Odr2015 05

OP DE RAILS 2015-5

IN DIT NUMMER: Goederendienst Nederland Trams in Zuidwest-Frankrijk De Berliner S-bahn in de 21e eeuw Metro en tram in de woestijn Smalspoor in de Zaanstreek 8 3 E J A A R G A N G , M E I 2 0 1 5 B L Z .

2 1 3 - 2 6 8 NEDERLANDSE VERENIGING VAN BELANGSTELLENDEN IN HET SPOOR- EN TRAMWEGWEZEN

Kleinschalig vervoer voor DB Schenker: locomotief 6429 haalt een wagen beladen met cacao op bij over­ slagbedrijf Cotterell in de Amsterdamse Vlothaven. Met de wagenladingtrein naar Kijfhoek en verder via het Unit Cargo­ netwerk bereikt de lading uiteindelijk Zwitserland; 17 april 2015.

Foto: Lesley Langeveld.

Stand van zaken april 2015

Goederenvervoer in Nederland Op railgoederengebied is weinig opvallends te melden over het afgelopen half jaar. Net als in voorgaande jaren blijken zwaar bevochten vervoercontracten niet voor eeuwig te gelden en wisselen verladers regelmatig van vervoerder; het autovervoer is hier een voorbeeld van. De komende periode kenmerkt zich door enkele langdurige stremmingen van de Betuweroute in verband met de aanleg van het derde spoor in Duitsland.

D

EMIEL DE BLOCK

e sterkste motor van Nederland Transportland Ñ de havens van Rotterdam Ñ zorgde het afgelopen jaar voor de overslag van 1 % meer goederen. De overslag van containers steeg met 5 %, waarvan ook het railvervoer profiteerde. Het overslagvolume aan erts en cokes nam met 0,8 % iets af, voornamelijk omdat sommige Duitse hoogovens door renovatie tijdelijk minder behoefte hadden en omdat onze oosterburen minder kolen voor de energiecentrales nodig hadden door de zachte winter. Wel groeide het aandeel van hernieuwbare energiebronnen als gevolg van subsidi ring door de Duitse

overheid, een trend die zich in 2015 voortzet. Het aandeel van het railgoederenvervoer naar en van de Rijnmondregio schommelt overigens al jaren rond de 12 %.

Samen met enkele andere partijen heeft het Havenbedrijf Rotterdam het Rail Incubator-project opgezet. Hiermee beoogt men nieuwe, liefst intermodale railshuttles die zowel containers, wissellaadbakken als trailers kunnen vervoeren, op te zetten en de frequentie van bestaande te verhogen. Zo zet de Oostenrijkse operator IMS een intermodale shuttle naar Wolfurt (A) op, die DB Schenker vanaf eind 2015 driemaal per week moet gaan rijden.

OP DE RAILS 5-2015

233

De Quai de Baçalan in Bordeaux met twee kortgekoppelde motorwagens aan het eindpunt van lijn 8; 29 augustus 1947.

Foto: J.J.H. Meulman.

Trams in ZuidwestFrankrijk In de warme zomer van 1949 maakte ik mijn grootste tramreis door Frankrijk in de vorm van een tegen de klok in bereden U. In dit artikel het begin hiervan via het zuidwesten, omdat ik het noordwesten al had bezocht. Het was hoog tijd, want naarmate er meer auto- en trolleybussen beschikbaar kwamen, verdwenen de trams in hoog tempo. Ik had mijn eerste propedeuse-examen voor civiele techniek in Delft met succes afgelegd, dus ik kon even van de vrijheid genieten.

MAURITS VAN WITSEN

U

iteraard langs Parijs reisde ik derhalve vanaf het Gare d’Austerlitz via het sinds 1938 tramloze Orléans naar Tours. Dat was maar net op het nippertje, want het tramnet dat uit drie transversale lijnen met vertakkingen had bestaan, was inmiddels teruggebracht tot de onbelangrijke lijn B, bereden door aftandse losse motorwagens uit de begintijd. Zo bestond de toegang per rijrichting uit slechts één trappetje via het achterbalkon, dat echter niet opzij maar min of meer aan de achterkant was aangebracht, zodat de reiziger bijna gedwongen werd vanuit het tramspoor in- en uit te stappen.

