Aandrijven en Besturen 2 - 2021 by online-mbm

DIGITALISERING Glenn Ignacio: ‘Het is meedoen of afhaken’ afhaken

2 AANDRIJVEN & BESTUREN Jaargang 26 | maart 2021

5G: WAT KUNNEN WE ERMEE?

VAN 'DOMME’ APPARATEN NAAR SLIMME PNEUMATIEK

EEN KOEKENPERS VOOR DE 21-STE EEUW

4.0 ‘game changer’? Of weer een draadloos alternatief?

Vijf overwegingen voor verpakkingsmachines

Arie Blok automatiseert inpakken en palletiseren

AB_Cover.indd 1

03/03/2021 11:34

Online de ideale aandrijfoplossing samenstellen? De ebm-papst online IDT configurator biedt bezoekers de mogelijkheid om meer te weten te komen over het productportfolio, variërend van motoren en transmissies tot elektronica, remmodules en sensoren, en om zelf de perfecte aandrijfoplossing samen te stellen. Meer informatie? Bel gerust naar +31 (0)492-502900 of mail naar verkoop@nl.ebmpapst.com

Scan de code en ga naar de IDT configurator van ebm-papst

Aandrijven & Besturen maart 2021.indd 1 AB_Advertenties.indd 2

16-2-2021 10:28:28 03/03/2021 11:40

w w w . e u c h n e r. n l

Veiligheidstechniek voor de Machinebouw

CES-C07 Veiligheidssensor met transpondercodering Bewaking van afschermingen Middel tegen manipulatie Combinatie met ESM-CB veiligheidsmodule Serieschakeling tot en met 20 sensoren Procesrelevante data via IO-Link Hoogste veiligheidsniveau Categorie 4 / PLe

EUCHNER (BENELUX) BV

P O S T B U S 11 9

Euchner AB02.indd 1

N L- 3 3 5 0 A C P A P E N D R E C H T

+31 ( 0 )78 615 47 6 6

INFO@EUCHNER.NL

20-01-21 12:48

Tel. 072-5717821 info@mctechnology.nl www.mctechnology.nl

Nauwkeurige draaitafels en lineairsystemen van ERO Fuhrungen

Betrouwbare complete bescherming. Serie 82. Ingegoten en M12 connector. Voor agressieve omgevingen – volledige IP67 bescherming aan de voor- en achterzijde en M12 connector.

• De sledes zijn voorzien van kogelomloopspindel of lineair motor uitvoering. • Positioneer nauwkeurigheid tot circa 2 micron met liniaal encoder. • Aandrijving met stappen- of servomotor. Opbouw tot XY, XZ, XYZ systeem. • Draaitafels met diam. van 50 t/m 300 mm. Nauwkeurigheid tot circa 10 sec. • Hand- of motor aangedreven. In staal- of aluminium uitvoering. • Zeer hoge belastingen/kiepmomenten. Klantspecifieke oplossingen. • Geschikt voor o.a. las- en bewerkingmachines, inspectie en meetinstallaties.

Technology in motion

. Volledige IP67 bescherming voor verlichte drukknoppen . Tritan lichtgeleiders bestendig tegen reinigingsmiddelen . SUS 316L roestvaststalen behuizing . Hoge weerstand tegen trillingen en schokken . Duurzame M12 connector en snelle montage . 24 VDC versies met diverse LED’s www.eao.com/82

EAO_AD_82_M12_Connector_A&B_90x123mm_NL.indd 1

AB_Advertenties.indd 3

19.01.2021 07:59:07

03/03/2021 11:40

IN DIT NUMMER editie 2 | maart 2021

08 5G HET DRAADLOOS PANACEE? Een 5G-tattoo op afstand. Leuk. Maar wat kan je ermee in je productiehal met die voor de industrie gereserveerde bandbreedte?

30 SUPERCOMPACT Het nieuw modulair meerassige servo-

systeem MDD 2000 met hoge vermogensdichtheid van Sigmatek.

GLENN IGNACIO OVER DIGITALISERING: “Niemand wil eindigen als de Kodak van de industrie.”

24 KOEKENPERS 2.0 Inpakken en palletiseren met een klantspecifieke

20 SLIMME PNEUMATIEK Intelligentie toevoegen aan wat je voorheen ‘domme’ apparaten noemde. Om mee uit en in te pakken.

AB_Inhoud.indd 4

automatiseringsoplossing.

& VERDER 06 14 29

AANDRIJFNIEUWS Ook Eaton legt meer nadruk op ‘e-mobility’ evenals Nidec.

AI AI KAPITEIN! Op maandag 19 april begint de eerste reis van de autonome Mayflower.

34 41

ALS KLEDING KAN PRATEN ‘Slimme’ werkkleding uit geavanceerde textiel en met ingeweven sensoren.

PRODUCTNIEUWS Van een opnemer met goud tot een safety-encoder en een positiesensor.

VEILIGHEID IN DE PNEUMATIEK Veiligheidsventielen met ‘self-monitoring’ voor veilig afschakelen.

WWW.AANDRIJV E NE NB E ST U R E N . N L | N R . 2 | 2021

04/03/2021 10:07

38 STEENTJE BIJDRAGEN Met de revisie van de stenengrijpers door Airsave bespaart Wienerberger jaarlijks flink wat lucht. En dus geld.

OP DE COVER De AI-modellen van het ‘Mayflower Autonomous Ship’ zijn getraind. De trimaran ligt in de haven van het Engels Plymouth klaar voor de oversteek naar Plymouth in de VS. Het autonome schip moet de komende jaren verslag uitbrengen over de toestand van onze oceanen. Maar wat doet die zevenarmige octopus Artie nu aan boord? Meer op pagina 14 en verder.

Stemming Wie dit leest in print heeft al gestemd voor de Tweede Kamer. Ik weet natuurlijk niet of dat ook zo is. Maar mocht het niet zo zijn, ik blijf even vasthouden aan mijn waan. De keuze is volgens sommige gelukzoekers eenvoudig: je stemt voor de vrijheid of tegen. Of het nu verstandig is om je keuze af te laten hangen van de vraag of een avondklok, het dragen van een mondkapje en die anderhalve meter zin hebben? Kan. Ik reken alles goed, want ik ga daar niet over. In de beginjaren van deze eeuw hebben we met AB wel eens geprobeerd om van alle politieke partijen te horen te krijgen wat zij de werknemer in de techniek hadden te bieden. De enige partij die destijds de moeite nam om te reageren was de SP – dat ze gingen reageren. Dus niet. Einde oefening. De poging was leuk, mijn collega’s zeiden al dat het niks zou worden en ze kregen gelijk. Het leek mij sneller dan alle verkiezingsprogramma door te akkeren, want eerlijkgezegd had ik daar de tijd niet voor en ook geen zin in. En nog steeds niet. Ik ben daarom geen welgeïnformeerde kiezer en laat mij dus misleiden door mooie woorden. Wie dan achter die woorden zit en mij dan in elk geval naar de virtuele mond praat, hangt af van de bouwers van het algoritme en in welk complot van de week je nu eventueel gelooft. Nu heb ik mij voorgenomen om op een lokale kandidaat te stemmen. Dat zij in de Tweede Kamer komt is uitermate twijfelachtig.‘ Zij’ is Barbara Oomen en staat namelijk op plaats 20 op de kieslijst van de PvdA. Ik las dat ze ongeveer 20.000 voorkeursstemmen nodig heeft om te worden gekozen. En nee – ik weet niet waar zij allemaal exact voor staat. Maar als lokale kandidaat, jurist en hoogleraar aan een lokaal ‘university college’ is ze nooit te beroerd geweest om via lokale kanalen naar buiten te brengen waar ze mee bezig is en wat haar bezighoudt. Ik ben het ongetwijfeld echt niet in alles met haar eens. Net zo min als met de betreﬀende partijstandpunten. Maar dat is zij vast ook niet. En ik hoop dat ze daar ook naar zal handelen. Zij houdt zich tenslotte nadrukkelijk bezig met mensenrechten en de rechtsstaat. Dat kan zeker nu geen kwaad. Niet als je kijkt naar het Kabinet en ook niet naar degenen die daar op straat en in de Tweede Kamer tegenin gaan.

ROBIN ZANDER H OOF DRE DAC T E U R R.Z ANDE R@ MY B U S INE SS ME DIA.NL

AB_Inhoud.indd 5

04/03/2021 09:38

A ANDRIJFNIEU WS Meer nieuws op www.aandrijvenenbesturen.nl

EATON IN E-MOBILITY TANDWIELOVERBRENGINGEN kunnen verlagen en de afmetingen met maximaal 10 procent kunnen verkleinen – voor zowel lichte als commerciële elektrische voertuigen. Eaton gaat zich hiervoor onder andere richten op de optimalisatie van de tandvoetgeometrie voor maximale sterkte, modellering van micro- en macrogeometrie van de tandwielen om NVH (noise, vIbration, harsness), rendement en betrouwbaarheid te verbeteren, de minimalisatie van drukbelasting en lagerverliezen om lagers eenvoudiger of kleiner te maken en simulatie en selectie van smeeroplossingen voor het volledige systeem.

De Eaton Vehicle Group gaat tandwieloverbrengingen voor elektrische voertuigen ontwikkelen. Ze maken daarvoor gebruik van hun bestaande kennis van ontwerp, validatie en productie van tandwieloverbrengingen voor personen- en bedrijfswagens. Zelfs kleine rendementsverbeteringen geven de voertuigfabrikanten de mogelijkheid niet alleen de actieradius van het elektrische voertuig te verbeteren, maar ook de kosten en het gewicht. Op basis van de bestaande knowhow claimt het bedrijf dat ze het rendement van de tandwieloverbrengingen met maximaal 1 procent kunnen verbeteren, het gewicht met maximaal 20 procent

www.eaton.com

86 % 86

VAN DE NEDERLANDSE BEDRIJVEN GEBRUIKT ORSPELLEND ONDERHOUD

IN DE PRODUCTIE PREDICTIVE MAINTENANCE

MACHINEONDERDELEN

procent van de % van hen is van86 plan uit te breiden ondervraagden past nu

Onlangs is de zesde druk verschenen van Roloﬀ/Matek: Machineonderdelen theorie- en tabellenboek.

machines met slimme sensoren

al predictive mainte-

toe % wil het aantalnance machines met(onderzoek Reichelt Elektronik),

spellend onderhoud verhogen

Redenen voor Verzamelde ‘Delft’ verduidelijkt dempingmechanisme in grafeen Voorkomen van productieverlies en machinestilstand

% ja, binnen een jaar maar pas in % ja, het volgende jaar

35 %

10 jaar

Tijdbesparing voor werknemers

39 %

Verbeteren van productiekwaliteit

Vermogen om onderhoudswerkzaamheden te plannen

duurt het volgens de respondenten voordat voorspellend onderhoud de norm wordt in productie.

tatief onderzoek van OnePoll in opdracht van reichelt elektronik, februari 2021

38 %

meetwaarden

Farbod Alijani (rechts), universitair hoofddocent, en promovendus Ata door voorspellend Keskekler (links) van de TU Delft hebben ondersteunend bewijs geleverd 52 % onderhoud 49 % 46%van een niet-lineair dissipatiemechanisme in mechanische voor het bestaan 39% systemen. Door dit mechanisme wordt het energieverlies in mechanische 34% trillingen groter naarmate de amplitude van de trilling toeneemt. Dissipatie is het verlies van ‘nuttige’ energie bij thermodynamische processen, zoals wrijving. Om het niet-lineaire mechanisme te bewijzen gebruikten de onderzoekers nanodrums van grafeen met een dikte van slechts een paar nanometer. Nature Communications heeft de resultaten half februari gepubliceerd. Aangezien er tot nog toe weinig mogelijkheden waren de dempingskracht in nanosystemen te beïnvloeden, plaveit dit onderzoek de weg naar opwindende mogelijkheden om de oorsprong van dissipatie op nanoschaal beter te begrijpen, en om ultragevoelige regelbare sensoren te realiseren. Voor dit onderzoek, met ﬁnanciering van de European Research Council (ERC), werkten de onderzoekers samen met collega’s van de Ben Gurion University en het Kavli Institute of Nanoscience van de TU Delft. Trillingen

38 %

Snelheden

implementatie

Druk

geen plan

Gebruiksduur

Temperatuur

an van implementatie bij bedrijven nder voorspellend onderhoud

www.tudelft.nl 6

AB_Aandrijfnieuws.indd 6

WWW.AANDRIJV E NE NB E ST U R E N . N L | N R . 2 | 2021

03/03/2021 11:49

MEER MAGAZIJN VOOR WEG

Schunk opent CoLab Is de geplande cobottoepassing haalbaar? Kan ik mijn werkstuk optimaal hanteren met de gekozen grijperoplossing? Is de gewenste cyclustijd bereikt? Om gericht antwoord te kunnen geven op deze vragen, heeft Schunk een nieuw applicatiecentrum geopend op de bedrijfslocatie in Brackenheim-Hausen (Duitsland) onder de noemer CoLab. Het CoLab biedt klanten de ruimte om samen met Schunk-engineers een oplossing voor hun applicatie te bespreken en te ontwikkelen. Het applicatiecentrum is opgedeeld in kleinere cellen voor lichtgewicht ontwerpen, industriële robots en testopstellingen. Er zijn twaalf industriële robots en cobots beschikbaar om een passende oplossing te vinden voor de specifieke vraagstellingen. “We ondersteunen onze klanten in het CoLab .. om snel en gemakkelijk een geschikte oplossing voor elke toepassing te ontwikkelen. Tijdens onze validatie hebben we de mogelijkheid om eventuele speciale vereisten in overweging te nemen en een bevredigend antwoord op alle vragen te geven“, aldus Dr. Ing. Fabian Ballier, teamleider CoLab. “Het CoLab biedt ons de mogelijkheid om samen met onze klanten nieuwe toepassingsgebieden te ontwikkelen en ervaring op te doen in het gebruik van nieuwe technologieën. Gebruikers kunnen zichzelf vooraf overtuigen van de oplossing en deze uitproberen.” Behalve persoonlijke bezoeken zijn ook digitale meetings of webinars mogelijk. Wie zijn automatiseringsoplossing eerst wil valideren, kan contact opnemen. schunk.com

WEG heeft de magazijn in België vergroot met 1800 m2 meer opslagruimte. De extra vloeroppervlakte komt bij de bestaande 4200 m2, waardoor de totale opslagruimte nu 6000 m2 bedraagt. Door deze uitbreiding konden drie nieuwe docks worden geplaatst met een capaciteit voor grotere machines tot 12 ton, waardoor WEG nu eventueel ook grotere projecten kan aannemen. “Onze investering in de Belgische fabriek is er eentje op de lange termijn”, verklaart Omer Vanheer, managing director bij WEG Benelux. “Als ik vooruitkijk, willen we hier nog jaren blijven en deze uitbreiding laat zien dat we vasthouden aan het zakendoen in deze regio.” “We zijn klaar voor de toekomst”, zegt operations manager Werner Lievens. “Dankzij deze investering kunnen we meer orders aannemen, extra personeel aanstellen en onze klanten nog sneller beleveren, wat eigenlijk voorop staat. Door de uitbreiding kan WEG het geboden serviceniveau aan de klanten verhogen — met name wat betreft de snelheid. We kunnen spoedbestellingen bijvoorbeeld voortaan binnen slechts 24 uur leveren.” WEG Benelux zoekt nog nieuwe verkoopmedewerkers. www.weg.net

