OP DE RAILS 2017-5
IN DIT NUMMER: De Baureihe 143 Madoera Stoomtram Maatschappij Het materieel ’64 Op rails door Hongkong in 2017 Joegoslavische trams in 1963 (2) 8 5 E J A A R G A N G , M E I 2 0 1 7 B L Z . 2 1 7 - 2 7 2 NEDERLANDSE VERENIGING VAN BELANGSTELLENDEN IN HET SPOOR- EN TRAMWEGWEZEN
OdR 2017 05 blz 217 cover.indd 1
02-05-17 12:17
OdR 2017 05 blz 237-243 BR143 v1 Q8:Op de Rails Basis 02-05-17 09:52 Pagina 1
Op 20 februari 1988 is DR-locomotief 243 214 in Dessau voor enkele dubbeldeksrijtuigen gerangeerd. Foto: Raymond Kiès.
De Baureihe 143 Erg populair zijn ze nooit geweest, de locomotieven Baureihe 143. Daarbij spelen het anonieme uiterlijk, de grootte van de serie, het ontbreken van carnavaleske reclame-uitvoeringen en de bij liefhebbers doorgaans niet aansprekende inzet voor regionale treinen ongetwijfeld een rol. Nu de ‘Trabi’s’ meer en meer in de goederendienst opduiken en hun aandeel bij DB Regio kleiner wordt, lijkt de belangstelling voor de ex-DDR-locomotieven echter toe te nemen. RAYMOND KIÈS
l jaren daalt de behoefte aan de Baureihe 143 bij DB Regio. Het verlies van vervoercontracten, de instroom van nieuwe treinstellen en locomotieven en het doorschuiven van elders overbodig geworden materieel zijn daaraan debet. Curieus is dat het aantal dienstvaardige locomotieven juist stijgt. DB Cargo heeft veel machines overgenomen en andere gereactiveerd. Voordat we kijken naar de actualiteit een terugblik, die bij de oliecrisis van de jaren zeventig begint.
A
Door deze crisis moest de Deutsche Reichsbahn (DR), de spoorwegmaatschappij van de DDR, het gebruik van dieseltractie beperken. Daarnaast was de DDR voor olie afhankelijk van socialistische broederlanden – met name de SovjetUnie – die niet altijd betrouwbaar bleken. De DDR beschikte echter over grote hoeveelheden bruinkool, die konden
worden aangewend voor de opwekking van elektriciteit. Het lag daarom voor de hand het elektrificatietempo op te voeren en het eerdere plan, in te zetten op dieseltractie, los te laten. Dat betekende een grotere behoefte aan elektrische locomotieven. De productie van de Baureihen 211/242 (‘Holzroller’, later 109/142) was echter in 1976 beëindigd en vanaf dat moment werden in de DDR alleen machines voor de zware goederendienst gebouwd (Baureihe 250, later 155). Voor de regionale reizigersdienst en lichte goederentreinen waren deze overgedimensioneerd, terwijl de maximumsnelheid van 125 km/h met het oog op de toekomst voor sneltreinen aan de lage kant was. In de DDR was toen alleen het voor proefnemingen ingerichte baanvak Halle – Köthen met meer dan 120 km/h te berijden. Daarom kreeg Kombinat Volkseigene Betrieb (VEB) Lokomotivbau-Elektrotechnische Werke Hans Beimler (LEW) in
OP DE RAILS 5-2017
237
Drukte in de werkplaats in Kamal. Foto: C.L. Becking, uit tijdschrift Tropisch Nederland, 15 juli 1929.
Madoera Stoomtram Maatschappij Madura is een ruim 4000 km² groot eiland (even groot als NoordHolland en Flevoland tezamen) dat van Java gescheiden wordt door de Straat Madura. In de koloniale tijd was Madoera, uiteraard toen met een 'oe' geschreven, een aparte residentie met ongeveer twee miljoen inwoners, een aantal dat sindsdien bijna verdubbeld is.
O
HENRY VAN AMSTEL
p het eiland heerst relatieve armoede, reden waarom veel inwoners naar Java en vooral de nabij gelegen miljoenenstad Surabaya zijn verhuisd. De bevolking is vrij homogeen samengesteld en wordt in Indonesië als een aparte etnische groep met een eigen taal beschouwd: de Madurezen. In het koloniale Madoera woonden er naast de oorspronkelijke bevolking ruim duizend Nederlanders en vijfduizend Chinezen. De residentie bestond uit vier regentschappen, van west naar oost: Bangkalan, Sampang, Pamekasan (tevens hoofdplaats van de residentie) en Soemenep. Van oudsher was zoutwinning een belangrijke inkomstenbron op het droge, en in vergelijking met het regenrijkere Java waar de rijstoogst vaak overdadig was, arme eiland. Het Indische gouvernement kocht dit zout op van de bevolking, die dit in vrije arbeid wist te winnen. Het overgrote deel van de productie werd naar Java afgevoerd.
