OP DE RAILS 2016-12
IN DIT NUMMER: Dienstregeling 2017 65 jaar geleden: de NS in 1951 Groei en bloei van de Engelse tram Turbulente jaren in het vooruitzicht 8 4 E J A A R G A N G , D E C E M B E R 2 0 1 6 B L Z . 6 0 1 - 6 5 2 NEDERLANDSE VERENIGING VAN BELANGSTELLENDEN IN HET SPOOR- EN TRAMWEGWEZEN
Op 3 november 2016 rijden in plaats van de gebruikelijke VIRM ICM-treinstellen 4064 en 4092 als intercity van Den Haag C naar Leeuwarden. Onderweg passeren ze Almere Buiten, nu nog sprinterstation, maar in de nieuwe dienstregeling gaan hier ook intercity’s stoppen. Foto: Michael Oosten.
Spoorwegdienst‑ regeling 2017 Vier jaar na de omvangrijke wijzigingen bij de opening van de Hanzelijn is het tijd de landelijke dienstregeling weer eens op te schudden bij het gereedkomen van de grote projecten OV-SAAL en DSSU. In het Groene Hart en in Limburg komt een nieuwe vervoerder en twee stations veranderen van naam: Koog-Zaandijk wordt Zaandijk Zaanse Schans en Koog Bloemwijk wordt Koog aan de Zaan. Het station Arnhem gaat vanaf 11 december officieel als Arnhem Centraal door het leven.
V
J.M. TEN BROEK EN HANS SCHERPENHUIZEN
eel meer dan de vier voorgaande jaren kent de dienstregeling 2017 kleine en grote wijzigingen in de ‘treintijden’, al blijft de structuur (het landelijke dienstregelingsmodel) overwegend dezelfde. Dit model is met de dienstregeling 2013 (in december 2012) ingevoerd, toen de Hanzelijn in gebruik genomen werd en de zogeheten Knoop Zwolle het uitgangspunt werd. De term slaat op de aansluitingen die de intercity’s van de noord-oostverbindingen over de Hanzelijn en over de Veluwelijn enerzijds en in de richting Groningen en Leeuwarden anderzijds bieden. Uiteraard worden deze aansluitingen in omgekeerde richting ook geboden en in Zwolle gebeurt dat in beide richtingen tegelijk, rond -.15 en -.45; vandaar dat er wel gekscherend over de Dubbele
Knoop Zwolle gesproken wordt. De door deze Knoop bepaalde ligging van de intercity’s in de noord-oostverbindingen (Amsterdam, Schiphol, Den Haag en Rotterdam enerzijds en Groningen, Leeuwarden en Enschede anderzijds) is via de aansluitingen enerzijds en de ruimte die ze overlaten anderzijds voor een groot deel verantwoordelijk voor de dienstregeling op aansluitende baanvakken en ook op kruisende verbindingen. Die afhankelijkheid is in de komende dienstregeling wel verminderd. Dankzij het gereedkomen van het Doorstroomstation Utrecht (DSSU) met eigen perronsporen voor de diverse verkeersstromen (‘corridors’) en het ontbreken van wissels om deze te vermengen, heeft het treinverkeer van de richting Amsterdam/ Schiphol in de richtingen Eindhoven en Arnhem en omgeOP DE RAILS 12-2016
623
Locomotief 3925 met trein 109 naar Groningen/Leeuwarden, bestaande uit nieuw turkoois plan D-materieel, in de boog bij Harderwijk. Vanaf 7 januari 1952 wordt hier elektrisch gereden. De trein zal in Zwolle worden gesplitst tussen de twee RD’s: het vijfde en zesde rijtuig; 18 april 1951. Foto’s bij dit artikel tenzij anders vermeld: J. A. Bonthuis, Stichting NVBS Railverzamelingen.
