Radyoterapi Kapak / Nisan 2006
444 4 444 www.hacettepe.com.tr
Radyoterapiye İlişkin Soru ve Cevaplar Sigara birey ve toplum sağlığını tehdit eden ve iyileşme sürecini olumsuz yönde etkileyen bir sağlık sorunudur. Hacettepe Üniversitesi Hastaneleri yönetimi kapalı alanlarda tüm hastalarına, ziyaretçilerine ve kendi personeline sigara içilmesini kanun gereği yasaklayan bir kurumdur. Sağlık sorunu olan sigaradan kurtulmak bizim çabalarımıza sizin vereceğiniz destekle mümkün olacaktır. Sizden Hastanelerimizde bulunduğunuz süre içerisinde sigara içmeme kuralına uymanızı ve uymayanları uyarmanızı rica ediyoruz.
23 x 49cm ÖN Makas CMYK
Kat.No 401005
Sevgili Hastamız, Bu kitapçık size radyasyon tedavisi uygulanmasına karar verildikten sonra yararlanmanız için hazırlanmıştır. Radyasyon tedavisi uygulanmasına karar verildikten sonra daha önceden bu tedaviyi almış veya almakta olan bireylerden, çevrenizden duyduklarınız ya da gözlemledikleriniz sizi olumsuz yönde etkileyebilir. Ancak her insanın kendine özgü bir birey olduğunu, hastalıklarının, tedavi şeklinin ve yaşadığı yan etkilerin farklı olacağını unutmamalısınız. Radyoterapi hakkında doğru bilgilenmeniz yan etkilerin önlenmesi ya da azaltılması açısından son derece önemlidir. Sağlık personeli tarafından size verilen bilgiler kitapçıktakinden farklı olabilir. Bu kitapçık hiçbir zaman sağlık personelinin yerine geçmez, ancak doktor ve hemşire tarafından size verilen bilgileri desteklemek ve pekiştirmek işlevini görebilir. Kitapçıkta radyoterapiden, uygulama yöntemlerinden, uygulanan bölgelere göre oluşabilecek yan etkilerden ve bunlara yönelik alınabilecek önlemlerden kısaca söz edilmiştir. Herhangi bir sorununuz veya sorunuz olduğunda öncelikle tedavi ekibinize (radyasyon onkoloğu, radyasyon onkolojisi hemşiresi, radyasyon onkolojisi teknisyeni ve fizik mühendisi) danışmanız yanlış bilgilenmenizi önleyecektir. Sorunlarınızı çekinmeden ifade edebilir ve sağlık personelinden her konuda yardım alabilirsiniz. Acil şifa dileklerimizle...
Radyoterapi Nedir? Yüksek enerjili ışınları kullanarak hastalıkların tedavi edilmesine radyoterapi adı verilmektedir. Radyoterapi, ışın ya da şua tedavisi olarak da bilinmektedir. Radyasyon onkolojisinde kullanılan radyasyon, iyonizan radyasyondur. İyonizan radyasyon, atomdan elektron sökerek atomun iyonlaşmasına ve iyonizasyonu takip eden biyolojik olaylar zinciri ile hücrelerin hasar görmesine neden olan radyasyon türüdür. İlk olarak bu enerji vücut içerisindeki hastalıkları tespit etmede kullanılmıştır. Sonraları belirli dozlarda kullanılan radyasyonun bazı hastalıkları tedavi edici özellikte olduğu saptanmıştır. Günümüzde radyasyon tanı amacıyla kullanıldığı gibi yaygın olarak kanser ve daha az sıklıkla diğer bazı hastalıkların tedavisinde de kullanılmaktadır. Radyasyon Tedavisinin Uygulandığı Durumlar Nelerdir? Radyasyon tedavisinin amacı uygulandığı bölgedeki kanserli hücreleri öldürmek ya da bölünerek çoğalmalarını engellemektir. Kanserli hücreler vücudumuzdaki normal hücrelerden daha hızlı bölünen ve büyüyen hücreler olduklarından radyasyondan daha çabuk etkilenirler. Bu nedenle kanserli bir bölgeye radyasyon uygulandığında çok sayıda kanserli hücre yok edilirken daha az sayıda normal hücre radyasyondan etkilenir. Radyasyon tedavisi ameliyat öncesi tümörün küçültülmesi amacı ile kullanılabildiği gibi, ameliyat sonrası ameliyat edilen bölgede kalan kanser hücrelerinin yok edilmesi amacı ile de kullanılabilir. Kemoterapi, hücrelerin radyasyona duyarlılığını arttırdığından radyasyon tedavisi ile birlikte kemoterapi de uygulanmaktadır. Bunların yanı sıra radyasyon tedavisi, vücuttaki tümörü küçülterek, tümöre bağlı yaşanan ağrı gibi sıkıntıları azaltmak amacıyla da kullanılabilir. 3
Simülasyon (Planlama Aşaması) Nedir? Doktorunuz tedaviye karar verdikten sonra tedavi bölgesini işaretleyerek özel bir planlama yapar. Bu planlama sürecine simülasyon adı verilir. Simülasyon ya da planlama ilk tedavinizden önce yapılacaktır. Bazı durumlarda simülasyon öncesi vücudunuzdaki tümörün yerleşimine göre tedavi süresince sabit kalmanızı sağlayan size özel maskeler (örneğin başboyun bölgesi için özel termoplastik maskeler gibi) yapılması gerekebilir. Ayrıca ışınlanması istenmeyen bölgeleri korumak için kişiye özel koruma bloklarının da hazırlanması gerekebilir. Böyle durumlarda doktorunuz size önceden açıklama yapacaktır. Planlama sürecinde radyasyon onkoloğunuz tedavi alanını belirlemek için röntgen cihazı kullanır. Bu sırada doğru bir planlama için sizden masaya uzanmanız ve çeşitli pozisyonlarda bir süre hareket etmeden kalmanız istenebilir. Planlama süresince röntgen filmleri çekilerek radyasyon onkoloğunuz ve fizik mühendisleri tarafından tedaviniz planlanır. Bu işlemler genellikle 15 dakika ile bir saat arasında değişebilir. Radyasyon Tedavisi Nasıl Uygulanır? Radyasyon tedavisi eksternal (dıştan) ve brakiterapi olmak üzere iki şekilde uygulanabilir. Eksternal tipte radyasyon tedavisi çoğu kez hastanede yatmadan radyasyon onkolojisi polikliniklerinde uygulanmaktadır. Eksternal tip radyasyon tedavisinde, yüksek enerjili radyasyon, bir cihazdan direk olarak kanserli bölgeye verilmektedir. Eksternal radyasyon tedavisinde yaygın olarak lineer akseleratör (LINAC) ve kobalt-60 olarak iki tür cihaz kullanılmaktadır. Brakiterapide radyoaktif kaynak doğrudan tümör içerisine veya vücut boşluklarına yerleştirilir. Bu işlem günümüzde daha çok uzaktan kumandalı sonradan yüklemeli cihazlar yardımı ile gerçekleştirilmektedir. İşlem sırasında radyoaktif kaynak özel bir bağlantı tüpü aracılığı ile gönderilir ve işlem sonrası da 4
radyoaktif kaynak tekrar cihaza geri çekilir. Bu şekildeki radyasyon tedavisi uygulamasından intrakaviter ya da interstisiyel tedavi olarak bahsedildiğini duyabilirsiniz. Bu kitapçıkta açıklanan bilgiler eksternal tipte radyasyon tedavisi uygulanan hastalara yöneliktir. Brakiterapi uygulanan hastalara ayrıca bilgilendirme yapılacaktır.