Oprichting
Nadat in de jaren zestig van de negentiende eeuw door het Indische gouvernement besloten was dat aanleg en exploitatie van tramwegen aan particulier initiatief zouden worden overgelaten, werden tal van concessies op Java uitgegeven. Het duurde echter tot 1884 alvorens serieuze plannen voor de aanleg van tramwegen op Madoera ontstonden. Een 244
aantal concessieaanvragen voor een tramweg op dit eiland werd door het gouvernement niet ingewilligd, omdat de aanvragers niet konden voldoen aan de concessievoorwaarden. Op 1 oktober 1893 werd echter een nieuw Algemeen Tramwegreglement ingevoerd. Hierin werd de lang gewenste vrijheid gegeven om zowel infrastructuur als exploitatie meer dan voorheen in overeenstemming te brengen met de vervoersverwachting. Met andere woorden, als de verwachting niet al te optimistisch was, werd een zeer sobere aanleg en exploitatie toegestaan. En zo diende op 26 september 1896 de oud-administrateur van de Nederlandsch-Indische Spoorweg Maatschappij, E.M. Collard, een rekest in waarbij hij een concessie aanvroeg voor aanleg en exploitatie van een stoomtramweg op Madoera, lopend van Kamal door de belangrijkste steden van Madoera naar de havenplaats Kalianget. Bij Gouvernementsbesluit van 10 november 1896 werd de concessie verleend. ‘Bewilliging’ tot oprichting van de Madoera Stoomtram Maatschappij werd vervolgens gegeven bij Koninklijk Besluit van 19 juli 1897. Na storting van het waarborgkapitaal in Nederland was de totstandkoming van de tramlijn verzekerd. Zo werd in hetzelfde jaar de Madoera Stoomtram Maatschappij (MSM) opgericht, met als doel: ‘het aanleggen en exploiteren van een stoomtramweg in de Residentie Madoera van Kamal
OP DE RAILS 5-2017
OdR 2017 05 blz 244-248 Madura v1.indd 244
02-05-17 12:24
OdR 2017 05 blz 249-254 mat'64 Q8:Op de Rails Basis 02-05-17 09:51 Pagina 1
Tot op het laatst was plan V een vertrouwd beeld in de sprinters Nijmegen – ’s-Hertogenbosch – Deurne. De 480 vertrekt op 14 mei 2015 uit ’s-Hertogenbosch in zuidelijke richting. Foto: Raymond Kiès.
Het materieel ’64 (vervolg*) J.M. TEN BROEK
Roulerende parken Zoals beschreven in de vorige editie van dit verhaal, was in juni 2010 een reservepark van zestien plan V’s gecreëerd om zonder grote inspanning te kunnen reageren op een materieeltekort. In de herfst van datzelfde jaar kwamen deze stellen allemaal weer in dienst om acute schaarste te bestrijden. Dat bleek de opmaat voor de daaropvolgende winter, die voor het materieel van NS een van de heftigste ooit was. NS had het plan om bij het begin van de dienstregeling 2011 de afvoer van plan V weer ter hand te nemen, in functie van de instroom van SLT. NS hield alle plan V’s echter in dienst, want het gehele park SLT viel bij de eerste sneeuwval in december 2010 stil. Het verschil tussen geplande en werkelijke inzet van plan V maakt het verschil aanschouwelijk: tegenover 58 geplande diensten stonden 129 in dienst zijnde treinstellen. Bij de start van het wijzigingsblad van maart 2011 gingen niet alleen 45 treinstellen aan de kant die langer op de baan waren gehouden ter compensatie van SLT, maar ook veertien stellen die in de daaropvolgende maanden het einde van hun revisietermijn zouden bereiken: SLT was van de laatste kinderziektes afgeholpen. Na deze grote terzijdestelling waren alleen nog plan V’s uit de serie V4-V6 en V11 en hoger in dienst: eerstgenoemde omdat ze in 2006-’08 nog een extra revisie hadden gekregen (zie OdR 2017-3, blz. 138), de tweede groep omdat hun laatste revisie volgens het reguliere schema eind 2006 had plaatsgevonden. Beide groepen treinstellen verschilden dus qua resterende revisietermijn nauwelijks van elkaar, ondanks het onderscheid in leeftijd. In maart 2012 stelde NS andermaal een stilstandscarrousel in, nu in Maastricht en met een omvang van 25 stellen.