NIDEC KOOPT FABRIKANT TANDWIELFREES- EN-SLIJPMACHINES Mitsubishi Heavy Industries verkoopt MHI Machine Tool aan Nidec. MHI Machine Tool heeft in Japan een prominente marktpositie op het gebied van tandwielfrees- en -slijpmachines. Dat Nidec de gereedschapmachinefabrikant overneemt heeft alles te maken met hun ambitie: een marktaandeel van 40 tot 45 procent wereldwijd in tractieaandrijvingen voor elektrische voertuigen met hun ‘E-Axle’. Deze aandrijving voor elektrische voertuigen bestaat uit een combinatie van een elektromotor, omvormer en een vertraging. De Japanners maakten in januari bekend de honderdduizendste E-Axle te hebben verkocht. Het 150 kW-model van de ‘e-as’ is in productie en de versies van 50, 70 100 en 200 kW zijn al ontwikkeld. Zelf schatten ze in dat met deze varianten een geschatte 98 procent van de elektrische voertuigen van een aandrijving kan worden voorzien. De complete reeks moet in 2023, dan komt de 200 kW-versie in productie, in zijn geheel leverbaar zijn. Nidec zegt dat de overname onderdeel uitmaakt van het plan meer productiecapaciteit te ‘insourcen’ en dus ook die van tandwielen, nu de focus van het bedrijf vooral op de E-Axle ligt. Het bedrijf beschikt al over een tak, Nidec Shimpo, die vertragingen maakt. De verwachting is dat de overname in mei van dit jaar is afgerond. www.nidec.com 7

AB_Aandrijfnieuws.indd 7

04/03/2021 10:10

TECHNIEK Draadloze netwerken

5G: wat kunnen we ermee? 4.0 ‘game changer’ of ‘gewoon’ weer een draadloos alternatief? In een serie over draadloos automatiseren mag 5G natuurlijk niet ontbreken. Sterker nog: als er één technologie is die zich als draadloos alternatief opwerpt voor bekabelde systemen dan is het wel 5G. Want hoewel ook in het consumentendomein de 5G-reclames je om de oren vliegen, is het vooral de voor de industrie speciaal gereserveerde bandbreedte die een hele nieuwe wereld aan nieuwe toepassingen belooft. Tijd om op een rijtje te zetten wat 5G precies is, wat die toepassingen zijn en te onderzoeken of er ook nadelen aan dit schijnbare panacee kleven. De zin en de onzin dus. Liam van Koert

Volgens een recent internationaal rapport van Capgemini beschouwt driekwart van de industriële bedrijven 5G als de grootste aanjager voor de digitale transformatie voor de komende vijf jaar. Het zijn met name de lage latency en de hoge bandbreedte die deze verwachtingen voeden. Voor wat betreft de latencywinst spreekt het rapport over het mogelijk maken van met elkaar communicerende autonome voertuigen en de draadloze aansturing van hoogprecieze robotica. Komt de bandbreedte in het vizier, dan zijn het vooral data-intensieve toepassingen zoals remote vision en augmented reality die als grote winnaars worden genoemd. Ook die grotere

Zit de winst voor de industriële automatisering in een snelheid die tot honderdmaal hoger ligt dan 4G?

capaciteit voor wat betreft dichtheid van netwerkdeelnemers wordt als belangrijk voordeel genoemd. Meer bandbreedte noodzakelijk? Wat zijn dan die bandbreedte, latency en dichtheidswinst van deze vijfde-generatie-technologie? Op digitaal papier belooft echt 5G – gebruikmakend van de 3,5 GHz-band dus – een bandbreedte van 1 Gbit per 8

AB_ART_Techniek04.indd 8

seconde met een latency van 1 milliseconde met een betrouwbaarheid van 99,999 procent. Ook kunnen miljoenen apparaten per vierkante kilometer onderdeel van het 5G-netwerk uitmaken. Vergeleken met de vierde generatie is dit inderdaad flinke winst. En op sommige gebieden zou je die zelfs cruciaal kunnen noemen. Zit hem die – voor de industriële automatisering – in een snelheid die tot honderdmaal hoger ligt dan 4G? Voor een groot aantal IoT-achtige toepassingen valt dat wel mee. De 10 Mbit per seconde die je nu met een simkaartje kunt verstouwen is voor heel wat toepassingen, waarbij je temperaturen, posities, versnellingen, geleidbaarheid of andere grootheden periodiek richting de cloud wilt sturen, meer dan voldoende. En zelfs video is best te doen – getuige het probleemloos Netflix streamen via 4G op elke plek in Nederland. Enige punt daar is wellicht het energieverbruik, maar dat wordt met 5G alleen maar hoger. Des te hoger de frequentie, des te lager de permeabiliteit van een signaal. Dus tenzij er een zender heel dichtbij is – en die gaan er heel wat in onze lantarenpalen en op onze daken bijkomen – red je dat niet op een zonnecelletje en ben je toch weer aangewezen op een stroomkabel. Slechte drummer Voor wat betreft latency is er wel wat aan de hand. Die verbetert ‘slechts’ met een factor 10 en komt

WWW.AANDRIJV E NE NB E ST U R E N . N L | N R . 2 | 2021

04/03/2021 09:33

‘Telepresence’ met robots en 5G. T-Mobile kwam vorig jaar met ‘The Impossible Tattoo’. Actrice Stijn Fransen krijgt een tatoeage op afstand in real time. Bekijk het filmpje op youtu.be/ GSbaqCe747Q. (Foto: T-Mobile)

daarmee in het 1 millisecondebereik. Hoewel de AB-lezer de microseconde een betere aanduiding van ‘realtime’ zal vinden, blijkt het voor heel wat toepassingen voldoende om het samenwerken van netwerkdeelnemers in elk geval ‘synchroon’ te noemen. Zelf smacht ik als muzikant in een tijd van lockdowns en fysieke isolatie bijvoorbeeld al een jaar naar het samen spelen met mijn band. Helaas blijkt ‘in de maat’ spelen via het internet een ding. Niet omdat we een slechte drummer hebben. Integendeel. Maar latency gooit steevast roet in het ritme. Chirurgen die een op afstand willen opereren klagen er ook over. Terecht. Ik kan me goed voorstellen dat het uit de pas lopen van hand en mes voor zowel chirurg als patiënt een ding is. Deelnemersdichtheid en dekking Tot slot de dichtheidsbelofte van 5G: 1 miljoen simkaarten in 1 vierkante kilometer. Dat zijn er inderdaad best wel wat. Ter vergelijking: in Sint-JoostTen-Node in België dat 1,14 vierkante kilometer groot is, wonen ongeveer 25.000 mensen. Die net iets meer dan een vierkante kilometer staat daarmee op de 18-de plek in dichtstbevolkte gebieden ter wereld in een lijst die wordt aangevoerd door Manilla. Daar wonen er – weliswaar gemiddeld – zo’n 40.000 per

vierkante kilometer. Overigens kunnen zowel Manilla als Sint-Joost-Ten-Node ook best met 4G uit de voeten. Dat ondersteunt namelijk 100.000 simkaarten per vierkante kilometer. Natuurlijk gaan dit soort dichtheidsgetallen uit van een volledige dekking. Geen probleem, zou je kunnen denken. Leg je de kaartjes van T-Mobile, Vodafone en KPN over elkaar heen, dan lijkt Nederland inmiddels een volledig dekkend 5G-netwerk te hebben. Maar hoe kan dat als de frequenties pas in 2022 onder de hamer gaan? Feitelijk wordt er door de providers gebruik gemaakt van het huidige 4G netwerk waardoor met 700 MHz een maximale bandbreedte van 500 Mbit per seconde beschikbaar is. Een ander opvallend detail: T-Mobile en Vodafone hebben hun 4G-netwerk bijna landelijk voor de 5G-voorloper opengesteld. KPN lijkt zich vooralsnog vooral te richten op de Randstad en Brabant, met grote uitschieters in de kuststreek waarin zich onder andere de Botlek, Rotterdamse haven en windmolenparken op zee bevinden. Toeval? Energie en cyberoverwegingen Een veel gehoord argument als het om draadloos automatiseren gaat is de kostenbesparing die het met zich meebrengt. Je hoeft immers niet kilometers 9

AB_ART_Techniek04.indd 9

04/03/2021 09:33

TECHNIEK Draadloze netwerken

Bringing power to digital manufacturing’ legt de vinger pijnlijk onbedoeld in elk geval op één zere plek: energie

Een ‘aanvaring’ tussen gereedschap en werkstuk in een gereedschapmachine kan kostbare gevolgen hebben, bijvoorbeeld voor de spil. Fraunhofer IPT en Ericsson hebben in 2019 succesvol draadloze 5G-sensortechnlogie getest, die bij een botsing de machine razendsnel uitschakelt (Foto: Fraunhofer IPT/ Paperplane Productions)

duur koper of glas onder de grond te stoppen. Maar wordt hiermee wel het hele verhaal verteld? Nee. Mislukte slogans als ‘Bringing power to digital manufacturing’ legt de vinger pijnlijk onbedoeld op in elk geval op één zere plek: energie. Met het verhogen van de frequentie naar 3,5 GHz winnen we aan bandbreedte en latency, maar is er ook meer energie nodig. In de praktijk zal je voor veldtoepassingen dus toch die stroomkabel moeten trekken, of de sensor met simkaart veelvuldig in ‘slaapmodus’ moeten brengen en alleen maar wakker maken als hij er iets te vertellen is. Nu is die stroomkabel op de fabrieksvloer niet zo’n punt. Maar waarom zou je, als die kabel er toch al ligt, geen beproefde technologie als IO-Link gebruiken? Daar hoef je immers ook geen datakosten voor te betalen. De 3,5 GHz-band, die in de grotendeels metalen fabriekshal overigens een vergelijkbare ‘storingsgevoeligheid’ kent als wifi (hier kan je in elk geval nog wisselen tussen het 2,4- en 5 GHz-kanaal en zijn snelheden tot 600 Mbps haalbaar) is niet licentievrij. Cybergaranties In het Capgemini-rapport wordt gesteld dat een groot deel van de industriële producenten daarom overweegt zelf licenties te kopen. Voor de grote onder hen is dit aantal 47 procent. Naast lagere kosten verwacht men meer autonomie, betere prestaties van hun netwerk én een betere beveiliging.

Wellicht hebben ze hier een punt, maar cybergaranties zijn er bij draadloos niet. Elk signaal valt te jammen of kan worden onderschept. Wat dat betreft geldt voor elke draadloze technologie het spreekwoordelijke ‘gelijke monniken gelijke kappen’. Gedegen end-to-end encryptie is geen overbodige luxe – iets wat bij het snel opkomende MQTT-protocol nog wel een dingetje is. En ook de hele cybersecurity-en-Huawei-kwestie met wat wel en niet tot kerntechnologie van het aanstaande landelijke 5G-netwerk behoort, wil ik hier gemakshalve buiten beschouwing laten.

Vision Een belangrijkere vraag is natuurlijk: 5G wat kan je er mee? Kijken we naar de grotere bandbreedte die beschikbaar komt dan ligt het antwoord voor de hand: data-intensief communiceren. Een van de toepassingen die grote datastromen op gang brengt is vision. Helemaal als de resoluties of de frames per seconde omhoog gaan, is er een flinke digitale snelweg nodig. Dit is de reden dat er voor veeleisende visiontoepassingen ooit frame-grabbers zijn bedacht. Of wat te denken van een protocol als Coaxpress waarbij je via een coaxkabel van 200 meter snelheden van 1,25 Gbit per seconde haalt. Wanneer je de lengte verkort naar 30 meter, dan is zelfs 12,5 Gbit per seconde haalbaar. Tel daar bij op dat de meeste camera’s op de fabrieksvloer ook stroom nodig hebben en dus aan de kabel hangen en het wordt onwaarschijnlijk dat machine-vision over 5G een ding

Een overzicht van de belangrijkste verschillen tussen 5G, 4G en WiFi. (Tabel: Capgemini)

AB_ART_Techniek04.indd 10

WWW.AANDRIJV E NE NB E ST U R E N . N L | N R . 2 | 2021

04/03/2021 09:33

Augmented reality maakt vaak gebruik van het draadloos streamen van beeld. En als je dan dankzij 5G-gegevensoverdracht ook alle productie- en sensorgegevens in een ‘digitale twin’ met de volledige productiegeschiedenis kan opslaan. (Foto: Ericsson)

is. Anders wordt dat buiten de fabrieksmuren in de bewakings- of verkeerssystemen. Dan gaan de lengtes tellen en heb je ook bij gebruik van PoE (Power over Ethernet) op den duur versterkers nodig. Zonde als de lantarenpaal al is uitgerust met een 5G-zender zou je zeggen.

automatiseringsaanbieders hun commitment richting determinisme middels TSN uit. Fraunhofer is in elk geval alvast gestart – ook hier in een groot consortium verband – met de eerste onderzoeken naar TSN in combinatie met 5G. Hun idee? Robots laten samenwerken door ze synchroon aan te sturen via de cloud.

Augmented reality Een andere toepassing die van 5G kan profiteren is augmented reality. Wil die tot zijn recht komen, dan ben je per definitie draadloos en zal je video moeten streamen. En als gewicht en energieverbruik onder controle zijn, geldt dat ook voor drones en de mobiele robotica. Bij deze laatste toepassing is er nog een voordeel. Mocht de robot namelijk niet volledig autonoom zijn en wil je hem op afstand besturen, dan wil je een zo laag mogelijke latency.

Beginvraag Of dat lukt krijgen kunnen we – als de coronagoden ons eindelijk gunstig gestemd zijn – in de nabije toekomst misschien in Hannover zien. Daar zijn ze op het Messe-terrein alvast begonnen met het uitrollen van een stevig 5G-netwerk, wat de basis gaat vormen voor de naar eigen zeggen grootste 5G-campus van Europa. Dus om op de beginvraag van dit artikel terug te komen: 5G wat kunnen we er mee? Een hele hoop. Maar dat betekent niet dat we al die dingen ook met 5G moeten en zullen doen. •

Telepresence De op afstand bestuurbare chirurgische robotarm met haptische feedback werd hier al even benoemd, maar vergelijkbare voordelen zijn er voro reddingsrobots of op afstand bestuurbare robots voor gevaarlijke taken in dito omgevingen. Telepresence noemen we deze tak van sport. Hier komen echter ook aanvullende technologieën als Time Sensitive Networking om de hoek kijken die niet alleen voorbehouden zijn aan 5G, getuige ook de industrie breed gedragen persconferentie over OPC UA TSN in Neurenberg twee jaar geleden. Hier spraken toen alle grote

PS Ten tijde van dit schrijven was er een internetstoring. Gelukkig kon ik dit artikel via 4G toch vanuit huis naar de redactie sturen. Is redundantie ook een valide 5G-argument?

KOM IN CONTACT Het Capgemini-rapport ‘5G in industrial operations – How telcos and industrial companies stand to benefit’ is te downloaden via: tinyurl.com/kbr8zwe2

De 5G-dekking op dit moment volgens KPN. Feitelijk betreft dit een voorloper: een deel van het 4G-netwerk is gereserveerd voor 500 Mbit communicatie. In 2022 worden de frequenties geveild. (Afbeelding: KPN)

AB_ART_Techniek04.indd 11

04/03/2021 09:33

INTERVIEW Digitalisering

‘Het is meedoen of afhaken ..’

