Odr2017-04

OdR 2017 04 blz 161 VP v0 Q8:Op de Rails Basis 05-04-17 12:12 Pagina 1

OP DE RAILS 2017-4

IN DIT NUMMER: Diensttijden en veiligheid bij NRS Duikbrillen Trams in Frankrijk Varende treinen 8 5 E J A A R G A N G , A P R I L 2 0 1 7 B L Z .

1 6 1 - 2 1 6 NEDERLANDSE VERENIGING VAN BELANGSTELLENDEN IN HET SPOOR- EN TRAMWEGWEZEN

Het emplacement van Arnhem met de Diaconessenbrug, gezien naar het oosten, net na voltooiing in 1867 of 1868. Onder het viaduct twee locomotieven van de serie 1-36, uit 1855-’56. Rechts achter het viaduct een van de (houten) stationsseinpalen van Arnhem. Onder het viaduct door is tevens een wachthuisje met daarvoor een wachter zichtbaar.

Foto: Gelders Archief, 1501-04-14468.

Rijnspoorweg 1860-’70

Diensttijden en veiligheid In oktober 1863 ontving de minister van Binnenlandse Zaken een anonieme klacht van wachters van de Nederlandsche RhijnspoorwegMaatschappij (NRS) in en om Utrecht over hun extreem lange diensttijden. Dat was het begin van een zich jaren voortslepende discussie over de diensttijden, niet alleen van de wachters, maar ook van het locomotiefpersoneel. Justitie bemoeide zich ermee, de pers roerde zich, de directie van NRS sprak van ‘vijandige agitatie’. Uit de archiefstukken en krantenberichten rijst een akelig beeld op van de diensttijden, arbeidsomstandigheden en sociale verhoudingen bij de Rijnspoorweg honderdvijftig jaar geleden.

B

RENÉ T. JONGERIUS

ij de NRS was het lange tijd door het uitblijven van de aansluiting op Duitse spoorwegnet maar een armoedige bedoening. Onder druk van de aandeelhouders was de directie voortdurend doende de exploitatielasten zo laag mogelijk te houden. In 1856 kwam eindelijk de aansluiting in Emmerich op de Cöln-Mindener Eisenbahn tot stand en daarna begonnen de omvang van het vervoer en de opbrengsten te stijgen. Maar de neiging om de hand op knip te houden bleef. Dat leidde in 1861 al tot een heftige aanvaring tussen de Raad van Toezicht op de Spoorwegdiensten (RvT) en de directie van de NRS over de wrakke toestand van het Noorderspoor tussen Utrecht en

Arnhem. De NRS wrong zich in allerlei bochten, maar werd gedwongen dit spoor grondig op te knappen. Zie hierover Op de Rails 2012-8, blz. 388-395. Nadat de maatschappij hierover de wacht was aangezegd, verschoof de aandacht van de toezichthouder naar andere zaken: het seinwezen en de diensttijden. In dit artikel richten we ons vooral op de diensttijden.

Diensttijd wachters

De toename van het verkeer had natuurlijk een zwaardere belasting van het personeel tot gevolg. Klachten konden bijna niet uitblijven. Al in zijn jaarverslag over 1861 O P D E R A I L S 4 - 2 0 1 7 183

OdR 2017-04 blz. 183-191 NRS v1.indd 183

05-04-17 11:45

OdR 2017 04 blz 192-198 Duikbrillen v0 Q8:Op de Rails Basis 05-04-17 12:19 Pagina 2

De ‘Duikbrillen’ uit de jaren zeventig zijn nog volop actief, zoals de 757 019 van de Slowaakse spoorwegmaatschappij ŽSSK die op 12 september 2016 Jelšovce passeerde met een sneltrein Prievidza – Bratislava.

Foto: Gunar Kaune.

Duikbrillen Wie in Tsjechië en Slowakije is geweest, heeft ze als treinenliefhebber ongetwijfeld opgemerkt: de ‘Brejlovec’ genaamde diesellocomotieven.

‘Brejlovec’ betekent letterlijk vertaald uit het Tsjechisch brilslang.

Gezien het uiterlijk van de locomotieven dekt de naam de lading goed.

Door Duitse en Nederlandse treinenliefhebbers worden de locomotieven vaak aangeduid als ‘Taucherbrille’ of ‘Duikbril’.

DATE JAN DE VRIES

ndanks de hoge leeftijd zijn de machines nog steeds actief, naast Tsjechië en Slowakije ook in Italië en Hongarije, mede door de aanpassingen die de locomotieven hebben ondergaan. In dit artikel wordt ingegaan op de kleuren, nummers, reconstructies en inzetgebieden die het verleden van de karakteristieke locomotieven kleur hebben gegeven en nog steeds geven.

