro har, lagunarteko erregistroa (jolasteko, haserretzeko, ligatzeko, zirikatzeko...). Gabezia horren aurrean, erdarara jotzen dute maiz.

Zaharrenak jabetzen dira oiartzuerak zer-nolako aldaketa jasan duen, baina, horren aurrean, haien euskara bigarren mailakoa dela uste dute. Begira, bestela, herriko zaharren hitzok:

Uan gaztiak beste aiyeka batea hitzeitten dute... biño guk, lehengo zaharrak lehengo zaharrea seitzen dugu... Guk zakarrago hitzeitten dugu Oiartzunen, Oiartzunguak eta Errentikuak... difentik ga. Uaiñ Oiartzunen gazte asko do Errenteiyan ta bezela ongi hitzeitten dutenak, biño gue denbuan errentiarra ta oiartzuarra izaunak izaten giñan.

(www.oiartzuarrenbaitan.eus: Joxepa Retegi Egiguren, 2016)

eztakigu,Euskara,hoixeikasinun,ikasiro,uan hortan e fallatu itten dugu.... Asko gaillendu da ta in ber du... Uain euskara bihor,klasetabaita,gukikasiezgenunzeakebadia euskarak.

Joxe(www.oiartzuarrenbaitan.eus: Luix Tapia Iparragirre, 2016)

Usteak uste, zaharrenen euskara lehen mailara ekarri nahi dugu lan honekin, haiek baitira Oiartzungo hizkera hobekien gordetzen eta erabiltzen dutenak.

Ezaugarriak

Kokapenari dagokionez, Oiartzungo hizkera tarteko hizkera dela esan dugu, hau da, bi euskalkiren artean dago eta handik eta hemendik edaten du. Horren erakusle ditugu ezaugarriok11:

2.3.1. Fonetika-fonologia

Fonetika-fonologia ahozko jardunari lotuta dago. Oiartzuarron hitzetan, Oiartzunen hitzak asko jaten ttugu; eta hori, hain zuzen, fonetismoen bidez azal daiteke. Galanki dira hitz egitean sortzen diren hots aldaketak, eta aldaketok ezberdinak izan daitezke auzotik auzora, etxetik etxera edota pertsonatik pertsonara. Horregatik, hemen ez dira den-denak azalduko, ezaugarri esanguratsuenak besterik ez baitugu erakutsiko.

• Bokal bilketak: e-z bukatzen diren hitzei -a singularra gehitzean (e > i): gaztia. o-z bukatzen diren hitzei -a singularra gehitzean (o > u): basua. e, o eta u-z bukatzen diren hitzei -ak gehitzean (e+ak > -ik, o+ak > -uk, u+ak > -uk): pobrik, egurrezkuk, otorduk.

• Epentesia. i ondoren a, e edo o gaineratzean -y- gehitu: haziya, hasiyera, kondiziyo. Hitzetik hitzerako jauzian ere bai (h ahoskatzen ez dugunez): mendiy hortan.

• Aferesia. Hitzaren hasierako e edo i bokala galtzea. Batez ere, aditzetan: kusi, torri, man.

• Sinkopa. Tarteko bokala galtzea. Oiartzunen, batez ere, aditzetan gertatzen da: kusko, torko, pasten. Bortzirietan, adibidez, sinkoparen erabilera indartsuagoa da: txokolte, holko, tximelta...

• Hiatoak murrizteko joera (b, d, g eta r kontsonanteen erorketagatik sortzen direnak ere bai): do, auruo, betzi, alletu.

• EDUKI aditzarekin (-au- > -a-): daka, dakate.

• “J”-ren [x] ahoskera: jon/jun, jakin, jan.

• Hitzetik hitzera, l, n eta r kontsonanteei z gehitzean (z > tz): torko al tza, san tzun.

• <ts> eta <tx> txistukarien bereizketa, nahiz gazteenen artean gero eta ahulagoa izan (<tx>ren alde): atsolorra, amets; Aritxulegi, txabola.

• Bustidura edo palatalizazioa. i bokalak eragindako bustidura /ll, ñ, tt/: ixillik, gaiña, a(i)tta Bada /dd/ bustiduraren adibide bakanen bat ere: bi(l)ddu, giddai

11 Oiartzuera xehetasun handiagorekin ezagutu nahi izanez gero, Fraile ahizpen Oiartzungo Hizkera (1996) liburuan ezaugarri gehiago topatuko ditugu. Bestalde, ezaugarri guziak ez dira Oiartzungo eremura mugatzen; batzuk besteak baino eremu zabalagokoak dira.

2.3.2. Azentua

Gutxi aztertu eta idatzi izan da azentuaren inguruan. Baina jakin badakigu azentuaren baitan isoglosa12 zenbait ezar litezkeela. Koldo Zuazok idatzitako Oiartzungo Hizkeraren Kokagunea (1997: 10) artikuluaren arabera, azentuak, besteak beste, singularra eta plurala bereizten ditu. Bizkaian eta Gipuzkoan, hala gertatzen den hizkeretan, azentua pluralean ezkerrerago agertzen da singularrean baino; Nafarroan, aldiz, pluralean singularrean baino eskuinalderago agertzen da. Kasu honetan, oiartzuerak Nafarroako joerarekin egiten du bat: sg. béak e eztaki/ pl. beák nahi zutena patu.

Bestalde, aferesi eta sinkoparen fenomenoek ere lotura zuzena dute azentuarekin. Horrez gain, esanahi ezberdineko hitz bikoteak bereizteko ere erabiltzen da (Mitxelena, 1961: 385), esate baterako: basúa (oihana) / básua (edalontzia).

Baina lege horiek ez dira erabat betetzen egungo oiartzueran; beste hainbat berezitasunekin gertatzen den bezala, azentua hobekien gordetzen eta erabiltzen dutenak herriko zaharrenak direlako susmoa dugu. Halere, ezaugarri horren bueltan azterketa sakonagoa egitea komeni dela uste dugu. Beraz, badugu aurreragoko lanik.

2.3.3. Morfologia

• EDUN aditzaren erroa -u-: dut, dun/k, (du)zu, dugu, (du)zute.

• IZAN aditzaren orainaldiko erroa -a-: za, ga, zazte (-e- erroa ere azaltzen da, erdialdeko euskalkiaren eraginez: zea, gea, zeate).

• IZAN aditzaren 3. pertsona singularreko erroa -e-: den, dela, zen, zela.

• Bigarren pertsona singularreko adizkietan y-: yaz, yoz, yitzen. Halere, Oiartzunen y-dun forma horiek gizonezkoekiko hikarekin lotu ohi ditugu. Emakumezkoekiko hikan ñ- dugu: ñaz, ñoz, ñitzen.

• Trinkoek iraganaldian -a- erroa hartzen dute, batez ere, ibili eta eduki aditzetan: na(b)illen ‘nenbilen’, yabillen ‘henbilen’, zabillen (eta zebillen) ‘zebilen’, za(b)iltzan (eta zebiltzan) ‘zebiltzan’ eta nakan ‘neukan’, zakan ‘zeukan’, zanakan ‘zeneukan’, zakaten ‘zeukaten’.

• JOAN aditzarekin: niju, diju, dijuzte.

• EGON aditzarekin: noz ‘nago’, dozte ‘daude’, zozten ‘zeuden’.

• Adberbio gisa, nolakotasuna adierazteko -ka atzizkia: belaunka, pirrilka, kojoka, ejuka. Baita norabidea adierazteko ere: atzeka jarri.

12 Soziolinguistikan, isoglosa dialekto baten bereizgarri lexiko, sintaktiko, morfologiko eta fonologiko konkretu batek espazioeremuan mugatzen duen lerro geografikoa da.  Dialektoak muga geografiko berdinak dituzten isoglosa sortek sortzen dituztela esan daiteke. (Gizapedia, d.g.)

• Partizipioari, gehienbat, -a gehitu, baita -ta ere (-rik gutxi): lotua, pasia, jarrita, hartuta.

• Partizipio analogikoak: izandu, eondu, bizittu.

• NOR-NORI-NORK saileko adizkietako pluralgilea -zki-, baina hitanoan -tti- ere ageri da: dizkizut, ttiñet/ttit.

• Aditz partizipioei kausa balioa edo balio puntukaria13 emateko eransten zaien -ki atzizkia: be anaia izaki, esperun eoki. Baita jakinki, aiki, ibilki ere. Aginduetan ere ageri da: sankian, karki nazu.

• Gaztelaniazko -on bukatzen diren maileguetan -oi: limoia, balkoia. Baina: kamiona.

• Geroaldiko atzizkia -go/-ko: mango iogu, karko naute.

• Aditz iragankorren orainaldiko 2. eta 3. pertsona pluraleko -te morfema edo pluralgilea: (du) zute, (di)yotet, zozten.

• Aditz-sistemaren nahasketa:

A. NOR-NORK sistemaren ordez NOR-NORI-NORK saileko laguntzaileak erabiltzen dira: “Otsua etortzen bada jan ingo digu”, “Fiestetan hola bendakin kusten bayote”, “Geo kartzela eman tziaten”, “Matte ziuten”. 80 urtez goitiko zenbait hiztunengan, ordea, nahasmen hau bakan gertatzen da.

B. NOR-NORIren berezko formak ongien gure zaharrek jasotzen dituzte: “Norbait pasa dela iruittu zit ”, “Zalla ingo etzigu ba”, “Ta hor galdu zayo artaldia”, “Pentsatzen etzun garayin zetzen tzaizula ustegabekon bat”. Subjektua plurala denean, kasuak bakanak dira: “(haik nei) asko sendatu zizkit ”, “Holokui askotan jatorrak atetzen tzizkatela umik e”. Dena den, hiztun horiek, gainerako herritarrek bezala, NOR-NORIren formak beharrean NORNORI-NORK eta NOR-NORK sailekoak ere erabiltzen dituzte: “Pasatu izandu it ”, “Enau gustatzen”.

C. NOR-NORI-NORK sailean, datibo gisa nei, zui eta zue(r)i ageri direnean, gazteen joera NOR-NORK erabiltzekoa da: “Nei alkoholak enau bate ongi itten”; “Xoluak ongi itxi e, bestela axeiyak ihesi ingo zattu ta”...

• -tikan, -gatikan, -(r)ikan, -(e)larikan, -(e)nikan atzizkiak: nondikan, zergatikan, denikan.

• Ergatibo eta datibo singularraren eta pluralaren arteko bereizketarik ez, bietan -ak (bokalismoen eraginez -ik eta -uk ere) edo -ai: “Txoriyak san nau”, “Txoriyak esnatu naute”; “Txoriyai jaten man yot ” , “Txoriyai man yotet ” 2.3.2. puntuan esan dugunez, azentuak bereiziko lituzke hirugarren pertsona singularra eta plurala.

13 Adizkiak markatzen duen ekintza momentu horretan gertatzen dela adierazten duena (Euskaltzaindia, d.g.).

• Datiboko plurala adierazteko (-ai atzikiaz gain) -ri: “Bestiri, san nahi dut, gaiñeko jendiri ez, baserritarrai ta ez!”.

• Adlatibo bukatuzkoa -ño ez ezik: “nora bittarte”, “nora arte” ere bai.

• -keta, -ketari, -ketan ari atzizkiak, jarduera adierazteko, baina bilaketa edota garraioaren ideia gaineratuz: jostaketa, arraiketari, egurketari, esneketari, egurketan ari, gordeketan ari.

2.3.4. Sintaxia

• Galderetan al partikula erabiltzeko joera: torko al da?

• Kausazko edo erlatibozko perpausetan bait-: lotsatiya baita!

• Aditza indartzeko egin indartzailea gehitzea: saldu in tzun.

Ez dugu bereizgarri sintaktiko askorik bildu, izan ere, euskarak batasun handi xamarra erakusten du alor honetan. Dena den, badira Oiartzunen (eta inguruan) erabiltzen ditugun zenbait esapide (ahal da, baldimetan, nahi nuke, noski, etab.); bukaerako hiztegian gehitu ditugu bildutakoak.

2.3.5. Lexikoa

Esan dugunez, oiartzuera tarteko hizkera da, horregatik, erdialdeko euskarari eta nafarrerari lotutako lexikoa darabilgu. Hona hemen erdialdeko euskalkiari lotuta erabiltzen ditugun forma batzuk: ahaztu, aitona, aldatu (landatu), amona, asko, atze, aukeratu, aurre, aurrena, babarrun, bailara, bezela, bixki, bukatu, egutera, eskerrik asko, eskubi, eskumin, esnatu, gertu, gogoratu, ipui, jator, kabi, konturatu, korrika, lapurtu, mami, pake, parra, txingurri, udara, zanpatu, zeharo...