Lijn B (niet vermeld op de tram) volgde hevig schrankend een versleten, slingerende enkelsporige route met zeven wisselplaatsen, terwijl de kopeindpunten enkelsporig waren. Er deden acht motorwagens dienst die een achtminuteninterval aanboden. Met een omlooptijd van 64 minuten geen

opmerkelijke prestatie op een nog geen vijf kilometer lang traject. Ik bereed deze lijn natuurlijk helemaal. Op beide eindpunten speelde zich het merkwaardige tafereel af dat de wattman na het keren van de trolleystang zijn handen niet van de conductrice kon afhouden. Men is in het daaropvolgende najaar overgegaan op bussen – met eenmansbediening.

Doorreis naar Nantes

Hoewel mij bekend was dat het stadstramnet van Angers in de oorlog was verdwenen (al was er daarna nog één lijn voor korte tijd hersteld), waren er nog wel twee wat langere voorstadslijnen in bedrijf. Maar ja, ik kwam te laat, want ook op deze beide lijnen was het tramverkeer enkele maanden tevoren gestaakt. Mij resteerde slechts de aankoop van toen nog overal in ruime mate voorhanden prentbriefkaarten. Daaruit kon ik afleiden dat, hoewel ik speciaal vierassig OP DE RAILS 5-2015

239

Om het materieeltekort te bestrijden werden twintig gerenoveerde Viertel type 485 weer op de baan gebracht.

Friedrichshagen, 1 januari 2012.

Foto’s bij dit artikel: John Krijgsman.

De Berliner S-Bahn in de 21e eeuw

(vervolg*)

JOHN KRIJGSMAN

De gebreken van de 481

In september 2010 nam SBB een verstandig besluit: er werd zevenenhalf miljoen euro vrijgemaakt om de werkplaats Friedrichsfelde te renoveren en weer permanent in gebruik te stellen. Het was duidelijk geworden dat niet alleen achterstallig onderhoud aan de Baureihe 481 moest worden weggewerkt, maar dat een flink aantal ingrijpende verbeteringen aan de treinstellen zou moeten worden uitgevoerd, waarvoor nog jarenlang extra werkplaatscapaciteit noodzakelijk is.

Het onderzoek naar de wielbreuk bij Kaulsdorf in mei 2009 leidde tot de beslissing vanaf eind 2010 alle vierduizend wielstellen van de Baureihe 481 te vervangen door stevigere exemplaren. Ook maakten drieduizend motoren plaats voor een minder storingsgevoelige versie. Vanaf eind 2011 werden de zestienduizend zandstrooi-installaties van de Baureihe 481 vervangen door een beter ontwerp. Daarna werden de antiblokkeerinrichtingen van tweeduizend draaistellen vervangen door exemplaren die op iedere as afzonderlijk werken.

DB ziet dit alles als gebreken waarvoor leverancier Bombardier aansprakelijk is. Bombardier stelt zich op het standpunt dat de treinstellen na aflevering geaccepteerd zijn en dat de garantie volgens contract in 2007 was afgelopen. Een poging tot schikking is in 2014 gestrand. DB is daarop een gerechtelijke procedure gestart om 350 miljoen euro schadevergoeding te krijgen.

Winter 2010/’11

In het najaar van 2010 kwamen de eerste opgeknapte treinstellen Baureihe 485 beschikbaar om de dienst te versterken. Maar toen in december de winter inviel, stond binnen

enkele dagen het grootste deel van het S-Bahn-wagenpark weer defect aan de kant. Op 5 december 2010 waren nog maar 270 stellen rijvaardig. En het blijkt dan nog erger te kunnen: het aantal storingen neemt ongekende vormen aan met dichtgesneeuwde wissels, vastgevroren treindeuren en uitgevallen verwarmingen. Door uitgevallen voorruitverwarmingen hebben machinisten geen zicht meer. Het antivriesmiddel dat moet voorkomen dat treindeuren vastvriezen, lost binnen enkele dagen de deurrubbers op. De remzandleidingen vriezen dicht zodat de maximumsnelheid van de stellen Baureihe 481 die nog rijden, verder omlaag moet.