Radyoterapi teknisyeni simülatörde olduğu gibi tedavi masasına yatmanızı sağlayacak ve tedavi alanınızı ayarlayacaktır. Radyoterapi teknisyeniniz tedavi cihazını çalıştırmadan önce sizin bulunduğunuz odadan ayrılacak ve sizi tedavi odasının yanındaki bir odadan (kontrol odası) televizyon kameraları aracılığı ile izleyecektir. Herhangi bir ihtiyacınız olduğunda konuşmalarınız “İntercom” adı verilen bir mikrofon sistemi yoluyla duyulacaktır. Radyoterapi cihazı çalıştığında radyasyonu göremez, duyamaz ve muhtemelen hiçbir şey hissedemezsiniz. Radyoterapinin ağrısız bir işlem olduğunu ve gerekli olduğunda (kendinizi rahatsız veya hasta hissettiğiniz zaman) tedavinizin durdurulabileceğini ve tedavi ekibinizin odaya girebileceğini unutmayınız.
Radyasyon Tedavisi Neden Uzun Süre Alır? Radyasyon tedavisinde radyasyon, uygulanan bölgedeki tümörü çevreleyen normal hücrelerin daha az zarar görmeleri ve kendilerini daha çabuk iyileştirebilmeleri için genellikle günlere bölünerek küçük dozlar şeklinde uygulanmaktadır. Bu nedenle günlük tedavinin süresi kısa ancak tedavinin tamamlanması uzun süre almaktadır. (Örneğin 5 hafta süre ile günde yaklaşık 2-3 dakika). Ayrıca etkilenen vücut hücrelerinizin kendisini iyileştirebilmesi için radyasyon tedavisi hafta sonu ara verilerek pazartesiden cumaya, haftada 5 gün verilir. Radyasyon tedavisinden yarar görebilmeniz için tüm tedaviyi tamamlamanız ve tedavi randevularını aksatmamanız gerekir. 5
Radyasyon ve Kemoterapi Tedavisi Aynı Anda Uygulandığında Vücudumu Nasıl Etkileyecek? Bazı kanser tiplerinde radyasyon tedavisinin kemoterapi ile birlikte kullanılması tedavinin etkinliğinin artmasına neden olur. Kemoterapi, kanser hücrelerinin radyasyona duyarlılığını arttırarak radyasyonun daha etkili olmasını sağlar. Kemoterapi ve radyasyon tedavisinin birlikte kullanılması yan etkilerin daha fazla olmasına neden olabilir ancak verilen kemoterapi ilacına göre size bilgi verilecek ve takipleriniz yapılacaktır. Aldığım Radyasyonu Başkalarına Yayar, Bulaştırır mıyım? Bir çok hasta radyasyon tedavisi aldığı zaman radyasyonu yakınlarına ya da çevreye bulaştıracağını düşünür. Ancak eksternal radyoterapide böyle bir durum söz konusu değildir. Radyoterapi uygulanan kişiler, ev halkı, yakınları ve çevreleri için bir sakınca oluşturmazlar. Radyoterapinin Yan Etkileri Radyasyon tedavisi kanserli hücrelerin çevresindeki normal hücreleri de etkilediği için, tedavi uygulanan bölgeye göre bazı yan etkilere neden olabilir. Örneğin göğüs bölgesine radyasyon uygulanıyorsa hafif yutma güçlüğü; beyin ve kafatası bölgesine uygulanan radyasyon tedavisinde ise saç kaybı beklenen bir yan etkidir. En yaygın görülen yan etkiler yorgunluk, cilt değişiklikleri ve iştah kaybı olup bunlar tedavi bölgesine bağlı olmaksızın radyasyon tedavisi alan bütün bireylerde meydana gelebilir. Diğer yan etkiler radyasyon uygulanan bölgeye ve radyasyon dozuna bağlı olarak değişir. Radyasyon tedavisinde akut ve kronik olmak üzere iki tip yan etki vardır. Akut ya da kısa dönem yan etkiler tedaviniz başladıktan sonra meydana gelebilir ve genellikle tedavi bitiminden birkaç hafta sonra tamamen iyileşir. Kronik ya da uzun dönem yan 6
etkiler tedaviden aylar ya da yıllar sonra gelişebilir ve bazen kalıcı olabilir. Yan etkiler konusunda kitapçığın ilerleyen sayfalarında bilgiler yer almaktadır. Herkes İçin Yan Etkiler Aynı mıdır? Radyasyon tedavisinin yan etkileri kişiden kişiye değişebilir. Tedaviniz süresince yan etkileri çok hafif yaşayabilir veya hiç yaşamayabilirsiniz. Yan etkiler çoğunlukla radyasyon tedavisi uygulanan vücut bölgenize ve tedavinin dozuna bağlı olarak gelişir. Tedaviye başlamadan önce doktor veya hemşirenize oluşabilecek yan etkileri ve ne kadar süreceğini sorunuz. Yan Etkiler Ne Kadar Sürer? Radyoterapi süresince meydana gelebilecek yan etkiler genellikle çok ciddi değildir. Ancak önlem alınmadığında ciddileşebilir. Radyoterapiye bağlı oluşan yan etkiler de ilaçlarla ya da bazı önlemler ve uygulamalarla kontrol edilebilir. Oluşan yan etkiler tedavi tamamlandıktan birkaç hafta sonra düzelecektir. Bunun yanı sıra bazı yan