Telkens wanneer een treinstel uit onderhoud kwam, werd het tijdelijk in de carrousel opgenomen. Het ‘oudste’ stel ging 24 onderhoudsbeurten later terug in dienst. Op deze manier kon NS snel beschikken over extra materieel zonder kostbare en langdurige herindienststellingsactiviteiten. In augustus 2012 werd de carrousel voor het eerst aangesproken, toen de eerste kort daarvoor omgebouwde DDZ-stellen te kampen hadden met kinderziektes aan de klimaatbeheersing. De stellen werden eveneens gebruikt voor internationale diensten: door de zomerhitte uitgevallen ICE-treinstellen en IC Berlijn-rijtuigstammen werden op het Nederlandse deel van het traject vervangen door mat ’64.
Sloopperikelen De asbestproblematiek rond de sloop van mat ’64 leidde ertoe dat tot de herfst van 2010 geen enkele bak van mat ’64 daadwerkelijk werd gesloopt. In maart 2011 kwam de afvoer op gang van bakken naar sloperij Simmeren in Groningen, nadat daar van 22 tot en met 24 september 2010 op proef twee bakken van de 832 en 840 waren gesloopt, die daar samen met de tweede bak van de 832 op 9 september per schip waren aangekomen. Tussen eind maart en juni 2011 werden alle sloopstellen die op Zwolle Rangeer gestald waren (waaronder ook veel plan T’s), via de haven van Zwolle Katwolde verscheept naar het terrein van Simmeren aan het Winschoterdiep. Daarna volgden per dieplader bakken van andere locaties. Veel van deze treinstellen werden eerst naar de Watergraafsmeer gebracht om van onderdelen te worden ontdaan en vervoerklaar gemaakt te * Vervolg op OdR 2017-3.
OP DE RAILS 5-2017
249
Hongkong Island in de wijk Sheung Wan. Hier nabij bevindt zich Western Market, een van de eindpunten van Hongkong Tramway, komend van Shau Kei Wan in het oosten. HKT 175, 123 en 152; 2 maart 2014. Fotoˇs bij dit artikel: Ciril van Hattum.
Op rails door Hongkong in 2017 Na een jarenlange periode van uitbreiding van de openbaar vervoervoorzieningen, lijkt het einddoel bijna te zijn bereikt. Havenstad Hongkong beschikt nu over een goed functionerend stelsel van trams, metro’s en treinen waarmee bijna alle delen van het ruim duizend km² metende gebied, in grootte vergelijkbaar met onze provincie Utrecht, zijn afgedekt. Zonder diep in te gaan op de historische ontwikkelingen hoopt dit artikel een duidelijk beeld te geven van de actuele situatie.
H
CIRIL VAN HATTUM
et gebied dat luistert naar de naam Hongkong bestaat uit drie delen: Hongkong Island (voor de Chinese kust), een deel van het Chinese schiereiland Kowloon en tot slot, de daarvan ten noorden en westen gelegen New Territories. Bij het laatste deel, dat ook verreweg het grootste is, horen ook 260 grotere en kleinere eilanden. Er wonen ruim zeven miljoen mensen, maar toch is het niet overal even vol. Dat komt omdat enorm in de hoogte is en wordt gebouwd met open ruimtes ertussen. De vroegere Britse kroonkolonie is tot 2047 een special administrative region binnen de Chinese Volksrepubliek, zoals overeengekomen tussen GrootBrittannië en China om de overgang van oude naar nieuwe bestuursvorm te versoepelen. Tot nu toe gebeurt dit, enkele incidenten daargelaten, naar tevredenheid. Het laatste grotere incident vond plaats in september 2014 in Mongkok, een wijk in Kowloon waar studenten zich verzetten tegen door Beijing voorgestelde bestuurskandidaten. In alle genoemde delen is railverkeer aan te treffen. Op Hongkong Island
rijden de bekende dubbeldekstrams en ook in de New Territories rijden trams. In heel Hongkong komen we verder schijnbaar alleen metroachtige treinstellen tegen. Toch zijn er ook nog spoorlijnen. Maar eerst gaan we Hongkong Island bezoeken.