Eta hemen nafarrerari lotuta erabiltzen ditugun beste batzuk: aieka, aitautxi, amautxi, arraztalo, arront, aski, barren, betti, biño/miño, deus, eskoi, gotti, guri, haizego, hegal, heldu (etorri), horma, ilar (babarrun), iratze, joale, kalpar, ki(d)er, kukuso, malda, ongi, pizar, sor, tenore, txukatu, txurmiyo...

Oiartzungo hizkera noiz, non eta nola erabili

3. OIARTZUNGO HIZKERA NOIZ, NON ETA NOLA ERABILI

Euskara ongi menderatzea ez da euskaraz hitz egiteko edo idazteko gaitasun hutsa, euskara bera erabilera-esparruaren baitan moldatzea baizik. Hori egiteko, erabilera-esparru adina erregistro behar dugu, eta hori da atal honetan azaltzen saiatuko garena.

Herriko hizkera mantendu nahi dugula kontuan hartuta, gure herriko hizkerari (eta, bide batez, gure hizkuntzari) balioa eman nahi diogu, oiartzuera erabilera-esparruaren baitan molda dezakegula frogatzeko.

Horretarako, bost hizkuntza eremu bereizi ditugu: etxea eta lagunartea, kalea, hezkuntza, komunikabideak eta administrazioa. Horietako bakoitzak zer-nolako hizkuntza moldea eskatzen duen azalduko dugu (betiere gomendioak direla ahaztu gabe), horrela, herritarrek egoera bakoitzean nola jokatu jakin dezaten.

3.1. Etxea eta lagunartea

Etxea izan da euskararen iraupenaren gako handienetakoa, urte luzez gure hizkuntzaren transmisiorako ia eremu bakarra izan baita (Garabide, 2010: 35). Beraz, azken mendeetan, etxekoa (euskalkia edo tokian tokiko hizkera) izan da euskaldunek jaso eta zerabilten euskara, baina denborarekin eta euskara batuaren etorrerarekin gauza franko aldatu dela ikusi dugu. Konparazio batera, euskara batua eremu formaletan (hezkuntzan, komunikabideetan eta administrazioan) erabiltzeko erregistro gisa hartzen bada ere, gaur egun askoren etxeko eta lagunarteko (eta kaleko) erregistroa ere bada; izan ere, galanki dira eskolan edo euskaltegietan euskaratu diren euskaldunak; horretaz gain, euskara etxean jaso duen askoren lagunarteko hizkeran ere euskara batuaren eragina sumatzen da, batez ere gazteenengan.

Dena den, izan euskara batuan edo izan tokian tokiko hizkeran, euskararen erabilera bultzatzeko giltza lagunarteko erregistroan edo erregistro informalean dagoela uste dugu. Izan ere, belaunaldi berrienek esparru horretan aritzeko baliabide gutxi dutela ikusi dugu, eta baliabide faltan, esan bezala, erdarara jotzen dute maiz. Bada, hutsune hori betetzeko bitartekoak bilatu behar ditugu.

Hizketa molde librea da etxean eta lagunartean darabilguna, eta malgutasun hori ezinbestekoa da hizkuntzarekin jolas egiteko, hizkuntzari arnasa edo asnasia emateko. Gure kasuan, esku-eskura dugu erregistro informalean aritzeko baliabidea; oiartzuerak, bere fonetismo, laburtzapen, esapide, lexiko eta ezaugarri guziekin, bitarteko mordoxka eskaintzen digu (jolasteko, haserretzeko, ligatzeko, zirikatzeko... garaian) gure mintzaeraren adierazkortasuna indartzeko.

Horrekin batera, hika/hitanoa ere tresna egokia da testuinguru horretan erabiltzeko, hika/ hitanoak gertutasuna sortzen baitu hizketa-lagunen artean eta, ahozko hizkerarekin batera, hizkuntza baliabide informala eta naturala eskaintzen digu. Hori dela eta, Oiartzungo hika patrikan14 liburuxka

14 Gida honekin batera heldu da liburuxka. Bestela, liburuxka eskuratu nahi izanez gero, zatoz Ttur-ttur Euskaltzaleon Bilgunera edo idatzi oiartzun@tturttur.eus helbidera.

prestatu dugu; bertan hika/hitanoaren bilakaera, oinarrizko informazioa eta Oiartzungo aditzformak aurki daitezke. Hika ikasten edo erabiltzen hasi, praktikatu eta hobetu nahi duen edozein herritarrentzat da.

Beste aieka batetik, digitalizazioaren garai honetan, berez ahozkotasunari lotutako hizketa moldea idatzizkora ere pasatu da. Esate baterako, txat-ak edo sare sozialak beharrezko baliabide bihurtu dira etxekoekin eta lagunekin harremanak izateko eta horietan ere libreki jardutea zilegi da. Honela azaltzen du Elixabete Perez Gazteluk (2021: 5):

Teknologiak sortzen duen testuinguru horretan hiztunek beren buruak aske sentitzen dituzte beren arteko harreman lagunartekoa idatziz adieraztean auzitan jartzeko hezkuntzan ikasi eta bereganatutako idatziz komunikatzeko arauak eta ohiturak; alfabetatzea bera. Hobeto esan, ikasitako sistema nahita itxuraldatzen dute, komunikazio egoerak –pribatua, berdinen artekoa, lastertasuna– eta gailuak berak bultzatuta. Formaltasunetik urruntzeko, atxikimendua sorrarazteko idazkera “gertukoaren” oinarrian ahozko hizkera (etxekoa), lagunartekoa, estilo arduragabea dago.

Gure helburua ez da eredu horiek sakonki aztertzea, euskarak (eta oiartzuerak, kasu honetan) ingurunera egokitzeko duen gaitasuna erakustea baizik. Hona hemen gazte oiartzuar batzuen Whatsapp elkarrizketa:

H115: Nik hartuk nuke, 12trdi/1 aldea

H2: Adosss

H3: Hernanin ro oiartzunen??

H4: Nirebai! Nik jarkout kotxia juteko.

H5: Inciso, korrika dendan noz. Norbaitek nahibau zoze saan

H6: Nik re kotxia eramangout. Ena geatuko lenago, biño jendia jaso ber bada san!

H7: Nik re jarkout, gabin ena geatuko bihar goiz jaiki ber dut ta

H2: Ta zerbait hartzeko ordun nun??

H4: Berdin nau. Norbait gehio lenengo tanda hortan? Kotxia betetzetik. Liada haundiya da Hernanin aparkatu ta gero sagardotegira jutia? Osa aparkatu zerbat hartu ta gero kotxian muitzia sagardotegira

H8: Karabeleko parkinan normalian tokia izaten da

H4: Ba hantxe ordun

H3: Nola geatuko ga? Ni plaza niju oain dirua atea ta kafe bat hartzea

H4: Jasokoizuet zaudeten tokiyan

H6: Nere kotxiakin azkenin ez kontatu sorryy

H7: Ni 12terditako jetxiko na plaza ordun

3.2. Kalea

Kalea sar genezake aurreko atalean, izan ere, ahozko hizkera ez-zaindua etxean eta lagunartean ez ezik, kalean ere erabiltzen da, baita hika/hitanoa ere. Eta hemen ere, ahozko oiartzuerak hartuko luke tokia, bere fonetismo, laburtzapen, esapide, lexiko eta ezaugarri guziekin.

Bi arrazoigatik bereizi dugu kalea etxeko eta lagunarteko erabileratik. Batetik, kalean hartzaileak ez du zertan beti ezaguna izan; edo baliteke kalean oiartzuarra edo ingurukoa ez den edota euskara ikasten ari den norbait topatzea; egoera horietan (eta beti) ulermenaren mesedetan jokatu behar dugu eta, beharrezkoa bada, euskara batutik gertuagoko moldea erabiliko dugu. Bestetik, kalean askotariko inguruneak daude: okindegia, bilgune feminista, taberna, ile-apaindegia, herriko edo auzoko festak... Tartean, gertutasun handiagoko edo txikiagoko harremanak egon daitezke eta horren baitan moldatuko dugu gure hizketa.

Idatzizko eremuan sortzen dira zalantza gehienak, kartelak, pankartak edo festetako programak nola idatzi erabakitzeko garaian, adibidez. Kasu horietan, hizkera landua erabili nahi bada edo idatzizkoa ahozkotik bereizi nahi bada, geroxeago proposatuko dugun Oiartzungo batua balia daiteke.

Baina, azken batean, esparru honetan ere, testuinguruak aginduko du eta norberak erabakiko du nola hitz egin/idatzi, zein forma erabili eta zer-nolako forma eman hizkuntzari.

15 H-ak hiztunari egiten dio erreferentzia; bazterreko zenbakiak, ordea, hiztun bakoitzari egiten dio erreferentzia. Guzira zortzi hiztun dira.

3.3. Hezkuntza

Euskararen transmisioa etxean besterik ez da gertatu ia atzo arte, baina, esan bezala, gaur egun, etxean ez ezik, asko dira ikastetxean ere euskalduntzen diren ikasleak. Jakina da euskara batua ezinbesteko tresna izan dela hezkuntza euskaraz gauzatzeko bidean. Euskararen molde jaso eta bateratuak ekarri du eskuliburuak eta euskal hezkuntza bateratu bat (hizkuntzaren ikuspegitik) eraiki izana. Horregatik, indar handia hartu du eta ikastetxeetan ia eredu bakarra izatera pasatu da. Beharrezkoa da eredu zaindu eta landu hori hezkuntzan, izan ere, ikastetxearen zeregin nagusietakoa da ikasleari hizkuntza oinarri sendoa ematea, batez ere, maila jasoan. Dena den, oinarri sendo horretan euskararen harremanetarako aldaera lantzea ere helburuetako bat da (Arenas & Areny, 1997: 33), nahiz tokian tokiko euskalki edo hizkera gutxi landu izan den. Horrela (etxean ez bada) ikasleak nekez landuko du eremu naturaletan erabiltzeko edota jolaserako euskararik.

Ikastetxeak hizkuntza proiektu oso eta mailakatu bat landu behar luke. Adibidez, honako hau proposatzen du Maite Lakar Iraizozek (2013: 24):

Eskolaurrean herriko euskara erabiltzea litzateke egokiena, baita Haur Hezkuntzan ere. Lehen Hezkuntzan, aldiz, euskalkien berri jaso behar dute, ikusi liburuetan, telebistan... erabiltzen den euskarak bertzelako ezaugarriak dituela, baina, azken finean, euskara dela. Kanpoko irakasleak ere baliatzen ahal dira horretarako. Hortaz, mailetan goiti egin ahala, bertako formekin batera, erdialdekoak edota batukoak diren bertze formak ere poliki-poliki barneratuko dituzte ikasleek. Bigarren Hezkuntzan, ordea, ikasleek erregistro ezberdinen erabilera ongi bereizteaz gain, eremua kontuan hartuta tokiko estandarra eta batua egoki erabiltzen jakin beharko lukete.

Beraz, irakaskuntzan lagunarteko euskara eta euskara zaindua landu beharko lirateke, betiere ahozkoaren eta idatzizkoaren inguruneak aintzat hartuta. Ahozkoan herriko hizkera naturala bultzatuko dugu, eta horrekin batera, herriko hikaren/hitanoaren formak lantzea ere gomendagarria da, hizketa molde informal horren berezko balioak hezkuntza komunitatean txertatzeko. Kasu honetan, ikasketa prozesuan aurrera egin ahala, Oiartzungo hizkeratik euskara baturako bidea egitea komeni da, euskalkiaren erabilera ahaztu gabe eta tokiko estandarra sustatuta. Azken horri erantzutera heldu da gida honen bukaeran

Hona hemen adibide batzuk:

proposatu dugun Oiartzungo batua. Bertan esparru formaletan erabiltzeko oiartzuera landu bat topatuko dugu; Euskaltzaindiaren esanari jarraiki, ahozkoan eta lagunarteko hizketan ohikoak diren laburtzapenak eta tokian tokiko fonetismo bereziak baztertu egingo ditugu. Azken batean, batuaz egiteko gure modua proposatuko dugu, besteak beste, hezkuntzan, komunikabideetan eta administrazioan erabiltzeko.

Laburbilduz, eskolak egoeraren araberako erregistroak bereizten erakutsi behar die ikasleei, baita horiek erabiltzera bultzatu ere. Horretarako, ezinbestekoa da hizkuntza proiektu landua izatea eta irakasleak trebatzea (Lakar, 2013: 30).

3.4. Komunikabideak

Era askotako komunikabideak daude, are gehiago gaur egun. Euskaltzaindiaren arabera, bitan sailkatzen dira: komunikabide orokorrak eta eskualde mailakoak. Eta horien azpisailkapen batean, ahozkoak, idatzizkoak eta ikus-entzunezkoak izango genituzke. Bakoitzak bere hizkuntza eremu berezia du, baina komunikabide gehienek ia beti euskara batua darabilte.