“..er zit niet veel tussen”

GLENN IGNACIO Digitalisering. Het is typisch zo’n term waarbij je als industriële ondernemer denkt: daar moet ik eigenlijk iets mee. Of misschien vraag je je juist af waaróm je daar iets mee moet. Het antwoord is eenvoudig: de kracht van (big) data is immens, net als het scala aan mogelijkheden dat het je oplevert. Bijvoorbeeld om meer uit je machines te halen – veel meer. Tekst: Bosch Rexroth | Fotografie: Bart van Overbeeke 12

AB_Interview.indd 12

WWW.AANDRIJV E NE NB E ST U R E N . N L | N R . 2 | 2021

03/03/2021 11:57

Glenn Ignacio is business development manager digitalization & automation bij Bosch Rexroth. Bosch investeerde de voorbije jaren sterk in digitalisering om de eigen plants (een kleine 250 wereldwijd) efficiënter te maken, en helpt er nu anderen mee. Ignacio: “Digitalisering opent een nieuwe wereld, zeker bij industriële bedrijven met een machinepark. Natuurlijk kijk je als ondernemer vooral naar de output van die machines. Maar minstens zo belangrijk is de vraag wat zich ín die machine afspeelt. Neem machine-onderhoud. Vanuit traditioneel oogpunt doen we dat preventief, vaak gebaseerd op het aantal draaiuren. De kans bestaat dat je daardoor te vroeg investeert of erger nog: te laat. Een machine die data verzamelt en voorspellend vermogen creëert, geeft daarentegen zélf aan wanneer er onderhoud nodig is. Je investeert dus veel efficiënter: precies op tijd en exact daar waar nodig.” Meerdere doelen Het verzamelen van data dient naast het genoemde ‘predictive maintenance’ nog meer doelen. Denk aan het ‘lights out factory’-principe, waarbij de productie ’s nachts geautomatiseerd doordraait. Of aan klantgerichter opereren en remote services, waarbij een softwareleverancier storingen op afstand verhelpt. Ook is het digitaliseren van productieprocessen bijzonder waardevol voor OEM’ers (Original Equipment Manufacturers) en engineers. Ignacio: “Zij willen vooral toegevoegde waarde bieden aan hun klant en diens eindgebruiker. Daarnaast gebruikt de engineer data voor de ontwikkeling van toekomstige machines. Bijvoorbeeld door data te combineren van identieke machines op verschillende locaties op de wereld, met verschillende gebruikers en wisselende gebruiksintensiviteit. Van die inzichten profiteert de eindgebruiker uiteindelijk ook weer.”

GRASMAAIERS VAN DE TOEKOMST Roberine is een Nederlandse fabrikant van mobiele maaimachines, voorzien van hydraulische aandrijvingen en elektronica van Bosch Rexroth. De maaiers worden geroemd om hun gebruiksgemak, technisch vernuft en intelligente datawinning. De elektronische, connectieve aandrijving verzamelt een schat aan constructieve en besturingstechnische data, waarmee bijvoorbeeld prestatie, toekomstig onderhoud en de algehele conditie voortdurend in beeld zijn. En storingen? Die zijn dankzij de draadloze data-overdracht vaak al voorkomen voordat ze optreden.

Equipment Effectiveness. Vroeger zouden we een tweede machine aanschaffen om de capaciteit van de lijn op te krikken. Maar daar hangt een prijskaartje aan. Veel beter kun je eerst onderzoeken of je wel alles uit die ene machine haalt. Wat is de verhouding tussen up- en downtime? Hoe presteert de machine onder piekbelasting? Met die inzichten is wellicht al een flinke winst te behalen. Daarna ga je op weg naar het volgende station. Zo bouw je stap voor stap aan een toekomstbestendig scenario.”

Verschillende oplossingen En is het tijd voor die vervolgstap? Dan staan de Ignacio’s van deze wereld ondernemers graag bij. “Van solitair machineniveau tot holistisch niveau, op het gebied van hard- en software en alles wat Kleine stappen er tussenin zit. We hebben uiteenlopende oplossingen om alle Ignacio stelt dat er geen toekomst denkbaar is zónder digitalisering. processen inzichtelijk te maken en complete bedrijven te digitalise“Het is meedoen of afhaken, er zit eigenlijk niet veel tussen. ren. En vergis je niet: vaak leveren machines al data zónder dat we Niemand wil eindigen als de Kodak van de die actief gebruiken, zoals installaties die industrie.” Daar voegt Ignacio direct aan toe beschikken over een PLC. Door die te “Je hoeft niet meteen dat de stappen naar een digitale toekomst koppelen aan een zogenaamde IoT-Gateway, de Heilige Graal bescheiden mogen zijn. “Je hoeft niet ontsluiten we de data en maken we die na te jagen” meteen de Heilige Graal na te jagen. Vaak is inzichtelijk in een dashboard. Heb je een het veel verstandiger om te bepalen wat je installatie zonder PLC? Dan kunnen we kritische processen zijn en wat je graag inzichtelijk wil maken. werken met sensoren die de gewenste parameters alsnog zichtbaar Denk aan de performance van die ene machine die het tempo van maken. Natuurlijk, digitalisering vraagt om een investering. Maar de hele lijn bepaalt. We hebben het dan over OEE, ofwel Overall wél een die zorgt dat je bedrijf klaar is voor de toekomst.” •

OUDE(RE) MACHINES? GEEN PROBLEEM! Stel: je bent geïnteresseerd in digitalisering, maar de machines in je productieomgeving zijn al wat op leeftijd… Wat dan? Goed nieuws: ook daarvoor zijn oplossingen. Bij Staco bijvoorbeeld, een specialist in lichtgewicht metalen constructiepanelen, realiseerde Bosch Rexroth een maatwerk oplossing om data uit ponsmachines te halen. Dankzij het ontsluiten van data

uit de al aanwezige PLC’s krijgt Staco perfect inzicht in het aantal ponsbewegingen. Maar ze kunnen desgewenst ook een stapje verder; door het inzetten van nieuwe sensoren bijvoorbeeld, die ongewenste trillingen in de machines waarnemen. Het gevolg: meer voorspellend vermogen, minder downtime en (dus) een efficiënter productieproces.

AB_Interview.indd 13

03/03/2021 11:57

TECHNIEK Kunstmatige intelligentie

AI AI kapitein! Nieuwe Mayflower vaart op onderzoek uit Twee jaar duurde het voordat ontwerp en bouw voltooid waren, de AI- modellen waren getraind en het robotschip Mayflower in Plymouth te water gelaten kon worden. De trimaran die dankzij kunstmatige intelligente kapitein en zonnepanelen geheel autonoom de wereldzeeën bevaart, moet de komende jaren verslag uitbrengen van de staat van onze oceanen. Zo zal het onderzoek doen naar de opwarming van de aarde, vervuiling door onder andere microplastics en de zeezoogdierenstand. Liam van Koert Mayflower Autonomous Ship – MAS voor de insiders – is het resultaat van een nauwe samenwerking van Promare, IBM research en diverse wetenschappelijke

“Je zou het schip kunnen zien als een eigen microkcosmos, die menig bedrijf in de 21ste eeuw niet zou misstaan” instituten. Haar taak? Het veilig, flexibel en kosteneffectief verzamelen van data over de oceanen. Niet

alleen het feit dat het schip een computer als kapitein heeft maakt haar bijzonder. Ook de manier waarop de data verzameld wordt en de hele wereld live kan meekijken wat die gegevens allemaal zijn. Dat laatste gebeurt via het webportal, waar ook niet wetenschappelijke bezoekers terecht kunnen. Bijvoorbeeld om de zevenarmige chatbot-octopus Artie te helpen met het uit het water vissen van afval zoals sigaretten en in toenemende mate mondkapjes. Microkosmos Aan boord van de autonome Mayflower deelt een

De supercomputer Sierra. Je zou kunnen zeggen dat onze AI-kapitein hier naar school ging.

AB_ART_Techniek03.indd 14

WWW.AANDRIJV E NE NB E ST U R E N . N L | N R . 2 | 2021

03/03/2021 15:11

De autonome Mayflower na de tewaterlating op 15 september 2020. (Foto: Tom Barnes/IBM)

‘ASK ARTIE’ Wie meer wil weten over de autonome Mayflower kan de website www. mas400.com bezoeken. Daar kan je ook chatten met Artie – een samentrekking van Artemis en Artificial Intelligence, de zevenarmige AI-octopus en verstekeling. Op de vraag waar zijn de achtste arm is gebleven kwam Artie met het volgende relaas: “I am a rare breed of umbrella octopus (family Opisthoteuthidae) from the deep sea. I have shorter arms than other octopus which makes it better for curling up into a ball when things get sticky. As a child I lost one of my arms while attempting to extract a prawn from a drink can. This makes me technically a septopus. I found this ship with no humans on it floating around on the ocean surface and decided to hitch a ride. I’m travelling around the world with the AI Captain learning about the ocean. Ask me about the ship, the ocean, or about me!”

slimme computerkapitein, luisterend naar de naam ‘AI Captain’, de lakens uit. Om te weten welke lakens er allemaal uitgedeeld moeten worden – een optelsom van voelen, denken en beslissen – is AI Captain uitgerust met geavanceerde edge-computingsystemen, automatiseringssoftware, vision-technologie en Red Hat opensource-software. Volgens Andy Standford Clark, chief technology officer bij IBM UK Ireland lijkt de nieuwe Mayflower onder de motorkap qua architectuur meer op een moderne bank dan op een schip. “Mayflower is met haar nieuwe zeewaardige AI-uitrusting in staat om de horizon te scannen op mogelijke gevaren, geïnformeerde beslissingen te nemen en haar koers zo nodig te wijzigen op basis van een mix van live data. Zelfs

de meest uitdagende omstandigheden kan ze het hoofd kan bieden. Je zou het schip kunnen zien als een eigen microkosmos, die menig bedrijf in de 21ste eeuw niet zou misstaan”, liet hij onlangs in een persbericht weten. Op het randje Maar hoe ziet de Mayflower er dan onder de motorkap uit? En welk deel kwam er voor rekening van IBM? Zijn zij ineens in aandrijfbesturingen gestapt? Wat speurwerk leert ons dat de waarheid hier ergens in het midden ligt, of op het randje, om in de termen van IBM te blijven. Het blijkt namelijk vooral om edge-computingsystemen te gaan. Vijftien stuks om precies te zijn. Deze lichtgewicht en 15

AB_ART_Techniek03.indd 15

03/03/2021 15:11

TECHNIEK Kunstmatige intelligentie

De nieuwe Mayflower is half zo groot als haar beroemde voorganger en heeft slechts 3 procent van haar voormalige gewicht.

EEN KLEINE GESCHIEDENIS Plymouth en Mayflower zijn al meer dan 400 jaar onlosmakelijk met elkaar verbonden. De oorspronkelijke versie van het beroemde schip vertrok er op 6 september 1620 met 102 ‘Pilgrim Fathers’ – die overigens ook een poosje in Leiden vertoefde vanwege het aangename seculaire klimaat – naar Amerika om daar in New England een nieuw bestaan op te bouwen. Daar de financiering op handelswaar uit de nieuwe wereld gebaseerd was het ruim van gecharterde Mayflower rijkelijk gevuld met beverhuiden. Deze werden op de terugreis in beslag genomen door Franse piraten. Gelukkig volgden er nog vele overtochten. Helaas niet voor een tweede Mayflower – het ‘origineel’ is vermoedelijk rond 1624 gesloopt – die tijdens haar vijfde overtocht in 1641 spoorloos verdween. En dan is er nog de Mayflower II, een zeewaardige replica uit 1956 die in Plymouth in de VS ligt. (Beeld: University of Birmingham’s Human Interface Technologies Team). 16

AB_ART_Techniek03.indd 16

energiezuinige systemen, die zijn uitgerust met NVIDIA Jetson AGX Xavier GPU’s zorgen er voor dat Mayflower zelfstandig kan varen en taken kan uitvoeren, ook wanneer er geen verbinding met het vaste land is. In tegenstelling tot Central Processing Units (CPU’s), zijn Graphical Processing Units (GPU’s) door hun architectuur veel beter in staat om te rekenen met tensoren – de bouwstenen van neurale netwerken. Dit komt goed uit wanneer je de data afkomstig van meer dan dertig sensoren – waaronder zes hoge-resolutie camera’s – wilt correleren met een tweejarig trainingsprogramma opdat een AI-kapitein veilig een eigen koers kan varen. Natuurlijk zijn er ook genoeg momenten dat er wel contact is met Mayflower. Op dat moment worden alle edge-systemen met de IBM Cloud gesynchroniseerd, zodat de

WWW.AANDRIJV E NE NB E ST U R E N . N L | N R . 2 | 2021

03/03/2021 15:11

Op maandag 19 april begint de autonome Mayflower aan haar eerste reis: de oversteek van de Atlantische oceaan

AI-kapitein en mission control weer op één lijn zitten. Mayflower kan ook communiceren met andere schepen en entiteiten. Dat gebeurd via de satelliet. De besturingssoftware zelf is opensource en gebaseerd op Linux Red Hat. Twee jaar trainen Een AI-kapitein wordt je niet zomaar. Zoals gezegd doorliep die van de Mayflower een trainingsprogramma van maar liefst twee jaar, waarbij meer dan een miljoen nautische afbeeldingen uit het hoofd moesten worden geleerd. Daar bovenop kwamen uiteraard ook de nodige kaarten en alle officiële zee-regels, voorschriften en conventies. Een flinke kluif, waarvoor gelukkig gebruik kon worden gemaakt van de kennis van enkele software-engineers die normaliter werken met enkele van de snelste supercomputers ter wereld: de Summit en de Sierra-systemen van het Amerikaanse Department of Energy. Voor het trainen gebruikten zij een AC922-server die naast Nvidia Tensor Core GPU’s ook is voorzien van IBM Power9 CPU’s. Dit is dezelfde hardware waarmee ook voorgenoemde supercomputers gebouwd zijn. Uiteindelijk zijn alle geleerde lessen ingebracht in IBM’s

camera's en gps-antennes boven water te houden. Ze heeft een aluminium composiet behuizing. Het 15 meter lange en 6,2 meter brede schip dat zo’n 5 ton weegt heeft een maximum snelheid van ongeveer 10 knopen. In principe wordt alle elektriciteit geleverd door een met zonne-energie gevoede lithium-ion-fosfaat batterij, maar er zijn reservedieselgeneratoren aan boord. In eerdere ontwerpen was ook in een ‘vleugel’ voor het benutten van windenergie voorzien, maar uiteindelijk is er voor gekozen de voortstuwing volledig uit twee 20 kW elektromotoren te halen. Meetapparatuur Zoals gezegd is er ook een flinke hoeveelheid meetapparatuur aan boord. Zo is er een fluorometer waarmee fluorescentie kan worden gemonitord en algen en fytoplankton kunnen worden gedetecteerd. Beide zijn een belangrijke indicator voor de gezondheid voor een marine-ecosysteem gezien hun gevoeligheid voor temperatuur en waterkwaliteit. Ook is er een robot voor het nemen van watermonsters die later in het lab kunnen worden onderzocht op diezelfde plankton en algen, maar ook op de aanwezigheid van microplastics en andere bestanddelen. Verder worden zoutgehalten, zuurstofconcentratie en temperatuur gemeten en beschikt Mayflower over een digitale hydrofoon voor populatie en distributie-onderzoek

Een langsdoorsnede van MAS. Links zijn de computersystemen te zien, in het midden de batterij, rechts de aandrijving.