Hongkong Tramways
Ogenschijnlijk een beeld dat er lang geleden net zo uitzag. Drukke straten met veel trams, allemaal dubbeldekkers. Twintig jaar geleden is besloten uiterlijk aan dit meer dan honderd jaar oude ‘visitekaartje’ niets meer te veranderen. Gelukkig maar, want er is geen betere – en goedkopere – manier om de stad te verkennen dan vanaf het bovendek van de bedachtzaam rijdende trams. De met 550 volt geëlektrificeerde lijn van 13,5 kilometer aan de noordkust van Hongkong Island werd in 1904 geopend. Deze loopt van Kennedy Town in het westen via het Central District, het zakencentrum met de vele wolkenkrabbers dat eigenlijk Victoria heet, naar Shau Kei Wan in het OP DE RAILS 5-2017
OdR 2017 05 blz 255-262 .indd 255
255
02-05-17 12:25
Dubrovnik, de eerste halte op Lapad vlak langs het water met een overbelaste tram wegens een ontbrekende aanhangwagen; 8 juni 1963. Foto’s bij dit artikel: Maurits van Witsen.
Joegoslavische trams in 1963 (2) Na mijn bezoek aan de trambedrijven van Zagreb, Osijek, Subotica en Belgrado, doorspekt met enkele smalspoortreinritten, resteerden nog Sarajevo en Dubrovnik. Beide steden waren gelegen binnen het ooit ruim drieduizend kilometer lange Bosnische smalspoornetwerk. Vandaar dat de stadstrams ook in 76 centimeter-spoorbreedte waren aangelegd. Hoewel… maar dat zal nog blijken.
M
MAURITS VAN WITSEN
ijn behouden terugkeer in Belgrado maakte het mogelijk dat ik de volgende dag volgens plan meteen kon terugreizen naar Zagreb om mijn echtgenote en oudere zuster te verwelkomen. Gelukkig had ik al bij mijn eerste aankomst daar voor een onderkomen gezorgd. We hadden het hele weekeinde beschikbaar en dankzij mijn verkenningen wist ik de mooie plekken in de prachtige oude stad, maar ook in de fraaie omgeving te vinden. Natuurlijk behoorde daar ook een rit bij met het smalspoordieseltje van de afzonderlijke Gradske željeznica Zagrebu. Het bleek dat veel inwoners van de stad op hetzelfde idee waren gekomen en dat leidde tot een gezellige massale picknick in de open velden, waar wij konden meegenieten van de gul aangeboden heerlijke gerookte ham en kleine bosuitjes.
Sarajevo
Na deze voor mij ongekende pauze vertrokken wij op maandag naar Sarajevo. Ooit had dit gedeeltelijk per smalspoortrein moeten geschieden, maar inmiddels was dit traject geheel ‘genormaliseerd’ met een bijbehorend splinternieuw eindstation Sarajevo Novo. Ook het trambedrijf was volkomen vernieuwd, want vooruitlopend op de Trumpse vriendschap tussen de VS en Rusland koesterde Washington in 1960 al warme gevoelens voor Oost-Europa. Dit had tot gevolg dat er niet minder dan negentig nog tamelijk jonge PCC-cars van het bijna opgeheven trambedrijf van Washington aan het hulpbehoevende Sarajevo werden geschonken. De tramsporen moesten daarvoor wel even in normaalspoor worden herlegd. Opvallend overigens is dat trams van Tsjechische makelij (Tsjechië is de bakermat van OP DE RAILS 5-2017
OdR 2017 05 blz 263-266 Artikel Joego2.indd 263
263
02-05-17 12:26
laatste pagina blader pdf_Op de Rails Basis 10-1-2014 20:56 Pagina 1
NVBS, PASSIE VOOR SPOOR ! Nieuwsgierig geworden naar de rest van de inhoud van dit nummer van Op de Rails? Denk er dan eens aan om lid te worden van de Nederlandse Vereniging van Belangstellenden in het Spoor- en tramwegwezen (NVBS). De NVBS-leden ontvangen maandelijks het blad in de bus, maar de NVBS biedt veel meer! In alle delen van het land worden bijeenkomsten belegd waarop presentaties gehouden worden over trein en tram in binnen- en buitenland. De Stichting NVBS Excursies organiseert reizen. Er is ook een afdeling Jongeren. In de NVBS Winkel kun je boeken en dvd’s over railverkeer kopen. En voor wie zich wil documenteren zijn er de NVBS-Bibliotheek en de Stichting NVBS Railverzamelingen. De winkel, de bibliotheek en de documentatiecentra zijn gevestigd in NVBS Centraal in het stationsgebouw van Amersfoort. Afdelingen Op diverse plaatsen zijn er afdelingen die maandelijks een bijeenkomst houden, waar leden door middel van presentaties informatie met elkaar uitwisselen. Deze avonden bieden een uitgelezen kans om andere spoorhobbyisten te ontmoeten. De agenda voor de komende periode is in Op de Rails of op de NVBSwebsite te vinden.