Komunikabideen zeregin nagusia herritarrekin ahalik eta hobekien komunikatzea da eta, hori oinarri hartuta, honako honi deritzogu egokiena: batetik, hedadura orokorreko komunikabideek euskara batua erabiltzea, eta, bestetik, eskualde edo herri mailako komunikabideek oiartzuera eta tokiko estandarra erabiltzea. Horretarako, kazetariek eta hedabideetako langileek tokian tokiko euskalkiaren oinarrizko ezagutza behar dute eta haiek erabakiko dute non eta noiz erabili lagunarteko hizkera eta non eta noiz euskara landua (batua edo euskalkia). Adibide gisa har genezake Oiartzun Irratia, ahozko oiartzuera erabiltzeko apustu sendoa egina baitu; hedadura orokorreko hedabideen berriak ematen dituztenean jotzen dute euskara batura.

Horrez gain, zenbaitetan ahozko transkripzioak egin behar izaten dituzte kazetariek; horretarako, www.oiartzuarrenbaitan.eus orrialdean, transkripzioetarako irizpideak atalean irizpide zerrenda bat ageri da; kontuan izan behar da, dena den, helburua dibulgazioa denean erabiltzeko direla, hau da, edozein irakurlek ulertzeko; ez dira, berez, transkripzio fonetiko edo fonologikoak egiteko irizpideak.

3.5. Administrazioa

Euskaltzaindiak hirutan banatu du Euskal Herriko administrazioa: orokorra, lurraldekakoa eta tokian tokikoa. Bakoitzak bere hizkuntza eremu berezia du eta, ia esparru formal guzietan bezala, administrazioan ere arrunt eskasa da euskalkiaren erabilera. Dena den, zorionez (oraindik), herri euskalduna (edo euskaldun xamarra) da Oiartzun eta ahozkoan, bertako administrarien ahotan, aisa aditu dezakegu bertako hizkera. Beraz, batez ere, idatzian landu beharko litzateke tokiko estandarra.

Administrazioaren zeregin nagusia herritarrei ahalik eta zerbitzurik hoberena ematea da eta, hori oinarri hartuta, honako jokabide honi deritzogu egokiena: aieka batetik, administrazio orokorrean euskara idatzian euskara batua erabiltzea; beste aieka batetik, lurralde mailan bertako euskalkiak aintzat hartzea eta, azkenik, tokian tokiko administrazioek tokiko estandarra erabiltzea. Horretarako, administrazioetako langileek tokian tokiko euskalkiaren oinarrizko ezagutza behar dute.

4.

Oiartzungo batua (proposamena)

4. Oiartzungo batua (proposamena)

Lehenago ikusi dugunez, euskara batuaren eta euskalkien edo tokian tokiko hizkeren arteko ezberdintasunak azaleko itxuraldatzeak dira, euskara hizkuntza bakarra baita eta egitura bakarra baitu. Oiartzungo hizkera, gainera, euskara batutik gertu dago. Hizkuntzaren batasunaren alde, hori beti kontuan izan behar dugu, baita tokiko estandarra lantzean ere.

Oiartzungo batuaren proposamen honekin, argi utzi nahi genuke ez dugula txokokeriaz jokatu nahi, alderantziz, gure hizkeraz baliatuz, euskara batu jatorrago, aberatsago eta adierazkorrago bat egin daitekeela erakutsi nahi dugu.

Proposatu dugun tokiko estandarra, oiartzuarrentzat ez ezik, euskalki bera (edo antzekoa) duten euskaldunentzat ere baliagarria izan daiteke. Azken batean, idatzizkoan edo eredu formalean ez da ezberdintasun handirik izango Oiartzundik Aranora, Lezora edota Irunera. Izatekotan, lexikoan eta esamoldeetan islatuko dira tokian tokiko berezitasun nagusiak.

Azken horri lotuta, Oiartzungo batuaz aritzeko irizpideok euskara batuaren arauei segika jarri badira ere, bukaerako hiztegian, hiztegi batuan agertzen ez diren, baina herrian jaso ditugun hitzak eta esamoldeak ere sartu ditugu (betiere ortografia arauak errespetatuz); ez ditugu herriko formak galbidean utzi nahi, eta erregistro formalean ere erabilgarritasuna eman nahi diegu.

Beste aieka batetik, Oiartzungo hizkera tarteko hizkera dela esan dugu, hau da, erdialdeko euskalkiaren eta nafarreraren tarteko hizkera. Horregatik, bateko eta besteko ezaugarriak ditugu; hiztegian, esaterako, kasu batzuetan esanahi bereko bi forma jaso ditugu eta zenbaitetan biak biltzea erabaki dugu, hiztunen lekukotasunak errespetatzeko.

Halere, euskalkiak berdintzen edo bateratzen ari diren honetan, erdialdera jotzeko joera indartsua da eta, horren ondorioz, berezko forma asko galtzen ari dira. Horregatik, ondarearen ikuspegitik, eta oiartzueraren berezko ezaugarriak mantentzeko eta berreskuratzeko (batez ere lexikoan), nafarrerari dagozkion formak hobetsiko ditugu, nahiz erdialdeko formak ez gaitzetsi. Konparazio batera, askotan uste dugu batuan egiteko ezer erabili behar dugula, baina deus ere batua da, gure herriko hizkerako forma, gainera. Hona hemen adibide gehiago:

Erdialdekoak

Nafarrak

Aldapa malda

Alde aieka Barru barren Behera beheiti

Erraz aisa

Etorri heldu Ezer deus Gora goiti Guzti guzi Hobeto hobeki(ago) lehenengo lehen(da)bizi(ko) Ondo ongi onen(a) hoberen(a) Oso arrunt

Azkenik, hiztegiarekin segituz eta maileguei16 dagokienez, garbitasuna maite dugu, baina ez dugu garbizalekerian erori nahi izan. Beraz, herrian jaso dugun eta hiztegi batuan agertzen den amakina mailegu jaso dugu. Azken batean, beste hizkuntza batzuen artean bizi gara eta horren erakusle zuzena dugu hizkuntza bera. Betiere, zentzuz erabili behar ditugu maileguak, gure hizkuntzaren sena galdu gabe.

4.1. Irizpideak

Tokiko estandarra erabiltzean, ahozko hizkeran egiten ditugun laburtzapenek eta fonetismoek ez dute tokirik idatzian

- Hasperena (<h>): ahoskatzen ez dugun arren, batuan bezala idatziko dugu: behar, hor.

- Bustidurak: ahoskatu arren, ez ditugu idatziko. Irakurleak jakin behar du idatziaren eta ahozkoaren arteko ezberdintasuna: baina, iraila.

Euskara hizkuntza bakarra da, horrenbestez, ortografia bakarra onartzen da euskalkian idaztean ere.

- EDUN aditzaren erroak (-u-), IZAN aditzaren erroak (-a-) eta IZAN aditzaren 3. pertsona singularreko erroak (-e-) bat egiten dute euskalkian eta batuan: dut, gara, zen.

16 Mailegu: hizkuntza batek beste baten hitz edo osagai bat bereganatzea; horrela bereganatutako hitz edo osagaia (Euskaltzaindia d.g.).

- Nolakotasuna eta norabidea adierazteko -(ra)ka atzizkia: belaunka, ejuka; atzeraka.

Ortografia bakarra onartzen da, baina horrek ez du esan nahi kasu batzuetan forma bat baino gehiago onartzen ez denik. Horrela, gure euskalki edo hizkerarekin bat heldu dena aukeratuko dugu.

- Partizipioari, gehienbat, -a gehitu, baita -ta ere (-rik gutxi): lotua, hartuta, jubilaturik.

- Aditz partizipioei kausa balioa edo balio puntukaria17 emateko eransten zaien -ki atzizkia: alaba zaharrena izaki, etxean lan asko egitea tokatu zitzaion; atera nahi, baina itxita egoki. Baita jakinki, ariki eta ibilki ere.

- Geroaldiko atzizkia -go/-ko: emango diogu, ekarriko naute.

- Berdintasunezko konparazioetan bezalaren ordez -en gisa: komedoreetako mahaien gisa.

- Adlatibo bukatuzkoa -(ra)ino ez ezik, -ra bitarte, -ra arte ere bai: Arraskutik Arburura bitarteko estrata.

- Destinatiboan (NORENTZAT/NORENTZAKO kasuan) -ntzat eta -ntzako atzizkiak: bere buruarentzako.

- Erakusleak indartzeko -xe indargarria: holaxe, horixe, horretxek.

- -keta, -ketari, -ketan ari atzizkiak, jarduera adierazteko, baina bilaketa edo garraioaren ideia gaineratuz: jostaketa, arraiketari, egurketari, esneketari, egurketan ari, gordeketan ari.

- Errepikak egiteko joera, adierazkortasuna emate aldera: gorri-gorria, busti-bustia, motzmotza, berta-bertan, erdi-erdian, dotore-dotore...

- Galderetan al partikula: etorriko al da?

- Kausazko perpausetan bait-: lotsatia baita!

- Aditza indartzeko, egin indartzailea: saldu egin zuen.

Lexikoan, berez euskara batua malgua bada, gu are malguagoak izango gara, izan ere, aitatu dugun bezala, hiztegi batuan agertzen ez diren baina herrian jaso ditugun hitzak eta esamoldeak ere kontuan izango ditugu.

Tartean, dagoeneko erabiltzen ez diren (edo arrunt gutxi erabiltzen diren) hitzak ere sartu ditugu, nekazaritza eta abeltzaintzari lotuak gehienak; beharbada, jatorrizko esanahiarekin ez bada, esanahi berri bat (jatorrizkoarekin zerikusia duena, betiere) emateko asmotan.

17 Adizkiak markatzen duen ekintza momentu horretan gertatzen dela adierazten duena (Euskaltzaindia, d.g.).

4.2. Hiztegia18’19

Aabaila iz. abailla. Abiadura. abatz iz. abatx. Gaztagintzan erabiltzen den bi euskarriko zurezko ontzia, kaikua eta goporra baino handiagoa. abiatu ad. abitu, abittu. Abian jarria, bidea hartu. adina zenbtz. aña, aiña. Erkaketetan, kopuru berdintasuna adierazteko erabiltzen den hitza. aditu (1) ad. aittu, attu. Entzun. aditu (2) ad. aittu, attu. Usaimenaz sumatu. agudo adb. auro. Azkar, laster, arin. Agudo joan zen. ahal da interj. ahal da. Nahia adierazten duen esapidea. Nahi nukeren posturatsuan erabiltzen da; ez da nahasi behar etortzen ahal da agudo!rekin, hau da, agudo etorri beharrarekin. Batak ahal daren aurretik -go/-ko geroaldiko (edo gertakizuneko) atzizkia darama, besteak, ordea, -tzen burutugabea. Etorriko ahal da agudo! (Agudo etortzea nahi dut). ahalean adb. ahalin. Ahala, -(e)n neurrian. Martxa hartu ahalean lanera. ahitu ad. ahittu, attu. Isurkariez-eta mintzatuz, agortu, bukatu. ahoz goiti adb. ahoz gotti. Etzanda dagoen zerbaitez edo norbaitez mintzatuz, gorantz begira. ahunzkara adb. aunxkaa. Ahuntza arreske. Ahuntza ahunzakara dago. ahuspezka adb. auspeska. Ahoz beheiti. Eta ahuspezka jarri, zaku bat jarriko balitz bezala. aieka iz. aiyeka. Aldea, alderdia; modua. aihen iz. aiyen. Beste landare batean edo zernahi gauzatan kiribildurik hazten den landare kimua. aihotz iz. aihotz. Inausteko eta sasiak mozteko erabiltzen den lanabesa, igitaiaren antzekoa. ailegatu ad. ailletu. Iritsi, heldu. aingeru hila iz aingeru hilla. Hildako haur jaioberria. aisa adb. aixa. Erraz, aise. Aisa egin dut lo. aitatu ad. aittatu, attatu. Aipatu. atautxi iz. atautxi. Aita ponteko, bataiatzen den haurrarentzat, besoetan daraman gizonezkoa. akabatu ad. akaatu, akatu. Indarkeriaz hil, bereziki piztia bat. akordatu ad. akortu. Gogoratu, oroitu; ohartu, konturatu. akutu iz. akuttu. Gaixotasunez mintzatuz, hasiera azkarra, iraupen laburra eta sintoma nabarmenak dituena. alboka iz. alboka. Tratu bat bukatzean ospatzen den festa; otordua. aldean adb. aldian. Gertu, ondoan, aldamenean. Muga aldean du. ale batzuk zenb. ale batzuk. Banaka batzuk, gutxi batzuk. alegia lok. aleiya. Zerbait azaldu ondoren, informazioa zehazteko, azaldutakoa argitzeko edo osatzeko erabiltzen den hitza, hau da-ren baliokidea. alerik ez zenb. aleik ez. Batere ez, ezer ez. altxarrastelu iz. altxarraztalu. Gider luzea eta bi hortz zorrotz edo gehiago, gehienetan burdinazkoak,

