Odr2015 03

OdR 2015 03 Cover voor:Op de Rails Basis 25-02-15 10:02 Pagina 1

OP DE RAILS 2015-3

THEMANUMMER BERLIJN Berlijnse veranderingen De Berliner S-Bahn in de 21e eeuw De tram in Berlijn na de Wende Per regionale trein rond Berlijn Ondergrondse ontwikkelingen 8 3 E J A A R G A N G , M A A R T 2 0 1 5 B L Z .

1 0 5 - 1 5 6 NEDERLANDSE VERENIGING VAN BELANGSTELLENDEN IN HET SPOOR- EN TRAMWEGWEZEN

OdR 2015 03 blz 118-119 inleiding Berlijn2:Op de Rails Basis 03-03-15 08:57 Pagina 2

De S-Bahn in het hart van de stad. Een voormalig DR-treinstel van de Baureihe 485 in het station Alexanderplatz; 24 juli 2011.

Foto’s bij dit artikel: Maurits van den Toorn.

Berlijnse veranderingen Reizen naar Berlijn hadden lange tijd iets avontuurlijks, want de tocht voerde veertig jaar lang door de Deutsche Demokratische Republik.

Voor de ervaren Berlijn-ganger is dat een overbodige mededeling, maar veel mensen van de generatie na 1989 realiseren zich niet dat WestBerlijn een door de DDR omsloten enclave was. Het toont aan hoe snel de wereld de afgelopen kwart eeuw is veranderd.

MAURITS VAN DEN TOORN

o’n reis door de DDR vormde de eerste kennismaking met wat in veel opzichten een andere wereld was, de wereld van de Koude Oorlog. Per auto reed je na een strenge en langdurige grenscontrole over een vooroorlogse betonplatenweg door een vooroorlogs landschap. Daarna volgde er weer een uitgebreide controle aan de grens voor je West-Berlijn kon binnenrijden. Per trein reisde je met de internationale trein uit Hoek van Holland, met rijtuigen van de Deutsche Bundesbahn en de Deutsche Reichsbahn. Dat laatste was al tamelijk bijzonder, net als het rijtuig van de Poolse spoorwegen naar Warschau.

Ronduit exotisch was het Russische slaaprijtuig naar Moskou, dat hermetisch afgesloten was voor andere reizigers.

Ondanks de grenscontrole aan boord duurde de treinreis lang door uitgebreide stops in Hannover (wissel van elektrische locomotief naar diesellocomotief), Helmstedt (wissel van West- naar Oost-Duitse diesellocomotief), Marienborn (de DDR-grenscontrole kwam aan boord), Griebnitzsee (de DDR-grenscontrole verliet de trein) en Wannsee (het eerste

Z

118

OP DE RAILS 3-2015

station in West-Berlijn). Bovendien werd er op het traject in de DDR bepaald niet hard gereden, waardoor de reis vanaf Utrecht een uur of tien duurde. Al te veel nostalgische gevoelens over zo’n reis zijn eigenlijk misplaatst, je kwam zeker in een naar lysol ruikend rijtuig van de Deutsche Reichsbahn redelijk ‘doorgezeten’ aan in Berlin Zoo, het wat morsige middelpunt van West-Berlijn. Vanaf daar kon je per S-Bahn, U-Bahn of dubbeldekkerbus doorreizen naar je bestemming elders in de stad.

Tot in de jaren tachtig was het railvervoer in en om WestBerlijn in veel opzichten ouderwets. De Deutsche Reichsbahn investeerde weinig tot niets in het verlieslijdende S-Bahn-net dat ze in het westelijke deel van de stad moest exploiteren (als gevolg van de afspraken die de geallieerden in 1945 over de verdeling van de stad hadden gemaakt).

Fotogeniek was het daardoor wél, met vooroorlogs materieel dat stopte op vooroorlogse stations. Reizigers die daarbij in de weg dreigden te lopen waren er nauwelijks.

Ook de U-Bahn, het voornaamste vervoermiddel dat zowel

OdR 2015 03 blz 128-135 artikel tram Berlijn:Op de Rails Basis 03-03-15 09:05 Pagina 2

Vanaf 1998 keerde de tram in verschillende fasen terug op en rond de Alexanderplatz in het hart van de stad.