O
65 jaar geleden: de NS in 1951 In de vierde aflevering van deze artikelenreeks gaan we terug naar 1951 met op het elektrificatiefront grote vooruitgang: het onder de draad brengen van Amersfoort – Enschede en Barneveld – Ede. Alle nieuwe getrokken rijtuigen plan D zijn in dienst, de aflevering van de treinstellen mat ’46 en locomotieven serie 1100 gaat door en de 1201 laat zich zien. P. W. VAN DER VLIST
ok op het gebied van de dienstregeling zijn ontwikkelingen te melden. En er zijn jubilea: het Noordzeekanaal bestaat 75 jaar, de NMBS 25 jaar, de Wagons Lits 75 jaar en niet te vergeten: de NVBS twintig jaar. Ook nu de opmerking dat met deze artikelenreeks geen volledigheid is nagestreefd. Om die wel te krijgen wordt de lezer uitgenodigd om ‘Spoor- en Tramwegen’ en ‘Op de Rails’ jaargang 1951 aandachtig te bestuderen.
Elektrificatie naar Twente
Vanaf zondag 20 mei 1951, als de nieuwe zomerdienstregeling ingaat, wordt met elektrische treinstellen en locomotieven naar Twente gereden. In januari is het baanvak Amersfoort – Apeldoorn al in dienst gekomen. Nu wordt er 104,8 kilometer aan het totaal van de 916,2 kilometer landelijke baanvaklengte toegevoegd, zodat nu 2436 kilometer enkelspoor van bovenleiding is voorzien. In de notulen van de Grote Elektrificatie Commissie van 3 juni 1948 duikt voor het eerst de voorlopige datum van 1 mei 1951 op waarop de Twentse elektrificatie in dienst gesteld zal worden. Op 15 oktober 1948 wordt deze datum definitief en
op 4 november dat jaar beginnen de besprekingen over de noodzakelijke emplacementswijzigingen. Dat er het nodige moet worden aangepast staat vast. Elektrificatie heeft veel voordelen en weinig nadelen, maar een belangrijk nadeel is dat wijzigingen in het sporenplan van een emplacement later, dus na de elektrificatie, veel geld kosten. Waar bestaan de verbeteringen dan uit? Denk aan het maken van perrontunnels, perrons die moeten worden verlengd, verhoogd of verbreed, en soms nieuw gemaakt. Omdat er meer treinen gaan rijden, zijn er ook inhaalsporen nodig van voldoende lengte in verband met goederentreinen. Er moeten wissels met een verhouding 1:15 worden gelegd waarbij in aftakkende stand een doorrijsnelheid van 75 km/h mogelijk is. Van de vele wijzigingen in de infrastructuur worden er hier een paar genoemd. In Apeldoorn was als gevolg van een bezuinigingsoperatie de westelijke helft van het eind jaren veertig ontworpen verbeterde emplacement niet aangepast. Mede dankzij de bouw van een nieuwe ophaalbrug over het Apeldoorns Kanaal is het nu mogelijk het spoor van Deventer zonder bogen langs het perron te krijgen. Veel wissels kunnen worden opgebroken, temeer tijdens de OP DE RAILS 12-2016
629
Een van de nieuwe CAF-trams in het centrum van Birmingham, enkele dagen voor de opening van de verlenging naar het op de achtergrond zichtbare station New Street. Corporation Street, 24 mei 2016. Foto’s bij dit artikel tenzij anders vermeld: Maurits van den Toorn.
Groei en bloei van de Engelse tram De klassieke Engelse tram is inmiddels zelfs in Blackpool verleden tijd, maar daar staan interessante ontwikkelingen tegenover. De nieuwe tramnetten die sinds 1992 in Engeland zijn ontstaan, hebben een flinke groei doorgemaakt en zijn vaak al aan een tweede generatie materieel toe. Nu er enige rust is ingetreden, is het een goed moment voor een korte rondgang van zuid naar noord langs de huidige trambedrijven.