etkiler daha uzun sürebilir ancak yan etkilerin geçici olduğu unutulmamalıdır. Yorgunluk Hissedecek miyim? Radyasyon tedavisi alan bazı hastalar tedavi süresince kendilerini halsiz ve yorgun hissedebilir. Bu yorgunluğun çeşitli nedenleri olmakla birlikte genellikle tedavi edilen vücut bölgesine ve tedavi alanının büyüklüğüne bağlıdır. Radyasyon uygulanan bölge kan hücrelerinin yapıldığı kemik iliğinin önemli bir alanını içerisine alıyorsa (örneğin kalça ve bel bölgesi gibi) kan hücrelerinin sayısının azalmasına bağlı olarak yorgunluk gelişir. Bununla birlikte kemik iliğine radyasyon almayan hastalarda da bazen yorgunluk meydana gelebilir. Nedeni ne olursa olsun yorgunluğun geçici olduğu ve tedavi tamamlandıktan sonra birkaç hafta, hatta birkaç gün sonrasında bile azalarak geçeceği unutulmamalıdır. 7
Yorgunluğu azaltmada yardımcı olabilecek bazı öneriler şunlardır:
• Kendinizi yorgun hissettiğinizde dinlenin. Gün içerisinde kısa aralıklarla uyumak veya gece erken yatmak yararlı olabilir. • Mümkün olduğu kadar günlük işlerinizi sürdürmeye çalışın, ama enerji düzeyinize göre günlük işlerinizin en önemlilerini öncelikle veya kendinizi en iyi hissettiğiniz zamana göre planlayın. • Birçok hasta radyasyon tedavisi alırken aynı zamanda işine de devam edebilir; ancak kendinizi aşırı yorgun hissettiğinizde işlerinize bir süre ara vermeli veya çalışma saatlerinizi azaltmalısınız. • Alışveriş, çocuk bakımı ya da araba sürme gibi günlük işlerinizde arkadaşlarınızdan veya ailenizden yardım alabilirsiniz. • İyi beslenerek enerji düzeyinizi koruyabilirsiniz. Normal hücrelerinizin kendini yenileyebilmesi için kalori ve proteinden zengin yiyecekleri tercih etmelisiniz. En iyi protein kaynakları et, tavuk, balık, peynir, yoğurt ve süttür. • Yürümek gibi hafif egzersizler kendinizi daha iyi hissetmenizi sağlayacaktır. Ancak ağır egzersizlerden kaçınmalısınız. Radyasyon Tedavisi Süresince Saçlarım Dökülecek mi? Beyin ve kafatası bölgesine radyasyon alıyorsanız saçlarınız dökülebilir. Ancak saç dökülmesi aldığınız radyasyon dozu ve uygulanan bölgenin genişliğine göre değişebilir. Örneğin beyin bölgesinin tamamına radyasyon uygulanan kişilerde tam saç kaybı beklenirken, yalnızca bir kısmına radyasyon uygulanan kişilerde kısmi saç kaybı olması beklenir. Sıklıkla tedavi sonrası aylar içerisinde saçlar yeniden çıkar. Ancak saçın kalitesi, rengi ve şeklinde değişiklik olabilir. Saçlı derinin olduğu bölge dışında bir bölgeye 8
radyasyon alıyorsanız saçlarınızda radyasyon tedavisine bağlı bir dökülme olmayacaktır. Yeme Problemim Olursa Ne Yapmalıyım? Radyasyon tedavisi sırasında hasar gören hücrelerin kendilerini yenilemesi gerekir. Bu nedenle yeterli ve dengeli beslenmek ve kilo kaybetmemek çok önemlidir. Az ve sık aralıklarla yemek yemek hem daha fazla besin almanızı hem de sindirim ile ilgili problemlerinizin azalmasını sağlayacaktır. Gerekirse doktorunuz sıvı ya da toz halinde olan hazır besin destekleri kullanmanızı önerebilir. Beslenme konusunda daha ayrıntılı bilgileri kitapçığın sonunda “beslenme ve günlük yaşam” bölümünde bulabilirsiniz. Cilt Problemlerim Olur mu? Radyasyon tedavisi alırken tedavi edilen bölgedeki cildinize çok dikkat etmeniz gerekir. Tedavi bölgesindeki cilt normalden daha hassas hale gelir ve çok kolay yaralanabilir. Tedavi bölgenizdeki cildinizde kızarıklık, tahriş, güneşte bronzlaşmış gibi koyuluk gözükebilir. Birkaç hafta sonrasında tedavi bölgenizdeki cildiniz çok kuru hale gelebilir. Doktor ya da hemşirenize kaşıntı veya rahatsızlık hissini azaltıcı önlemler konusunda danışabilirsiniz. Radyasyon tedavisi uygulanan bölgedeki cildinizin bakımında yardımcı olabilecek bazı öneriler aşağıda verilmiştir:
• Doktorunuz radyasyon verilmesi gerekli olan tedavi bölgesini renkli bir kalem veya özel bir bant ile işaretleyecektir. İşaretlerin tedaviniz bitene kadar çıkmaması gerekir. Bu işaretler belirsizleşmeye başlarsa kaybolan işaretleri evde kendi kendinize çizmeye çalışmayınız. Böyle bir durumda mutlaka doktorunuza söyleyiniz. İşaretli olan bölgeyi yıkamadan ılık su kullanarak hafifçe silip kurulayabilirsiniz. 9
