Odr2017 09

OP DE RAILS 2017-9

IN DIT NUMMER: Hydroleumlocomotieven 25 jaar tram-trein in Karlsruhe Inzet van het NS-materieel Het einde van de mB 9925 8 5 E J A A R G A N G , S E P T E M B E R 2 0 1 7 B L Z . 4 1 7 - 4 6 4 NEDERLANDSE VERENIGING VAN BELANGSTELLENDEN IN HET SPOOR- EN TRAMWEGWEZEN

De eerste en kleinste hydroleumlocomotief, een mijnlocomotief voor Zuid-Afrika van onbekend fabrikaat uit 1903.

Foto: Deutsche Fototek.

Hydroleumlocomotieven Op het Nederlandse industriële smalspoor heeft één hydroleumlocomotief gereden, haar ware gedaante bleef echter lang verborgen.

Verschillende auteurs merkten haar niet op of zagen haar aan voor een motorlocomotief. Een toevallig opgedoken fabrieksfoto en met moeite gevonden literatuur maken een einde aan deze toestand.

T

GERARD DE GRAAF EN AD LAFORT

ussen 1905 en ’09 bouwde de Orde der Franciscanen het klooster St. Ludwig op een heuvel vlak bij de Duits/Nederlandse grens bij station Vlodrop.

De afstand tussen het klooster en het station maakte de aanleg van een smalspoorlijn voor de aanvoer van materialen voor de bouw noodzakelijk. Later diende de lijn voor het vervoer van alles voor de bewoners van het klooster. Dit smalspoorbedrijf is in 1979 uitgebreid in Op de Rails beschreven door Joh. Montenberg. Hij beperkte zich echter tot de stoomlocomotief Jung 995/1906, die in juni 1906 geleverd werd en dienst deed tot ongeveer 1942. De acte van het Stoomwezen werd in 1948 ingetrokken. Van deze locomotief, bereden door broeder Eleutherius, resteert alleen nog een gehavende fabrieksplaat.

Wat Montenberg op dat moment niet wist, was dat er al in maart 1906 een locomotief was aangeschaft, ook bij Lokomotivfabrik Arnold Jung, te weten Jung 924/1905. In zijn artikel van 2001 in Op de Rails over de Oving Spoor

noemde Gerard de Graaf de locomotief wel, maar hij dacht op grond van een fabriekslijst waarin Jung 924/1905 als ‘Bpm’ stond genoteerd dat het om een tweeassige locomotief met petroleummotor ging. Een onjuiste gedachte, want Jung 924/1905 bleek een stoomketel te hebben. Hij bleef ook onopgemerkt door Hans de Herder, die de archieven van het Stoomwezen doorspitte, op zoek naar verleende vergunningen voor industriestoomlocomotieven. In De Herders boek over de smalsporige Nederlandse industrielocomotieven wordt de machine dan ook niet genoemd omdat hij in de registers van de Dienst van het Stoomwezen niet voorkwam, om redenen die we niet kennen.

Veel is er niet bekend over deze locomotief. Behalve de hoofdafmetingen (zie tabel), weten we dat de locomotief voor zevenduizend Mark (destijds ongeveer 4100 gulden) verkocht is aan de Orde der Franciscanen en dat de kosten voor materiaal en arbeidsloon respectievelijk 2938 Mark (1738 gulden) en 2350 Mark (1390 gulden) bedroegen.

OP DE RAILS 9-2017

437

Karlsruhe Haupbahnhof op 28 augustus 2006 met een vertrekkende S-Bahn naar Freudenstadt en DB-locomotief 181 211 die wacht op zijn volgende inzet voor een trein naar Straatsburg of Stuttgart, toen een van de werkterreinen van deze serie tweesysteemlocomotieven.

Foto: Maurits van den Toorn.