18 Hiztegi hau Oiartzungo batua osatzeko egina da, Oiartzungo batua erabiliko lukeenarentzat, alegia.

19 Hiztegia osatzeko, Oiartzuarren Baitanen webguneko hiztegia, herritarren ekarpenak eta Fraile ahizpen lana izan ditugu oinarri. Arrosaz: hiztegi batuan agertzen ez direnak, baina Oiartzungo batuan ontzat emango ditugunak Denborarekin eta herritarren ekarpenekin, hiztegia aberastuz doa eta hala jarraitzea espero dugu.

dituen lanabesa, soroan eta ukuiluan lastoa, belarra, simaurra eta kidekoak jasotzeko edo biltzeko erabiltzen dena; sardea. altxatu ad. altxatu. Gorde, ezkutatu. amautxi iz. amautxi. Ama ponteko, bataiatzen den haurrarentzat, besoetan daraman emakumezkoa. amakina (bat) zenbtz. amakiña, amakiñat, amakin bat. Makina bat, asko, franko. Kaletik Lartzabalera, amakina aldiz bai! ametitu ad. ametittu. Onartu. amezkila iz. amezkilla. Ilunabarrean etxeratzeko jotzen zen kanpaia. amilka adb. amilka. Biraka, itzulipurdika; amilka biratuz. amontegian ibili ad. amunteiyan ibilli. Norbait, maite edo gustuko duen norbaiten atzetik ibili; larrua jo. amorratu adj. amorratu. Guztiz grinatua, eragabe zaletua; zaletasun itsua. amorrazio iz. amurraziyo, amurraziyua. Haserre bizi eta oldartsua. amur eman (1) ad. amur eman. Etsi, errenditu, gogor egiteari edo buru egiteari utzi, onartu. amur eman (2) ad. amur eman. Soinekoez, sokez eta kidekoez mintzatuz, eman, lasaitu, luzatu. antiojo iz. antiju. Betaurreko. antzean adb. antzin. Hitz elkartuetan, bigarren osagai gisa, adizlagunak eratuz. Erdi muturka antzean dabiltza. antxoxu adj. antxoxu. Zerbaitetarako antze handia duena; trebe, mainatsu, zuhur, azkar. apropos adb. apropos. Propio, berariaz, nahita. Segur aski apropos botako zuen. arba iz. arba. Iratzea edo otea leku eskas batetik jaisteko erabiltzen zen zuhaitz adar handia. arbazta iz. arbazta. Adar xehe zuhaitzetik erauzia. argi adj. argi. Pertsonez mintzatuz, atsegina dena; aisa kasu egiten duena. argudioan ari ad. arguyun ai. Berriketan edo tertulian ari; eztabaida, sesioa. aritu ad. aittu, attu. Jardun. arkara adb. arkaa. Ardiez edo ahuntzez mintzatuz, arreske. Ardia arkara dago. armatu ad. armatu. Atalez osatutako zerbait muntatu. armonia (1) iz. armoniya. Errieta, liskarra. armonia (2) iz. armoniya. Marmarra; purrustada. arraio interj. arraiyo. Adberbioen indargarri gisa erabiltzen da. Lasai arraio erantzun zion, txiki arraio egina nago. arrainketari iz. arraiketai. Arrain-saltzailea. arraitz iz. arraitz. Segarria, sega zorrozteko erabiltzen den harria. arrantxo iz. arrantxo, arrantxua. Pertsona askorentzat prestatzen den janaria. arrapalo adb. arrapalo. Zerbait presaka egitea; arrapaladan. Izatez, animalia harrapariak izendatzen dituen arren, Oiartzunen beste adiera batekin erabili ohi da, nahiz berezko esanahiarekin zerikusia duen. Korrika batean bukatu zuen, arrapalo! arrastelu iz. arraztalo, arraztalua. Eskuarea, nekazariaren lanabesa. arrasto iz. arrasto, arrastua Norbaitek edo zerbaitek egon den lekuan uzten duen seinalea. arrats iz. arrats. Iluntzea; ilunabarra eta gaueko lehen orduak. arreo iz. arriu. Ezkonsaria, dotea. arrimatu ad. arrimatu. Gerturatu, bereziki euskarri edo babesgarri batera. arrunt adb. arront, arron, arrontin. Oso, zeharo, guztiz, txit. Zenbaitetan aditzekin ere erabiltzen da esanahi berarekin. Arrunt polita da; arrunt desagertu zen. artajorra iz. artajorra. Artoa jorratzea. artantzu iz. artantxu. Urtebeteko arkumea; bildotsa.

artesi iz. artesi. Pitzatua, arrakala. aski zenbtz. aski. Nahikoa, oso; gutxieneko kopuru zehaztugabe bat adierazten duen hitza. Adjektiboekin eta adizlagunekin erabiltzen da: Sano askiya bai! Usai goxo askiyakin!; gustora aski bai! askilaina iz. axkillaiña. Txekorra zein miatxua zupaka ari denean azaltzen den aparra. asnasi iz. asnasi, esnasi. Arnas; arnas hots nabarmena. atalaga iz. ataliya. Atea irmo ixteko haga, barreneko aiekatik zeharretara bi euskarritan finkaturik ezartzen dena. ataule! esapidea. ataule. Bazkaltzera etortzeko deia. Hondarribian eta Irunen otordu bikaina adierazteko erabiltzen dute. Azkuek argitu zuenez, frantsesezko à tabletik heldu da. Ataule! atso iz. atso. Emakumea. atsolor iz. atsolor. Emakume erditu berriari inguruko emakumeek egiten dioten ikustaldia; ikustaldi horretan egiten den oparia. atzera adb. atzea. Berriz, beste behin, berriro. Askotan berrizekin batera agertzen da: oinez eta atzera berriz lanean! atzitu ad. atzitu. Aurkitu, atzeman. aurreneko (1) adj. aurreneko. Lehena. aurreneko (2) adb. aurreneko. Lehenik, aurrenik. auzo iz. auzo, auzua. Norbaitentzat inguruko etxeren batean bizi den pertsona, bizilaguna. azio iz. aziyo. Egite txarra edo gaitzesgarria. azienda iz. azinda. Aberea; haragitarako, esnetarako edo lanerako hazten diren abereen multzoa. azkar adj. azkar. Indartsu, sendo, gogor. aztal-uhal iz. aztal-uhal. Zamariei ipurgainean jartzen zaien larruzko uhala.

Bbahe iz. bai, baya. Hondo sareduna edo zuloduna duen lanabesa, aleak tamainaren arabera edo zatikiak bereizteko erabiltzen dena. ba/bai ote gal. (adb.). bai ote. Egia ote da?; hala ote da? Etxean bai ote zuen tokirik? baitan adb. baitan. -gan atzizkiaren ordaina. NOREN (genitiboa) kasuarekin batera agertzen da: bere baitan duen altxor zabal bezain eder hori. balakatu ad. pallakatu. Lausengatu; laztandu, maite egin. Normalean animaliekin erabiltzen da. baldinbetan interj. baldimetan, baldimbetan. Baldinba, baldinbaitere; nahia edo itxaropena adierazten duen partikula. Gaur egungo erabileran ez da hainbeste gaztelaniazko ojalá adierazteko, baldinbetanen ordez nahi nuke gehiago erabiltzen baita horretarako: nahi nuke etorriko balitz. Interjekzio hau ia jakina, horixe (baietz) edo noskiren pareko zerbait da. Bukatuko al duzue 12etarako? Baldinbetan! banaka batzuk zenbtz. banaka batzuk. Bakarren batzuk, ale batzuk. barkazio iz. barkaziyo. Barkamena. barre murritz iz. parra murritz. Irribarrea. barren iz. barren. Barne, barru; edozein gauzatan, bere mugen arteko bitartea. barrena adb. barrena. Zehar; aipatzen den gauza aieka batetik bestera (edo besterantz) igaroz. Pikoketan barrena etortzen zen berarengana. bat ere ez zenbtz. batez. Ezer ez. bazka/mazka iz. mazka. Abereen bazkarako den belarra. bazterrean adb. bazterrin. Ondoan; zerbaitentzat edo norbaitentzat, hura ukitzen duen edo gertu

dagoen aiekan. Elizaren bazterrean bazen Ollokine esaten ziotena. beharbada adb. berbada, beharba. Zerbait gerta daitekeelako ustea adierazteko erabiltzen den hitza; agian. beharrean adb. berrin. Ordez; behar edo espero zena ez, baizik eta beste zerbait gertatzen denean erabiltzen den hitza. Soldaduskara joan beharrean, minara. beheiti adb. betti. Behera, beherantz. Malda hartan beheiti jaitsi behar. behin ere adb. behiñ e. Inoiz ez. Enekok ez ditu behin ere sorginak ikusi. behin edo behin adb. behiñ o behiñ. Noizbait ere; inoiz edo behin. Baina behin edo behin harrapatzen bazuten... behinik (behin) lok. beñipin, beinpin, beñik(an). Behintzat, gutxienez. Denbora gutxira behinik behin, han kuadrillaren bati esan nion; lehenago errespetuari jendeak begiratu egiten zion, beldurrarekin behinik. beirok! interj. beirok. Begiratu; kasu eman. Beirok! (adibidez, erori gabe). belarketan ari ad. belarketan ai. Belar lanetan ari. belar-soro iz. belaso. Belardi. belaunka adb. belaunka. Belauniko, bi belaunak lurrean izanik; belaunen gainean. Hantxe ibiltzen da belaunka hura! beratu ad. beratu. Guritu, bigundu. Arropak beratzen edukitzen zituzten, gero garbitzeko. beratz adj. beratz. Guri, bigun, leun. Ez gaitun beratzak izan, ez! berehala adb. bela. Oso denbora gutxiren buruan. Ezezko esaldietan erabiltzen da. Ez du berehala ikasten. bere hartan/horretan adb. Egoera berean; horrela. Dinamitarekin egurra lehertu eta bere hartan/ horretan sartzen zitzaion txondorrari. beren izord. ben. Haien, euren. Basolariak beren txabolatik jaiki ziren. bertan (1) adb. bertan. Lehenago nolabait aitatu den leku berean. Hilabete pasa zuten bertan. bertan (2) adb. bertan. Gertu, hurbil. Gure etxetik bertan dago eskola. beste horrenbeste zenbtz. bestonbeste. Aitatu den kopuru edo ekintza bera. Asko jaso du, baita beste horrenbeste eman ere. bidezidor iz. birexior, birexor, biretxur. Mendi edo landetako bide meharra, oinezko edo abereentzakoa. bildumen iz. billumen. Kandela luzea eta mehea, gehienetan argizaiolean bildurik hilobietan-eta erretzen dena; argizaiola bera. bilera iz. billera. Mendi aldean, gehienetan igande arratsaldez, soinu baten laguntzaz egiten den jaia edo dantzaldia. bihurritu (1) ad. biyurrittu. Okertu; giltzadura bat bortxaz eta bat-batean bihurritzea. Txurmioa bihurritu. bihurritu (2) ad. biyurrittu. Estutu; zerbait bi muturretatik aieka banatara biratu, edo mutur bat finko dagoelarik bestea biratu. Maindireek ura botatzen zutenean, bihurritu eta baratzean zabaltzen genituen. bolada iz. bolara. Denboraldia. bueltan adb. bueltan. Inguruan. Musikarien bueltan ibiltzen da. bueltatu ad. bueltatu. Itzuli. burkaitz iz. burkail. Haitza, harkaitza; amildegia. buztoma iz. buztoma. Ezponda, malda dagoen lur zatia; bereziki, harresi baten behealdean edo bide edo ubide baten ertzean gertatzen dena, edo lurrak beherantz lerra ez daitezen harriz-edo egiten dena.

Ddaldaretan adb. daldaitan. Dardaretan, dardaran; dardarka. Oraindik ere daldaretan nion. daldaiz/dardaiz iz. daldaiz/dardaiz. Astinaldi labur eta arinen segida; dardara. denbora batean adb. denbo batin, dembatin. Aspaldi, garai batean; bolada batez. Kalea orain triste dago, ez dago denbora batean bezala. denboran adb. demboan, dembun. Dagokion (zegokion) denboran, behar den (zen) denboran; bere garaian. Gu edadetu ginen denboran. deus zenbtz. deus. Ezer. dinbi (eta) danba! onomat. dimbiti damba!. Kolpe gogorren onomatopeia. dotore adb. dotore. Ongi, poliki. Zenbaitetan dotore aritzen nintzen.