De opdrachtgevers houden per dag tweehonderdduizend euro exploitatiesubsidie in, waarmee de teller eind 2010 op 53 miljoen euro komt te staan. SBB adviseert reizigers om zich extra warm aan te kleden omdat er op de perrons lang gewacht moet worden en het ook in de treinen koud kan zijn. Een extra tragisch dieptepunt is de aanrijding van twee spoormannen die proberen een dichtgesneeuwd wissel te ontdooien. Eén van hen overleeft het niet.

Eind december 2010 geeft SBB toe dat de situatie onbeheersbaar is geworden. Vanaf 2 januari 2011 zal weer een nooddienstregeling gelden, gebaseerd op 213 rijvaardige Viertel. Vier trajecten worden stilgelegd: Westkreuz – Spandau, Schönholz – Hennigsdorf, Springpfuhl – Wartenberg en Strausberg – Strausberg Nord.

Dit keer heeft DB geen materieel over om bij te springen met diensten over de Fernbahnsporen. Private spoorbedrijven leveren – net als vorige keren – een bescheiden bijdrage door regionale diensten door te trekken naar dichter bij het centrum gelegen stations. Met dit keer een opvallende nieu* Vervolg op OdR 2015-3.

OP DE RAILS 5-2015

245

De Red Line van de metro van Dubai voert aan het westelijke uiteinde van de lijn door nog onbebouwd gebied, maar dat zal niet lang meer duren; 18 februari 2015.

Foto’s bij dit artikel tenzij anders vermeld: Maurits van den Toorn.

Metro, monorail en tram in de woestijn Steeds meer ontwikkelingen op het gebied van stedelijk railvervoer spelen zich buiten Europa af. Dubai aan de Perzische Golf is er een goed voorbeeld van: in slechts enkele jaren tijd ontstonden in deze snel groeiende stad een metronet, een monorail en een tramlijn. Er staan nog veel meer plannen op de rol.

MAURITS VAN DEN TOORN

D

ubai is een van de zeven Verenigde Arabische Emiraten, een federatie van zeven staten in het noordoosten van het Arabisch schiereiland. Abu Dhabi is daarvan de grootste, Dubai is de tweede in omvang. Die omvang is bescheiden, het land is ongeveer even groot als Noord-Brabant. Praktisch alle twee miljoen inwoners wonen in Dubai stad (de grootste stad van de Emiraten), die zich in een lange en ondiepe strook langs de kust uitstrekt. Op veel plaatsen begint al na een paar honderd meter in het binnenland de woestijn.

Het land richt zich sinds enkele decennia op handel, transport en toerisme als alternatief voor de tamelijk beperkte en bovendien ooit eindigende inkomsten uit olie en gas. Er is voor vele miljarden geïnvesteerd in talrijke opvallende projecten: grote complexen met hoge kantoor- en woongebouwen, luxe winkelcentra, ’s werelds grootste overdekte skibaan en het nog ter sprake komende Palm Jumeirah Island.

Er zijn twee internationale luchthavens en Emirates is een van de snelst groeiende luchtvaartmaatschappijen. Een symbool van de ambities van het land is de in 2007 gebouwde 250

OP DE RAILS 5-2015

Burj Khalifa (de toren van de kalief), die met 828 meter het hoogste gebouw van de wereld is. Veel in Dubai is ‘het grootst’, ‘het hoogst’ of ‘het duurst’; of het ook ‘het mooist’ is, mag iedereen zelf uitmaken.