25 jaar tram-trein in Karlsruhe Op 25 september 1992 nam de Albtalbahn de eerste tram-trein-verbinding in dienst tussen Karlsruhe en Bretten. Binnen enkele maanden was het aantal reizigers met enkele honderden procenten toegenomen. Dit was in Karlsruhe het begin van een ongekend snelle ontwikkeling van het regionale railvervoer, die wereldwijd inspireerde tot een nieuwe houding ten opzichte van de tram.

D

FRANS BLANKER-HALSTEIN

e inzet van trams op spoorlijnen is op zich geen nieuw verschijnsel. Honderd jaar geleden verzorgde bijvoorbeeld de Nederlandsche Tramweg Maatschappij al stoomtreindiensten op de spoorlijnen van Leeuwarden naar Heerenveen en Sneek; ook elders in Europa was dit een redelijk normaal verschijnsel.

Zo maakt de Keulse stadstram al sinds 1911 tussen de haltes Brahmsstraße en Bahnhof Frechen gebruik van de sporen van de Köln-Frechen-Benzelrather Eisenbahn. Dit is ook een van de weinige lijnen waar gemengd bedrijf van trams en treinen ook vandaag de dag nog bestaat.

De opheffing van het merendeel van de streektramlijnen, die al voor de Tweede Wereldoorlog begon en door die oorlog werd bespoedigd, had tot gevolg dat de menging

442

OP DE RAILS 9-2017

van spoor- en tramverkeer in de vergetelheid raakte. Tram en trein volgden op de meeste plaatsen een gescheiden ontwikkeling, waardoor infrastructuur, treinbeveiliging en -beïnvloeding, bovenleidingspanning, treinlengte en voertuiggewicht steeds meer gingen verschillen.

Albtalbahn

Gezien de latere ontwikkelingen is het niet verwonderlijk dat een eerste, bescheiden mengvorm van moder(ner) spoor- en tramverkeer in de omgeving van Karlsruhe ontstond. Na de Tweede Wereldoorlog bevonden de geëlektrificeerde metersporige lokaalspoorlijnen van Karlsruhe naar Ittersbach en Bad Herrenalb zich in een slechte toestand. Op initiatief van de stad Karlsruhe werd in de jaren

De ontwikkelingen rond de inzet van ICR zijn in ieder geval voorlopig begin april tot staan gebracht toen de serie 1100 van Den Haag naar Eindhoven ging rijden. Stam 16505 heeft tussen de locomotieven E186 007 en 023 als trein 1139 op 8 april 2017 bijna eindstation Eindhoven bereikt.

Foto: Arnold de Vries.

Ontwikkelingen in 2017

Inzet van het NSmaterieel Na de roerige ontwikkelingen van de afgelopen jaren zijn het materieelpark van de NS en de materieelinzet in 2017 in rustig vaarwater terecht gekomen. De geruisloze instroming van Flirt 3 heeft voor een ongekend grote reserve van allerlei materieelsoorten gezorgd en alleen het oefenen voor de dienstregeling 2018 veroorzaakt nog verschuivingen.

N

J.M. TEN BROEK

a de grote herschikking van de inzet van het materieel in vooral de sprinterseries die bij het ingaan van de dienstregeling 2017 heeft plaatsgevonden, is het in de loop van het jaar opvallend rustig geworden. Anders dan voorgaande jaren was er door de overgang van treinseries in Zuid-Limburg naar Arriva en van de Hoekse Lijn naar de RET (in april) al sprake van een zeker overschot aan materieel. De in dienst komende treinstellen Flirt 3 vergrootten dat overschot alleen maar, mede omdat er geen elektrisch materieel op het punt staat te worden afgevoerd. Waar in de dagelijkse dienst in de jaren voor 2017 sprake was van krapte en in geval van defecten al snel treinen in te kleine samenstelling gereden moesten worden, komt dat op dit moment alleen

450

OP DE RAILS 9-2017

nog voor als er een acuut defect is opgetreden en er niet zo snel een reservestel ter plaatse kan zijn. Het probleem van de Transportbesturing van NS is nu een echt luxeprobleem: waar laten we al dat reservematerieel? Vlissingen en Heerlen zijn regelmatig de stallingsplaats van materieel als SGM en ICM, wat opmerkelijk is omdat dit materieel daar in de wijde omgeving normaliter niet wordt ingezet.