Eebaki, ebakitzen ad. ebaki, ebaitten. Lanabes aho-zorrotz baten bidez, zerbait, osatzen duen edo itsatsirik dagoen beste zerbaitetatik edo nonbaitetik bereizi. Baina “ebaki” eta “moztu” ezberdin erabiltzen dira. Ebaki segaz, labanaz, igitaiaz, belarraz… egindako mozketa garbi eta linealari esaten zaio. Moztu, aldiz, zerraz, aizkoraz (kolpeka) edo guraizez egindako mozketari. eguna zabaldu ad. euna zabaldu. Eguna argitu. eguntalako adj. euntalako. Berebiziko, egundoko. egurketan ari ad. eurketan ai. Egurra bilatzea; (basoan) egur egitea. egurketari iz. eurketai. Egurra biltzen edo garraiatzen duen langilea. egutera iz. eutera. Leku eguzkitsua; eguzkiak jotzen duen aieka. eguzkia eta euria, azeriaren bodak esapidea. eguzkiya ta ebiya, azeriyan bodak. Ortzadar bikoitza adierazteko erabiltzen da. eju iz. eju. Deiadar, oihu. Olatz!, eju egin zidan; aitona ejuka sumatu genuen. eltze iz. eltze. Zentzu edo adimen txikikoa, zentzugabeki mintzatzen edo aritzen dena. Hau da eltze zaharra, hau! eltzeitsu iz. eltxetxu. Lurrezko eltze itxia, irekidura estu eta laburra duena eta txanponak gordetzeko erabiltzen dena; itsulapiko. elurketan ari ad. elurketan ai. Etxeetan argindarrik ez zen garaian elur-zuloan elurra pilatzea. eluts iz/adj. eluts, elutsa. Ospel, laiotz; eguzkiak jotzen ez duen toki itzaltsua. enpo egin ad. enpu iñ. Ase, bete. entenditu ad. enteinttu. Ulertu. ergel adj. ergel. Zentzu edo adimen txikikoa, zentzugabeki mintzatzen edo aritzen dena; eltze. erortza iz. erortza. Lur-jausia. erre ad. erre. Suarekin edo izotzarekin hondatu. erreka-zidor iz. errekaxior. Erreka baten bidea estutzen den gunea. errenditu (1) ad. errendittu. Menderatu. Horiek ez dizkinat errenditzen nik nahi bezala. errenditu (2) ad. errendittu. Norbait aurre egiteko gauza ez dela gertatu edo utzi; bereziki, etsaiaren aurrean amore eman, aurre egiteari utzi, borrokan etsi. Azkenean gaixoa errenditu egin zen. erreparatu ad. errepatu, errepetu. Ohartu, hauteman; arretaz begiratu. erretratu iz. erretratu. Argazki. errio iz. irriyo. Erreka, errekasto. erruz adb. erruz. Txit asko, ugari. Arrautzak erruz jaten dituzte haiek, ia dozena bat egunean.

esango diot/diogu esapidea. sango yot/yogu. “Eskerrik asko” esandakoan, erantzuteko erabiltzen da, ez horregatik esan ordez. Emango dizkiot (mango izkat) edo posturatsu horretako esapideren bat ere erabiltzen da. Eskerrik asko! – Esango diot!

esan nahi nuke lok. san nahi nuke. Hau da; hobeki esanda. Esan nahi nuke, mugimendu hori hasi zenean akordatu ginen. eseraulki iz. exeialki. Eserleku. eskas izan ad. eskas “izan”. Zerbaiten edo norbaiten falta sumatu; zerbaiten edo norbaiten faltak uzten duen hutsuneagatik atsekabetu. esku estuko adj. esku ixtuko. Xuhurra; zekena. esneketari iz. esneketai. Esne-saltzailea. estrata iz. estrata. Bide meharra, gurdiak-eta ibiltzeko modukoa. estu adj. extu, ixtu. Eskuzabalaren kontrakoa; xuhur, zikoitz, zeken. Esku ixtukuk izandu dia itxe hortan. etsia hartu ad. etsiya hartu. Etsi, itxaropena erabat galdu. etsian adb. etsiyan. Hilzorian. Etsian zegoen. etsi-etsian adb. etsi-etsiyan. Azken aukera moduan edo; azkenean. Harek etortzean egingo zuela esaten zidan, baina, etsi-etsian, nik egin behar izan nuen. etzanaldi iz. etzanaldi. Etzanda ematen den aldia. eultze iz. eultza. Erlauntz. ezagutu ad. izautu. Nabaritu, sumatu. Ezagutzen da, gainera, euria ekarri behar duen lainoa. ezin parean pasa ...-n barrena! esapidea. ezin parin pasa ...-n barrena. Ezin sartu gabe gelditu. Ezin parean pasa gozotegian barrena!

Ffabore iz. fabore. Mesede. faborez esapidea. fa(b)orez. Mesedez. fardel iz. pardel. Zapi edo zatar batez biltzen diren gauzen multzo edo bilduma, bereziki bidaldirako eramaten direnena. feria iz. feiya, peiya. Azoka. Oiartzunen astelehenetan egiten zen animalien feria Donibane kalean. firrila iz. pirrilla. Gurpila. flakia iz. plakiya. Txakalaldia; ahultasuna, indarrik eza, batez ere luzaroan jan gabe egoteak eragina. franko (1) zenbtz. franko, pranko. Asko. Bidaia franko egina naiz. franko (2) adb. franko, pranko. Asko, ugari. Franko ibiltzen ziren artajorran. franko (3) adb. franko, pranko. Oso; aski. Franko politak dira!

G

gai iz. gai. Zerbait egiteko edo osatzeko behar diren gauzetako bakoitza. gainetik lok. gaintik(an). Gainera. gaitz (1) adj. gaitz. Gaixotasun. gaitz (2) adj. gaitz. Oso handia. gaitz (3) adj. gaitz. Erraza ez dena, zaila, nekeza. gaizo adj. gaizua. Gaixoa, errukarria. Emakumeekin erabiltzen da. galanki adb galanki. Asko, ugari. Jendea galanki izaten da festetan. galarazi ad. galazi, galezi. Debekatu.

galbahetu ad. galbatu. Bahetik igaroarazi, baheaz zatikien tamainaren arabera bereizi. galtzarbe iz. galtzarbe. Besape; Besoa gorputzari lotzen zaion alderdiaren azpialdea. gandu iz. gandu. Lausoa, begietako eritasuna. garaño iz. garaño, garañua. Ernaltzeko erabiltzen den zaldia. garle iz. garle, garlia. Upela. Sagardoa garraiatzeko bezalako garlea. gauza izan ad. gauza izan. Aipatzen dena zertzeko baldintzen, ahalmenen edo nolakotasunen jabe izan, hartarako egokia edo duina izan; gai izan. gehiegi adj. gehiyegiya. Gehiegizko; esajeratu. Gehiegia zen gure aita. gerri buelta iz. gerri buelta. Gerriondoa, gerriaren ingurua edo bira. gexal adj. gexal. Energia gutxiko pertsona. gezatu ad. gezatu. Bizitasuna galdu edo kendu. gerli iz. girli, girliya. Lerdea, adurra; likido likatsua. Loditasunaren arabera, lehenbiziko baba da, gero aparra eta gero gerlia. Gerlia zeriola. gider iz. kier. Kirtena. gisa adb. gisa, gixa. Bezala; -en atzizkiaren edo erlatibozko perpaus baten eskuinean agertzen da; berdintasunezko erkaketa adierazten duen hitza. Harekin koilararen gisa egin. gizajo adj. gizajo, gizajua. Gizagaixoa; gajo. Gizonekin erabiltzen da. gizaseme iz. gizaseme. Gizona, gizaki arra. gobada egin ad. guara in. Lixiba egin, arropa garbitzeko ekintza. gobada-xistera iz. guara-xixtera. Gobada-saskia. gogoratu ad. gotu. Bururatu; oroitu, akordatu. goian-behean adb. goiyan-bihan. Ekite edo indar handiz. Euria goian-behean ari du. goiti adb. gotti. Gora, gorantz. Goiti joandako aihen hura dena. goitika egin ad. gottika in. Botaka egin. gorape iz. koape. Aterpe, estalpe. gordeketan adb. gordeketan. Gordetzen, ezkutatzen; ezkutatzean datzan jolasa. Gordeketan ibiltzen ginen. gorotz iz. gotz. Simaur; animaliek iraizten duten digestio hondakin gotorra, bereziki abereek iraizten dutena. gorozketan ari ad. gozketan ai. Gorotza ateratzen ibiltzea. gortxinga iz. gortxinga. Eguzkiak zeru grisean sortzen duen distira deserosoa. guardasol iz. guardasol. Aterki. guri adj. guri, guriya. Beratz, leun, bigun. Haragi guri-guria guritu ad. gurittu. Beratu, bigundu. gutxienean adb. gutxinin. Gutxienez. Lau puskatan egina da gutxienean!

Hhainbeste adb. hainbeste. Adina, bezainbat. Nahi zen hainbeste turroi janaz. haizea atertu ad. haizia atertu. Haizea egitetik gelditu. Hango haizea atertzen ez zela. halaxe adb. halaxe. Era hartan berean. Halaxe bizitu gara gu. handi (1) adj. haundi. Ohiko tamaina, neurria, indarra edo garrantzia gainditzen duena. handi (2) adj. haundi. Ospe handikoa. Baserriak izan behar zuen izen handia. hanka-gorri iz. hankagorri. Haur jaioberria. han orduko hemen! adb./esapidea. han orduko hemen. Ziztuan egiteko agindu moduan edo. Segi

ezak segituan dendara eta ekarri bi ogi! Han orduko hemen! harrapaka adb. harrapazka. Arrapaladan; gehiegizko presaz eta nolanahi. harraska iz. harraska. Sukaldean baxera garbitzeko erabiltzen den aska. harrika bota ad harrika bota. Bota, jaurti; zakarretara bota. hartara adb. hartaka, harta. Horrela, bada; horren arabera. Hartara, ez dut berriro egin behar. heia iz. heiya. Ukuilua. heldu (1) ad. heldu. Etorri, partizipio burutugabearen balioaz. Heldu den ostegunean liburutegia itxita egongo da. heldu (2) ad. heldu. Eguneroko bizitzan edo kontuetan, edo zernahi eratako harremanetan, ados etorri edo elkarri egokitu; konpondu. Gero edariarekin pixka bat nahasi zen, baina ongi heldu ginen. hink iz. hink. Txint; hitz, hots. Batez ere, Hinkik (ere) ez atera! esapidean erabiltzen da. hobekiago adb. ho(be)kiyo. Ongi adizlagunari dagokion konparatibozko era. Gerra denboran baserrikoek hobekiago pasako zuten. horma iz. horma. Izotza. hor nonbait ere adb. hor nonbatte, hor numatte, hor nunbatte, hor nomatte. Hainbestean, ez gaizki eta ez ongi. Minez egotea hor nonbait ere, hiltzea okerragoa dun! hozki iz. hozki. Hortzetako sentipen ezatsegina, garraztasunak, gustuko ez diren zarata edo hotsek, zenbait gauza ukitzeak edo horietakoren bat gogoratze hutsak eragina dena. huskeria iz. huxkeiya. Garrantzirik, gorabeherarik edo axolarik ez duen gauza.

I

ibili ad. ibilli. Erabili. iel adb. iel. Behorra edo asto emea arreske. ihartu ad. ihartu. Landareez mintzatuz, hezetasuna kendu edo galdu, ihar bihurtu, bizitasuna galdu edo kendu. ihi iz. ihi. Zurtoin luzeak eta malguak dituen belar landarea, oso toki heze eta bustietan hazten dena (Juncus sp.). ikara iz. ikara. Izu, beldur. ilar iz. illar. Babarruna, indaba. ilar txiki iz. illar ttiki. Ilar xehea. ilinti iz. illintx. Egur zati erdi-errea, ongi egin gabeko ikatza. ilun motzean adb. illun motxin. Eguzkia sartu eta berehalako argi ahultzean; ilunabarrean. Ilun motzean elkartu ginen. ilunpats iz. illunpats, illunbats. Iluntzeko puntua. inaurkin iz. iñaurkiñ. Azienden azpiak egiteko erabiltzen diren iratzea, orbela eta kidekoak. inoizka adb. iñoixka. Inoiz edo behin, noizean behin. Nik inoizka egiten dut. irabazpide iz. irazbidia. Ogibidea, bizibidea. irazki iz. irazki. Tresna zuloduna, ehunezko, paperezko, zeramikazko edo metalezko hondoa duen bahe modukoa, bertatik igaroaraziz isurkariei eta gasei lohitasunak edo partikula solidoak kentzeko erabiltzen dena. iratze iz. iratze. Garo; lorerik eta hazirik ez duen landarea, espora bidez ugaltzen dena (Filicopsida). irristalari adj. irristalai. Irristakor; aisa irristatzen dena, bertan irristatzea erraza gertatzen dena. irudikor adj. iruikor. Besteen hitz eta ekintzetan gaiztakeria edo asmo txarra ikusteko joera duena. irudikortu ad. iruikortu. Irudikor bihurtu.

istil iz. ixtil. Putzua (zulo eta sakonuneetakoa). itaxur iz. ittuxur, ituizur. Itogin; teilatu hegaletik beheiti erortzen den ura. itoti iz. itoti. Tanta. itsuski adb. itsuski. Era itsusian. Itsuski jo zuen bere zakurra. iturriketa iz. itturriketa. Iturrira ur bila joatea. izain iz. izi, iziya. Zizare mota xurgatzailea, ur gezetan bizi dena eta gorputzetik odola ateratzeko erabiltzen zena (Hirudo medicinalis). izki-mizki iz. ixki-mixki, ixki-mixkiyak. Komeria. izkina iz. ixkiña. Bazter, kantoi. izter-txoko iz. Izter-txoko. Istape; izterren arteko bitartea. izu iz. izu. Beldur larria eta bizia, bereziki zerbait egitea eragozten duena. izutu ad. izutu. Izua sartu.