Lijn M2 heeft sinds 2007 zijn eindpunt in de Dircksenstrasse, 28 mei 2014.

Foto’s bij dit artikel: Marco Moerland.

De tram in Berlijn na de Wende Het hele jaar 1989 had het al gerommeld in de Oostbloklanden. De apotheose van de onrust kwam in het laatste uur van 9 november 1989 toen Oost-Duitse grenswachten in vertwijfeling de grensovergang Bornholmerstrasse op een steenworp afstand van het Oost-Berlijnse trameindpunt Björnsonstrasse openden. Een kettingreactie volgde en binnen korte tijd gingen de overige grensovergangen open. Iedereen wachtte gespannen af wat de reactie van de Sovjetunie zou zijn, maar er werd niet ingegrepen. De val van het Oostblok was een feit.

MARCO MOERLAND

n de loop van 1990 werd menige hobbel op de weg naar de hereniging van Duitsland genomen. Uiteindelijk werd de DDR op 3 oktober 1990 door de Bondsrepubliek geabsorbeerd. Daarmee was ook de hereniging van de gedeelde stad Berlijn een feit.

Wie aan het eind van 1990 probeerde de toekomst van de trambedrijven in de voormalige DDR te voorspellen, kwam al gauw tot de volgende twee verwachtingen: er zou op termijn een aantal kleine trambedrijven verdwijnen, waarbij de drie kleine trambedrijven bij Berlijn tot de opheffingskandidaten behoorden, en het uitgebreide tramnet van Oost-Berlijn zou op diverse plaatsen doordringen tot WestBerlijns grondgebied. Na 25 jaar kunnen we vaststellen dat

I 128

OP DE RAILS 3-2015

beide verwachtingen nauwelijks uitgekomen zijn.

In tegenstelling tot de Bondsrepubliek waren er in de DDR weinig trambedrijven opgeheven. De DDR was in 1989 het land met de grootste tramdichtheid van de wereld. Veel kleine trambedrijfjes hadden naar westerse maatstaven slechts een beperkt bestaansrecht. Toch is slechts de ringtramlijn van Naumburg opgeheven, en zelfs die is gedeeltelijk teruggekeerd.

Zo hebben ook de drie kleine trambedrijven in de periferie van Berlijn zich weten te handhaven. Dat zijn de tramlijnen van Schöneiche, Woltersdorf en Strausberg, die alle drie in aansluiting op de Berlijnse S-Bahn rijden. Ze worden aan het eind van dit artikel behandeld.

OdR 2015 03 blz 136-144 Per trein rond Berlijn Q8:Op de Rails Basis 04-03-15 11:35 Pagina 1

Talent-treinstel VT733 van de NEB passeert op 20 april 2013 het metro- en S-Bahn-station Wuhletal op weg naar de Poolse grensplaats Kostrzyn.

Foto: Hans-Dieter Neuser.

Per regionale trein rond Berlijn Het reizigersvervoer per trein in en rond Berlijn richt zich vooral op de grote stromen. Veel mensen komen over soms grote afstand naar de Duitse hoofdstad om er te werken, te winkelen of te recreëren. Toch zijn er ook ‘kleine’ lijnen te vinden, met soms een verrassende plattelandsromantiek die in schril contrast staat met bijvoorbeeld het futuristische Hauptbahnhof.

FRANS BLANKER

e ingebruikname van het nieuwe Hauptbahnhof en de bijbehorende noord-zuidtunnel in 2006 veranderde de structuur van het Berlijnse spoorwegnet en het daarop afgewikkelde reizigersvervoer. De basis wordt sindsdien gevormd door een assenkruis met het Hauptbahnhof als middelpunt: het oost-westverkeer verloopt via de op een viaduct gelegen Stadtbahn, het noord-zuidverkeer via de nieuwe, drieënhalve kilometer lange nieuw noord-zuidtunnel. Beide lijnen sluiten op verschillende plaatsen aan op de Ringbahn, die min of meer parallel aan de ringlijn van de S-Bahn verloopt en de oudere stadsdelen ontsluit.