O

Aan het begin van de jaren zestig stond in Tsjechoslowakije de vervanging van stoom- door dieseltractie en elektrificatie van lijnen centraal. In het begin van jaren zestig waren de series 478.1 en 478.2 (de latere 749, 751 en 752 met bijnaam ‘Bardotka’) in dienst gekomen. De bijnaam van de locomotieven van de series 478.1 en 478.2 is afgeleid van actrice Brigitte Bardot, vanwege het opvallende uiterlijk van het front van de locomotief. In de late jaren zestig paste een opvolger en sterkere variant van de succesvolle diesellocomotieven van de series 478.1 en 478.2 goed in de plannen van de Tsjechoslowaakse spoorwegen. Zo kwam in 1968 het eerste prototype voor de nieuwe serie 478.3 met 192

OP DE RAILS 4-2017

nummer T478.3001 op de baan. De locomotief was ontwikkeld als vervanger van de stoomlocomotieven van de series 477.0, 475.1 en 498.0. Vanaf 1970 werd de serie T478.3 als eerste geleverd, gevolgd door de serie T478.4 tussen 1978 en 1980. De locomotieven werden gebouwd bij ČKD in Praag en door de Tjechoslowaakse spoorwegmaatschappij Československé státní dráhy (Čsd) ingezet op de diesellijnen voor snel-, stop- en goederentreinen in het hele land. Al snel kregen ze de bijnaam ‘Brejlovec’ door het karakteristieke uiterlijk.

In 1988 werd in Tsjechoslowakije het EDV-nummersysteem ingevoerd. Daarbij werden de serieaanduidingen T478.3 en T478.4 vervangen door respectievelijk 753 en 754. De viercijferige volgnummers maakten plaats voor driecijferige. Op 1 januari 1993 werd Tsjechoslowakije opgedeeld in de republieken Tsjechië en Slowakije. Er werden twee spoorwegbedrijven opgericht: České dráhy (Čd, later opgesplitst in Čd en Čd Cargo) in Tsjechië en Železnice Slovenskej republiky (ŽSr, later opgesplitst in ŽSSK en ŽSCS) in Slowakije.

Zuid-Franse sfeer in Montpellier met ringlijn 4A op de Place Edouard Adam; 10 augustus 2016.

Foto: Tim Boric.

Trams in Frankrijk (vervolg*)

ARTHUR STAAL

Toulouse

Toulouse ligt in het zuidwesten van Frankrijk aan de rivier de Garonne en is de hoofdstad van de regio LanguedocRoussillon-Midi-Pyrénées. Het is de vierde stad van Frankrijk met de hoogste bevolkingsgroei van het land. De stadsregio telt bijna een miljoen inwoners, waarvan 10 % student is.

Gesticht rond 200 voor Christus als Tolosa Tectosagum, ontstond een kleine eeuw later een ommuurde Romeinse stad. Na vijf eeuwen veroverde Clovis dit gebied en nadat een Arabische emir hier kort de dienst uitmaakte, kwam de stad onder Frankisch beheer. In 778 werd Toulouse een graafschap en tevens het culturele centrum van de Languedoc. In de vijftiende eeuw bloeide de stad op door de handel in de kleurstof pastel. De komst van het product indigo betekende een klap voor de economie.

In de zeventiende eeuw liet Lodewijk XIV het Canal du Midi graven, een scheepvaartverbinding tussen de Atlantische Oceaan en de Middellandse Zee. Door de komst van de spoorwegverbinding met Bordeaux in 1856 en de latere verlenging naar Sète werd Toulouse een belangrijk knooppunt.

Na de Tweede Wereldoorlog vestigden zich in de stad ondernemingen die zijn gespecialiseerd in lucht- en ruimtevaart, waaronder Airbus en ESA. Anno 2017 is de dienstensector het sterkst vertegenwoordigd, gevolgd door industrie en productie.

Van omnibus naar tram

In 1863 begon de Service Général des Omnibus met de exploitatie van omnibussen met open bovendek. Rond 1880 vervoerde het bedrijf meer dan driehonderdduizend reizigers. Op de drukste lijnen kwamen moderne omnibussen, geschikt voor snel in- en uitstappen.

De eerste paardentrams (spoorwijdte 1435 millimeter) verschenen in 1887 op de hoofdlijnen. De omnibussen werden verdrongen naar buitenlijnen en minder drukke stadslijnen. Bij de aanleg van het paardentramnet was al rekening gehouden met de komst van elektrische trams.

Tijdens een internationale tentoonstelling in 1891 reed er zelfs al een elektrische tram op een traject van 565 meter.

Vanaf 1902 opereerde het bedrijf onder een nieuwe naam: Société Anonyme des Tramways et Omnibus F. Pons. In 1906 begonnen de eerste elektrische trams te rijden op drie lijnen. De elektrische lijnen kregen een E achter de bestaande lijnletter. In 1913 voltooide men de elektrificatie en steeg het aantal reizigers naar drie miljoen. De laatste omnibuslijn verdween in 1914.