ook abonnementen op vele binnen- en buitenlandse tijdschriften op spoor- en tramweggebied. Bureau Railatlas en Bureau Materieeltekeningen bezitten topografische kaarten en schematische tekeningen van sporen en materieel. Winkel In de NVBS Winkel worden boeken, tijdschriften en dvd’s verkocht. Er is een uitgebreide tweedehandsafdeling. Bestellingen via internet of per post zijn mogelijk.
Excursies De aangeboden excursies variëren van een eendaagse binnenlandse trip tot een reis van vier weken in het buitenland. Voorbeelden: bezoeken aan werkplaatsen en remises, meerdaagse treinreizen door landen in en buiten Europa, maar ook dagbezoeken aan Nederlandse spoor- en trambedrijven. En elk jaar een Oliebollenrit!
Beeldmateriaal Het filmarchief, de diatheek en het fotoarchief bezitten een enorme collectie historische en actuele films, dia’s, prentbriefkaarten en foto’s. Leden kunnen zich abonneren op een fotorondzending. Tienmaal per jaar wordt een pakket foto’s, door leden gemaakt, rondgestuurd.
Documentatie De Stichting NVBS-Railverzamelingen beheert een grote verzameling krantenknipsels, dienstregelingen, vervoersbewijzen en andere documenten. In de bibliotheek staan meer dan elfduizend boeken en vele ingebonden jaargangen tijdschriften. De bibliotheek heeft
Afdeling Jongeren Ook jongeren voelen zich thuis bij de NVBS. De NVBS-afdeling Jongeren organiseert speciaal voor leeftijdgenoten bijzondere activiteiten: een wedstrijd treintrekken bijvoorbeeld, een rondje per trein in het nabije buitenland of een bezoek aan een bouwproject.
Op de Rails Het magazine Op de Rails verschijnt maandelijks. Elk nummer bevat berichten over spooractualiteiten en over de vereniging, over nieuw verschenen boeken en dvd’s (die in de winkel te koop zijn) en aankondigingen van excursies. Daarnaast zijn er langere artikelen over spoor- en tramwegen in binnen- en buitenland. Het maandblad dat door vrijwilligers wordt gemaakt, is full colour en vrij van advertenties.
www.facebook.com/OpdeRails
Lid worden? Nieuwsgierig geworden en meer willen weten, een proefnummer van Op de Rails ontvangen of lid worden? Een lidmaatschap kost 55 euro per jaar, ben je jonger dan 25? Dan betaal je slechts 28 euro voor een heel jaar! Meer weten? Bezoek ons op http://www.nvbs.com
Voormalige LNER class A3 4472, beter bekend als Flying Scotsman, is op 27 april 1991 met een excursietrein onderweg over de spoorlijn Settle – Carlisle. De trein passeert de plek ter hoogte van Eden Brows waar in december 2015 een aardverschuiving plaatsvond. Op een groot deel van de landschappelijk erg aantrekkelijke en daardoor beroemde spoorlijn was ruim een jaar lang geen treinverkeer mogelijk. In februari dit jaar ging de lijn weer open en om dat te vieren, organiseerden de Friends of the Settle – Carlisle Line op 14-16 februari een soort, voor Britse begrippen heel bijzonder Plandampf-evenement. Als trekkracht voor enkele treinen in de normale dienstregeling werd class A1-stoomlocomotief 60163 Tornado (bouwjaar 2008 naar een ontwerp uit 1948) ingezet. Onder typische weersomstandigheden is een trein van Skipton naar Appleby is 16 februari 2016 gefotografeerd bij Waitby. Nog net zichtbaar is een DB Schenker-diesellocomotief class 67, die voor de zekerheid telkens meereed. Foto’s: David Price en Geoff Griffiths.
OdR 2017 05 blz 272 Achterpagina.indd 272
02-05-17 12:27