Operational Decision Manager, zij het aangepast voor maritiem gebruik. Dit complexe bouwsel van complexe algoritmes en beslissingsbomen laat ook ruimte voor toekomstige lessen: ook Mayflower kan een leven lang leren. Hierdoor is zij niet alleen in staat om autonoom zonder botsen te navigeren in verschillende weersomstandigheden. Het autonome vaartuig beschikt ook over een eigen virtuele dokter die noodlijdende systemen kan omzeilen of repareren – meestal door ze op nieuw op te starten. En blijkt een aanvaring toch onvermijdelijk dan staat de veiligheid van andere zeelieden altijd voorop. Ontwerp De moderne Mayflower beschikt over een drievoudige romp met een enkele centrale toren om de radar,

naar walvissen en andere zeezoogdieren. Een heel nauwkeurig Global Navigation Satellite System (GNSS) en een accelerometer meten op hun beurt de zeespiegel en de golfenergie op open oceaan. Wetenschappers kunnen dit gebruiken ter kalibratie van andere hoogtemetingen van satellieten, die zich nu alleen kunnen beroepen op een netwerk van getijdemetingen aan de kustlijnen. Gecombineerd met videobeelden van hoge-resolutie camera’s die de golven ﬁlmen, vergroot dit het inzicht in stromingen en levert Mayflower waardevolle informatie voor de bescher17

AB_ART_Techniek03.indd 17

03/03/2021 15:11

Een inkijkje in het virtuele brein van een AI-kapitein

ming van schepen en boorplatforms en het opwekken van energie met behulp van de golfslag. Interactieve AI-octopus Om de nieuwe Mayflower gedurende haar reis te kunnen volgen, heeft ProMare een bijzondere webportal in het leven geroepen. Via de webportal kunnen bezoeker in realtime zien waar MAS zich bevindt en met welke omgevingscondities zij te maken heeft. Ook is hier chatbot Artie te vinden. Gebaseerd op IBM’s Watson Assistant is Artie – een zevenarmige octopus getraind om al deze informatie op een levendige manier te vertellen. Via MAS400. com kunnen bezoekers Artie zelfs helpen met het opruimen van de oceaan. De nieuwe Mayflower werd op 15 september 2020

AB_ART_Techniek03.indd 18

succesvol te water gelaten. Door coronavertragingen bevindt MAS zich ten tijde van dit schrijven nog steeds in de haven van Plymouth. Of om in de termen van Artie te spreken: op 50,31 graden noorderbreedte en 4,18 graden westerlengte. Op maandag 19 april zal zij uitvaren voor haar eerste missie: het oversteken van de Atlantische oceaan. Wij wensen haar een behouden vaart. •

KOM IN CONTACT Vanaf 19 april is via www.mas400.com in realtime de reis van de autonome Mayflower te volgen. Meer over de bemoeienis van IBM met het project is te vinden via www. ibm.com/industries/federal/autonomous-ship.

WWW.AANDRIJV E NE NB E ST U RE N.NL | N R . 4 | M AA N D 201 9

03/03/2021 15:11

i.v.m. coronavirus verplaatst naar 2021

Praktische antwoorden op al uw vragen over machineveiligheid! Zet 8 juni alvast in uw agenda want dan vindt de elfde editie plaats van het SAFETY Event. Wat heeft het SAFETY Event te bieden? • Laat u inspireren tijdens het plenaire programma • Doe kennis op bij de learnshops tijdens het middagprogramma • Krijg praktische antwoorden van de Safety doctors, die alle safety-gerelateerde vragen beantwoorden • Kom in contact met vakgenoten, fabrikanten en toeleveranciers op de informatiemarkt Datum: 8 juni 2021 Locatie: 1931 Congrescentrum s’ Hertogenbosch

AB_Advertenties.indd 19

Deelnameprijs: € 99,- voor abonnees € 150,- voor niet abonnees

Meer informatie? Kijk op www.safetyevent.nl

03/03/2021 11:40

REPORTAGE Pneumatiek en digitalisering

Slimme pneumatiek Vijf overwegingen voor verpakkingsmachines Pneumatische technologie voor functies als bekrachtigen, vullen, positioneren, palletiseren, en depalletiseren, maakt steeds vaker deel uit van de geavanceerde automatiseringssystemen in verpakkingsmachine. Maar de voordelen van digitalisering en (Industrial) Internet of Things-technologie ((I)IoT) die moderne pneumatische systemen hebben te bieden, worden nog vaak over het hoofd gezien. John Timmers, business development manager Food & Beverage & Packaging Benelux, IIoT-consultant, Emerson

De verpakkingsindustrie rekent op pneumatiek als eenvoudige maar betrouwbare technologie om artikelen te verpakken. Van shampooflessen en melkpakken tot eierkartons en kaasverpakkingen, de meeste producten in de winkelschappen zijn op enig moment met pneumatiek in aanraking gekomen, vaak bij de ‘handling’. Zelfs bij de etikettering kan pneumatiek betrokken zijn. Pneumatische systemen zijn ideaal omdat ze behoorlijk vergevingsgezind zijn – en een goedkope manier om bewegingen in machines tot stand te brengen. De diagnose van pneumatische componenten is relatief eenvoudig, en dat geldt ook voor een eventuele reparatie, in tegenstelling tot veel andere complexe componenten in een moderne verpakkingslijn. Omgeving Een ander voordeel is dat pneumatiek zich gemakkelijk kan aanpassen aan bepaalde veranderingen in de werkomgeving, zoals een lichte variatie in temperatuur of vochtigheid of het gebruik van een nieuw verpakkingsmateriaal. Pneumatische actuatoren zijn toleranter als het gaat om het grijpen van nieuwe producten of verpakkingsformaten, zelfs als componenten en materialen niet perfect zijn uitgelijnd op de machine. Vergelijk dat met 20

AB_ART_Reportage04.indd 20

een complex servo-systeem dat zich niet zo gemakkelijk kan aanpassen en tot problemen kan leiden met stilstand en hoge kosten (dure probleemoplossingen). 'Domme’ apparaten Pneumatiek geldt al lang als stabiele en economische technologie, vooral in vergelijking met volledig elektrische oplossingen. Maar door OEM-ers wordt inmiddels met een vernieuwde blik naar

Bruikbare data halen uit actuatoren is met moderne sensoren niet langer onbetaalbaar pneumatische systemen gekeken. Technologieleveranciers zoals Emerson voegen namelijk intelligentie toe aan wat voorheen als ‘domme’ apparaten werden beschouwd. In het verleden had het financieel geen zin om data van een goedkope pneumatische cilinder te monitoren; je verving hem als hij kapot ging en de stilstand was opgelost. Maar een actuator van 100 euro kan een knelpunt zijn voor de hele machine. Nu de sensortechnologie zich verder heeft ontwikkeld, is het gemakkelijker om dergelijke actuatoren te bewaken en

bruikbare gegevens te krijgen – zonder dat dit onbetaalbaar wordt. Samenwerking De uitdaging voor technologieleveranciers, OEM-ers en eindgebruikers is een samenwerking die leidt tot systemen die nuttige informatie opleveren. Het vooraf afspreken van ‘Key Performance Indicatoren’ (KPI's) kan helpen om een machine gegarandeerd consistent te laten presteren, in lijn met de verwachtingen. Maar eindgebruikers bespreken niet de kritieke KPI's die zij nodig hebben om hun proces te behe(e)r(s) en. Een oplossing is dat de OEM na de installatie van de apparatuur betrokken blijft bij de eindgebruiker. Dit biedt de mogelijkheid om waardevolle feedback te verzamelen, die kan helpen bij het oplossen van de pijnpunten van klanten. Door pneumatiek te koppelen aan een overkoepelend automatiseringssysteem komen uitgebreide, bruikbare gegevens beschikbaar, die de ‘Overall Equipment Effectiveness’ (OEE) kunnen verbeteren. Hier volgen vijf belangrijke overwegingen voor het toevoegen van IIoT-compatibele pneumatische oplossingen die een verschil kunnen maken. Pneumatiek en automatisering De komst van IO-Link, als bi-directioneel

WWW.AANDRIJV E NE NB E ST U R E N . N L | N R . 2 | 2021

03/03/2021 12:46

<1>Intelligente pneumatische apparatuur, zoals de Emerson Aventics AF2-flowsensor, geeft realtime inzicht in het debiet en legt tevens de druk en temperatuur in de toevoerleiding vast.

communicatieprotocol voor sensoren en actuatoren, zorgt voor een nieuw niveau van intelligentie in de data die van de sensoren op de machine komen. IO-Link is onafhankelijk van bovenliggende veldbussystemen en is beschikbaar voor nagenoeg alle veldbusprotocollen. Upgrades van sensoren kunnen de functionaliteit verhogen en tegelijkertijd de uitbreidingskosten tot een minimum beperken door gebruik te maken van bestaande PLC-besturingen. Hierdoor wordt het eenvoudiger

dan ooit om slimme pneumatiek te integreren in bestaande automatiseringsplatforms zonder de PLC te vervangen, zelfs in oudere systemen. Naarmate machines geavanceerder worden, proberen machinebouwers en eindgebruikers meer uit hun investering te halen door verpakking van verschillende grootte en gewicht op dezelfde verpakkingslijn te gebruiken. Sensoren zijn nu intelligent genoeg om zich aan te passen en verschillende data te verzamelen, afhankelijk van

wat er op de verpakkingslijn komt. Voor pneumatiek kan dat om automatische aanpassing gaan voor een cilinder die een grotere verpakkingseenheid afhandelt. De sensor kan de verandering in de verpakking op de lijn herkennen en zijn parameters daar op aanpassen. Digitale technologie en lagere implementatiekosten geven de machinebouwer direct toegang tot geavanceerde informatie in plaats van standaard data. Dat geeft de machinebouwer de vrijheid en flexibiliteit 21

AB_ART_Reportage04.indd 21

03/03/2021 12:46

REPORTAGE Pneumatiek en digitalisering

om meteen vanaf de eerste dag, het maximale uit een nieuw platform te halen. Een holistische kijk op de gegevensverzameling, maakt het bovendien mogelijk het hele pneumatische systeem te verbeteren, van de compressorruimte tot de productieomgeving en van de machine tot de operator. Persluchtverbruik en lekdetectie Eindgebruikers hadden in het verleden geen duidelijk of bondig inzicht in het analyseren van persluchtverbruik. Dus als de capaciteit van een compressor terug was gelopen tot 80 procent, kochten veel producenten van consumentenverpakkingen (CPG – Consumer Packaged Goods) een

Bij de nieuwe generatie slimme pneumatiek is trillingstechnologie ingebouwd in de cilinder

andere compressor. De kosten voor de aanschaf liepen soms op tot 100.000 euro. Intelligente pneumatiek stelt CPG-fabrikanten in staat om te evalueren hoe geschikt een compressor is om nieuwe en bestaande apparatuur aan te drijven. Sensoren kunnen debiet-, druk- en temperatuurgegevens verzamelen, voor een geavanceerde diagnose van de instellingen. De Emerson Aventics AF2-flowsensor geeft bijvoorbeeld realtime inzicht in het debiet, terwijl ook druk- en temperatuurgegevens in de

toevoerleiding worden gemeten. Een stijging van de luchttemperatuur kan bijvoorbeeld duiden op een probleem met de compressor. Informatie over het huidige of cumulatieve energieverbruik kan rechtstreeks naar het bovenliggende systeem worden gestuurd, zonder daarvoor de machinebesturing nodig te hebben. Met deze informatie kunnen eindgebruikers naar verschillen kijken en beslissen welke niveaus acceptabel zijn binnen een bepaald bereik. Voor een nieuwe fabriek

Een lokaal dashboard voor pneumatische toepassingen. Het systeem toont van tevoren wanneer kritieke limieten worden bereikt en geeft gebruikers belangrijke informatie voor vroegtijdige interventie. Lokale gegevens worden onafhankelijk van de besturing geregistreerd en informatie wordt geleverd via standaardinterfaces, zowel in een lokaal IT-netwerk als in de cloudoplossing van de gebruiker.

AB_ART_Reportage04.indd 22

WWW.AANDRIJV E NE NB E ST U R E N . N L | N R . 2 | 2021

03/03/2021 12:46

biedt slimme pneumatiek een ideale gelegenheid om een basisniveau vast te stellen en vervolgens lekken of andere energie-afwijkingen hierop te analyseren.

enige tijd toegepast in bijvoorbeeld de racerij en robotica, en wordt gebruikt om de kenmerken van specifieke machineonderdelen te identificeren.

Componentenlevensduur Bedrijven voegen vaak tellers toe aan hun PLC om cilindercycli te tellen. Gewoonlijk is een ventiel goed voor een half miljoen of miljoen schakelingen. Wanneer dat punt is bereikt, wordt het ventiel vervangen – of het defect is of niet. Maar een teller houdt geen rekening met veranderingen, zoals constant stoppen en starten, die de levensduur van een component aanzienlijk kunnen beïnvloeden. Dit kan leiden tot onverwachte uitval van de component en dure, ongeplande stilstand veroorzaken. Pneumatische sensoren zorgen voor betere 'real-use'-gegevens dan een berekening op basis van getallen uit een specificatieblad. Nu hebben gebruikers toegang tot gegevens op basis van werkelijke slag, beweging en snelheid. Sensoren die de snelheid meten, zijn een recente innovatie en kunnen detecteren of actuatoren een specifiek percentage overschrijden - net zoals het bepalen van de toestand van de remmen van een auto, gebaseerd op voorzichtig het rempedaal gebruiken of erop te stampen.

Operatorwijzigingen in parameters Veel gebruikers denken dat de toenemende hoeveelheid gegevens tot meer complexiteit leidt. Maar IoT-compatibele componenten kunnen, mits correct geïmplementeerd, data vereenvoudigen tot maxima en minima en operators helpen de prestaties van de machine of een productiestap aan te passen. Als een machine bijvoorbeeld meer dan 10 procent onder het optimale bereik zakt, ziet de operator meer dan alleen een eenvoudige melding dat er iets mis is. Het alarm kan ook de locatie van het probleem aangeven, vergelijkbaar met de indicator die aangeeft welk autoportier op een kier staat. Dit, in plaats van het tijdrovende doornemen van een complete checklist, spaart tijd bij het traceren van de storing. Intelligente pneumatiek maakt het ook makkelijker om parameterwijzigingen door te voeren en bij te houden om de productie bij verschillende ploegen consistent te houden. Bij een drankenfabrikant met drie ploegen kan het bijvoorbeeld voorkomen dat de operator van ploeg tot ploeg verschillende aanpassingen maakt. Nu, aan het begin van elke dienst, kan een operator de systemen eenvoudig resetten om automatisch de vastgestelde parameters te laden en tijd te besparen tussen ploegwisselingen.

Snelheden, slijtage en trillingen Het meten van de cilindersnelheid kan ook bijdragen aan een betere OEE. Met ‘smart pneumatics’ kunnen eindgebruikers nu de consistentie van de acceleratie- en deceleratiesnelheden van een cilinder meten. De operator kan snelheid gebruiken om te zien of de beweging in de tijd hetzelfde verloopt of dat er afwijkingen zijn die aandacht vereisen. Evenzo kan slimme pneumatische technologie helpen bij het bewaken van interne dempingsslijtage om te bepalen hoe agressief de cilinder de einddemping raakt. Het bekijken van dergelijke gegevens kan potentiële problemen onthullen, zoals versleten buffers of slecht uitgelijnde zuigerstangen. Dit maakt het mogelijk onderhoud preventief te plannen, de stilstand van de machine te minimaliseren en de OEE-niveaus zo hoog mogelijk te houden. Voor menig OEM-er is trillingsbewaking het uitgangspunt voor gebruik van IIoT-technologie. Bij de nieuwe generatie slimme pneumatiek is trillingstechnologie ingebouwd in de cilinder. Dit wordt al

Past precies Slimme pneumatische technologie helpt bedrijven bij hun digitale transformatie. Het maakt preventief onderhoud efficiënter en bespaart energie. Bovendien is slimme pneumatiek schaalbaar, of het nu gaat om een nieuwe machine of verouderde apparatuur die een opwaardering krijgt. Uiteindelijk hangt succes af van de samenwerking met een ervaren leverancier van pneumatiektechnologie die de specifieke algoritmen en toepassingen begrijpt die hoort bij de locaties waar pneumatiek wordt gebruikt. Ze kunnen slimme pneumatische controlesystemen leveren met die algoritmen vooraf geïnstalleerd, zodat gegevens direct kunnen worden benut en OEM-ers en eindgebruikers de OEE kunnen verbeteren. •

De Emerson RXi2-LP industriële PC brengt alle sensorgegevens samen voor toegankelijkheid, historie, visualisatie en analyse voor primaire productverpakkingsmachines of complete verpakkingslijnen. Real-time monitoring en diagnostische mogelijkheden zorgen voor een betere OEE voor de

www.emerson.com

verpakkingslijn.