• Tedavi bölgesindeki cildinize doktorunuza danışmadan sabun, deodorant, parfüm, ilaç ya da kozmetik türü maddeleri kullanmayınız. • Tedavi edilen bölgeyi ılık su ile silerek temizleyin; ovalama, lifleme ve keselemeden kaçınınız. • Tedavi edilen bölgedeki cildiniz ısıya duyarlı olabileceği için sıcak ya da soğuk uygulama yapmayınız. Yalnızca ılık su kullanarak silebilirsiniz. • Tedavi bölgenizin üzerine sıkı kıyafetler giymekten kaçınınız. Bol ve pamuklu türden kıyafetleri tercih edin. • Tedavi bölgenizi tıraş etmeniz gerekiyorsa doktorunuza danışarak elektrikli tıraş makinesi kullanabilirsiniz. Kesinlikle tıraş öncesi losyon yada tüy dökücü krem gibi ürünler kullanmayınız. • Tedavi edilen bölgeyi güneşten koruyunuz. Dışarıya çıkmadan önce mümkünse tedavi edilen bölgeyi kapatınız. Güneş ışınlarından korunmak için, tedavi edilen bölgeye göre, uzun kollu, pamuklu giysiler ile şapka giyebilir ve koruyucu faktör içeren ürünleri (en az 15 koruma faktörlü) doktorunuza danışarak kullanabilirsiniz. Ancak bu ürünleri sık aralarla uygulamalısınız. Tedaviniz bittiğinde cildiniz iyileşmiş olsa bile güneş ışınlarına karşı koruyucu faktör içeren ürünleri kullanmaya devam etmelisiniz. Radyasyon tedaviniz tamamlandıktan sonra en az bir yıl cildinizi güneşten korumalısınız. Kan Hücrelerinin Sayısı Düşük Olduğu Zaman Radyasyon Tedavisi Almaya Devam Edecek miyim? Radyasyon tedavisi, bazen beyaz kan hücreleri (akyuvarlar, beyaz küre veya lökosit olarak da adlandırılır) sayısının ya da trombositlerin (pıhtılaşma hücreleri) sayısının tedavi sırasında düşmesine neden olabilir. Beyaz kan hücreleri vücudumuzun mikroorganizmalara karşı savaşmasında rol oynar. Trombositler ise kanın pıhtılaşması için gerekli olan maddelerdir. Kan sayımı, doktorunuzun önerisine göre olmakla birlikte, genellikle her hafta sizden az 10
miktarda kan örneği alınarak beyaz kan hücrelerinin, trombositlerin ve eritrositlerinizin normal değerlerde olup olmadığı kontrol edilir (Bazı küçük alan, yüzeyel ışınlamalarında kan sayımının bu sıklıkta kontrol edilmesi gerekmeyebilir). Kan hücrelerinin sayısı normal değerlere göre önemli ölçüde düşük ise tedavinize ara verilip bu hücrelerin sayısının yükselmesi beklenir. Böyle bir durumda doktorunuz ne kadar süre ile tedavinize ara verileceğini size açıklayacaktır. Beyaz kan hücrelerinizin sayısı normalden düşük olduğunda enfeksiyon riskiniz artacaktır. Akyuvar sayınız normalden düşük olduğunda enfeksiyon oluşumunu önlemek için aşağıdaki önlemleri almanız son derece önemlidir:
• Gün içerisinde ellerinizi sık aralıklarla sabunla yıkamaya özen gösteriniz. Özellikle yemek öncesi ve sonrası ile tuvaleti kullanmadan önce ve sonra elinizi çok iyi yıkadığınızdan emin olunuz. • Nezle, grip, suçiçeği ya da kızamık gibi bulaşıcı hastalığı olduğunu bildiğiniz kişilerden uzak durunuz ve kalabalık ortamlarda bulunmaktan kaçınınız. • Pişmemiş/çiğ sebze yemeyiniz. Sebzeleri bol su ile yıkayıp iyice pişiriniz. Meyveleri yine bol su ile iyice yıkadıktan sonra kabuklu meyveleri soyarak ya da mikserden geçirerek suyunu içebilir veya pişirerek komposto şeklinde yiyebilirsiniz. • Enfeksiyon kaynağı olabileceğinden odanızda canlı çiçek, ev bitkileri, kuş kafesi, akvaryum, kedi ve köpek bulundurulmamalı; varsa başka bir odaya alınmalıdır. Hayvan dışkısında büyük miktarda bakteri ve mantar bulunduğundan, dışkının bulaştığı alanlardan uzak durmalısınız. Tüm bunlara dikkat etmenize rağmen enfeksiyon kapmanız mümkündür. Bu nedenle gözlerinizi, burnunuzu, ağzınızı, genital ve rektal bölgenizi aşağıdaki enfeksiyon belirtileri yönünden düzenli olarak kontrol ediniz. 11
Enfeksiyon varlığını düşündüren belirtiler:
• Ateş, titreme ve üşüme hissi • Yeni ortaya çıkan öksürük, balgam ya da boğaz ağrısı • İdrar yaparken ağrı ve/veya yanma hissi • Vajinal akıntı ya da kaşıntı • Ağız içerisinde ya da dudak üzerinde gelişen yara/ beyaz alanlar Yukarıdaki semptomlardan herhangi birisi varsa doktor ya da hemşirenizi zaman geçirmeden mutlaka haberdar ediniz. Alyuvar sayınız normalden düşük olduğunda halsizlik, yorgunluk ve daha fazla dinlenme ihtiyacı hissedebilirsiniz.