De Berliner Außenring (BAR) loopt aan de zuid-, west- en noordzijde op ruime afstand rond de stad, aan de oostzijde ligt zij in de buitenwijken. De 125 kilometer lange lijn is in de jaren vijftig aangelegd door de Oost-Duitse Deutsche Reichsbahn (DR) om te voorkomen dat treinen die de regio met Oost-Berlijn verbonden over West-Berlijns grondgebied moesten rijden. De naar Berlijn lopende lijnen kruisen de BAR, maar via verbindingssporen kunnen treinen ver buiten

D

136

OP DE RAILS 3-2015

de stad worden omgeleid. Dit gebeurt vooral met goederentreinen; voor de reizigersdienst heeft de BAR nu een beperkte betekenis.

Organisatie De Duitse wet maakt sinds 1996 onderscheid tussen vervoer over korte en lange afstand. De markt voor het langeafstandsvervoer is in dat jaar vrijgegeven. Dit betekent dat iedere vervoerder met de benodigde toelatingen, geschikt materieel en personeel treindiensten kan aanbieden. Het aantal vervoerders dat hiervan gebruik maakt is gering, wat onder meer te wijten is aan de hoge vergoedingen voor het gebruik van infrastructuur en stations.

Het regionale vervoer is sinds 1996 de verantwoordelijkheid van de Länder (deelstaten), die dit deels hebben gedelegeerd naar Verkehrsverbünde. Regionaal vervoer is in dezen een relatief begrip, want dit omvat alle treindiensten waar reizigers gemiddeld minder dan vijftig kilometer in mee reizen. Een voorbeeld is de RegionalExpress (RE, sneltrein) Magdeburg – Berlijn – Frankfurt (Oder) – Cottbus, een

OdR 2015 03 blz 145-151 Berlijn U-Bahn:Op de Rails Basis 03-03-15 09:14 Pagina 1

Een symbolischer beeld kan bijna niet: de Berlijnse U-Bahn precies op de grens tussen Oost en West in de vorm van U1 op de Oberbaumbr端cke; 6 juli 2014.

Foto: Harald Jans.

Ondergrondse ontwikkelingen na de Wende De Berlijnse U-Bahn heeft qua belangstelling altijd in de schaduw van de S-Bahn gestaan. Ook de politieke ontwikkelingen hebben vaak meer invloed gehad op de S-Bahn dan op de ondergrondse. Toch is er ook bij deze tak van het stedelijk vervoer ten tijde van de Muur en in de periode daarna het nodige gebeurd.

MAURITS VAN DEN TOORN

erlijn heeft een ondergrondse sinds 1902. Het oudste traject tussen de Warschauer Strasse en Knie in Charlottenburg (tegenwoordig Ernst-Reuter-Platz), met een zijtak naar de Potsdamer Platz, ligt grotendeels op viaducten. Na enkele uitbreidingen had het voornamelijk in oost-westrichting verlopende net in 1914 een lengte van bijna 38 kilometer. Het gaat hierbij om de huidige lijnen U1 tot en met U4; indertijd werden de lijnen met letters aangeduid.

In de jaren twintig en dertig kwamen er enkele noord-zuidtrajecten bij. Deze kregen een ruimer profiel dan de oudere lijnen (materieel van 2,65 meter breed, terwijl het kleinprofiel 2,3 meter is), zodat er sindsdien in feite twee afzonder-

B

lijke metronetten zijn. Behalve het formaat is er ook een technisch verschil: op het kleinprofielnet is de polariteit van de stroomrail positief, op het grootprofielnet negatief. Dat wil zeggen dat in beide gevallen de spoorstaven aardpotentiaal hebben en de retourstroom geleiden. Bij het kleinprofielnet is het potentiaal van de voedingsrail plus 750 volt gelijkspanning, bij het grootprofielnet minus 750 volt.

De grootprofiellijnen hebben de nummers U5/U55 tot en met U9. Laatstgenoemde lijn stamt uit de jaren vijftig en werd toen al ontworpen om de noordelijke en zuidelijke stadsdelen van West-Berlijn via Bahnhof Zoo met elkaar te verbinden buiten het in het oosten gelegen stadscentrum om. Toen in augustus 1961 de Muur verrees, werd deze lijn,

OP DE RAILS 3-2015

145

laatste pagina blader pdf_Op de Rails Basis 10-1-2014 20:56 Pagina 1

NVBS, PASSIE VOOR SPOOR !

Nieuwsgierig geworden naar de rest van de inhoud van dit nummer van Op de Rails?