Jjaki iz jaki. Janaria, bereziki bazkari-afarietan platerean edo plater bakoitzean ateratzen dena, eta, batez ere, horietako nagusia, gehienetan okela edo arraina. jarri (1) ad. jarri. Norbait edo zerbait toki edo egoera berri batean gertarazi. jarri (2) ad. jarri. (Egoera berrira) ohitu. jator (1) adj. jator. Pertsona atsegina, zintzoa, ona. jator (2) adj. jator. Herri edo lurralde baten hizkuntzari, ohiturei, izaerari edo beste ezaugarriren bati berez dagokiena; horiei arrotz zaien gauzarik ez duena. jator (3) adb. jator. Zuzen. Horixe ez nizuke jator esango. jator (4) adj. jator. Norbaitek bestearen antza duela adierazteko. Aman jatorra da umi hoi. jeneralean adb. jenealin. Orokorrean. Jeneralean lanera atera behar izaten zen sosa izateko. jiratu (1) ad. jitu. Biratu. jiratu (2) ad. jitu. Pasa, ibili, begiratu. Oiartzungo plaza ederki jiratu zuen harrek. joko iz. joku. Atsegin hartzeko, eta, askotan, tartean dirua dagoela, egiten den jarduera arauduna, batek edo batzuek irabazten eta beste batek edo beste batzuek galtzen dutena. jostura iz. joskura. Ehunezko, larruzko edo kideko bi atal batzen dituen puntada segida jarraitua. jostaketa iz. jolas. Jostaketaren helburu nagusia dibertitzea da eta ez irabaztea edo lehiatzea. jostatu ad. jostatu. Jolastu; jolasaren bidez atsegin hartu, jolasean ibili, jolas egin.

Kkaiku (1) iz. kaiku. Ardi esnea biltzeko erabiltzen den zurezko ontzia, euskarri bakarrekoa eta goporra baino handiagoa; ontzi horren edukia. kaiku (2) adj. kaiku. Ergela, adimen laburrekoa. kako iz. kakua. Pieza okertua eta, askotan, punta-zorrotza, zerbait zintzilikatzeko, edo zerbaiti eusteko edo heltzeko erabiltzen dena. kakotu ad. kakotu. Okertu; kako forma hartu edo eman. kalamatrika iz. kalamatrika. Konplikazioa, nahaspila; hizkera nahasia eta iluna. kalamidade adj. kalamidade. Pertsona ganoragabea eta moldakaitza.

kale (1) iz kale. Hiri edo herrietan, etxez inguraturiko bidea. kale (2) iz. kale. Oiartzunen Elizalde auzoa; herriko plazari edo herriguneari erreferentzia egiteko

erabiltzen da. kalekume iz. kalekume. Kaletarra, baserriko bizimodua arrotz egiten zaiona; kalea atsegin zaiona. kalpar iz. kalpar. Adats, ile multzo. kamaina iz. kamaña. Artzainek eta ikazkinek mendian, oholez, lastoz edo hostoz egiten zuten ohea. kamio iz. kamiyo. Errepidea. kantoi iz. kantoi. Izkin; etxe edo eraikin baten bi hormak kalean eratzen duten ertza. kantzigar iz. kantxior. Neguko gau oso hotzetan lurraren eta landareen gainean eratzen den izotz geruza mehea eta zuria. kardaki iz. kardaki. Zuhaitz batzuen azalean bizi den onddo bizkarroia, sua pizteko erabiltzen dena (Fomes fomentarius). karga iz. karga. Pisua. kartapazio iz. kartapaziyo. Koaderno. kaskagogor adj. kazkaor, kaskaor. Burugogor, egoskor. kaskail adj. kaskail. Ahul, erkin. kaskara iz. kaxkara. Jan-edan gehiegizko egun baten ondoko goizean izaten den ondoeza, bestondoa. kaskasoil adj. kazkasoil, kaskasoil. Buruan ilerik ez duena. kasketa iz. kasketa. Negar, garrasi eta keinu nabarmenez adierazten den haserrealdia, bereziki haurrek izaten dutena. kasko iz. kazka, kazko, kaska. Burua; buruaren goialdea. katuka adb. katuka. Lau oinean. kaxko iz kaxko. Mendi, etxe eta kidekoez mintzatuz, goialdeagain, gaineko alde. kazka onomat Hozkada, koska edo aitzurkada hotsaren onomatopeia. kazkaiz iz. kazkaiz. Apurtzen edo lehertzen den zerbaiten hots lehorra. kilimakurtu ad. killimakurtu. Kilima egin. kirika adb. kirikaka. Zelatan. Gurasoek ez ziguten joaten uzten eta kirika ibiltzen ginen. kizki iz. kizki. Makila kakoduna; sagarra biltzeko erabiltzen da bereziki. konparazio batera adb. kompaziyo batea. Adibidez, esate baterako. Konparazio batera, Artikutzara joan behar bazuten baimena eskatu behar izaten zen. kontent adb. konten, kontentu. Pozik, alai. Irundarrak ere baziren, aski kontent etortzen zirenak! kontu (1) ad. kontu. Zaindu, begiratu. kontu (2) ad. kontu. Eutsi. kopa iz. kopa. Egurrezko saski borobila; gaur egun, gomazkoari ere hala esaten zaio. kozkor iz./adj. kozkor. Haur hazi askia (ume kozkor, neska kozkor, muti(l) kozkor). Edozein objektu handi xamar izendatzeko ere erabiltzen da. kristoren adj. krixton, kriston. Egundokoa, ikaragarria, itzela. kuela iz. kuela. Arropa egosteko erabiltzen zuten hiru zuloko ontzi handia. kuik-kuik onomat. kuik-kuik. Txerriaren edo basurdearen hotsa; kurrinkada; kurrin-kurrin. kukuso iz. kukuso, kukusu. Arkakuso; intsektu jauzkaria, kolore gorrixka edo arrekoa eta oso txikia, zenbait ugaztun eta hegaztiren odola xurgatuz bizi dena (Pulex irritans). kukutan adb. kukutan. Ezkutaketa, gordeketa jolasean aritzea. kuskuilu iz. kuxkullu. Kuku-sagarra; haritzetan eta haritzaren familiako zuhaitz batzuetan intsektuen eraginez hazten den koskor biribila. Lehortu eta gero, jostatzeko erabiltzen zen: kanika bezala edo zipotz bat sartuta zibota gisa ere bai. kuzkurtu ad. kuzkurtu. Batez ere gorputzaz, giharrez eta kidekoez mintzatuz, tamaina txikiagoko bihurtu, laburrago bihurtu.

Llaineza ad. laiñeza. Guraria, apeta, inolako premiak eragin gabe sortutako desira; harrokeria. laineza hartu ad. laiñeza hartu. Harrotu. lapitz iz. lapitz. Arkatz. laratz iz. latz. Sutondoan, kebidetik zintzilik dagoen kate kakoduna, pertza edo galdara esekitzeko erabiltzen dena. lardaskan adb. lardaskan, lardaxkan. Lardaskatuz, era nahasian eginez. Lardaxkan ibili ziren larrubizirik adb. larrubizik, larrubixik. Biluzik. Lehenagotik/lehenoztik adb. lehenoztik(an). Lehenago; aurretiaz. Bi urte lehenagotik/lehenoztik hasia.

leitu ad. letu. Irakurri. lehor (1) adj. lehor Urik ez duena, bustirik ez dagoena. lehor (2) adj. lehor. Gozotasunik, maitasunik erakusten ez duen pertsona; nekez kasu egiten duena. leiko iz. leiko, leikua. Potaje; babarruna. leporaino adb. lepoaño. Goitiraino, erabat. Bete, egon eta kideko aditzekin erabiltzen da. lohi iz. lohi. Lokatz; urezko eta hauts edo lurrezko nahastura, leku jakin batean, euria egitean, esaterako, eratzen dena.

M

maira iz. maira. Oraska, oramahai; orea egiteko erabiltzen den aska modukoa. maistra iz. maixtra. Lehen irakaskuntzako irakasle emakumezkoa. mako iz. mako. Burdinazkoa, hortzek, goldearen gisa, lurra iraultzeko balio dute. Goldea erabili ezin zen eremu malkartsuetan erabiltzen zen. malda iz. malda. Aldapa. mandazain iz. mandazai. Mandoak gidatzea lanbidetzat duen pertsona. mandio iz. mandiyo. Baserrietako ganbara zabala, aleak, belar ondua, fruituak eta kidekoak gordetzeko erabiltzen dena, eta kanpotik zuzenean sarrera duena; ganbara horretara iristeko bidea edo zubia. maneatu (1) ad manitu. Janariez mintzatuz, prestatu, ondu. maneatu (2) ad. manitu. Lurrez mintzatuz, landu. manjatera/majara iz. majara. Abereei janaria jartzeko kutxa moduko ontzia, gehienetan zurezkoa. maraguri iz. maraguri, maraguriya. Marrubi; basa-marrubi. maratila iz. matilla. Zurezko edo metalezko pieza, biratuz ateak eta leihoak ixteko erabiltzen dena. marraka iz. marraka. Ardien, ahuntzen eta kidekoen orroa. marranta iz. marranta. Eztarriko hanturaren edo trabaren baten ondorioz, ahotsa laztea edo zakartzea. marrantatu (1) ad. marrantatu. (Ahotsa, eztarria) laztu edo zakartu. marrantatu (2) ad. marrantatu. Zikindu. Euri asko botatzen badu, ura pixka bat marrantatu egiten da. marru egin ad. marru in. Negar egin. marro-marroka adb marru-marruka. Gordeketan. Marru-marruka, korrika! martxa egin ad. martxa in. Alde egin, joan. masaileko iz. masailleko. Eskuaren ahurraz masailean ematen den ukaldia. matraka/marimatraka adj. matraka, marimatraka. Ausarta eta bihurri xamarra. Emakumeekin erabiltzen da. maxakan iz. maxakan. Larrean hazten den zuhaixka arantzatsua; elorri beltza. Fruituak ere izen bera

hartzen du. mea-zare/miatzaia iz. miatzaia. Saski txikia. meta-ziri iz. metazi, metaziya. Belar metak erdi-erdian edukitzen duen makila, metari berari eusteko baliatzen dena. mehar adj. meyar, mihar. Mehe; zabalera txikia duena, estua. merke zurrean adb. merke zurrin. Merke erosi nahian, merkearen bila. Merke zurrean erosi nuen. miatxu iz. miatxu. Behiaren ume emea. min egin ad. miñ in. Ondoeza egin, zorabiatu. mingainluze iz./adj. mingainluze. Itsuski hitz egiteko joera duen pertsona. mintegi iz. minte(g)i. Lursaila, beste toki batean birlandatuko diren landareen haziak ereiteko prestatzen dena. mintxuri iz. mintxuri, mintxuiya. Zorabio. mintzo iz. mintziyo. Mintzatzean egiten den hotsa, ahotsa. mordoxka zenb. mordoxka. Mordo txikia; (Adkor.) mordoa. morokil iz. morokil. Arto irinarekin egiten den ahi lodia. Ogiaren ordez erabiltzen zena ogirik ez zenean. motel bok. mote, motel. Lagunarteko bokatiboa. Kontuko zioat, motel! motots iz. motots. Ile multzoa, bereziki buruaren atzealdean bildutakoa. motz (1) adj. motz. Ohi edo behar den bezain luzea ez dena. motz (2) adj. motz. Adimen urrikoa. moztaka adj. moztaka, moxtaka. Altuera edo garaiera txikikoa. mugarratu ad. muarratu, moarratu. Zuhaitzak altuera jakin batean mozten direnean, kimu berriak sortzeko. muskil iz. muskil. Kimu. muturrez aurrera erori/muturkatu ad. muturkatu, muturrez aurrea eroi. Behaztopatu; estropezu egin, oztopo egin.