Reservematerieel

Naast de genoemde inkrimpingen van de concessie is het ontstaan van het park reservematerieel te danken aan de komst van de in totaal 58 treinstellen type Flirt 3 (hier verder aan te duiden als Flirt). De negatieve ervaringen van zo’n zeven jaar geleden met de indienststelling van het

Het restant van de mB 9925; op de achtergrond de spoorlijn naar Amsterdam en het spoor naar het Werkspoorterrein; 10 februari 1972.

Foto: P.W. van der Vlist.

Na bijna 44 jaar duidelijkheid

Het einde van de mB 9925 Vorig jaar 10 februari was het 44 jaar geleden dat ik terug was bij Werkspoor, waar toen de 840, het laatste in Nederland gebouwde treinstel, gereed werd gemaakt voor een proefritje op het terrein. Een paar dagen later volgde de aflevering. Bij het in de buurt rondwandelen stuitte ik toen op troosteloze restanten van een ZHE-rijtuig dat op dat moment bijna 65 jaar oud moest zijn. Een paar dagen later was alles verdwenen en daar bleef het toen bij, meer informatie over dit rijtuig had ik niet. Pas in het voorjaar van 2016 kwam daar verandering in.

I

P.W. VAN DER VLIST

n het voorjaar van 2016 maakte RTV Utrecht onder de titel ‘Herinneringen aan het Spoor’ een serie tv-programma’s waarin oud-spoormensen over hun loopbaan vertellen. In het derde deel werd ook voor mij een plek gereserveerd, eigenlijk het gevolg van mijn misschien iets te enthousiaste reactie toen ik in het spoorwegmuseum van die uitzendingen vernam. Op de vraag of dat ook iets voor

mij zou zijn, reageerde ik weliswaar licht ontkennend, maar toen mijn pre-NS-periode bij Werkspoor aan de orde kwam, was dat doorslaggevend om mij te vragen toch mee te doen.

Dat ik bij Werkspoor slechts als stagiair voor mijn schoolopleiding werkzaam was geweest (en mij dus nauwelijks een ‘Werkspoorder’ zou mogen noemen) werd gecompenseerd door het feit dat ik daar in 1970 had meegewerkt aan OP DE RAILS 9-2017

455

laatste pagina blader pdf_Op de Rails Basis 10-1-2014 20:56 Pagina 1

NVBS, PASSIE VOOR SPOOR !

Nieuwsgierig geworden naar de rest van de inhoud van dit nummer van Op de Rails?

Denk er dan eens aan om lid te worden van de Nederlandse Vereniging van Belangstellenden in het Spoor- en tramwegwezen (NVBS).

De NVBS-leden ontvangen maandelijks het blad in de bus, maar de NVBS biedt veel meer!

In alle delen van het land worden bijeenkomsten belegd waarop presentaties gehouden worden over trein en tram in binnen- en buitenland. De Stichting NVBS Excursies organiseert reizen. Er is ook een afdeling Jongeren.

In de NVBS Winkel kun je boeken en dvd’s over railverkeer kopen. En voor wie zich wil documenteren zijn er de NVBS-Bibliotheek en de Stichting NVBS Railverzamelingen. De winkel, de bibliotheek en de documentatiecentra zijn gevestigd in NVBS Centraal in het stationsgebouw van Amersfoort.

Afdelingen Op diverse plaatsen zijn er afdelingen die maandelijks een bijeenkomst houden, waar leden door middel van presentaties informatie met elkaar uitwisselen. Deze avonden bieden een uitgelezen kans om andere spoorhobbyisten te ontmoeten. De agenda voor de komende periode is in Op de Rails of op de NVBSwebsite te vinden.

ook abonnementen op vele binnen- en buitenlandse tijdschriften op spoor- en tramweggebied. Bureau Railatlas en Bureau Materieeltekeningen bezitten topografische kaarten en schematische tekeningen van sporen en materieel.