Denk er dan eens aan om lid te worden van de Nederlandse Vereniging van Belangstellenden in het Spoor- en tramwegwezen (NVBS).

De NVBS-leden ontvangen maandelijks het blad in de bus, maar de NVBS biedt veel meer!

In alle delen van het land worden bijeenkomsten belegd waarop presentaties gehouden worden over trein en tram in binnen- en buitenland. De Stichting NVBS Excursies organiseert reizen. Er is ook een afdeling Jongeren.

In de NVBS Winkel kun je boeken en dvd’s over railverkeer kopen. En voor wie zich wil documenteren zijn er de NVBS-Bibliotheek en de Stichting NVBS Railverzamelingen. De winkel, de bibliotheek en de documentatiecentra zijn gevestigd in NVBS Centraal in het stationsgebouw van Amersfoort.

Afdelingen Op diverse plaatsen zijn er afdelingen die maandelijks een bijeenkomst houden, waar leden door middel van presentaties informatie met elkaar uitwisselen. Deze avonden bieden een uitgelezen kans om andere spoorhobbyisten te ontmoeten. De agenda voor de komende periode is in Op de Rails of op de NVBSwebsite te vinden.

ook abonnementen op vele binnen- en buitenlandse tijdschriften op spoor- en tramweggebied. Bureau Railatlas en Bureau Materieeltekeningen bezitten topografische kaarten en schematische tekeningen van sporen en materieel.

Winkel In de NVBS Winkel worden boeken, tijdschriften en dvd’s verkocht. Er is een uitgebreide tweedehandsafdeling. Bestellingen via internet of per post zijn mogelijk.

Excursies De aangeboden excursies variëren van een eendaagse binnenlandse trip tot een reis van vier weken in het buitenland. Voorbeelden: bezoeken aan werkplaatsen en remises, meerdaagse treinreizen door landen in en buiten Europa, maar ook dagbezoeken aan Nederlandse spoor- en trambedrijven. En elk jaar een Oliebollenrit!

Beeldmateriaal Het filmarchief, de diatheek en het fotoarchief bezitten een enorme collectie historische en actuele films, dia’s, prentbriefkaarten en foto’s. Leden kunnen zich abonneren op een fotorondzending. Tienmaal per jaar wordt een pakket foto’s, door leden gemaakt, rondgestuurd.

Documentatie De Stichting NVBS-Railverzamelingen beheert een grote verzameling krantenknipsels, dienstregelingen, vervoersbewijzen en andere documenten. In de bibliotheek staan meer dan elfduizend boeken en vele ingebonden jaargangen tijdschriften. De bibliotheek heeft

Afdeling Jongeren Ook jongeren voelen zich thuis bij de NVBS. De NVBS-afdeling Jongeren organiseert speciaal voor leeftijdgenoten bijzondere activiteiten: een wedstrijd treintrekken bijvoorbeeld, een rondje per trein in het nabije buitenland of een bezoek aan een bouwproject.

Op de Rails Het magazine Op de Rails verschijnt maandelijks. Elk nummer bevat berichten over spooractualiteiten en over de vereniging, over nieuw verschenen boeken en dvd’s (die in de winkel te koop zijn) en aankondigingen van excursies.

Daarnaast zijn er langere artikelen over spoor- en tramwegen in binnen- en buitenland. Het maandblad dat door vrijwilligers wordt gemaakt, is full colour en vrij van advertenties.

www.facebook.com/OpdeRails

Lid worden?

Nieuwsgierig geworden en meer willen weten, een proefnummer van Op de Rails ontvangen of lid worden? Een lidmaatschap kost 55 euro per jaar, ben je jonger dan 25? Dan betaal je slechts 28 euro voor een heel jaar!

Meer weten? Bezoek ons op http://www.nvbs.com

Op 11 april 1962 stond de Muur er nog maar ruim een half jaar en was de drukke Invalidenstrasse gereduceerd tot een doodlopend straatje. Lijn 44 zou het niet lang meer maken, ruim een jaar na het maken van de foto werd de lijn opgeheven. Tegenwoordig is de Invalidenstrasse weer een doorgaande verbinding.

In december 2014 keerde ook de tram weer terug met de verlenging van lijn M5 naar het Hauptbahnhof; 29 december 2014.

Foto’s: Sigurd Hilkenbach en John Krijgsman.

000