N
MAURITS VAN DEN TOORN
a opheffing van de tram in Glasgow in 1962 was er in Groot-Brittannië lange tijd nog maar één trambedrijf, in de badplaats Blackpool. Dat was ook het oudste trambedrijf van het land dat al in 1885 was opgericht. Dat de tram hier was blijven bestaan, had ook met de toeristische functie van de tram te maken, maar naarmate de zaak steeds verder verouderde was het wel de vraag ‘hoe lang kan dit nog doorgaan?’ De algemene revival van de tram sloeg in de jaren tachtig ook aan in Engeland. Het leidde ertoe dat precies dertig jaar na de opheffing van de tram van Glasgow er weer een trambedrijf bij kwam, in Manchester. Veel plannen zijn sindsdien gestorven in schoonheid, maar er zijn gelukkig meer
nieuwe tramnetten ontstaan. Zelfs voor het uitgewoonde trambedrijf van Blackpool was er na een lange tijd van onzekerheid een nieuwe toekomst.
Croydon
Het tramnet in Croydon, in het uiterste zuiden van de agglomeratie Greater London, bestaat sinds mei 2000. De gemeente had ooit een klein eigen trambedrijf, de Croydon Corporation Tramways, dat in 1933 opging in het grote London Transport. De laatste tramlijn verdween in 1951, een jaar voor het einde van de tram in heel Londen. In de jaren negentig werd besloten in aanvulling op de vele spoorlijnen van en naar centraal Londen die Croydon OP DE RAILS 12-2016
639
De twee excursietrams waarmee voorafgaand aan het NVBS-congres een rit door Rotterdam werd gemaakt. Oostplein, 12 november 2016. Foto: Sjoerd Bekhof.
Turbulente jaren in het vooruitzicht De afgelopen 25 jaar zijn voor het openbaar vervoer behoorlijk woelig geweest: de verhoudingen tussen overheid en sector ging op de schop, marktwerking deed haar intrede en er verschenen nieuwe vervoerders op het spoor. De komende jaren zullen zeker niet minder turbulent verlopen. Als de schijn niet bedriegt, komt dat vooral door technische ontwikkelingen waarvan we nu nog maar het begin zien.
B
MAURITS VAN DEN TOORN
eide onderwerpen kwamen aan de orde op het NVBS-jubileumcongres dat op 12 november in Rotterdam werd gehouden. Voor een gehoor van ruim tweehonderd man blikte een aantal sprekers uit de wereld van het openbaar vervoer vanuit het verleden én vanuit het heden naar de toekomst. Als je vanuit het verleden naar de toekomst kijkt, wat Railforum-directeur Corina de Jongh deed, dan valt vooral op hoe anders dan verwacht veel ontwikkelingen zijn verlopen. Begin jaren negentig werd een sterke groei van het openbaar vervoer verwacht (denk aan de slogan OVx2). Om die groei aan te kunnen, moesten de bedrijven efficiënter gaan werken. Dat was te realiseren door minder overheid
646
OP DE RAILS 12-2016
en meer markt. Het idee daarachter was zo gek nog niet: het onderhoud van de spoorinfrastructuur kwam ten laste van het Rijk, dat in ruil daarvoor de exploitatie losliet. NS zou veel zelf mogen bepalen (onder meer de tarieven) en er kwam concurrentie door het aanbesteden van de regionale treindiensten. De Jongh: ‘Het is allemaal maar zeer ten dele uitgevoerd. De spoorsector werd al snel vleugellam gemaakt en beperkt in haar speelruimte doordat de overheid zich met van alles bleef bemoeien, vooral de tarieven. Bovendien veranderde het beleid vaak, wat eraan bijdroeg dat iedereen in de sector zich slechts richtte op de korte termijn en gezamenlijke doelen uit het oog werden verloren. Door de onderlinge
laatste pagina blader pdf_Op de Rails Basis 10-1-2014 20:56 Pagina 1
NVBS, PASSIE VOOR SPOOR ! Nieuwsgierig geworden naar de rest van de inhoud van dit nummer van Op de Rails? Denk er dan eens aan om lid te worden van de Nederlandse Vereniging van Belangstellenden in het Spoor- en tramwegwezen (NVBS). De NVBS-leden ontvangen maandelijks het blad in de bus, maar de NVBS biedt veel meer! In alle delen van het land worden bijeenkomsten belegd waarop presentaties gehouden worden over trein en tram in binnen- en buitenland. De Stichting NVBS Excursies organiseert reizen. Er is ook een afdeling Jongeren. In de NVBS Winkel kun je boeken en dvd’s over railverkeer kopen. En voor wie zich wil documenteren zijn er de NVBS-Bibliotheek en de Stichting NVBS Railverzamelingen. De winkel, de bibliotheek en de documentatiecentra zijn gevestigd in NVBS Centraal in het stationsgebouw van Amersfoort. Afdelingen Op diverse plaatsen zijn er afdelingen die maandelijks een bijeenkomst houden, waar leden door middel van presentaties informatie met elkaar uitwisselen. Deze avonden bieden een uitgelezen kans om andere spoorhobbyisten te ontmoeten. De agenda voor de komende periode is in Op de Rails of op de NVBSwebsite te vinden.