Metrolijnen

De snelle groei van de stad en het toenemende aantal auto’s maakten het hard nodig om het openbaar vervoer te verbeteren. In 2005 kreeg een consortium van een aantal Japanse en Turkse bedrijven, onder leiding van Frans/Amerikaans projectmanagement, de opdracht tot de bouw van een metronet. Het net bestaat in eerste instantie uit twee lijnen: de Red Line en de Green Line. De bouwkosten, aanvankelijk geraamd op 4,2 miljard dollar, zijn uitgekomen op 7,8 miljard dollar. Zelfs in Dubai, waar geld vaak geen rol lijkt te spelen, is een budgetoverschrijding met 80 % aan de forse kant. Volgens de overheid ging het niet om een overschrijding, maar was er sprake van ingrijpende wijzigingen in het ontwerp. Gezichtsverlies was daarmee voorkomen.

Op 9 september 2009, om negen minuten en negen secon-

Het ‘rijdende dambord’ van HSL Logistik trekt vooral auto- en ketelwagentreinen. Op 12 april 2015 was de machine met in Polen gefabriceerde Ford Ka’s bij Udenhout op weg naar de Sloehaven bij Vlissingen.

Foto: Raymond Kiès.

Stand van zaken april 2015

Locomotieven serie 1600/1800 In de afgelopen periode wisselde een groot aantal locomotieven serie 1600/1800 van eigenaar, ging terzijde of verdween naar de sloop. Met de recente verkoop van de 1618, 1619 en 1621 aan Euro-Express Treincharter leek het erop dat de bewegingen in het park tot staan waren gekomen. Desalniettemin is het nu een mooi moment om de stand van zaken op te tekenen.

RAYMOND KIÈS

T

ussen 1981 en 1983 stelde de Nederlandse Spoorwegen (NS) 58 locomotieven serie 1600 in dienst, gebaseerd op een Frans ontwerp. Ze vervingen de elektrische locomotieven series 1000 en 1500 en zorgden voor uitbreiding van het locomotiefpark. De laatste bestelling van tien exemplaren was bedoeld om uit dubbeldeksrijtuigen DDM-1 samengestelde stammen van tractie te voorzien. Na de opdeling van NS in 1999 gingen de 16011637 naar de goederentak NS Cargo, de overige machines kwamen bij NS Reizigers. De 1637 kreeg als enige de rode huisstijl van NS Cargo; de voor de reizigersdienst bestemde locomotieven werden vernummerd in de 1800-serie. Later verhuisden de 1623, 1624, 1626-1637 van NS Cargo naar NS Reizigers. De (inmiddels) 1837 werd toen weer geel geschilderd.

In 2008 reed voor het eerst een 1600 in dienst van een par-

ticuliere vervoerder. De eer viel ACTS te beurt die wisselende locomotieven huurde van Railion, waarin NS Cargo inmiddels was opgegaan. Niet veel later nam de aan ACTS gelieerde materieelverhuurder Railmotion tien 1600’en van Railion over, waarvan de 1606, 1609, 1619 en 1621 bij ACTS in dienst kwamen. In 2011 werd ACTS omgedoopt in Husa Transportation Railway Service en kregen de vier locomotieven, die nog in NS-geel reden, de oranje/blauwe huisstijl met witte gestileerde ganzen.

Toen Husa in maart 2014 de tractieactiviteiten staakte, vonden de 1606 en 1609 als 4401 en 4402 onderdak bij Rotterdam Railfeeding (RRF), dat ook een deel van de treinen had overgenomen. RRF gebruikt ze in de regel voor de dolimetreinen van Hermalle (B) naar Veendam tussen Sittard en Onnen; de diesellocomotief voor de andere delen van het traject loopt dan in opzending mee. Af en toe wordt een OP DE RAILS 5-2015

255

De O&K-locomotief ABM 100 trekt een rij kipkarren onder de spoorlijn Zaandam – Uitgeest door. Het spoor lag op een paalfundering in de afgedamde Tuinsloot. Op de achtergrond is de bebouwing van Zaandijk te zien. Sinds 1931 waren de wieken van molen De Bleeke Dood verwijderd.