Alyuvarlar içerisinde bulunan hemoglobin bütün dokulara oksijen taşır. Oksijen vücudumuz için yakıt gibidir; kas ve organlarımızın çalışması için enerji sağlar. Kırmızı kan hücreleri sayıca azaldığında oksijen taşıyan hemoglobin sayısı da azalacaktır. Bu durumda dokulara enerji için gerekli oksijen taşınamayacağından halsizlik, yorgunluk, nefes darlığı, sıcağa tahammülsüzlük, göğüs ağrısı, baş ağrısı ve baş dönmesi gibi “anemi” olarak adlandırılan kansızlık belirtileri görülür. Anemiye bağlı halsizlik ve yorgunluk hissini azaltmak için:
• Bolca dinlenmeye çalışarak enerjinizi koruyunuz. • Günlük aktivitelerinizi sınırlayınız; bunlardan sizin için en önemli olanlarını yapınız. • Gereksinim duyduğunuzda yardım almaktan çekinmeyiniz. • İyi ve dengeli beslenmeye önem veriniz, özellikle demir içeren besinleri (ıspanak, kırmızı et gibi) bolca tüketmeye çalışınız. • Otururken veya sırt üstü yatarken aşamalı olarak ayağa kalkmanız baş dönmesi veya denge kaybını önleyecektir. 12
Trombosit sayısı normalden düşük olduğunda kanamaya yatkın hale gelebilirsiniz.
Trombositlerin sayısı yeterli olmadığında küçük bir çarpma ya da yaralanmada bile normalden daha kolay morarma veya kanamanız olabilir. Bu nedenle cildinizde beklenmedik bir morarma, toplu iğne başı büyüklüğünde kırmızı lekeler, dişetlerinden ya da burundan kan gelmesi, idrarda kırmızılık, dışkının kanlı ya da siyah renkli olması gibi kanama belirtilerini mutlaka doktor veya hemşirenize bildiriniz. Trombosit sayısı düşük olduğunda kanama oluşumunu önlemek için aşağıdaki önerilere uymanız son derece önemlidir:
• Doktor veya hemşirenize danışmadan aspirin ya da aspirin içeren ilaçları kesinlikle kullanmayınız. • İğne, makas, bıçak gibi kesici aletleri kullanırken dikkatli olunuz. • Yemek pişirirken ya da ütü yaparken herhangi bir yerinizi yakmamaya dikkat ediniz. Mutfakta fırın veya ocaktan herhangi bir şey alırken kalın eldiven kullanınız. • Yaralanmaya neden olabilecek hareketlerden kaçınınız. • Traş olurken ya da istenmeyen tüyleri alırken jilet kullanmayınız. Elektrikli traş makinası veya tüy dökücü kremi doktorunuza danışarak kullanabilirsiniz. Beyin ve Kafatası Bölgesine Radyasyon Tedavisi Uygulandığında Hangi Yan Etkiler Meydana Gelebilir? Beyin ve kafatası bölgesine radyasyon alıyorsanız tedavi bölgesindeki saçlarda incelme ya da saç kaybı, saçlı deride kuruluk, kızarıklık ve kaşıntı meydana gelebilir. Bu değişiklikler genellikle tedaviden 1-2 hafta sonra başlar ve tedavi bitiminden 1-2 hafta sonrasına kadar devam edebilir. Saç kaybı tedavi bölgesinin genişliğine ve aldığınız 13
radyoterapi dozuna bağlı olarak kalıcı yada geçici olabilir. Geçici saç kaybında tedavi tamamlandıktan sonra yaklaşık üç ay içerisinde saçlar tekrar çıkacaktır; ancak rengi ya da yapısı farklı olabilir. • Saçlar tahriş etmeyen bir şampuanla (bebek şampuanı gibi) hafifçe yıkanabilir. • Saç boyaları, bigudi ya da perma gibi tahriş edici uygulamalardan kaçınılmalı; saç kurutma makinası “serin/soğuk” ayarda kullanılmalıdır. • Tam saç kaybı oluşmadan önce peruk temin edebilir; şapka, bandana ya da türban kullanabilirsiniz. • Saç kaybı nedeniyle yalıtım olmadığı için kafa derisinde önemli ölçüde vücut ısısı kaybı meydana gelir. Bu yüzden özellikle uyku sırasında üşüme hissedebilirsiniz. • Kafa derisi ve tedavi bölgesi gün boyunca direkt güneş ışığından korunmalıdır. Tedavi alanı içerisinde kulak da yer alıyorsa dış kulak yolu tahrişine bağlı ağrı ve kaşıntı meydana gelebilir. Semptomlar genellikle tedavi tamamlandıktan 1-2 hafta sonra iyileşir. Baş ve Boyun Bölgesine Radyasyon Tedavisi Uygulandığında Hangi Yan Etkiler Meydana Gelebilir? Baş ve boyun bölgesine radyasyon alan bazı hastalarda genellikle uygulamaya başladıktan iki hafta sonrasında ağızda kuruluk, kızarıklık; yutmada zorluk, bulantı veya tat değişiklikleri görülebilmektedir. Tükrük akımının azalmasına bağlı olarak özellikle tedaviden sonraki ilk yıl içerisinde dişlerde çürük riski artar. Bunların yanı sıra bazen kulak ağrısı meydana gelebilir. Bu yan etkileri önlemek ve azaltmak için aşağıda bazı önerilerde bulunulmuştur. Ayrıca bu problemler ve yapabilecekleriniz konusunda tedavi ekibinizden bilgi alabilirsiniz 14
Ağız problemlerini azaltmak için;