AB_ART_Reportage04.indd 23

03/03/2021 12:46

REPORTAGE Productieautomatisering

Inpakken en palletiseren Arie Blok en Robotize automatiseren koekenpers de 21-ste eeuw in Inpakken en palletiseren. Geen uitzonderlijke verrichtingen binnen de productieautomatisering. Wel als het gaat om een klantspecifieke automatiseringsoplossing voor een vast opgestelde installatie met beperkte beschikbare ruimte en interactie met een bestaande koeken-verzamelinstallatie. Toch hebben diervoederproducent Arie Blok en Robotize in nauwe samenwerking een solide ‘machine’ weten te ontwikkelen voor het inpakken en palletiseren van koeken voor de diervoedermarkt. Met de nodige eyeopeners voor beide partijen. Robin Zander

Arie Blok start in 1837 in Woerden zijn gelijknamige familiebedrijf als lokale maalderij voor granen en handel in graanproducten. Later komt daar ook mengvoer bij voor de grote landbouwhuisdieren en hobbydieren. Rond het einde van de vorige eeuw zegt het bedrijf de eerste

groep vaarwel en besluit zich toe te leggen op hobby-, gezelschaps- en exotische dieren, denk aan hamsters, kippen, honden, katten, geiten en paarden. De slogan op de fabrieksmuur, ‘diervoeding van muis tot olifant’ moet je overigens echt letterlijk nemen, benadrukt operations

manager Erik Hoogenboom: “We produceren hier inderdaad muizenkorrels, en dan niet om te verdelgen, maar ook olifantenkoeken.” En dat doet het bedrijf, sinds 2015 onderdeel van de Belgische land- en tuinbouworganisatie Arvesta, niet in van die kleine hoeveelheden. Jaarlijks vindt

Het inpakken en palletiseren van de koeken die bij Arie Blok van de koekenpers komen is gezamenlijk met Robotize geautomatiseerd met een verpakkingsmachine en een robotcel.

AB_ART_Reportage01.indd 24

WWW.AANDRIJV E NE NB E ST U R E N . N L | N R . 2 | 2021

03/03/2021 15:24

De universele grijper kan overweg met pallets, tussenlegvellen en uiteraard alle verschillende zakken met koek die van de verpakkingslijn komen.

zo’n 53.000 ton aan diervoeders zijn weg vanuit Woerden naar afnemers in heel Europa, tot aan de dierentuin van Moskou aan toe. Enige in de Benelux Op het terrein aan de Oude Rijn in Woerden staan eigenlijk twee fabrieken: de grutterij voor het bewerken en verwerken van alle soorten granen en de diervoederfabriek voor de productie van geperst voer. In die diervoederfabriek staat een inmiddels unieke installatie: de koekenpers. Het is volgens Hoogenboom mogelijk de enige overgebleven koekenpers in de Benelux:

“We produceren zakken van 4,2 kg maar ook van 20 kg. Dat zijn best zware dingen” “Wij zijn eigenlijk de enige, in de Benelux in ieder geval, die koeken perst. Voorheen had elk mengvoerbedrijf wel een koekenpers of koekenlijn staan, maar dat is allemaal gesaneerd. De bedrijven zijn groter geworden en dat vonden ze allemaal maar lastig. En Arie Blok heeft zich toch

een beetje gespecialiseerd in dat soort dingen. Vandaar dat we die lijn hier hebben staan.” De oorsprong van de koeken dateert uit de tijd van voor de geperste veevoerkorrels. Hoogenboom: “Met name toen er nog in het land met de hand werd gemolken, nam men van die platen koek mee om de koeien een beetje rustig te houden. Zo is het ontstaan en door geëvolueerd naar niet alleen koeken voor rundvee, want we maken ze nu voor paarden tot olifanten aan toe.” De koeken worden op de markt gebracht onder verschillende eigen merknamen, maar ook wordt het nodige voor ‘private labels‘ geproduceerd. Saai en zwaar De hydraulische koekenpers zelf beschikt over twee persstations. In de pers wordt een mengsel van verschillende ingrediënten en melasse tot een koek geperst – of wellicht beter gezegd een zesdelige koek. De ingrediënten variëren, afhankelijk voor welk dier en welk doel de koek is bedoeld. In totaal gaat het om een goede dertig verschillende samenstellingen koek die per batch in tweeploegendienst worden geproduceerd en in zakken worden verpakt.

Tot twee jaar geleden werden de zakken nog handmatig dichtgevouwen en op een pallet gestapeld. Hoogenboom: “We zijn destijds gaan kijken hoe we dat konden automatiseren. Om flexibeler te zijn, maar ook te kijken hoe we dat saaie werk, want het is saai werk, beter voor elkaar konden krijgen. Het werk is saai, repeterend en ook nog eens ergonomisch zwaar. We produceren zakken van 4,2 kg maar ook van 20 kg. Dat zijn best zware dingen en dat moet je dan weer op een pallet leggen.” Voor deze automatiseringsopgave van zowel verpakken als palletiseren gaat Arie Blok uiteindelijk in zee met Robotize, de joint venture van Machinefabriek Geurtsen en Hollander Techniek. In Robotize bundelen zij de krachten en ontwikkelen gezamenlijk turn-key installaties gericht op productieoptimalisatie. Machinefabriek Geurtsen brengt mechanische knowhow in en Hollander Techniek richt zich op het elektrotechnische automatiseringsaspect en de ontwikkeling van de robotbesturingen. Een koek is een koek? In het kort gezegd komt het nu geautomatiseerde traject hier op neer: de koeken uit de twee persstations worden via een lopende band verzameld. Het benodigde 25

AB_ART_Reportage01.indd 25

03/03/2021 15:24

REPORTAGE Productieautomatisering

Afhankelijk van de samenstelling van de koeken kan de dikte van de koeken variëren. Dit is een cruciale factor gebleken bij het automatiseren van het inpakproces.

aantal koeken wordt geteld en vervolgens worden de koeken opgeschoven en daarna in de geselecteerde zak geduwd, die netjes geopend klaar staat. Vervolgens wordt de zak dichtgevouwen, gelijmd, gewogen en eventueel voorzien van een label en een sticker met de ‘tenminste houdbaar tot’-datum. Hierna is de verpakking klaar om door de robot te worden opgepakt en netjes volgens een gewenst patroon op de pallet te worden gelegd. Zo eenvoudig kan het zijn. Maar schijn bedriegt. En dat begint al bij de koeken. Een koek is een koek, zo lijkt het. Natuurlijk zijn de ingrediënten voor de verschillende koeken anders, maar ze komen uit dezelfde pers, met dezelfde stempels. Het formaat zou dus altijd gelijk moeten zijn. Nu geldt dat wel voor de lengte en de breedte van de koek. Maar de verschillende bestanddelen van de koeken leveren wel variatie op in de dikte van de koeken. Hoogenboom: “Dat was wel een uitdaging die we met elkaar hadden. Het is omdat je met natuurlijke grondstoffen werkt nooit 100 procent hetzelfde. De ene keer is de origine van de tarwe wat anders als de andere keer. Terwijl het functioneel hetzelfde is kan het toch anders op elkaar reageren. En dat maakt het uitdagend - dat we de spreiding van de dikte van de koek 26

AB_ART_Reportage01.indd 26

Leren dat je moet standaardiseren om betrouwbaar te kunnen automatiseren zo klein mogelijk maken, zodat de gewichten kloppen. Want als we zeggen dat er 20 kg in een zak zit moet daar ook echt 20 kg inzitten.” Overigens worden de zakken pas gewogen als ze gereed zijn. Mocht een zak toch niet binnen de vereiste bandbreedte vallen, dan wordt de zak uit de lijn gegooid en de koeken worden elders binnen het bedrijf weer verwerkt. De ervaring met andere verpakkingslijnen binnen Arie Blok heeft geleerd dat de integratie van een ijkwaardig weegstation een efficiëntere oplossing oplevert dan het bouwen van een compleet ijkwaardige verpakkingslijn. De operators bij Arie Blok wegen overigens regelmatig de enkele koeken om eventueel het proces te kunnen bijstellen en de eventuele verschillen tussen de twee persstations te ondervangen. Vouwen Thomas Harink die namens Hollander Techniek nauw bij het project betrokken is, legt uit hoe koek en zak niet alleen als het gaat om gewicht, niet los van elkaar kunnen worden gezien: “Heel bepalend is hoeveel zaklengte er overblijft om te

vouwen. De zak is altijd even lang en de hoeveelheid koeken die je erin doet, bepaalt hoeveel lengte je over hebt om te vouwen. Kom je ruimte tekort dan krijg je de zak niet goed dicht. Heb je te veel over, dan loopt het tegen elkaar.” Zoals Harink het zegt hebben de partijen elkaar daarom regelmatig “diep in de ogen moeten kijken”. Hoogenboom kan dat alleen maar beamen. Want, zoals hij toegeeft, je wordt toch een beetje bedrijfsblind als een proces zo vertrouwt voor je is. Bovendien blijkt de mens toch in alle opzichten flexibeler dan een machine ooit kan zijn, als het gaat om het oplossen van problemen in een lopend productieproces. Want bijvoorbeeld een plooitje in een zak? Dat is met de hand geen probleem om weg te werken. En waar Robotize heeft moeten leren dat een koek geen vaste dikte heeft van bijvoorbeeld 1,1 cm maar dit uiteen kan lopen van 0,8 tot 1,3 cm, heeft Arie Blok moeten leren dat je moet standaardiseren om betrouwbaar te kunnen automatiseren. Kleine facetten Want palletiseren mag – excuses – gesneden koek zijn voor Robotize, verpakken is

WWW.AANDRIJV E NE NB E ST U R E N . N L | N R . 2 | 2021

03/03/2021 15:25

toch echt klant (en hiermee product en verpakking) specifiek. Zo moet de verpakkingscel in de lijn, de oplossing bestaat uit een verpakkings- en een robotcel, overweg kunnen met de verschillende zakformaten. Ook hierbij is overigens de hulp van de operator noodzakelijk omdat aan de achterkant van de verpakkingslijn een handmatige traploze verstelling van de bodemopzetter nodig is voor de verschillende zakformaten en de lengte van het zakkenmagazijn moet worden ingesteld. Heel veel kleine facetten hebben een rol gespeeld bij de ontwikkeling van de verpakkingsoplossing. Zo is bijvoorbeeld in eerste instantie gekeken naar het dicht tapen van de zakken, maar is uiteindelijk toch gekozen voor een spraybare ‘hotmelt’. Maar dan komt het weer aan op de selectie van de juiste ‘hotmelt’. Ook voor het aanbrengen van eventuele labels zijn verschillende oplossingen de revue gepasseerd.

cel was wat dat betreft toch bekender terrein voor de automatiseerder. De cel bij Arie Blok kan dan ook zonder problemen overweg met alle verschillende formaten zakken die worden aangeboden. De Fanuc-robot beschikt daarvoor over een universele grijper. Deze grijper kan zowel een pallet oppakken en neerleggen, de tussenlegvellen oppakken en op de gestapelde lagen zakken plaatsen, als de verschillende zakken in het gewenste stapelpatroon neerleggen. De grijper kan van de kleinere verpakking bovendien drie stuks tegelijk oppakken en beschikt daarvoor over drie (klem)secties. Afhankelijk van het gewenste stapelpatroon worden

de zakken per stuk of met drie tegelijk op de pallet gelegd. ‘Bestuurlijke’ verantwoordelijkheid Nu is Arie Blok al sinds de oprichting gevestigd op de huidige locatie in Woerden aan de Oude Rijn. Ook dat brengt een paar interessante uitdagingen met zich mee. De verpakkings- en robotcel moeten worden geïntegreerd in een bestaande installatie en het doen met een beperkte ruimte. De beschikbare ruimte wordt dan ook optimaal benut; de fysieke integratie was binnen een week een feit. Hoe de koekenpers met de installatie communiceert is een ander aspect. De pers

Na het tellen van de koeken om tot het juiste gewicht te komen, kunnen de koeken in de zak worden

Eureka-moment Een belangrijk aspect is ook het openvouwen van de zak, die uit een binnen- en buitenzak bestaat. De opening van de zak moet dusdanig zijn dat het rechthoekige pakket koeken probleemloos in de zak kan worden geduwd zonder risico dat de zak eventueel scheurt. Een wellicht nog groter en belangrijker facet bij de ontwikkeling van de verpakkingslijn was het vinden van een universele oplossing en systematiek om de zakken te vouwen. Zowel Hoogenboom als Harink noemen daarbij zonder aarzelen de rol van Bart Krieger van Machinefabriek Geurtsen. Hij is degene die de zogenaamde ‘intikker’ heeft bedacht die uiteindelijk de zak sluit. De bijbehorende beweging is lastig omdat die niet in dezelfde bewegingsrichting ligt als van de eerste vouw die wordt gemaakt. Het is een spel van milliseconden waardoor de machine of te laat of te vroeg kan zijn. Zoals Harink het omschrijft: “Dat moment is essentieel, curiaal en kritiek.” Het gaat te ver om de ontwikkelde beweging en de bijhorende ‘dynamische intikker’ te behandelen, maar het was het eureka-moment van Krieger dat na de nodige ontwikkeluren de uiteindelijke oplossing leverde.

geduwd.

Palletiseren De door Robotize ontwikkelde palletiseer27

AB_ART_Reportage01.indd 27

03/03/2021 15:25

REPORTAGE Productieautomatisering

Erik Hoogenboom, operations manager bij Arie Blok: “Uiteindelijk hebben we met elkaar een mooi project neergezet.”

zelf dateert uit de jaren vijftig en is, zo vertelt Hoogenboom, gebaseerd op de persen voor vinyl langspeelplaten. Door de jaren heen is de koekenpers uiteraard gereviseerd, de laatste maal net voor de start van dit project. De ‘bestuurlijke’ verantwoordelijkheid is in handen van Arie Blok tot de koeken zijn geteld en de melding aan de verpakkingscel geeft dat de koeken gereed staan. Is de zak klaar om de koeken te ontvangen dan gaat een signaal naar de ‘stacker’, jargon voor de opduwer/pusher die de koeken in de zak schuift. De stacker geeft uiteindelijk de zak weer vrij als deze zich heeft teruggetrokken uit de zak, zodat de cel verder kan met het vouwen, lijmen en eventueel labelen van de zak. Daarna volgt de overdracht aan de palletiseercel, die programma-technisch weer gescheiden opereert van de verpakkingscel. Mooi project In de HMI kun je via een ERP-koppeling een nieuw recept ophalen dat de 28

AB_ART_Reportage01.indd 28

machine van alle benodigde informatie voorziet. Hoogenboom: “Het recept is dus meer dan alleen de nutriënten, maar geeft ook aan welke zak, welke pallet, hoeveel koeken, hoeveel gewicht, label ja/nee en THT-datum ja/nee.” De operator krijgt hier ook de informatie over de instelling van de bodemopzetter en het zakkenmagazijn. Voor de productiecijfers is er een terugkoppeling via MES naar ERP. Inmiddels draait de installatie goed, en wordt de verwachte output en kwaliteit geleverd. De realisatie mag dan wat langer hebben geduurd dan initieel de bedoeling was, maar hoe nauw de verschillende facetten van productie- en verpakkingsproces met elkaar verweven bleken, had geen van de partijen op voorhand voorzien. Harink zeg daarover: “We hebben het met zijn allen prima gedaan en het resultaat mag er zijn. De machine is betrouwbaar en in de automatisering is dat heel belangrijk. Je kan je niet veroorloven dat je ineens één keer op de tien een verkeerde vouw

hebt. De fine-tuning heeft veel aandacht gevraagd.” Hoogenboom sluit af: “Uiteindelijk hebben we met elkaar een mooi project neergezet en alle ‘struggles’ die we zijn tegengekomen, hebben we met de juiste mensen aan tafel op kunnen pakken en opgelost.” •

KOM IN CONTACT Meer over fabrikant Arie Blok en de diervoeders die zij maken is terug te vinden op www.arieblok. Op www.robototize.nl meer over de diensten van de productieautomatiseerder en een overzicht van diverse andere projecten.