Onderhoudsachterstand

Het trambedrijf ging vanaf 1920 voort als Société de Transports en Commun de la Région Toulousaine (STCRT).

* Vervolg op OdR 2016-5.

O P D E R A I L S 4 - 2 0 1 7 199

OdR 2017 04 blz 199-205 Trams Frankrijk.indd 199

05-04-17 11:49

Het Deense IC3treinstel 5282, onder­weg van Kopenhagen naar Hamburg, verlaat op 27 maart 1994 in Puttgarden de veerboot.

Foto: Richard Latten.

Varende treinen

(vervolg*)

JOHN KRIJGSMAN

In deze aflevering komen de treinveerdiensten tussen Duits­ land en Denemarken aan bod. Eén daarvan vaart nog altijd, met om de paar uur een dieseltreinstel aan boord.

Treinen tussen Duitsland en Kopenhagen konden vanaf 1883 gebruik maken van de Deense treinveerdiensten over de Kleine en Grote Belt. Voor reizen tussen het midden en oosten van het toen nog ver oostwaarts reikende Duitse Rijk en Kopenhagen was deze route via Jutland echter een veel te grote omweg. Het duurde nog tot 1903 alvorens een treinveerdienst tussen Warnemünde (bij Rostock) en Gedser (op het Deense eiland Falster) van start ging. Falster was sinds 1884 door een treinveerverbinding over de Storstrøm tussen Orehoved en Masnedø verbonden met het eiland Sjaelland, waar Kopenhagen op ligt. Een doorgaande trein tussen Berlijn en Kopenhagen moest dus twee keer overgevaren worden, tot in 1935 een brug over de Storstrøm werd geopend.

De 48 kilometer lange veerdienst tussen Warnemünde en Gedser begon met twee Duitse en twee Deense spoorveerboten. Twee stoomraderboten waren bedoeld voor de reizigersdienst en beschikten elk over één spoor. Het waren de eerste treinveerboten met een opklapbaar boegdeel. De twee andere schepen hadden schroefaandrijving en waren gebouwd voor het overzetten van goederenwagens, waarvan er op twee sporen maximaal twintig vervoerd konden worden. Bij de opening was dit de langste spoorwegveerdienst van Europa, over een groot stuk zee waar onrustige weers­ omstandigheden konden heersen. Het was hier dat voor het eerst berichten verschenen over treinreizigers die zeeziek werden.

Van 1940 tot 1946 lag deze veerdienst vrijwel stil door de Tweede Wereldoorlog en zijn gevolgen, zoals zeemijnen. In de beginjaren van de oorlog werden nog goederenwagens 206 O P

overgezet, maar na het tot zinken brengen van de veerboot Danmark door het Deense verzet was de aanlegsteiger in Gedser geblokkeerd, terwijl de haven van Warnemünde door bombardementen onbruikbaar werd.

Bij hervatting van de dienst in 1946 waren de omstandigheden sterk gewijzigd: Warnemünde lag nu in de Russische bezettings­zone, vanaf 1949 de DDR. De behoefte aan uit­wisseling van goederen en het overvaren van reizigers­ treinen was door de politieke situatie een stuk kleiner dan voor de oorlog. Voor de verbinding van West-Duitsland (en Groot-Brittannië, Nederland, België, Frankrijk) met Denemarken had deze dienst via een land achter het IJzeren Gordijn al helemaal geen betekenis meer. Die treinen gingen voortaan (net als voor 1903) via Hamburg – Flensburg – Odense en de veerdienst over de Grote Belt. Ter illustratie: een reis van Hoek van Holland naar Kopenhagen duurde in 1949 nog 22 uur.

Toch was vooral de DDR er veel aan gelegen deze enige ‘eigen’ verbinding met Denemarken in stand te houden.

Bij de heropening van de veerdienst in 1946 werd begonnen met de door de Denen weer boven water gehaalde en herstelde Danmark. Er werden alleen goederenwagens en auto’s overgezet. De Deutsche Reichsbahn (DR) liet speciaal voor deze dienst een nieuw, luxueus schip bouwen dat het internationale aanzien van de DDR moest verbeteren. De Warnemünde werd in 1962 in dienst gesteld en bleef hier varen tot het einde van deze verbinding in 1995. Met een openklapbare boeg, waarin de drie sporen samenliepen en een te openen achtersteven waar de drie sporen naast elkaar naar buiten kwamen, was de Warnemünde zowel geschikt voor Warnemünde – Gedser als voor Saßnitz – Trelleborg * Vervolg op OdR 2016-4.