• Fındık, kraker, simit, ekmeğin dışı gibi sert olan yiyeceklerı yemekten ve baharat kullanmaktan kaçınınız. Simit ya da kraker gibi sert yiyecekleri çay gibi sıvılar ile yumuşatarak yiyebilirsiniz. • Ağzınızı tahriş edebileceğinden sigara ve alkolden uzak durunuz. • Bazı ticari ağız gargaralarının içindeki alkol, ağzınızda kuruluk yaparak tahrişi arttırabileceği için doktorunuzun önerisi olmadan kullanmaktan kaçının. • Diş problemleriniz varsa radyasyon tedavinize başlamadan önce mutlaka dişlerinizi diş doktorunuza kontrol ettiriniz. • Dişlerinizi her yemekten sonra ve yatmadan önce yumuşak bir diş fırçası kullanarak florid içeren diş macunu ile fırçalayınız (yumuşaklığı arttırabilmek için fırça, sıcak suya batırılabilir). • Dişlerinizi fırçaladıktan sonra gargara yapınız. Bunun için aşağıdaki karışımlardan herhangi birini hazırlayıp kullanabilirsiniz: - Bir su bardağı (yaklaşık 200 ml) kaynatılıp soğutulmuş suya yarım çay kaşığı tuz katarak hazırladığınız bir karışımı, veya - Bir su bardağı (yaklaşık 200 ml) kaynatılıp soğutulmuş su içerisine bir çay kaşığı karbonat (yemek sodası) ilave ederek hazırladığınız karışımı kullanabilirsiniz. • Günde en az dört kez (sabah, öğle, akşam yemeğinden sonra ve gece yatmadan önce) yukarıdaki karışımlardan herhangi birisini kullanarak ağız gargarası yapmalısınız. • Dudakların uygun bir kremle (doktorunuza danışarak) nemli tutulmasına özen gösteriniz. • Baş-boyun bölgesine radyoterapi uygulamasından iki hafta sonra ağız ve boğazınızda ağrılar meydana gelebilir. Ancak bu sıkıntılar tedaviniz tamamlandıktan sonra dört-beş hafta içinde azalır. Ağzınızdaki rahatsızlığı gidermek için doktorunuz ilaç yazabilir. 15
• Radyasyonun etkisi ile diş etleriniz şişebilir. Takma dişleriniz varsa veya diş etlerinizde yara oluşmuşsa diş etleriniz mikrop kapabilir. Böyle bir durumda doktorunuza danışmayı unutmayınız. • Radyasyon tedavisinin etkisi ile tükrük bezlerinizin normalden daha az tükrük üretmesi ve salgılaması nedeni ile ağzınızda kuruluk meydana gelebilir. Gün içinde az az sık aralarla su yudumlamak, şekersiz çiklet çiğnemek, sulu ve yumuşak gıdalar yemek ağızdaki kuruluğu azaltmaya yardımcı olabilir. Özellikle xylitol içeren çikletlerin çiğnenmesi tükrük akışını uyardığı için faydalıdır. Tüm bunlar yeterli gelmezse suni tükrük için doktorunuza danışabilirsiniz. Tedavi sonlandıktan sonra bile geçici bir süre veya kalıcı olarak ağızda kuruluk devam edebilir. • Ağızda kuruluk, yara, yutkunma güçlüğü gibi nedenlerle yemek yemede zorlanıyorsanız; - Sizin için yemesi kolay ve iyi tatlandırılmış besinleri tercih ediniz. - Yiyecekleri et suyu, salça veya diğer soslarla daha yumuşak hale getirerek yemeye çalışınız. - Normalden daha sık besleniniz. - Yemek aralarında ağır şekerli tatlılar yemekten kaçınınız - Enerji gereksiniminizi karşılamada yardımcı olacak sıvı besin destekleri için doktorunuzla konuşunuz. Meme ve Göğüs Bölgesine Radyasyon Tedavisi Uygulandığında Hangi Yan Etkiler Meydana Gelebilir? Meme ve göğüs bölgesine radyasyon tedavisi uygulanan bazı hastalarda yutkunma güçlüğü veya yutkunurken ağrı, öksürük meydana gelebilir. Bu yan etkiler genellikle tedavinin ikinci veya üçüncü haftasında ortaya çıkar. • Besin değeri yüksek yiyecekleri yemeye çalışınız. Bunları yerken sık aralıklarla, azar azar yiyiniz. 16
• Çiğnemesi ve yutması kolay yiyecekleri (sütlaç, muhallebi, peynir, yoğurt gibi) tercih ediniz. • Ağzınızı tahriş edebilecek portakal, greyfurt, limon, domates gibi asitli meyveler ile baharatlı, tuzlu, ekşi yiyeceklerden uzak durunuz. • Alkol ya da sigara kullanmayınız; sigara içilen ortamlardan uzak durunuz. • Çok sıcak, çok soğuk, veya asitli içecek ve yiyeceklerden kaçınınız. • Ağız kuruluğu veya boğaz ağrısına yönelik önerileri “Baş ve boyun bölgesine radyasyon tedavisi uygulandığında hangi yan etkiler meydana gelebilir” bölümünde bulabilirsiniz. Göğüsteki yağlı doku ve cilt daha kalın hissedilebilir. Bu bölgedeki dokuyu radyasyon tedavisi öncesine göre daha sert hissedebilirsiniz. Bazı hastaların göğüs ölçüsü değişebilir ancak 10-12 ay sonrasında radyasyon nedeni ile daha fazla değişiklik olmayacaktır. Eğer göğsünüzün ölçüsünde, şeklinde ve görünümünde değişiklik görürseniz doktorunuza bildirmeniz gerekir. Karın Üst ve Mide Bölgesine Radyasyon Tedavisi Uygulandığında Hangi Yan Etkiler Meydana Gelebilir? Karnın bir kısmına veya midenize radyasyon tedavisi uygulandığında mide bulantısı veya ishal görülebilir. Böyle bir durumda çekinmeden tedavi ekibinizden yardım isteyebilirsiniz. Çünkü rahatsızlıklarınızı gidermede önerileri olabilir ve gerekirse ilaç verilebilirler. Bulantınız varsa aşağıdaki önerileri uygulamanız sizi rahatlatabilir;
• Uygulama esnasında midenizde bulanma ve tiksinme gibi şikayetleriniz oluyorsa bir sonraki tedaviye gelmeden önce birkaç saat yemek yemeyiniz. Boş mide ile tedavinizi daha rahat alabilirsiniz. Tedavi bitiminden 1-2 saat sonra yemek yiyiniz. 17
• Az az ve sık aralıklarla yemek yemeye çalışınız. Kızartma gibi aşırı yağlı yiyeceklerden kaçınınız. • Hoş kokulu, sizi rahatsız etmeyen, sindirimi kolay, oda ısısında bekletilmiş ya da soğuk yiyecekleri tercih ediniz. • Çok fazla bulantınız varsa doktorunuz antiemetik ilaç (bulantı giderici ilaç) önerebilir. İlacınızı doktorunuzun önerisine göre kullanınız. • Doktorunuz protein ve kaloriden zengin hazır besin destekleri kullanmanızı önermişse bu hazır sıvı gıdaları da doktorunuzun önerisine göre alınız. Tedavi sırasında ishaliniz olursa aşağıdaki önerilere uymanız sizi rahatlatabilir;