Winkel In de NVBS Winkel worden boeken, tijdschriften en dvd’s verkocht. Er is een uitgebreide tweedehandsafdeling. Bestellingen via internet of per post zijn mogelijk.

Excursies De aangeboden excursies variëren van een eendaagse binnenlandse trip tot een reis van vier weken in het buitenland. Voorbeelden: bezoeken aan werkplaatsen en remises, meerdaagse treinreizen door landen in en buiten Europa, maar ook dagbezoeken aan Nederlandse spoor- en trambedrijven. En elk jaar een Oliebollenrit!

Beeldmateriaal Het filmarchief, de diatheek en het fotoarchief bezitten een enorme collectie historische en actuele films, dia’s, prentbriefkaarten en foto’s. Leden kunnen zich abonneren op een fotorondzending. Tienmaal per jaar wordt een pakket foto’s, door leden gemaakt, rondgestuurd.

Documentatie De Stichting NVBS-Railverzamelingen beheert een grote verzameling krantenknipsels, dienstregelingen, vervoersbewijzen en andere documenten. In de bibliotheek staan meer dan elfduizend boeken en vele ingebonden jaargangen tijdschriften. De bibliotheek heeft

Afdeling Jongeren Ook jongeren voelen zich thuis bij de NVBS. De NVBS-afdeling Jongeren organiseert speciaal voor leeftijdgenoten bijzondere activiteiten: een wedstrijd treintrekken bijvoorbeeld, een rondje per trein in het nabije buitenland of een bezoek aan een bouwproject.

Op de Rails Het magazine Op de Rails verschijnt maandelijks. Elk nummer bevat berichten over spooractualiteiten en over de vereniging, over nieuw verschenen boeken en dvd’s (die in de winkel te koop zijn) en aankondigingen van excursies.

Daarnaast zijn er langere artikelen over spoor- en tramwegen in binnen- en buitenland. Het maandblad dat door vrijwilligers wordt gemaakt, is full colour en vrij van advertenties.

www.facebook.com/OpdeRails

Lid worden?

Nieuwsgierig geworden en meer willen weten, een proefnummer van Op de Rails ontvangen of lid worden? Een lidmaatschap kost 55 euro per jaar, ben je jonger dan 25? Dan betaal je slechts 28 euro voor een heel jaar!

Meer weten? Bezoek ons op http://www.nvbs.com

De stoomlocomotieven van het type Garratt zijn herkenbaar aan twee groepen cilinders, drijfwerk en assen met daartussen een frame waarop de ketel en het machinistenhuis zijn geplaatst. Ze zijn vooral gebouwd voor de Zuid-Afrikaanse spoorwegen en voor zowel normaal- als kaapspoor (1067 millimeter). Na hun buitendienststelling kwamen verscheidene machines in andere werelddelen terecht, waaronder Europa. Boven: Bij enkele smalspoorbedrijven in Wales kwamen de Garratts goed pas. Zo vinden we ex-South African Railways (SAR) type NG G16 nummer 87 (Cockerill, 1937) bij de Welsh Highland Railway. De locomotief bevindt zich op 25 oktober 2009 ter hoogte van Rhyd Ddu in een landschap dat haast Zuid-Afrikaans lijkt. Onder: Ex-SAR NG G13 60 (Hanomag, 1927) is in 1998 naar Zwitserland gegaan en reed daar regelmatig een rondje over het spoor van Gartencenter Zulauf in Schinznach. De locomotief, gedoopt met de naam Drakensberg en hier gefotografeerd op 3 september 2000, bleek te groot en zwaar voor het tuincentrum en moest op 11 juli dit jaar de Schinznacher Baumschulbahn verlaten.

Foto’s: Dave Hunt en John Cosford.