DE RAILS 4-2017

OdR 2017-04 blz 206-211 Varende treinen.indd 206

05-04-17 11:50

laatste pagina blader pdf_Op de Rails Basis 10-1-2014 20:56 Pagina 1

NVBS, PASSIE VOOR SPOOR !

Nieuwsgierig geworden naar de rest van de inhoud van dit nummer van Op de Rails?

Denk er dan eens aan om lid te worden van de Nederlandse Vereniging van Belangstellenden in het Spoor- en tramwegwezen (NVBS).

De NVBS-leden ontvangen maandelijks het blad in de bus, maar de NVBS biedt veel meer!

In alle delen van het land worden bijeenkomsten belegd waarop presentaties gehouden worden over trein en tram in binnen- en buitenland. De Stichting NVBS Excursies organiseert reizen. Er is ook een afdeling Jongeren.

In de NVBS Winkel kun je boeken en dvd’s over railverkeer kopen. En voor wie zich wil documenteren zijn er de NVBS-Bibliotheek en de Stichting NVBS Railverzamelingen. De winkel, de bibliotheek en de documentatiecentra zijn gevestigd in NVBS Centraal in het stationsgebouw van Amersfoort.

Afdelingen Op diverse plaatsen zijn er afdelingen die maandelijks een bijeenkomst houden, waar leden door middel van presentaties informatie met elkaar uitwisselen. Deze avonden bieden een uitgelezen kans om andere spoorhobbyisten te ontmoeten. De agenda voor de komende periode is in Op de Rails of op de NVBSwebsite te vinden.

ook abonnementen op vele binnen- en buitenlandse tijdschriften op spoor- en tramweggebied. Bureau Railatlas en Bureau Materieeltekeningen bezitten topografische kaarten en schematische tekeningen van sporen en materieel.

Winkel In de NVBS Winkel worden boeken, tijdschriften en dvd’s verkocht. Er is een uitgebreide tweedehandsafdeling. Bestellingen via internet of per post zijn mogelijk.

Excursies De aangeboden excursies variëren van een eendaagse binnenlandse trip tot een reis van vier weken in het buitenland. Voorbeelden: bezoeken aan werkplaatsen en remises, meerdaagse treinreizen door landen in en buiten Europa, maar ook dagbezoeken aan Nederlandse spoor- en trambedrijven. En elk jaar een Oliebollenrit!

Beeldmateriaal Het filmarchief, de diatheek en het fotoarchief bezitten een enorme collectie historische en actuele films, dia’s, prentbriefkaarten en foto’s. Leden kunnen zich abonneren op een fotorondzending. Tienmaal per jaar wordt een pakket foto’s, door leden gemaakt, rondgestuurd.

Documentatie De Stichting NVBS-Railverzamelingen beheert een grote verzameling krantenknipsels, dienstregelingen, vervoersbewijzen en andere documenten. In de bibliotheek staan meer dan elfduizend boeken en vele ingebonden jaargangen tijdschriften. De bibliotheek heeft

Afdeling Jongeren Ook jongeren voelen zich thuis bij de NVBS. De NVBS-afdeling Jongeren organiseert speciaal voor leeftijdgenoten bijzondere activiteiten: een wedstrijd treintrekken bijvoorbeeld, een rondje per trein in het nabije buitenland of een bezoek aan een bouwproject.

Op de Rails Het magazine Op de Rails verschijnt maandelijks. Elk nummer bevat berichten over spooractualiteiten en over de vereniging, over nieuw verschenen boeken en dvd’s (die in de winkel te koop zijn) en aankondigingen van excursies.

Daarnaast zijn er langere artikelen over spoor- en tramwegen in binnen- en buitenland. Het maandblad dat door vrijwilligers wordt gemaakt, is full colour en vrij van advertenties.

www.facebook.com/OpdeRails

Lid worden?

Nieuwsgierig geworden en meer willen weten, een proefnummer van Op de Rails ontvangen of lid worden? Een lidmaatschap kost 55 euro per jaar, ben je jonger dan 25? Dan betaal je slechts 28 euro voor een heel jaar!

Meer weten? Bezoek ons op http://www.nvbs.com

Op 26 maart 2017 werd met de inzet van historische treinen afscheid genomen van de Hoekse Lijn als spoorlijn. In de nacht van 31 maart op 1 april bereed de laatste reizigerstrein het traject waarna de ombouw tot metrolijn begon. Ingezet werden de 766 van de Stichting Hondekop, plan V 876 van het Nederlands Spoorwegmuseum (boven, Maassluis) en mat ’46-treinstel 273 (onder, Vlaardingen), ook van het Spoorwegmuseum.

Foto’s: Cock Koelewijn en Richard Latten.

OdR 2017-04 blz. 216 Achterpagina v1.indd 1

05-04-17 11:56