• Öncelikle kaybettiğiniz sıvı eksikliğini gidermek için mümkün olduğunca sıvı gıdalar alınız (elma suyu, şeftali suyu, açık çay, ayran sıklıkla önerilen sıvı gıdalardır). • Az ve sık aralarla besleniniz, • Bağırsaklarınızı rahatsız ediyorsa süt ve süt ürünlerinden kaçınınız. Taze sebze ve meyve, kahve, bezelye, kepekli ekmek, lahana, tahıllar, tatlılar ve baharatlı gıdalar gaz hissine ve kramplara neden olacağından bu gibi besinleri de yemekten kaçınınız. • İshaliniz artmaya başlarsa; posası az yiyecekler (pirinç, muz elma püresi, patates püresi gibi) ile potasyumdan zengin yiyecekleri (patates, muz gibi) yemeye çalışınız. • Bu problemlerin tedavi bitince büyük ölçüde geçeceğini unutmayarak küçük öğünler halinde bile olsa olabildiğince fazla beslenmeye çalışınız. Karın Alt Bölgesine (Prostat, Mesane, Testis, Kalınbarsak, Rahim, Serviks) Radyasyon Tedavisi Uygulandığında Hangi Yan Etkiler Meydana Gelebilir? Karın alt bölgesine radyasyon alıyorsanız sindirim problemleri yaşayabilirsiniz. Aynı zamanda mesanenizde (idrar kesenizde) tahriş meydana 18
gelebilir. Bu da idrar yaparken sıkıntıya neden olabilir. Doktorunuz aksini önermemişse bol sıvı almanız sizi rahatlatacaktır. Karın alt bölgesine radyasyon tedavisi alan bazı bayanlarda adet kanaması (ay hali) olmayabilir ve adetten kesilme belirtileri (ateş basması, terleme, sinirlilik vb. ) görülebilir. Aynı zamanda tedavi vajinal kaşıntı, yanma ve kuruluğa neden olabilir. Bu gibi rahatsızlıklarınızı tedavi ekibinize iletirseniz onların size yardımcı olmaları kolaylaşacaktır. Radyasyon tedavisinin bir çok şeklinde cinsel ilişkide sorun yaşanmaz. Bazen cinsel istekte azalma olabilir. Bu durumun daha çok hasta olmanın stresinden kaynaklandığı düşünülmektedir. Tedavi tamamlandığında geçecektir. Karın alt bölgesine radyasyon tedavisi uygulanan bayanlarda bazen vajinal dokuda hassasiyet meydana gelebilir ve tedavi süresince cinsel ilişki sırasında ağrı hissi olabilir. Bu nedenle karın alt bölgesine radyasyon tedavisi uygulanan bayan hastaların tedavi bitimine kadar cinsel ilişkide bulunmaları önerilmemektedir. Genellikle tedavi tamamlandıktan birkaç hafta sonrasında bu sorun olmayacaktır. Radyasyon ve Tedavisi Süresince Beslenme İyi beslenme her birey için, özellikle de kanser tedavisi alan bireyler için çok önemlidir. Tedavi süresince iyi ve dengeli beslenmenizin yararları şunlardır:
• Kendinizi daha iyi hissetmenizi sağlar, • Gücünüzü ve enerji düzeyinizi korumanızı sağlar, • Kilonuzu ve vücudunuzun besin depolarını korumanızı sağlar, • Tedaviye bağlı yan etkileri daha iyi tolere edebilmenizi sağlar, • Enfeksiyon olasılığını azaltır, • Mümkün olan en kısa sürede iyileşmenize yardım eder. İyi beslenme, vücudun normal işleyişini sağlayan 19
vitamin, mineral, protein ve diğer besinlerin yeterli ve dengeli bir şekilde alınması ile mümkündür. Diyetiniz, kilo kaybetmemek için yeterli kaloriyi; derinin, saçlarınızın ve diğer organlarınızın yenilenmesi için de yüksek proteinli besinleri içermelidir. Proteinler tedavi sırasında zarar gören dokularınızın yenilenmesinde görev alırlar. Ancak diyetinizde yeterli kalori yoksa vücudunuz aldığınız proteini enerji kazanmak için kullanacak ve hasarlı dokuların yenilenmesi için yeterli protein olmayacaktır. Temel besin grupları şunlardır: PROTEİNLER
Vücut dokularının yenilenmesi, büyüme ve bağışıklık sisteminiz için gerekli temel maddedir. Hastalık süresince protein ihtiyacı artar. En önemli protein kaynakları et, balık, yumurta, süt ve süt ürünleri, kuru fasülye, nohut, bezelye, mercimek ve soyadır. KARBONHİDRAT VE YAĞLAR
Vücudun ana enerji kaynaklarıdır. Bireyin kalori gereksinimi yaşına ve aktivite düzeyine göre değişir. Karbonhidrat kaynakları meyveler, sebzeler, ekmek, pasta, buğday ve tahıllardır. Yağlar ise tereyağ, margarin, fındık, et, balık ve tavuktaki doğal yağlardır. VİTAMİN VE MİNERALLER
Vitamin ve mineraller büyüme, gelişme ve yiyeceklerden alınan enerjinin kullanımı için gereklidir. Gereksiniminiz olan protein ve kaloriyi içeren yiyeceklerle besleniyorsanız vitamin ve mineral gereksiniminiz de karşılanıyor demektir. Ancak tedavi sırasında çeşitli nedenlerle beslenmeniz yetersizse doktorunuz tarafından vitamin ve mineral desteği önerilebilir. SU VE SIVILAR
Vücudunuzun normal fonksiyonlarını sürdürebilmesi için günde en az 8-10 su bardağı sıvı almanız 20