Nnik esan beharta adb. nik san berta. Nire ustez, nire iritzian. Nik esan beharta, haur honek gosea du. nire artean/baitan adb. ne artin, ne baitan. Nire gogoetara bilduta. Eta nire artean pentsatzen... nobedadea egin ad. nobedadia in. Nahigabea egin; zorabiatu. Zenbat eta nobedade handiagoa egin, gaizki zauden seinale. noiznahi adb. noiznahi. Nahi den aldian, edozein alditan. Noiznahi joaten ziren sagardotegira. noizbait ere adb. no(i)zpatte. Egunen batean, aldiren batean, uneren batean. Harrapatu al zintuzten noizbait ere? nolanahiko adb. nolanahiko. Edozein motatakoa. Ez zen nolanahiko familia izango! nonbait ere (1) adb. nonbatte, nomatte, numatte, nunbatte. Tokiren batean. Hor bazen nonbait ere mendian... nonbait ere (2) adb. nonbatte, nomatte, numatte, nunbatte. Dirudienez, antza denez. Nonbait ere merke xamar iruditu... noski adb. noski. Seguru asko; ustez. Baina ez jakinaren zentzuan, baizik eta hala espero duguren zentzuan. Gaizki idatzia zegoen; gero aldatuko zuten, noski.

Oogiketari iz. ogiketai. Ogia saltzen duena. ohara adb. uhara. Zakurrez edo katuez mintzatuz, arreske. oihaletako iz. oihaletako. Haur, haur txiki. oinaze iz oiñaze. Mina, bereziki bizia. omen Hizkl men, omen. Hiztunak, aditzera ematen duenaren berri, adituz —ez ikusiz— jakin duela adierazteko erabiltzen duen partikula. ondotik adb. ondotik. Ondoren. Gazta pixka bat ondotik. ondratxapero iz. ondratxaperua. Txorimalo. ongi adb. ongi. Nahi, espero edo behar den bezala; era onean, egokitasunez. Ongi begiratu du. orain berriro adb. uan berriro. Orain dela gutxi; duela gutxi. Orain berriro hil da Teodoro. orakatu ad. orakatu. Lokaztu; zikindu, lohitu. orduko (1) adj. orduko. Une edo garai hartakoa. Orduko edadea bagenu egingo genuke horrelako apustua. orduko (2) adb. orduko. Une hartarako; ordurako. Etorri orduko atea itxita! orduko (3) adb. orduko. Bezain laster. Orain, berriz, jaio orduko haurtzaindegira. orro iz. orru. Oihu handia, zarata ozena. osin iz. osiña. Asun; belar landarea, larruazalean erresumina eragiten duten hostoak dituena (Urtica). ostatu iz. ostatu. Taberna. otats iz. otatx, otatxa. Surtako egurra, arbaztak eta abar. ote (1) iz. ote, otia. Ulex generoko zuhaixken izena (Ulex sp.). ote (2) Hizkl. ote, te. Hiztunak, galderetan, zalantza adierazteko edo azpimarratzeko erabiltzen duen partikula. Bai-rekin batera erabiltzen da maiz. ote jotze iz. ote jotze. Otea jotzearen ekintza. ozpiko iz. ozpiko, ozpikua, gozpiko. Bi hortzeko edo kakotutako altxarrastelua.

Pparaje iz. paraje, paraja. Aurkintza, alderdia; lekua. parrokiano iz. parrukiano. Bezero. parteko adb. parteko. Aldeko, inguruko. Ergoiengo partekoa da. partitu ad. partittu. Zatitu; banatu; bereizi. pasaeran adb. pasaiyeran. Pasadan; iragaitzaz; pasatzean. Pasaeran han gelditzen ginen. patrika iz. patrika. Sakela, poltsiko. pats iz. pats, patsa. Sagar, mahats eta antzeko fruituetatik, sakatu ondoren gelditzen den hondarra edo hondakina. pazia iz. paziya. Pertza, ura berotzeko edo zerbait egosteko erabiltzen den ontzia; bereziki, laratzean zintzilik egoten dena. pelatu ad. pelatu. Melatu, blai egin. pentsuketari iz. pentsoketai. Pentsua saltzen duena. petral iz. petral. Zamarien sabela inguratzen duen hedea, zela edo basta irmoago lotzeko erabiltzen dena. petrikilo iz. petrekillo. Sasimedikua. pirika/pirrilka adb. pirrilka. Biraka. Goitik beheiti kamioan pirrilka.

pitar iz. pitar. Sagardoa eta ura nahasiz egindako edari arina. piura iz. piura, piyura. Pertsonez mintzatuz, itxura, batez ere txarra. pizar zenb. pizar. Pixka, apur. polaina iz. polaina. Uretatik babesteko bota; katiuska. poliki adb. polliki. Era politez, aski egoki edo ederki. Poliki egiten zuen bertsotan. polit (1) adj. politt, politta. Itxura edo eite atsegingarria duena, halako edertasun bat duena. polit (2) adj. politt, politta. Aski handia. politen-politenean adb. politten-polittenin. Garai hoberenean. Nik orduan hogei urte, polittenpolittenean. porron iz. porron, porrona. Baldea. porrokatu adj. porrokatu, purrakatu. Amorratua, sutsua. Txistezale porrokatua zen. portazulo iz. portaxolu. Galtzek aurreko aldean goienean izaten duten irekidura, gehienetan botoi edo kremailera bidez ixten dena. posturatsu adb. posturatsu. Antzera. Horrela, posturatsu honetan. pronto adb. pronto, prontto. Prest. Erakusteko pronto jarri. propio adb. propiyo. Apropos, berariaz, nahita. Eta propio hura ikustera. pulamentu iz. pulamentu. Fundamentu; ganora. purrust egin iz. purrusta in. Purrustada egin.

Rraka-raka onomat. raka-raka. Zerbait sailean egitea, hartzea edo biltzea adierazten duen onomatopeia. Plazan izkina batean jarri eta raka-raka saldu.

Ssarde iz. xarde, xardia. Bi egurreko gider luzea. sarri adb. sarri. Berehala; aurki, laster. Sarri hasiko du saioa. sasindu ad. sasindu. Jakia gatzetan jarri. saukotxo iz. saukotxo, saukotxu. Ezpainetako herpesa bezalako zauria. segail adj. serail, segail. Pertsonez mintzatuz, luzea eta mehea, mami gutxi eta hezur handikoa; liraina. segidan adb. segidan. Jarraian. Aranora joaten zen segidan. segitu ad. seittu. Jarraitu, segi. segituan adb. seittun. Berehala; segidan. Hara joan eta segituan ezagutu du. sekula (1) adb. sekula, sekulan. Inoiz ere ez. Sekula ez baitzen ailegatua. sekula (2) adb. sekula, sekulan. Noizbait, inoiz. Aiako Harrira igo zara sekula? sermoian adb. sermoiyin. Marmarrean. Etxera joan eta aita sermoian hasi zen. sesio iz. sesiyo. Liskar, istilu. soin iz. soin, soiña. Soinekoa. soinu iz. soiñu. Eskusoinu; trikiti. sokarri iz. sokarri. Lokarri; zerbait lotzeko erabiltzen den gauza, bereziki soka itxurakoa. sokil iz. sukil. Lurra lantzean gelditzen den mokorra, lur zati trinkoa. sor adj. sor. Gor. soro iz. soro. Zelaia, belardia, belar saila. sos iz. sos, xox. Diru.

sotildu ad. xotildu. Sotil bihurtu; itxura ederrean utzi. suil iz. suil. Isurkariak, ura batez ere, garraiatzeko zurezko ontzia, oinarria ahoa baino zabalagoa duena eta burdinazko uztaiak dituena. sumatu (1) ad. sumatu. Sentipen edo sentimen bat nabaritu. sumatu (2) ad. sumatu. Igarri, antzeman; asmatu. surtako adj. surtako. Sutarako. susara adb. susaa. Behiez mintzatuz, arreske. Behia susara dagoenean eramaten dugu.

Ttakitu ad. takitu. Pipan erretzeko, tabakoa prentsatu. talo burdin iz. talo burni. Taloak erretzeko erabiltzen den burdinazko xafla giderduna. Taloa sutan jartzeko burdinazko pala. tankera iz. tankea. Itxura. tankera eman ad. tankea man. Igarri, antzeman. tankera hartu ad. tankea hartu. Zerbaiten itxura hartu. tankera txar iz. tankea txar. Ondoeza, gorputz txarra. tenore iz. tenore. Garai; ordu. tepla iz. tepla. Hirustaren posturatsuko landarea. tertulia iz. tertuliya. Berriketan egiteko eta jostatzeko egiten den adiskideen arteko bilera. tirriki-tarraka onomat. ttirriki-ttarraka. Poliki eta nekez ibiltzearen onomatopeia; ttur-ttur. tirrin iz. tirrin. Beheitikoa; eginkari arin eta urtsua. tirripitin adj. ttirripittin. Arrunt txikia. tobera iz. tobera. Euskal musika tresna, txalapartaren antzekoa. Jatorriz, sutegi eta labeetan, errekuntzan laguntzen duen airea edo oxigenoa sartzeko hodia. tokata iz. tokata. Musika-tresna tekladunentzat onduriko musika-lan laburra, mugimendu bakarrekoa, eskuarki estilo librekoa dena eta trebetasun handia eskatzen duena. Musikari askoren artean jotzen den musika mota; gure zaharrek kontestu horretan erabiltzen dute: pieza bat soinu-jotzaile batek jo beharrean talde batek jotzen duenean. Tokata ari zuenean gu dantzan. tokian adb. tokiyan. Ordez (-en atzizkiaren eskuinean erabiltzen denean). Pitarraren tokian sagardoa edan. to pintzotea! interj. to pintzotia Bai zera!ren gisakoa da. Konparazio batera, berri on edo txar bat jasotzen denean esan ohi da. Loteria tokatu zaidan! – to pintzotia, hi! tortolos iz. turtulux. Zangoko eta oineko hezurren giltzadurako hezurra; bereziki, arkumearena, haurrek jolasteko erabiltzen dutena. tortxa iz. torxa. Pospoloaren antzeko zerbait; kandela; zuzia. trabaza iz. trabaza. Ote jotzeko makila. trakets adj. trakets. Moldakaitza; sotiltasunik edo dotoretasunik ez duena. tripa-zaku iz. tripa-zaku. Sabela, tripa. tripaz beheiti/goiti etzan ad. tripaz betti/gotti etzan. Buruz beheiti edo goiti etzan. trupesi iz. trupesi. Gorputzeko barrunbe edo ehun batean likidoa pilatzea; edema. ttur-ttur adb. ttur-ttur. Poliki-poliki; pausoz pauso ibiltzearen onomatopeia. Ttur-ttur joan hadi, motel! txabila iz. txabilla. Haria edo artilea egiteko tresna. txanbra iz. txanbra. Blusa. txantxil iz. txantxil. Ontzi zilindrikoa, esnea neurtu eta banatzeko erabiltzen dena.

txar (1) adj. txar. Funtsezko akats bat duena, bere egitekoa ongi betetzen ez duena, ona ez dena. txar (2) adj. txar. Txikia, ezdeusa, balio gutxikoa.

txara iz. txara. Zuhaixka asko hazten den eremua; baso txikia. txermoni iz. txermoni, txermoniya. Zerria hiltzean banatzen diren odolki, txorizo... txiki arraio eginda adb. txiki arraiyo iña. Leher eginda, porru eginda; puskatuta. Aurreko egunetik pikotxa eta palan aritu ginen; txiki arraio eginda bukatu genuen! txikitu ad. txikittu. Puska txikietan zatitu; suntsitu, birrindu. txinalka adb. txiñalka. Oinetakoetan orpoak sartu gabe, oinetakoak erdi jantzian. txoil adb. txoil. Guztiz, oso, erabat. Txoil- txoil errepikapena indargarri gisa erabiltzen da. txokon adj. txokon Platerez mintzatuz, sakona. txolarte iz. txolarte. Lanarte. Lanaldien artean hartzen den atsedenaldiari esaten zaio; horren harira, tertuliari edo argudioan aritzeari ere esaten zaio. txoralda adj. txoralda. Zentzu maitekorrean txoroa esateko era. txukun iz. txukun. Zotin. Bat-batean gertatzen den arnasgora ozena. txurmio iz. txurmiyo. Orkatila.

Uugazama iz. ugazama. Amaorde. umatu ad. umatu. Umea(k) egin. Zerria umatu al zaio? urketan ibili ad. urketan ibilli. Ur bila joan. urrikaldu ad. urrikildu. Errukitu, errukia erakutsi. urrikitu ad. urrikittu. Damutu. urritu ad. urrittu. Gutxitu; urri edo urriago bihurtu. urtabe iz. urtabi, urtabiya. Uzta oneko urtea. urte askoan interj. urte askuan. Urtebetetzeetan eta kidekoetan, zorionak emateko, edo norbait aurkeztean erabiltzen den jendetasunezko formula. Gaur hire urtebetetze eguna dun; urte askoan! urtxulo iz. urtxullo, urtxullua. Itxituren azpialdea ongi ixteko erabiltzen den kako formako zipotza. usna iz. usma. Usain; usaimena. usu arraio adb. usu arraiyo. Agudo, berehala. Mozorroa usu arraio egin du. uztar iz. uztar. Ortzadar.