Foto: collectie NoordHollands Archief.

Smalspoor in de Zaanstreek Omdat er steeds meer auto’s kwamen, stelden Provinciale Staten van Noord-Holland in 1925 een plan vast om een netwerk van wegen aan te leggen door Noord-Holland. Tot dan toe moest al het verkeer dwars door de dorpen met smalle straatjes; daaraan moest een einde komen.

Als zeventiende tracé werd de provinciale weg Haarlem – pont Buitenhuizen – Westzaan – Zaandijk – Wijde Wormer – Purmerend aangelegd. Bij de aanleg in 1928 werd gebruik gemaakt van een circa acht kilometer lange smalspoorlijn1.

JAN VAN DER MALE

V

anaf de pont over het Noordzeekanaal bij Buitenhuizen liep de provinciale weg over de vroegere Pareldijk en vervolgens ten westen van de Nauernasche Vaart tot bij de watertoren van Assendelft en Westzaan. Gemaal De Parel, waarmee de Veenpolder werd bemalen, moest ten behoeve van de aanleg deels wijken. Daar ging de weg via een bocht naar rechts over de Vaart richting Westzaan. Om de Nauernasche Vaart te passeren, werd een nieuwe brug aangelegd. De oude brug aan het einde van het Watermolenpad verdween in 1934. Het dorpsbeeld van Westzaan veranderde ingrijpend omdat een deel van de bebouwing aan de Nieuwe Zijde (het noordelijk deel van de Kerkbuurt) werd afgebroken. Hier kwam de provinciale weg dwars door het dorp te lopen.

Aan de oostkant liep het tracé deels over de vroegere Zaanlandse Communicatieweg (aangelegd in 1849, plaatselijk Guispad genoemd) richting Zaandijk. Die stelde tot dan toe niet veel meer voor dan een bestrate middenstrook voor de paarden (bekend als ‘paardenpad’) en ernaast grind en schelpen waarin de wielen van de rijtuigen spoorden. Ter

258

OP DE RAILS 5-2015

hoogte van Westzaan kwamen twee vaste bruggen: over De Reef en over de Gouw bij molen De Schoolmeester. In Zaandijk ging de weg via de nieuw aangelegde Julianabrug over de Zaan, langs buurtschap ’t Kalf en door de Wijdewormer richting Purmerend.

Het begin van de aanleg

De praktische uitvoering begon in 1928 met de aanbesteding van de aanleg van de aarden baan tussen de Zaandammerweg en de watertoren van Assendelft en Westzaan bij de 1

Gelijktijdig met tracé 17 werd tracé 15 aangelegd: Hembrug – Wormerveer – Limmen – Bakkum – Castricum aan Zee. Ook daarbij werd smalspoor gebruikt en de smalspoornetwerken zijn in Zaandijk met elkaar verbonden geweest. Installaties voor zandoverslag van schip in smalspoortrein waren er in elk geval bij de Hempont en aan de oostelijke oever van de Nauernasche Vaart bij Krommenie en Wormerveer. We beperken ons in dit artikel echter tot de provinciale weg Buitenhuizen – Purmerend, in het bijzonder het gedeelte van Buitenhuizen tot de Zaanoever.

laatste pagina blader pdf_Op de Rails Basis 10-1-2014 20:56 Pagina 1

NVBS, PASSIE VOOR SPOOR !

Nieuwsgierig geworden naar de rest van de inhoud van dit nummer van Op de Rails?

Denk er dan eens aan om lid te worden van de Nederlandse Vereniging van Belangstellenden in het Spoor- en tramwegwezen (NVBS).

De NVBS-leden ontvangen maandelijks het blad in de bus, maar de NVBS biedt veel meer!

In alle delen van het land worden bijeenkomsten belegd waarop presentaties gehouden worden over trein en tram in binnen- en buitenland. De Stichting NVBS Excursies organiseert reizen. Er is ook een afdeling Jongeren.