WWW.AANDRIJV E NE NB E ST U RE N.NL | N R . 4 | M AA N D 201 9

03/03/2021 15:25

TECHNIEK Machineveiligheid

Veiligheid van pneumatische systemen Veiligheidsventielen met ‘self-monitoring’ Het veilig afschakelen van het pneumatische systeem bij een noodsituatie is steeds meer een punt van aandacht. De Machinerichtlijn 2006/42/EC geeft ook duidelijke aanwijzingen. Afhankelijk van het vereiste performance-level dat via de risicoanalyse wordt bepaald, worden eisen gesteld aan de in te zetten veiligheidscomponenten volgens norm ISO 13849-1. De risicoanalyse zelf ligt binnen de verantwoordelijkheid van de ontwerper van het systeem.

Norgren levert gecertificeerde veiligheidscomponenten die voldoen aan de eisen, zodat de ontwerper ze zonder meer kan inzetten. Een voorbeeld van dergelĳke veiligheidscomponenten zĳn de veiligheidsventielen uit SCVA-serie van Norgren. Dit is een redundant uitgevoerd 3/2-ventiel, leverbaar in verschillende doorlaten van G1/4” t/m G1”. Het ventiel wordt toegepast om een systeem gegarandeerd drukloos te schakelen bĳ een noodsituatie.

De SCSQ-serie beschikt over dezelfde functio-

Gepatenteerde ‘self-monitoring’ Een unieke eigenschap van dit ventiel is dat het niet elektrisch hoeft te worden gemonitord. Ook het gebruikelĳke periodiek testen is verleden tĳd door het gepatenteerde systeem van ‘self-monitoring’. Dit in tegenstelling tot andere veiligheidsventielen, waarbĳ dit vaak wel een vereiste is. ’Self-monitoring’ betekent dat het veiligheidsventiel door een speciale interne schakeling zichzelf beveiligt en controleert. Een foutschakeling is hierdoor niet mogelĳk en het drukloos schakelen van het te beveiligen systeem bĳ een noodsituatie is zo gegarandeerd. Hierdoor is de SCVA-serie ook eenvoudig in te zetten in bestaande pneumatische systemen die upgrade nodig hebben. De hele SCVA-serie is door de DGUV gecertificeerd op performance level PLe, cat. 4. De B10-waarde van 8 miljoen is volgens Norgren ongeëvenaard.

naliteit als de SCVA-serie, aangevuld met een slowstartfunctie.

Slowstartfunctie Behalve veilig afschakelen is het ook van belang dat

’Self-monitoring’ in de SCVA-serie 3/2-veiligheidsventielen ventiel garandeert het drukloos schakelen in geval van een noodsituatie.

het systeem na een noodsituatie niet ongecontroleerd weer opstart (op druk komt). Hiervoor is de SCVA-serie ook leverbaar met een geïntegreerde slowstartfunctie: de SCSQ-serie. Na het weer inschakelen van het ventiel zal het systeem langzaam en gecontroleerd weer op druk komen. Naast SCVA- en SCSQ-serie levert Norgen tal van andere veiligheidscomponenten voor verschillende performance levels, zoals tweehanden-beveiligingen, slowstart/ontluchtingsventielen met geïntegreerde sensor, ventielen met geïntegreerde sensor, en slangbreukbeveiligingen. WWW.NORGREN.COM

AB_ART_Techniek05.indd 29

03/03/2021 13:05

TECHNIEK Besturingen en regelaars

Supercompact verpakt Modulair meerassig servo-systeem met hoge vermogensdichtheid Volgens een recente marktstudie in de Duitse machinebouw, beschikt een machine gemiddeld over bijna acht servo-aandrijvingen – en is sprake van een stijgende trend. De nieuwe Dias-Drive-generatie MDD 2000 van Sigmatek is een compact meerassige servo-systeem dat volgens de makers een nieuwe mijlpaal vertegenwoordigt als het op vermogensdichtheid aankomt. Ingrid Traintinger, marketing & communication Sigmatek

De MDD 2000-drives zijn ontworpen voor dynamische meerassige toepassingen, die in de serie-machinebouw gemeengoed zijn. Daarom is veel aandacht besteed aan het ontwikkelen van een flexibel systeem met een hoge vermogensdichtheid, dat ruimte biedt voor individueel maatwerk. Dat heeft geresulteerd in Dias-drives van een nieuwe generatie, die dynamiek en precisie koppelen aan een compact formaat, eenvoudig zijn aan te sluiten en standaard over verschillende veiligheidsfuncties beschikken. Zo neemt de drie-assige uitvoering in bouwgrootte 1, met een vermogen van 8,5 kVA en inclusief voeding en netfilter niet meer dan 75x240x219 mm ruimte in beslag. Slim verbindingsmechanisme In de gecombineerde MDP 2000-voedings- en

“Op het gebied van vermogensdichtheid lopen we momenteel voorop”

asmodule, met bewust weggelaten ‘backplane’, zijn maximaal drie assen geïntegreerd. De module kan worden gebruikt als een compacte ‘standalone’ drive of worden uitgebreid met een willekeurig aantal MDD 2000-asmodules om tot een meerassig netwerk te komen. De machinebouwer kan kiezen uit een-, twee- en drie-assige modules in verschillende 30

AB_ART_Techniek02.indd 30

voedingsklasses of afmetingen. Alle modules kunnen snel en zonder gereedschap worden aangesloten met het DCB 'DC Connection Block' en BCB 'Bus Connection Block'. Tijdrovende individuele bedrading van de voeding, DC-link-koppeling en realtime Ethernet-communicatie is niet nodig. Flexibiliteit Het modulaire servo-systeem is beschikbaar wordt geleverd in enkel- of driefase uitvoering voor 380-480 VAC. Een vermogensfilter en remweerstand zijn geïntegreerd. Momenteel zijn de MDD 2000-serie drives verkrijgbaar in twee maten: MDD 2100 en MDD 2200. De hoogte en diepte van de modules zijn identiek, alleen de breedte varieert. Maat 1 is 75 mm breed, 240 mm hoog en is 219 mm diep. De module is goed voor een belasting van maximaal 8,5 kVA per gecombineerde voedings- of asmodule. Op dit moment is deze uitvoering verkrijgbaar voor een nominale stroom van 3x5 A en 15 A piekstroom. Afhankelijk van het aantal assen zal in de toekomst tot 10 A nominaal en 25 A piekstroom mogelijk zijn in dit formaat. De voedings- of asmodule van maat 2 is 150 mm breed en kan tot 17,25 kVA aan. Als eerste is de drie-assige module verkrijgbaar met 3x10A nominale stroom en 30A piekstroom. Afhankelijk van het aantal assen is voor dit formaat een nominale stroom tot 20 A en een piekstroom tot 45 A gepland. Maat 3 volgt volgend jaar als MDD 2300. Ook hier zal alleen de breedte veranderen. De voeding en één tot drie assen zijn geïntegreerd binnen 225x240x219

WWW.AANDRIJV E NE NB E ST U R E N . N L | N R . 2 | 2021

03/03/2021 15:26

De MDD-2000-drives zijn ontworpen voor dynamische meerassige toepassingen, die in de serie-machinebouw gemeengoed zijn.

mm. Naar wens kan de drive met verschillende asmodules worden uitgebreid. De eerste module wordt een drie-assige uitvoering, goed voor 3x20 A nominale stroom en 3 x 60 A piekstroom. Alle series kunnen tot 300 procent worden overbelast. Compact en modulair Modulariteit stelt de machinebouwer in staat de aandrijftechniek optimaal in het machineontwerp te integreren. Met een diepte van iets minder dan 219 mm past het S-Dias MDD 2000-systeem in de kleinere, 300 mm diepe schakelkasten, die vaak direct onder

de machine worden geïnstalleerd. "Op het gebied van vermogensdichtheid lopen we momenteel voorop met de nieuwe generatie en daar zijn we trots op", benadrukt algemeen directeur Alexander Melkus. "We hebben meer vermogen en moderne controllerprestaties in een nog compactere verpakking gestopt, plus nieuwe veiligheidsfuncties, een snelle, gereedschaploze moduleaansluiting en technologie met één kabel." Standaard zijn de drives voorzien van luchtkoeling. De ventilator kan zonder gereedschap en van buitenaf worden vervangen. Drives in een ‘cold-pla31

AB_ART_Techniek02.indd 31

03/03/2021 15:26

TECHNIEK Besturingen en regelaars

Uitbreiden zonder gereedschap: modules worden aangesloten met het DCB 'DC Connection Block' en

te’-versie of in een als ‘feed-through’-variant zitten in de planning. Om het vermogensverlies of de warmteontwikkeling in de houdrem van de motor te verminderen, kan een verlaging van remspanning worden geconfigureerd.

BCB 'Bus Connection Block'

Meer veiligheid geïntegreerd Behalve veiligheidsfuncties als Safe Torque Off (STO) en Safe Stop 1 (SS1) beschikt de MDD-2000-serie al standaard over Safe Operating Stop (SOS), de remfunctie Safe Brake Control (SBC) en de snelheidsfunctie Safely-Limited Speed (SLS). De in de aandrijving geïntegreerde veiligheidsfuncties kunnen worden gebruikt voor toepassingen tot SIL3, PLe/ Cat.4. In de MDD-serie is de implementatie van de veiligheidsrelevante aandrijffuncties flexibel opgelost. De vrijgave van de controller door de centrale veiligheidsbesturing kan zoals gebruikelijk (hard bedraad) via de zes geïntegreerde ingangen of via Varan realtime Ethernet. De veiligheidsfuncties kunnen in de veiligheidsbesturing worden geparametriseerd. De ingestelde parameters worden in de drive bewaakt. Minder bekabeling Het servo-systeem maakt standaard gebruik van de

AB_ART_Techniek02.indd 32

digitale motorfeedback-interface Hiperface DSL. De oplossing met één kabel voor de voedings- en terugkoppelsignalen verlost de installateur van de encoderbekabeling en van ‘kabelspaghetti’ in de besturingskast of machine en bespaart tijd tijdens de inbedrijfstelling. Behalve de ‘single-cable’ oplossing worden talrijke encodervarianten ondersteund: EnDat 2.1 en 2.2, Hiperface, Resolver, Sin/Cos, TTL, BiSS-C, SanyoDenki of Tamagawa. Controller De positie wordt in de controller gespecificeerd en vervolgens via de realtime Varan-bus naar de regelaar gestuurd. Zeer korte controllercyclustijden (62,5 µs) zorgen dat de Dias-drives uitstekende servo-prestaties leveren. Om een aantrekkelijke prijs-prestatieverhouding te bereiken en onnodige overhead te vermijden, is de functionaliteit van de aandrijvingen opzettelijk beperkt tot stroom-, snelheids- en positieregeling. De positionerings- en besturingsalgoritmen worden uitgevoerd door de in de drive geïntegreerde controller, die ook communiceert met het overkoepelende besturingssysteem en zorgt voor snel gegevensverkeer in de aandrijving. De zes geïntegreerde digitale ‘capture’-ingangen maken het mogelijk de positie in het µs-bereik op te slaan. De drie tweeka-

WWW.AANDRIJV E NE NB E ST U R E N . N L | N R . 2 | 2021

03/03/2021 15:26

Geïntegreerde auto-tuning vereenvoudigt de inbedrijfstelling

naals veilige 24 V-ingangen kunnen worden geconfigureerd voor specifieke toepassingen. ‘Auto-tuning’ Geïntegreerde auto-tuning vereenvoudigt de inbedrijfstelling met behulp van een ‘tool’ in de Lasal Engineering Suite. Heeft de gebruiker de nominale en maximale stroom en het toegestane procesgebied gedefinieerd en is de aandrijving gereed met de motor aangesloten, dan kan de automatische motoroptimalisatie worden gestart. Behalve de berekening van de regelparameters kan de gebruiker ook het Bode-diagram en de staprespons. Indien nodig kunnen de dynamiek van de stroomregelaar en de snelheidsregelaar worden aangepast. De interne data-analyzer van de Dias-drives registreert gegevens met een bemonsteringssnelheden van 62,5 µs, die online worden weergegeven in het softwareprogramma. Aangezien de configuratieparameters centraal in het besturingssysteem worden beheerd, is het niet nodig de aandrijfcomponenten afzonderlijk te configureren. Bij het vervangen van een servodrive worden de parameters automatisch geladen. Op die manier kan de inbedrijfstellingstijd worden verkort en kunnen fouten worden vermeden. Grote ‘drive’-bibliotheek De Lasal Engineering Suite combineert objectgeoriën-

teerd programmeren volgens IEC61131-3 met grafische weergave en pakketten voor alle automatiseringsdisciplines. Lasal Motion heeft een grote bibliotheek van kant-en-klare functieblokken voor zowel eenvoudige enkelvoudige als complexe meerassige toepassingen, met voorgedefineerde robot- en CNC-pakketten, diverse robotkinematica, synchronisatie van meerdere assen binnen een ruimte, ‘jerk-limited’ bewegingsprofielen en dynamische veiligheidszonebewaking en ‘workpiece speed monitoring’. De integratie van besturing, visualisatie, ‘motion control’ en ‘safety’ in één engineeringplatform leidt tot een verbeterde synchronisatie van proces- en bewegingsafloop in de machine en dat resulteert volgens de makers in een verhoogde productiesnelheid, precisie en de productkwaliteit. •

Het servo-systeem maakt standaard gebruik van de ‘single cable’ digitale motorfeedback-interface Hiperface DSL.

www.sigmacontrol.eu

De in de drive geïntegreerde veiligheidsfuncties kunnen worden gebruikt voor toepassingen tot SIL3, PLe/Cat.4.