Xxabal adj. xabal. Zabala, laua. xamar zenb. xamar. Samar, nahiko, aski. xamur (1) adj. Adkor. xamur. Gogortasunik ez duena; aisa murtxikatzen dena. xamur (2) adj. Adkor. xamur. Erraza. xistera iz. xixtera, xixtea. Zumitzezko saskia. xorrokoak egin ad. xorrokuk in. Belarra bilduta jarri, euriak ez bustitzeko. xukatu ad. txukatu. Lehortu, bustitasuna edo hezetasuna kendu.

Zzabaldegi iz. xabaldei, xabaldi. Leku edo esparru zabala. zahagi iz. zagi. Abere larrua, gehienetan ahuntzarena, zaku eran josia, ardoa edo olioa gordetzeko erabiltzen dena.

zahar (1) adj. (t)zahar. Pertsonez eta izaki bizidunez mintzatuz, adin handia duena; gauzez-eta mintzatuz, denbora batean sortua edo gertatua; luzaz iraun duena edo luzaz erabilia izan dena; lehenagokoa.

zahar (2) adj. (t)zahar. Handi. Putzu zahar horietan ikasi zuten igeri egiten. zaizki iz. zaizki, zaizkiya. Ahaide ez-zuzenak esateko erabiltzen da; familia, leinu, arraza, kasta. zakote iz. zakote. Aldi baterako janari kopurua; mendira edo bidaia batera eramaten den janaria; anoa.

zama iz. zama. Abere, pertsona edo ibilgailu baten gainean garraiatzen edo zamatzen den gauza. zamalkatu ad. zamalkatu. Zaldiz ibili.

zankoloka adb. zankoloka. Zintzilik; sorbalda gainean zintzilik. Adarretik zankoloka gelditu zen neska kozkorra.

zanpatu ad. zanpatu. Zapaldu. zanputz (1) iz. zanputz. Perretxiko mota bat. zanputz (2) adj. zanputz. Ustela den pertsona. zarabanda iz. zarabanda. Lurra berdintzeko erabiltzen zen tresna. Egurrez, zumitza elkartuta egindako tresna. Gainean harriak jartzen zitzaizkion eta behiek edo idiek bultzatzen zuten. zarpa iz. zarpa. Arropa zaharra edo zikina; piltzarra, pilda. zarpail adj. zarpail. Gai edo molde arruntez egina, landu ez dena, leuntasunik edo inongo dotoretasunik ageri ez duena. zarpil adj. zarpil. Gobada egitean gainetik jartzen zen trapu zaharra. zarrako iz. zarrako, zarrakua. Zirrara. zarramilo iz. zarramillo. Bi soka edo katetatik zintzilik ipintzen den esertokia, kulunkatzeko erabiltzen dena. zarrata iz. zarrateko. Tarratada, urratua. zartatu ad. zartatu. Pitzatu, arrakalatu. zatar iz. zatar. Trapu; ehun zati zahar eta urratua. zealdo iz. zialdo. Zabu, kulunka; balantza. zealdoka adb. zialdoka. Zabuka; balantza eginez. Zealdoka jaitsi zuen Tronpeoko malda. zelatari adj. xelatari. Zelata jartzen duen pertsona; zelatan dagoen pertsona. zeldor iz. zeldor. Larruazalean agertzen den pikor gisakoa. zenbaitetan adb. zembaitan. Zenbait aldiz. Zenbaitetan behiak hormetan ezin joanik ibiltzen ziren. zehar-etzanean adb. Etzanda; alferkerian. Belar-soroan eseri ziren zehar-etzanean. zigor iz. zior. Abar mehe, luze eta zuzena; makila. zikiro iz. zikiro. Ahari zikiratua. zilipurdika adb. zilipurdika. Zilipurdi eginez. Han joan ziren hirurak zilipurdika lurrera. zimiko iz. zimiko. Atximurra, imurtxia. zingil adj. xingil. Ahula eta mehea. zingiri iz. zingiri. Ez dago argi hitz honen esanahia; mastitisaren gisako zerbait ote den. zipiztu ad. zipiztu. Printzatu; zati txikietan desegin. zipoka ad. zipoka. Zirikatzen.

zipotz iz. zipotz. Upelaren zuloa ixteko erabiltzen den ziria. ziribiri iz. ziribiri. Zilipurdi. zirrioan adb. zirriyun. Jarioan. Ur zirrioan bazeuden. zirtzil adj. zirtzil. Zarpatsua, jantzi zahar eta urratuak erabiltzen dituena. zizar iz. zizar. Muztioa; irakin ez duen sagar zukua zokomiran adb. zokomiran. Bazterrak miatuz, erdi ezkutuan. Ez zutela etorri nahi, baina han ziren zokomiran.

zoritu ad. zoittu. Fruituez mintzatuz, heldu. zotal iz. zotal. Laiaz edo aitzurraz ateratzen den lur zati belarduna. zotz iz. zotz. Adar txiki eta finak, surtarako erabili ohi direnak. zurbil adj. zurbil. Larruazalaz, aurpegikoaz bereziki, mintzatuz, margula; zuri antzera, kolore gutxikoa. zurikin iz. txuikiñ. Artoa zuritzen denean geratzen den hondakina. zurkaitz iz. zurkaitz. Zuhaitz gazteei eta zenbait landareri euskarri gisa alboan jartzen zaien makila edo zutoina.

zurrumurru iz. zurrumurru, zuzmur. Ahoz aho dabilen berria, zehaztu eta egiaztatu gabea. zurrunbilo iz. zurrunbillo. Uraren edo airearen higidura lasterra eta birakakoa.

20 Ereduak, berez, errealak dira, baina horien gainean Oiartzungo batuaren proposamenaren baitako aldaketa txiki batzuk egin ditugu (lexikoan, gehien bat).

5.

Bibliografia

5. BIBLIOGRAFIA

· Altzibar, X. (1992). “Larramendi eta literatur-gipuzkera”, in J. A. Lakarra (arg.), Manuel Larramendi hirugarren mendeurrena, 1690-1990, Andoain: Euskaltzaindia, 325-360.

· Araua = Euskaltzaindia, (s.d.), Arauak. <www.euskaltzaindia.eus/arauak> (Azken kontsulta: 2022/09/16)

· Arenas & Areny (1997). Ikastetxeko hizkuntza proiektua. Donostia: Bat Soziolinguistika Klusterra Aldizkaria, 29-52.

· Aurrekoetxea, G. (2006). “Hizkuntza estandarraren eta dialektoen arteko bateratze joerak”, ASJU 40: 1-2, 133-160.

· Badihardugu (d.g.). Euskalkian idazteko irizpideak. Deba Ibarreko adibidea. Oñati: Gertu.

· Baker, M. C. (2001). The atoms of language. New York: Basic Books.

· Camino, I. (2009). Dialektologiatik euskalkietara tradizioan gaindi. Donostia: Elkar.

· Euskaltzaindia (2020). Euskara batua eta tokian tokiko erabilera: korapiloak eta erronkak. Bilbo: Euskaltzaindia.

· Eusko Jaurlaritza (2020). VI. Mapa Soziolinguistikoa 2016. Gasteiz: Eusko Jaurlaritza.

· Ferdinand de Saussure (1916). Cours de linguistique générale. Glasgow: Fontana/Collins, 288.

· Fraile, I. & A. Fraile (1996). Oiartzungo hizkera. Oiartzun: Oiartzungo Udala (Mugarri).

· Garabide Elkartea (2010). Hizkuntzaren estandarizazioa. Eskoriatza: Gertu.

· Gizapedia (d.g.). Hiztegia, https://.gizapedia.org (Azken kontsulta: 2022/07/12)

· Haddican, W. F. (2005). Aspects of language variation and change in contemporary Basque (Doctoral dissertation, New York University).

· Lakar, M. (2013). Baztango mintzoa erabiltzeko gida. Baztan: Baztango Udala.

· Lakarra, J. (2011). “Gogoetak euskal dialektologia diakronikoaz: Euskara Batu Zaharra berreraiki beharraz eta haren banaketaren ikerketaz”. in I. Epelde (arg.). Euskal dialektologia: lehena eta oraina, Bilbo: ASJUren gehigarriak, 155-241.

· Larrinaga, A. (2020). Euskara kolokialaren eskuliburua. UEU.

· LTH = Euskaltzaindia (d.g.). Literatura Terminoen Hiztegia, https://www.euskaltzaindia.eus (Azken kontsulta: 2022/09/16).

· Mitxelena, K. (1950). “En torno a algunos aspectos del habla de Rentería (Guipúzcoa)”, berrarg. in K. Mitxelena 2011, Obras Completas VII, Donostia eta Gasteiz: GFA eta UPV/EHU, 689-695.

· Mitxelena, K. (1961). Fonética Histórica Vasca. Donostia: Gipuzkoako Foru Aldundia, 379-405.

· Mitxelena, K. (1968). “0. araua: Ortografia”, in Araua.

· Mitxelena, K. (2001). Historia de la literatura vasca. Donostia: Erein.

· Moreno Cabrera, J. C. (2016). La dignidad e igualdad de las lenguas. Crítica de la discriminación lingüística. Madril: Alianza Editorial.

· Morrás, O. (2019) Herriko euskara vs. literatur gipuzkera Donostiako eskolaren antzerkian. <https://addi.ehu.es/bitstream/handle/10810/43392/GRAL_Morr%C3%A1s.pdf> (Azken kontsulta: 2022/06/28).

· Oiartzuarren Baitan. (d. g.). <www.oiartzuarrenbaitan.eus> (Azken kontsulta: 2022/10/25)

· Perez, E. (2021). “Euskara batua gazteen arteko lagunarteko ziberkomunikazio pribatuan”. in Andres M. Urrutia (arg.). Arantzazutik mundu zabalera. Euskararen normatibizazioa: 1968-2018, Bilbo: Euskaltzaindia, 471-484.

· Pons, L. (2021). “No somos usuarios de la lengua, somos hablantes y soberanos”

· < https://www.jotdown.es/2021/09/lola-pons/> (Azken kontsulta: 2022/10/07)

· Reguero, U. (2019). Filologiatik dialektologiara Nafarroako euskarazko testu zaharretan barrena (1416-1750). Bilbo: UPV/EHU.

· Sarasola, I. (1986). “Larramendiren eraginaz eta”, ASJU 20:1, 203-215

· Sarasola, I. (2016). Bitakora kaiera. Donostia: Erein, 16-24.

· Soziolinguistika Klusterra (2021). Hizkuntzen erabileraren kale neurketa. Euskal Herria 2021 Andoain: Soziolinguistika Klusterra.

· Ulibarri, K. (2013).“ Testuak kokatuz dialektologia historikoan: egiteetatik metodologiara”, in R. Gómez, J. Gorrochategui, J. A. Lakarra & C. Mounole (arg.), Koldo Mitxelena Katedraren III. biltzarra, Vitoria-Gasteiz: UPV/EHU511-532.

· Ulibarri, K. (2015). Dotrinazko Sermoitegia. Galduriko hizkerak eta dialektologia historikoa (Doktorego tesia, UPV/EHU).

· Ulibarri, K. (2021), “Euskal grafiaren historiarako oharrak”, UPV/EHUko eskuizkribu argitaragabea.

· Urgell, B. (2018) “Lehen Euskara Modernoa (1745-1891)”, in J. Gorrochategui, I. Igartua & J. A. Lakarra (arg.), Euskararen Historia, Vitoria-Gasteiz: Eusko Jaurlaritza, 543-657.

· Urquijo, J. (1919). Los refranes de Garibay. Donostia: Martin, Mena y Comp.

· Urruxulegi, J. (2009). Hi! Hika ikasteko metodoa. Andoain: Txertoa.

· Zavala, A. (1982). Lexoti bertsolaria. Tolosa: Auspoa.

· Zuazo, K. (1993). “Euskalkiak, askatu gabeko korapiloa”. Jakin 76, 42-62.

· Zuazo, K. (1997). “Oiartzungo Hizkeraren Kokagunea”. Fontes Linguae Vasconum 76, 397-425.

· Zuazo, K. (2014). Euskalkiak. Donostia. Elkar.

· Zuazo, K. (2015). “Euskararen batasuna”, in www.euskalkiak.eus, <http://euskalkiak.eus/ euskararen_batasuna.php> (Azken kontsulta: 2022/05/6)