gerekir. Ancak radyasyon tedavisi süresince daha fazla sıvı almaya gayret etmelisiniz. Tedaviye bağlı kusma ya da ishaliniz var ve yeterli sıvı almıyorsanız dehidrate duruma (vücudunuz için gerekli olan sıvı ve elektrolitlerin azalması) gelebilirsiniz. Doktor ya da hemşirenize dehidratasyonu önlemek için ne kadar sıvı almanız gerektiğini sorabilirsiniz. Besin gereksinimi kişiden kişiye değişir. Kanser tedavisi süresince doktor, hemşire ve diyetisyeniniz işbirliği halinde çalışarak besin gereksiniminizi belirlemeye ve gidermeye çalışacaktır. Tedavi süresince iştahsızlık, bulantı-kusma, tat hissi kaybı ya da değişikliği, yutma güçlüğü, ağızda kuruluk, hazımsızlık, gaz, ishal gibi yan etkiler beslenmenizi olumsuz yönde etkileyebilir. Bu tür yan etkiler meydana geldiğinde doktor ya da hemşirenize iletmeniz gerekir. İlaç, diyet değişikliği ya da besin desteği gibi bazı önerilerle bu tür yan etkiler kontrol altına alınabilir. Tedavim Sırasında Kendime Nasıl Yardım Edebilirim? Hastalığınız her ne kadar ameliyatla, ilaçla yada radyasyonla tedavi edilmeye çalışılsa da en iyi sonuç sizin katılımınızla mümkündür. Tedavi süresince alacağınız bazı önlemler tedavi dönemini daha rahat geçirmenizi sağlayacaktır. Bu önlemlerden bazıları şunlardır:
• Çok iyi dinlendiğinizden emin olun. Tedaviniz süresince fazla enerji harcamanız kendinizi yorgun hissetmenize neden olabilir. İhtiyaç hissettiğiniz zaman gün içinde kısa sürelerle uyuyabilirsiniz. • Kilo kaybını önlemek için çok iyi beslenmeyi ihmal etmemelisiniz. • Sıkan ve tedavi alanını tahriş edebilecek kıyafetler giymekten kaçınınız, tedavi alanındaki işaretler kıyafetinizi boya yapabileceği için gerektiğinde atabileceğiniz veya sık yıkayabileceğiniz gündelik rahat kıyafetler giyiniz. 21
• Tedavi alanındaki cildinizi travmalara ve çarpmalara karşı koruyunuz. • Tedavi alanının üzerine bol, pamuklu türden kıyafetler giyiniz. • Tedavi alanındaki cildinizi ovarak ya da sürterek temizlemeyiniz. • Doktorunuz önermediği sürece tedavi alanındaki cildinize sabun, losyon, deodorant, merhem, ilaç veya kozmetik türden maddeler kullanmayınız. • Tedavi bölgesi üzerine yara bandı kullanmayınız. Gerekli durumlarda doktorunuza danışarak mümkün olduğunca tedavi alanı dışına gelecek şekilde kağıt bant kullanınız. • Tedavi alanı üzerine sıcak ya da soğuk uygulama yapmayınız. Sadece ılık suyla silebilirsiniz. • Tedavi alanındaki cildinizin traş edilmesi gerekiyorsa doktorunuza sorarak elektrikli traş makinesi kullanabilirsiniz. • Tedavi alanındaki cildinizi güneşten koruyunuz. Dışarı çıkmanız gerektiğinde tedavi alanını örtecek kıyafetler (uzun kollu elbise, şapka vb.) giyiniz. Doktorunuza sorarak güneş ışınlarına karşı koruma faktörlü ürünler kullanınız. Tedavi tamamlandıktan sonra tedavi alanındaki cildinizi en az bir yıl güneşten korumanız gerektiğini unutmayınız. • Tedaviye başlamadan önce kullandığınız ilaçları doktorunuza mutlaka söyleyin. Doktorunuzun önerisi olmadan hiçbir ilaç kullanmayınız. • Tedaviniz, tedavinizin yan etkileri ve evde bakım konularında sorularınız varsa tedavi ekibinize çekinmeden sorunuz. Tedavim Tamamlandıktan Sonra Muayene İçin Tekrar Gelmem Gerekir mi? Tedaviniz tamamlandığında tedavinizin sonucunun ve yan etkilerinin değerlendirilebilmesi için doktorunuz belli bir zaman sonra ve belli aralıklarla kontrole gelmenizi isteyecektir. Kontrol 22
muayeneleri doktorunuz tarafından başka şekilde önerilmediği sürece genellikle ilk bir yıl üç ayda bir, iki ile üç yıl altı ayda bir, daha sonraları yılda birdir. Kontrolde durumunuzun değerlendirilmesi için bazı kan tetkikleri ve filmler istenebilir. Kontrollere zamanında gelmenin sağlığınız için önemli olduğunu unutmamalısınız. Gerektiğinde Nereden Yardım Alabilirim? Evde baş edemediğiniz herhangi bir sorununuz yada danışmanız gereken bir durum olduğunda; Hafta içerisinde
8:30-17:30 saatleri arasında doktor veya hemşirenize ulaşmak için Radyasyon Onkolojisi Bölümü Sekreterliği’ni 305 2876 veya Radyasyon Onkolojisi Doktorunuzu ............................................................... ......................................................’den arayabilirsiniz. Hafta sonu ve akşamları acil durumlar için
Erişkin Hastanesi Büyük Acil Servisini 305 1690, 305 1691, 305 1692 no’lu telefondan arayabilir ve
görüşebilirsiniz.
Kaynaklar 1. American Cancer Society, Nutrition for the Person with Cancer, American Cancer Society, Inc. , 2000 2. Bruner DW, Bucholtz JD, Iwamoto R, Strohl R, Manual for Radiation Oncology Nursing Practice and Education, Oncology Nursing Society, 1998 3. Dunne-Daly FC, “Nursing Care and Adverse Reactions of External Radiation Therapy: A Self Learning Module, Cancer Nursing, 1994;17:236-256 4. Grahn G, Anderson A, Radiotherapy, Learning to Live with Cancer An education program for patients and families, 1995 5. Itano JK, Taoka KN, Core Curriculum for Oncology Nursing, (3rd ed), WB Saunders Company, 1998 6. Maher, KE, Radiation Therapy: Toxicities and Management, In: Yarbro CH, Frogge MH, Goodman M, Groenwald SL (eds): Cancer Nursing Principles and Practice (5th ed). Sudbury: Jones and Bartlett, 2000 7. National Cancer Institute, Radiation Therapy and You, NIH Publication, 1993 23
Doktor veya hemşirenize soracağınız sorular için kullanabilirsiniz.