AB_ART_Techniek02.indd 33

03/03/2021 15:26

REPORTAGE Digitalisering

Als kleding kan ‘praten’ Smart Clothing System ‘bewaakt’ mens en omgeving Sensoren worden tegenwoordig volop ingezet voor onder andere Smart Maintenance en in Smart Factories. Maar wie kent Smart Clothing? Het bestaat echt: werkkleding gemaakt van een geavanceerde textielsoort en voorzien van onder meer ingeweven sensoren, die zowel persoonlijke als omgevingsomstandigheden ‘monitoren’. Marjolein de Wit-Blok

Praktisch overal in de industrie wordt de ‘mens’ de kritische succesfactor genoemd. Een goed werkgever faciliteert medewerkers maximaal om werkzaamheden zo efficiënt en veilig mogelijk te kunnen uitvoeren. En daar zijn de afgelopen decennia vele producten en oplossingen voor ontwikkeld. Of het nu gaat om een goede stoel om langdurig schermwerkzaamheden uit te voeren, persoonlijke beschermingsmiddelen voor bijvoorbeeld gehoorbescherming en helmen. Of camerasystemen die bijvoorbeeld mensen volgen die relatief gevaarlijk werk doen op een offshore platform. Smart Clothing System Ook de textielsector denkt inmiddels anders na over werkkleding. Wout Evers werkt als onafhankelijk adviseur al jaren met de meest innovatieve bedrijven in de branche. Hij weet welke voordelen hightech kleding kan bieden als het gaat om (arbeids)veiligheid en comfort. De eerste toepassingen zijn inmiddels succesvol getest. “‘Op basis van de nieuwste ontwikkelingen, biedt de werkkleding van de toekomst méér dan alleen bekende functionaliteiten zoals zichtbaarheid, bescherming tegen weersomstandigheden en bescherming tegen verwondingen. De extra functionali34

AB_ART_Reportage02_0002.indd 34

teit is toe te rekenen aan een innovatieve industrie, die ontwikkelingen vanuit compleet verschillende onderzoeksgebieden heeft samengebracht. Op basis hiervan is uiteindelijk het ‘Smart Clothing System - SCS’ ontwikkeld. Bescherming Dit SCS – Evers is nauw betrokken bij de ontwikkeling van de Turkse textielgigant ISKO – kent bijzondere eigenschappen op

“ De werkkleding van de toekomst biedt méér dan alleen bekende functionaliteiten” diverse niveaus. Omdat het om geweven stof gaat zal het materiaal bijvoorbeeld bij beschadiging door mechanische belasting, scherpe voorwerpen of hoge temperaturen niet verder doorscheuren en blijft de schade beperkt. In de chemische hoek is tot op atomair niveau onderzoek gedaan naar een coating die speciale eigenschappen aan kleding kan toevoegen, zonder daarbij het draagcomfort negatief te beïnvloeden. De meest geavanceerde variant op dit moment beschermt de mens tegen vloeistoffen en vuil, uiteenlo-

pende chemicaliën, hoge en lage temperaturen, ultraviolette straling maar ook tegen bacteriën en virussen. Bovendien blijft de kleding ook na vele malen wassen representatief wat zeker in de service- en onderhoudswereld de aandacht heeft. Wout Evers: “Het is vooral de combinatie van technologische mogelijkheden waardoor nieuwe coatings de textiel bijzondere eigenschappen geven. Zo kennen we allemaal wel waterdichte kleding. Maar uiteindelijk is deze toch niet helemaal waterdicht, laat onvoldoende transpiratievocht door, kan behoorlijk vies worden of bestaat uit een dermate dikke rubber laag dat het de bewegingsvrijheid beperkt. De coating waar het hier over gaat, neemt deze nadelen weg en is bovendien extreem en langdurig in de beschermende werking. Het stoot bijvoorbeeld vloeistoffen en vuil dermate goed af, dat de kleding zelf droog en schoon blijft. Zo blijft de medisch hulpverlener hygiënisch vrij van bloed, de medewerkers in de keuken veilig van hete voedselspetters, de monteur in de werkplaats van olie en is een politieduiker direct droog wanneer hij op de kant klimt.” Lichamelijke ondersteuning Naast technologische verbeteringen en aanvullingen van de eigenschappen van het textiel zelf, komt het ‘smart’ deel al meer

WWW.AANDRIJV E NE NB E ST U R E N . N L | N R . 2 | 2021

03/03/2021 15:27

Slimme textiel kan resulteren in nieuwe functionaliteit ter bescherming van de gebruiker onder extreme omstandigheden. (Foto ter illustratie)

aan bod bij geïntegreerde dynamische compressie-eigenschappen. Compressie kennen de meeste mensen uit de sportwereld. Het is een middel om de bloedsomloop te stimuleren waardoor de spieren extra zuurstof krijgen. Handig in de sport, maar ook volop te gebruiken in de industrie. Mensen die fysiek bezig zijn, worden door compressie minder snel moe en herstellen sneller van zwaar werk, in bijvoorbeeld een magazijn of productieomgeving of bij onderhoudswerkzaamheden onder extreme omstandigheden of op lastige locaties. Evers: “Het verschil met de compressie-ei-

genschappen van het SCS ten opzichte van sportkleding is de duurzamere werking. Zo neemt de compressie niet na twee, drie uur af zoals bij sportkleding gebruikelijk, maar blijft gedurende een hele werkdag bestaan; langer dan tien uur wijzen testen uit. Bovendien verdwijnen de compressie-eigenschappen niet na een aantal keer wassen, maar blijven zelfs na honderd keer wassen behouden. “Daarbij zijn de compressie-eigenschappen op iedere gewenste plek in de kleding aan te brengen. Een deel van de compressie is standaard aanwezig terwijl een ander deel dynamisch reageert. De stof ‘voelt’ waar

extra ondersteuning wordt gevraagd en levert die vervolgens op het juiste moment. Een voordeel wanneer je langere tijd in eenzelfde houding staat bij montagewerk, op een ladder moet werken of juist tussen productiemachines heen en weer loopt (rent) en mogelijk producten moet versjouwen. Wanneer je kleding met lange mouwen en pijpen draagt, is over dit hele oppervlak extra ondersteuning te geven.” Exoskelet Door de compressie-eigenschappen verder door te ontwikkelen, is de ondersteunende werking zóver vergroot, dat het eindresul35

AB_ART_Reportage02_0002.indd 35

03/03/2021 15:27

REPORTAGE Digitalisering

CMY

Het Smart Clothing System van ISKO Vital beschikt onder andere over dynamische compressie-eigenschappen. De gebruiker wordt minder snel moe en herstelt sneller. (Beeld: ISKO)

DEFENSIE INNOVATIE COMPETITIE 2020 Het SCS-systeem was genomineerd voor de Defensie Innovatie Competitie 2020 met als thema ‘Smart Medics’. Binnen dit thema zou het SCS onder meer een belangrijke bijdrage kunnen leveren aan een ‘Militairy Readiness Measurement System’. Een systeem dat relevante indicatoren en parameters van een gewonde militair continu kan meten en daarbij rekening houdt met de extreme omstandigheden van militaire operaties en de gevolgen daarvan voor fysieke mogelijkheden, zelfredzaamheid en overlevingskansen. Het systeem heeft niet gewonnen maar is dermate veelbelovend dat er toch een samenwerking tot stand is gekomen. 36

AB_ART_Reportage02_0002.indd 36

taat te vergelijken is met de functionaliteit van een extern mechanisch exoskelet. De mate van fysieke ondersteuning van de kleding bedraagt momenteel ongeveer 75 procent van de ondersteuning van een metalen en mechanisch exoskelet. Dat is weliswaar lager, maar daar staat tegenover dat er geen mechanische of elektronische onderdelen nodig zijn, die de bewegingsvrijheid beperken; dus ook geen zware bewegingscomponenten of elektronica inclusief bijbehorende batterijen. Ingeweven toevoegingen De meest spraakmakende innovaties zijn de extra (elektronische) elementen die in de stof worden mee geweven, zoals sensoren, ontvangers en zenders. De data die de sensoren genereren, zijn ter plaatse te gebruiken om een omgeving in te schatten, de eigen conditie in de gaten te houden of werkgerelateerde informatie te ontvangen. Daarnaast zijn data ook door te sturen en te verzamelen voor realtime monitoring van de werknemer en zijn

omgeving óf voor latere analyse. Enkele voorbeelden van meegeweven elektronica: - Sensoren, inclusief camera's, die informatie uit de omgeving opnemen, bijvoorbeeld temperatuur, licht- en geluidsniveau, (lucht)vochtigheid, CO maar ook elektromagnetische of radioactieve straling. Zo kunnen werknemers in de gaten houden of de omgevingsomstandigheden veilig zijn om in te werken. - ’Trackers’ met informatie over de persoon zelf en de locatie waar hij of zij zich bevindt. Dit kan belangrijk zijn voor een leidinggevende die zich bezighoudt met de planning. Anderzijds is het uit oogpunt van veiligheid hiermee mogelijk mensen letterlijk te volgen, bij werkzaamheden op gevaarlijke locaties. Sommige bedrijven gebruiken hier camera’s en personeel dat in een aparte ruimte voortdurend de beelden in de gaten houdt. Met trackers is de controle te automatiseren

WWW.AANDRIJV E NE NB E ST U R E N . N L | N R . 2 | 2021

03/03/2021 15:27

en kan eventueel direct worden ingegrepen als protocollen bewust of on bewust niet worden gevolgd. Geschikt voor onder meer (onderhouds)monteurs in de hooggeplaatste cabines van moderne windturbines. - Sensoren die fysiek-medische gegevens van de persoon verzamelen zoals temperatuur, glucosewaarde, hartslag en bloeddruk (biomonitoring) maar tevens hersenprikkels (neuromonitoring). Hiermee is zowel de fysieke als mentale conditie van iedere werknemer door hemzelf maar óók door mensen op afstand in de gaten te houden. Dit type gegevens is vooral belangrijk wanneer medewerkers op écht extreme plaatsen moeten werken. Bijvoorbeeld op grote hoogte, bij hoge temperaturen of omgevingen die op een andere manier paniek kunnen veroorzaken. Wout Evers: “De mentale gesteldheid monitoren is in de industrie eventueel niet direct een issue, maar kan in tijden van personeelsschaarste tóch helpen om de juiste mensen op de juiste plekken in te zetten.” - Meegeweven speciaaldraad dat in staat is om de warmte van de warmste plaatsen van een menselijk lichaam (oksels en liezen) eenvoudig door te

leiden naar lichaamsdelen die juist snel koud worden, zoals de handen, voeten en het gezicht. Een eenvoudige maar doeltreffende oplossing voor mensen die buiten werken en geen externe voeding vraagt. - T ot slot de systemen waarmee ‘haptisch’ informatie is over te brengen. Haptisch staat voor aanraken of tastzin; de betreffende persoon wordt door middel van bijvoorbeeld trillingen of druk van informatie voorzien. Een bekend voorbeeld is de trilling bij het indrukken van een toets, die de juiste en effectieve bediening bevestigt, of de trilfunctie van een smartphone die de gebruiker attendeert op een binnenkomende oproep of ander bericht. In kleding kan het een bevestigingssignaal zijn van de aanwezigheid van bijvoorbeeld een collega. Om de sensoren te laten werken en eventueel hun data te versturen, wordt gebruik gemaakt van externe, lichtgewicht accu’s maar nog liever van ‘laagwaardige’ energie. Hierbij valt te denken aan trillingen, beweging, licht en (lichaams) warmte; deze energievormen zijn om te zetten naar het type energie waarmee sensoren kunnen werken. Dit type voeding wordt onder meer doorontwikkeld bij het

“ Wanneer je gaat brainstormen over de mogelijkheden, dan gaat er een wereld voor je open.”

NLR waar ze worden ingezet in draadloze sensornetwerken. Eerste stappen gezet Wout Evers: “Wanneer je eenmaal gaat brainstormen over de mogelijkheden van het SCS, dan gaat er een wereld van interessante en functioneel relevante toepassingen voor je open. We zijn inmiddels begonnen met het testen van de kleding binnen onder meer Defensie en bij de politie. Organisaties die hoge eisen stellen wanneer het om veiligheid en functionaliteit gaat en het textiel dus meteen maximaal op de proef stellen. Afhankelijk van de klimatologische, geografische en andere omstandigheden wordt bepaald welke textiel is vereist. Hier testen we overigens ook systemen die automatisch medicijnen of voeding kunnen toedienen. Een functionaliteit die voor de industrie waarschijnlijk weinig meerwaarde heeft, maar goed om te weten dat het überhaupt mogelijk is en wellicht wel relevant voor het verrichten van installatieof onderhoudswerkzaamheden in onherbergzame gebieden. ”Teruggaand naar de basis: In feite heeft iedereen die fysieke arbeid levert in extreme omgevingen voordeel bij het SCS. Daarbij neemt het aantal mogelijkheden alleen maar toe. Zeker wanneer je kijkt naar sensoren die steeds kleiner en lichter worden en steeds minder energie vragen. Maar ook naar de analysesoftware waarbij ‘artificial intelligence en ‘machine’ learning steeds vaker worden toegepast. Het SCS is daarbij modulair en adaptief waardoor de kleding altijd is aan te passen aan de betreffende werkomstandigheden maar tevens is uit te breiden met functionaliteiten. Bijvoorbeeld omdat de toepassing verandert óf omdat er nieuwe functionaliteiten zijn ontwikkeld. Ik wil dan ook graag iedereen uitnodigen die ideeën heeft voor zijn of haar branche om contact op te nemen en de mogelijkheden nader te bekijken.” •

KOM IN CONTACT

“In feite heeft iedereen die fysieke arbeid levert in extreme omgevingen voordeel bij het SCS.” (Foto ter illustratie: Mediacentrum Defensie)

Wie ideeën heeft over toepassingen en gebruik van Smart Clothing kan contact opnemen met Wout Evers via wevers@isko.com.tr of bellen naar +31(0)6 414 178 10. 37

AB_ART_Reportage02_0002.indd 37

03/03/2021 15:27

REPORTAGE Pneumatiek en energiebesparing

Steentje bijdragen Revisie stenengrijper leidt tot forse reductie energieverbruik Steenfabriek Wienerberger in Winterswijk kampte al langere tijd met een extreem hoog luchtverbruik. De grootste energieverslindende en tegelijkertijd meest kritische installaties in het productieproces waren de vijf stenengrijpers, waarmee ovenwagens volcontinu be- en ontladen worden. Om het proces ook de komende jaren ongestoord doorgang te kunnen laten vinden, was een nieuwe, derde compressor noodzakelijk of de vele persluchtlekkages in het systeem moesten worden aangepakt. Wienerberger koos voor de laatstgenoemde optie en schakelde Airsave in een lekdetectie- en revisieproject. De resultaten bleven niet onopgemerkt. Henriëtte van Norel

De in Winterswijk gevestigde productielocatie van Wienerberger is sinds twee jaar onderdeel van de internationaal opererende Oostenrijkse onderneming Wienerberger AG, die zich wereldwijd toelegt op bouwen bestratingsmaterialen. Het assortiment varieert van raamdorpels, dakpannen tot gevelstenen en binnenmuurstenen. In Nederland heeft de organisatie maar liefst negentien productielocaties en circa 1000 medewerkers en elke productielocatie heeft zijn eigen specialiteit. Zo is de vestiging in Winterswijk gespecialiseerd in het produceren van handvorm gevelstenen. Alleen al in Winterswijk rollen jaarlijks 26 miljoen bakstenen (gemeten in Waal-formaat) van de band, omgerekend komt dit neer op zo’n 0,5 miljoen bakstenen per week. Productieproces Op de productielijn in Winterswijk wordt batchgewijs gewerkt. Na het mengen van de verschillende ingrediënten voor een bepaalde batch, gaat de ontstane massa 38

AB_ART_Reportage02.indd 38

door twee walsen die 3 mm ten opzichte van elkaar staan afgesteld. Van hieruit gaat de massa door naar de pers waar het nogmaals wordt gemengd, ditmaal op de

Een derde compressor? Of de persluchtlekkages in het systeem aanpakken?

juiste plasticiteit zodat vervolgens op de vormband vormelingen kunnen worden vervaardigd. Een batch vormelingen zit gemiddeld zo’n drie dagen in een van de negentien droogkamers, die op temperatuur worden gebracht met de restwarmte van de tunneloven in het proces. De temperatuur wordt bij de droogovens in stappen opgebouwd van 20 tot 60 °C. Na het drogen gaan de bakstenen naar de zetmachine. Deze legt de bakstenen in een van te voren geprogrammeerd zetpatroon

op de ovenwagens. Bij dit zetpatroon is rekening gehouden met een bepaalde tussenruimte, zodat de onder- en boventemperatuur van de stenen in de tunneloven gelijk is. Vervolgens wordt elke ovenwagen beladen met elf lagen steen. Daarna worden de ovenwagens achter elkaar de 65 meter lange tunneloven in gereden. De temperatuur loopt in deze tunneloven geleidelijk op van 300 °C aan het begin, tot circa 1100 °C in het midden van de oven. Aan het einde van de tunneloven worden de stenen met behulp van een snelkoeler in ongeveer een uur weer teruggekoeld naar circa 300 °C. In totaal kunnen 32 ovenwagens tegelijk in de tunneloven, die zeer langzaam van het begin van de oven naar het einde schuiven. Dit hele proces duurt per ovenwagen vijf dagen. De hete lucht die uit deze tunneloven komt wordt afgevangen en gebruikt voor het verwarmen van de eerder genoemde droogkamers. Zodra de ovenwagens uit de oven komen, worden ze ontladen en dan worden de