ook abonnementen op vele binnen- en buitenlandse tijdschriften op spoor- en tramweggebied. Bureau Railatlas en Bureau Materieeltekeningen bezitten topografische kaarten en schematische tekeningen van sporen en materieel. Winkel In de NVBS Winkel worden boeken, tijdschriften en dvd’s verkocht. Er is een uitgebreide tweedehandsafdeling. Bestellingen via internet of per post zijn mogelijk.
Excursies De aangeboden excursies variëren van een eendaagse binnenlandse trip tot een reis van vier weken in het buitenland. Voorbeelden: bezoeken aan werkplaatsen en remises, meerdaagse treinreizen door landen in en buiten Europa, maar ook dagbezoeken aan Nederlandse spoor- en trambedrijven. En elk jaar een Oliebollenrit!
Beeldmateriaal Het filmarchief, de diatheek en het fotoarchief bezitten een enorme collectie historische en actuele films, dia’s, prentbriefkaarten en foto’s. Leden kunnen zich abonneren op een fotorondzending. Tienmaal per jaar wordt een pakket foto’s, door leden gemaakt, rondgestuurd.
Documentatie De Stichting NVBS-Railverzamelingen beheert een grote verzameling krantenknipsels, dienstregelingen, vervoersbewijzen en andere documenten. In de bibliotheek staan meer dan elfduizend boeken en vele ingebonden jaargangen tijdschriften. De bibliotheek heeft
Afdeling Jongeren Ook jongeren voelen zich thuis bij de NVBS. De NVBS-afdeling Jongeren organiseert speciaal voor leeftijdgenoten bijzondere activiteiten: een wedstrijd treintrekken bijvoorbeeld, een rondje per trein in het nabije buitenland of een bezoek aan een bouwproject.
Op de Rails Het magazine Op de Rails verschijnt maandelijks. Elk nummer bevat berichten over spooractualiteiten en over de vereniging, over nieuw verschenen boeken en dvd’s (die in de winkel te koop zijn) en aankondigingen van excursies. Daarnaast zijn er langere artikelen over spoor- en tramwegen in binnen- en buitenland. Het maandblad dat door vrijwilligers wordt gemaakt, is full colour en vrij van advertenties.
www.facebook.com/OpdeRails
Lid worden? Nieuwsgierig geworden en meer willen weten, een proefnummer van Op de Rails ontvangen of lid worden? Een lidmaatschap kost 55 euro per jaar, ben je jonger dan 25? Dan betaal je slechts 28 euro voor een heel jaar! Meer weten? Bezoek ons op http://www.nvbs.com
Een van de gebeurtenissen 65 jaar geleden bij NS was de komst van de eerste 1200. Eind oktober 1951 poseerden directieleden en medewerkers van Heemaf en Werkspoor samen met de nieuwe locomotief in Hengelo voor de camera van Lodewijk Bonebakker, directeur van Heemaf. De 1201 bestaat nog en maakt deel uit van de collectie van de Werkgroep Loc 1501. De machine bevindt zich op dit moment in het Spoorwegmuseum in Utrecht, waar op 26 november 2016 op bescheiden wijze werd gevierd dat de 1201 exact 65 jaar eerder aan NS was overgedragen, reden om de foto van Bonebakker nog een keer te maken, maar nu met een aantal mensen dat zich heeft ingezet voor het behoud van de locomotief. Foto’s: collectie Aad de Meij en Harry Peters.