In de NVBS Winkel kun je boeken en dvd’s over railverkeer kopen. En voor wie zich wil documenteren zijn er de NVBS-Bibliotheek en de Stichting NVBS Railverzamelingen. De winkel, de bibliotheek en de documentatiecentra zijn gevestigd in NVBS Centraal in het stationsgebouw van Amersfoort.

Afdelingen Op diverse plaatsen zijn er afdelingen die maandelijks een bijeenkomst houden, waar leden door middel van presentaties informatie met elkaar uitwisselen. Deze avonden bieden een uitgelezen kans om andere spoorhobbyisten te ontmoeten. De agenda voor de komende periode is in Op de Rails of op de NVBSwebsite te vinden.

ook abonnementen op vele binnen- en buitenlandse tijdschriften op spoor- en tramweggebied. Bureau Railatlas en Bureau Materieeltekeningen bezitten topografische kaarten en schematische tekeningen van sporen en materieel.

Winkel In de NVBS Winkel worden boeken, tijdschriften en dvd’s verkocht. Er is een uitgebreide tweedehandsafdeling. Bestellingen via internet of per post zijn mogelijk.

Excursies De aangeboden excursies variëren van een eendaagse binnenlandse trip tot een reis van vier weken in het buitenland. Voorbeelden: bezoeken aan werkplaatsen en remises, meerdaagse treinreizen door landen in en buiten Europa, maar ook dagbezoeken aan Nederlandse spoor- en trambedrijven. En elk jaar een Oliebollenrit!

Beeldmateriaal Het filmarchief, de diatheek en het fotoarchief bezitten een enorme collectie historische en actuele films, dia’s, prentbriefkaarten en foto’s. Leden kunnen zich abonneren op een fotorondzending. Tienmaal per jaar wordt een pakket foto’s, door leden gemaakt, rondgestuurd.

Documentatie De Stichting NVBS-Railverzamelingen beheert een grote verzameling krantenknipsels, dienstregelingen, vervoersbewijzen en andere documenten. In de bibliotheek staan meer dan elfduizend boeken en vele ingebonden jaargangen tijdschriften. De bibliotheek heeft

Afdeling Jongeren Ook jongeren voelen zich thuis bij de NVBS. De NVBS-afdeling Jongeren organiseert speciaal voor leeftijdgenoten bijzondere activiteiten: een wedstrijd treintrekken bijvoorbeeld, een rondje per trein in het nabije buitenland of een bezoek aan een bouwproject.

Op de Rails Het magazine Op de Rails verschijnt maandelijks. Elk nummer bevat berichten over spooractualiteiten en over de vereniging, over nieuw verschenen boeken en dvd’s (die in de winkel te koop zijn) en aankondigingen van excursies.

Daarnaast zijn er langere artikelen over spoor- en tramwegen in binnen- en buitenland. Het maandblad dat door vrijwilligers wordt gemaakt, is full colour en vrij van advertenties.

www.facebook.com/OpdeRails

Lid worden?

Nieuwsgierig geworden en meer willen weten, een proefnummer van Op de Rails ontvangen of lid worden? Een lidmaatschap kost 55 euro per jaar, ben je jonger dan 25? Dan betaal je slechts 28 euro voor een heel jaar!

Meer weten? Bezoek ons op http://www.nvbs.com

Het begin van de Scheveningseweg in Den Haag is de afgelopen eeuw weliswaar van karakter veranderd, maar het oude tolhuis rechts heeft alle veranderingen doorstaan. Op de bovenste foto uit ongeveer 1906 slaat de uit Scheveningen komende tram van lijn 8 linksaf de Timorstraat in, om vervolgens via de Laan Copes van Cattenburch en de Javastraat de huidige route in de Alexanderstraat te bereiken. Staduitwaarts werd altijd al over de gehele Scheveningseweg gereden, stadinwaarts rijden de trams sinds 1926 ook via die route, wat op de onderste foto van 6 juni 2013 te zien is.

Prentbriefkaart, foto: Maurits van den Toorn.