WWW.AANDRIJV E NE NB E ST U R E N . N L | N R . 2 | 2021

03/03/2021 11:46

Bij de productielocatie van Wienerberger in Winterswijk rollen jaarlijks 26 miljoen bakstenen (gemeten in Waal-formaat) van de band.

stenen uit de verschillende batches door elkaar gemengd, zodat de batches een natuurlijkere uitstraling hebben. Immers alleen op deze wijze kan bij een natuurproduct een constante kwaliteit worden gegarandeerd. Vervolgens worden de stenen verpakt in hoezen en op pallets gezet, klaar voor transport. Stenengrijpers In deze fabriek was jarenlang sprake van een extreem hoog luchtverbruik. De vijf grootste energieverslinders zijn de 30 jaar oude stenengrijpers die de ovenwagens volcontinu be- en ontladen in het proces. Elke stenengrijper bestaat in totaal uit 36 luchtbalgsystemen (zes rijen met elk zes grijpers en luchtbalgen). Elke grijper met luchtbalg wordt aangedreven door een pneumatische compactcilinder met een diameter van 80 mm en een slaglengte van 50 mm. Om steeds 36 stenen (een laag) per keer te kunnen oppakken worden de 36 grijpers met behulp van een gelijkloopsysteem elektrisch aangestuurd. Veel persluchtlekkages Elke stenengrijper verwerkt wekelijks een half miljoen stenen ofwel omgerekend komt dat neer op 100.000 stenen per dag. Een relatief eenvoudig, maar zeer gevoelig systeem. Niet alleen is veel energie nodig om de stenen op te pakken en de pneumatische cilinders in- en uit te sturen, ook slijten de luchtbalgen in het systeem relatief snel door het vele openen en sluiten, met als gevolg veel persluchtlekkages. Ter illustratie: van de drie opgestelde compressoren, had Wienerberger dag in, dag uit de capaciteit van twee van de drie compressoren volledig nodig om het systeem draaiende te houden. De derde verouderde compressor draaide als back-up. Om ongestoord verder te kunnen produceren met voldoende capaciteit was Wiener-

berger dus genoodzaakt om de verouderde derde compressor te vervangen of om de vele persluchtlekkages in het systeem aan te pakken. Op advies van de compressorfabrikant werd gekozen voor de laatste optie en werd Airsave ingeschakeld. Twee projecten Pim Duterloo, directeur van Airsave vertelt: “Bij het eerste project is gestart met het detecteren en repareren van lekkages bij een stenengrijper. Bij veel van de aanwezige componenten – cilinders, luchtbalgen en andere pneumatische componenten – werden forse verliezen geconstateerd. Na het voltooien van de inventarisatie en het bestellen van de benodigde componenten, is tijdens de stopdag gestart met de ombouw. Dit leverde direct een meetbare besparing van 14 kW per uur op ofwel een besparing op jaarbasis van € 3.400,- . Zo was dus inzichtelijk gemaakt wat de te realiseren besparingen konden zijn. Omdat de eerste resultaten verbluffend waren, is direct opdracht gegeven om ook de tweede stenengrijper te reviseren in een nieuw project.” Meer bedrijfszekerheid Met een team van zes personen werden in vier werkdagen alle pneumatische componenten van de stenengrijpers

vervangen: van 5/2-ventielen, pneumatische cilinders, luchtbalgen, slangen, koppelingen en de vingers van de grijpers tot bouten, moeren, fitwerk en slijtagepunten in de draaiende delen. Indien noodzakelijk werden de componenten vervangen. Uit het oogpunt van duurzaamheid en veiligheid is bij sommige van de hierboven genoemde componenten, zoals bij de slangen, gekozen voor een ietwat duurdere optie. Richard Thuis, productieleider bij Wienerberger, licht toe: “Als ergens slangbreuk optreedt in deze fabriek, moet een van onze operators zich in de machine manoeuvreren met alle risico’s van dien. Een onwenselijke situatie die, indien mogelijk, dient te worden vermeden. Airsave adviseerde derhalve een duurdere oplossing, die meer bedrijfszekerheid biedt, namelijk slangen met een conische sluiting die werken op basis van lagedruk hydrauliek.” Duterloo vult aan: “Deels is de machine gereviseerd volgens de oorspronkelijke specificaties en deels is de installatie met succes ‘geredesigned’, zodat deze weer voldoet aan de laatste stand der techniek en weer tientallen jaren mee kan.” Resultaat Inmiddels zijn de eerste twee stenengrij39

AB_ART_Reportage02.indd 39

03/03/2021 11:46

REPORTAGE Pneumatiek en energiebesparing

“ Dus niet alleen is er fors bespaard op compressorcapaciteit, ook op onderhoudskosten”

De ombouw van de eerste stenengrijper leverde direct een meetbare besparing op van 14 kW/u per: een besparing op jaarbasis van 3.400,- euro.

WAAL-FORMAAT EN ENGELS FORMAAT De vestiging van Wienerberger in Winterswijk is gespecialiseerd in het produceren van handvorm gevelstenen. Richard Thuis, productieleider bij Wienerberger: “Handvorm gevelstenen zijn machinaal vervaardigde keramische gevelstenen, die het karakter hebben van onze handgevormde gevelstenen van weleer.” In Winterswijk wordt een dunne bouwsteen gemaakt, het ‘Waalformaat’, en een dikke bouwsteen, het ‘Engelse formaat’ genoemd. Beide producten zijn in tientallen varianten leverbaar, steeds met een andere kleurschakering, uitstraling en/of samenstelling. Elke variant heeft dus een eigen recept, met steeds wisselende leem- en zandverhoudingen en additieven zoals mangaan, zout, mineralen en kalk. De leem komt uit een eigen kleigroeve uit het Tertiair in de Achterhoek. Het Tertiar liep van ongeveer 2,5 tot 65 miljoen jaar geleden. 40

AB_ART_Reportage02.indd 40

pers met succes onderhanden genomen. Het grootste deel van de compressorcapaciteit van de tweede compressor is nu weer bijna volledig ter beschikking. Duterloo: “En dit is nog maar het topje van de ijsberg. Dit jaar staan verdere vervolgacties op de agenda op het gebied van preventief onderhoud en lekkagedetectie. De verwachting is, op basis van de resultaten van de eerste twee stenengrijpers, dat de tweede compressor hierna niet meer hoeft mee te draaien. Dus niet alleen is er fors bespaard op compressorcapaciteit, ook op onderhoudskosten. Een win-win dus voor zowel Wienerberger, als het milieu.” •

€ 3.400,DIT BEDRAG LEVERT DE OMBOUW VAN ÉÉN STENENGRIJPER AL OP PER JAAR

WWW.AANDRIJV E NE NB E ST U R E N . N L | N R . 2 | 2021

03/03/2021 11:46

PRODUCTNIEU WS Bekijk meer op www.aandrijvenenbesturen.nl

OPNEMER WATERSTOFDRUK Standaard drukopnemers zijn niet geschikt voor het meten van waterstofdruk. De ATM-druksensor van STS is standaard gemaakt van rvs 316L, titaan of hastelloy, maar voor waterstoftoepassingen is het membraan van de piëzo-resistieve sensor voorzien van een dun goudlaagje met een dikte van ongeveer 1 micron. De waterstofatomen kunnen hier niet doorheen en zo de betrouwbaarheid van de meting niet aantasten. De standaard procesaansluiting is G1/2”-buitendraad met volledig vlak membraan (flush). De opnemer is leverbaar met ATEX-keur voor intrinsiek veilige toepassingen in omgevingen met explosiegevaar en DNV/GL-, Lloyds Register-, GOST- en ABS-goedkeuring voor scheepvaarttoepassingen. Analoge en digitale uitgangen zijn mogelijk, evenals IP68-uitvoeringen. aesensors.nl

Laserscanners en lichtgordijnen De nieuwe Allen-Bradley SafeZone 3 laserscanner met CIP Safety zorgt voor gebiedsdetectie in een werkzone. Met CIP Safety zijn simultaan meerdere veiligheidszones te gebruiken. De laser vergroot de reikwijdte van de scanner en levert diagnostische gegevens via een enkele EtherNet/ IP-verbinding. De CIP Safety-functionaliteit maakt meer diagnostische data beschikbaar om veelvoorkomende storingen te detecteren, zoals bijvoorbeeld de aanwezigheid van stof op de lens van de scanner. Het GuardShield 450L-lichtgordijn met ‘CIP Safety via EtherNet/IP’-plug-in geeft gebruikers toegang tot meer diagnostische data, zodat ze bijvoorbeeld precies kunnen zien welke stralen van een lichtgordijn geactiveerd zijn. Ook kunnen ze elke 100 milliseconden een sample van het lichtscherm bekijken om continu profielen van producten te volgen en potentiële kwaliteitsproblemen te identificeren. www.rockwellautomation.com

HELUKABEL® CONNECTED BY QUALITY

Voor alle kabels en accessoires die jij nodig hebt HELUKABEL® B.V. • info@helukabel.nl • tel: 0495 - 499 049 • helukabel.nl 41

AB_Productnieuws.indd 41

03/03/2021 11:45

COLOFON Uitgave van MYbusinessmedia Holding bv Postbus 58, 7400 AB Deventer www.mybusinessmedia.nl t (0570) 50 43 00

SAFETY-ENCODER De TRK38 single-turn magnetische encoder is speciaal ontwikkeld voor veiligheidstoepassingen en heeft een diameter en lengte van 38 mm. De safety-encoder registreert positie en snelheid en voldoet aan SIL2 (IEC 61508) en PLd (EN 13849). De safety-gerelateerde signalen worden verzonden via een gecertificeerde EtherCAT FSoE-interface. De positieresolutie bedraagt 16 bits per omwenteling. De aluminium behuizing en het ontwerp van de ongeveer 60 g wegende encoder zorgen voor een lange levensduur, ook onder ongunstige omstandigheden bij trillingen en schokbelastingen. Het contactloze, slijtvaste meetprincipe draagt hieraan bij. www.twk.de

Positiesensor voor pneumatiek

AB biedt vakinformatie voor gebruikers en ontwerpers van aandrijfen besturingscomponenten/systemen en software. We streven ernaar lezers te inspireren en informeren zodat ze hun werk (nog) beter kunnen uitvoeren. Dit willen we bereiken door de combinatie van applicatieartikelen, bedrijfsreportages en interviews op het gebied van de ontwikkeling, modificatie en het onderhoud van machines, installaties en productielijnen en het vertalen van fundamentele informatie naar praktische toepasbaarheid en door inzicht te geven in ontwikkelingen op het gebied van techniek. Redactie Robin Zander (hoofdredacteur) t +31 (0)6 22 20 80 34 e-mail: r.zander@mybusinessmedia.nl Liam van Koert t +31 (0)6 17 58 82 65 e-mail: l.vankoert@mybusinessmedia.nl Vaste medewerkers Ad Spijkers, Marjolein de Wit - Blok Uitgever Arjan Stoeten e-mail: a.stoeten@mybusinessmedia.nl Advertenties Dennis Wielheesen, d.wielheesen@mybusinessmedia.nl, +31 (0)6 53 69 24 613 René Wibbelink, r.wibbelink@mybusinessmedia.nl, +31 (0)570 50 43 52 Bram de Ridder, b.ridder@mybusinessmedia.nl + 31 (0)6 53 32 56 81 Publishing Services Sonja Wolsink, +31 (0)6 12 97 02 31, orders.engineering@mybusinessmedia.nl Advertentieplaatsingen worden uitgevoerd overeenkomstig de ‘Regelen voor het advertentiewezen 1990’. Vormgeving Bureau OMA, www.bureauoma.nl Druk Drukkerij Roelofs, Enschede Abonnementen Voor vragen over abonnementen, bezorging en of adreswijzigingen kunt u: Bellen met: + 31 (0)570 50 43 25 Mailen naar: klantenservice@mybusinessmedia.nl Schrijven naar: MYbusinessmedia Holding bv ab Postbus 58 7400 AB Deventer Abonnementstarieven Jaarabonnement Nederland € 170,00* Jaarabonnement Buitenland € 181,50* *Prijzen zijn excl. 9% BTW Jaarabonnement geldt tot wederopzegging.

De MPS-G magnetische positiesensor, bedoeld voor algemene pneumatiek en grijpers van robots in het bijzonder, levert behalve continue feedback op de beweging ook diagnosedata over de uitstoottijd, intrektijd en snelheid van de aandrijving, het aantal cycli, de totale afstand die de aandrijving heeft afgelegd, de slaglengte, de zuigersnelheid, de cyclustijd en alle informatie voor een trillingsanalyse (x/y/z, RMS, kurtosis, pulsfactor). Zo wordt bijvoorbeeld duidelijk wanneer de luchtdruk te laag is en of er lekkage is. Is de slag te lang dan voldoet de schokabsorptie mogelijk niet meer en is de slag te snel dan zijn wellicht de instellingen gewijzigd. De positiesensor is instelbaar met behulp van de zelflerende omvormer. De MPS-G heeft drie digitale schakelpunten. Met IO-Link zijn dat er zestien.

Beëindiging van het abonnement kan schriftelijk, per e-mail of telefonisch geschieden, uiterlijk drie maanden voor het einde van de abonnementsperiode; nadien vindt automatisch verlenging plaats. Reproductie Overname van artikelen, tekeningen en foto’s uit ab is slechts mogelijk na schriftelijke toestemming van de uitgever. MYbusinessmedia Holding bv, 2021 ‘Het auteursrecht op de inhoud van dit tijdschrift wordt uitdrukkelijk voorbehouden’. ISSN 1385-0091 MYbusinessmedia Holding bv legt uw gegevens vast voor de uitvoering van de (abonnements)overeenkomst. Uw gegevens kunnen door MYbusinessmedia Holding bv, of zorgvuldig geselecteerde derden, worden gebruikt om u te informeren over relevante producten en diensten. Indien u hiertegen bezwaar heeft, kunt u dit melden aan MYbusinessmedia Holding bv, t.a.v. Afdeling Relatiebeheer, postbus 58, 7400 AB Deventer.

www.sick.nl 42

AB_Productnieuws.indd 42

WWW.AANDRIJV E NE NB E ST U R E N . N L | N R . 2 | 2021

03/03/2021 11:45

scholierenmagazine

Stimuleer jongeren in hun keuze voor techniek

Uw bedrijf als toekomstig werkgever of stagebedrijf aan scholieren voorstellen? Bel voor de mogelijkheden met: • Cobie te Nijenhuis T. +31 (0)6 833 320 45 • Roy Wösting T. +31 (0)6 225 483 04

Waarom voor u interessant? • Unieke verspreiding van 20.000 exemplaren aan jongeren in úw regio.

www.vraagenaanbod.nl/tskills

• Via decanen (V)MBO scholen direct onder de aandacht bij jongeren. • Gemaakt/geschreven door specialisten die weten hoe je jongeren boeit en activeert. • U hoeft niets te doen; Redactie, fotografie, vormgeving en verspreiding wordt verzorgd.

Advertentie.indd 1 AB_Advertenties.indd 43

27-01-21 16:20 03/03/2021 11:41

Digitaliseren met Rexroth

Digitalisering. Het is typisch zo’n term waarbij je

Bijvoorbeeld om meer uit je machines te halen –

denkt: daar moet ik iets mee. Waarom? Dat

veel meer.

antwoord is eenvoudig: de kracht van (big) data is

Ontdek wat digitalisering oplevert en zet samen

immens, net als het scala aan mogelijkheden dat

met Bosch Rexroth deze stap naar de toekomst.

het je oplevert.

Now. Next. Beyond.

AB_Advertenties.indd 44

03/03/2021 11:41