Odr2017 11 by Op de Rails

OP DE RAILS 2017-11

IN DIT NUMMER: ‘Elbflorenz’ per tram De Betuweroute tien jaar in dienst Toezicht op spoor, tram en metro Semarang – Cheribon 25 jaar Museumspoorlijn STAR 8 5 E J A A R G A N G , N O V E M B E R 2 0 1 7 B L Z . 5 1 7 - 5 7 6 NEDERLANDSE VERENIGING VAN BELANGSTELLENDEN IN HET SPOOR- EN TRAMWEGWEZEN

De halte Altmarkt in de Wilsdruffer Strasse in het hart van de stad met de beide typen lagevloermaterieel; 26 april 2017. Foto’s bij dit artikel tenzij anders vemeld: Maurits van den Toorn.

‘Elbflorenz’ per tram Met een lengte van ruim 134 kilometer heeft Dresden het vierde tramnet van Duitsland, na Berlijn, Keulen en Leipzig. Het heeft een gecompliceerde ontstaansgeschiedenis, raakte in de DDR-tijd zwaar in verval en is sindsdien consequent gemoderniseerd, zonder al te veel geldverslindende fratsen. Een korte beschrijving van een trambedrijf en een stad die beide de moeite van een bezoek waard zijn.

MAURITS VAN DEN TOORN

resden, de meest zuidoostelijk gelegen grote stad in Duitsland met momenteel ongeveer 550.000 inwoners, is gelegen aan de Elbe en strekt zich uit in het dal aan weerszijden van de rivier. Het dal is weliswaar breed, maar veel van de verder buiten het centrum gelegen wijken zijn slechts via steile hellingen bereikbaar. Lange tijd was het de hoofdstad van het koninkrijk Saksen. Vooral het bewind van Frederik August I (August der Stärke, keurvorst van 1694 tot 1733, tevens koning van Polen en keurvorst van Litouwen) vormde een bloeiperiode voor kunst en cultuur, al ging de stad vrijwel aan failliet aan de kunstliefde en de ambities van de vorst. Het leverde Dresden wel de bijnaam ‘Elbflorenz’ op vanwege de vele prachtige gebouwen die in deze tijd ontstonden. Veel fraais is verloren gegaan bij de zware bombardementen in februari 1945. De controverse over nut en noodzaak daarvan houdt tot de huidige dag aan. De oude stad werd 538

OP DE RAILS 11-2017

grotendeels verwoest, al wordt vaak over het hoofd gezien dat het DDR-bewind na 1949 veel panden en gebouwen die in principe te restaureren waren, heeft laten slopen – deels zelfs met behulp van dynamiet – om zoveel mogelijk herinneringen aan het ‘burgerlijke’ verleden van de stad uit te wissen. Dresden moest een parel van het socialisme worden. De ruïne van de barokke Frauenkirche (gebouwd in de periode 1726-’43) werd niet geruimd, maar bleef staan als gedenkteken. Dat maakte het mogelijk de kerk vanaf 1994 te herbouwen, met gebruikmaking van de restanten van de oorspronkelijke kerk. De oude, zwart geworden stenen zijn nog steeds duidelijk herkenbaar. De buurt eromheen is inmiddels grotendeels gereconstrueerd. In de negentiende eeuw ontwikkelde Dresden zich tot een belangrijk spoorwegknooppunt tussen Berlijn en Leipzig enerzijds en Breslau (tegenwoordig het Poolse Wrocław) en Praag anderzijds. Het werd ook een industriestad. Zwaartepunten waren de elektrische en optische industrie,

Het beeld van de Betuweroute zoals velen dat kennen: langs de snelweg A15 ingeklemd tussen geluidswallen. DB Schenker-locomotief 189 072 rijdt ter hoogte van Dodewaard met een lege kolentrein richting het Rotterdamse havengebied; 20 mei 2014. Foto: Paul Geerts.

De Betuweroute tien jaar in dienst Op 16 juni was het tien jaar geleden dat Koningin Beatrix de Betuweroute feestelijk in gebruik stelde. In dit artikel een terugblik, een beschouwing na de tien jaar van exploitatie en een blik op de toekomst van deze spoorlijn voor het goederenvervoer. Aangezien er over de Betuweroute altijd veel vragen zijn geweest, is ook dit artikel gebaseerd op vragen. Centraal staan de zes Wâ&#x20AC;&#x2122;s: wat, waarom, waar, wie, wat en welke. GERRIT NIEUWENHUIS

e Betuweroute is een spoorlijn die uitsluitend is gebouwd voor goederenvervoer. De route begint op de Maasvlakte in de Rotterdamse haven en voert naar de Duitse grens tussen Zevenaar en Emmerich. De spoorlijn heeft een lengte van 160 kilometer, waarvan de eerste 48 kilometer in de haven van Rotterdam en vervolgens 112 kilometer van het rangeerterrein Kijfhoek grotendeels langs autosnelweg A15 naar de Duitse grens. Het eerste gedeelte van de Maasvlakte naar Kijfhoek is al eerder 546

OP DE RAILS 11-2017

gebouwd. Dit is de zogenaamde Havenspoorlijn, die voor de bouw van de Betuweroute is uitgebreid tot volledig dubbelspoor en geĂŤlektrificeerd werd. De lijn kent vijf tunnels: van west naar oost de Botlektunnel (1,8 kilometer), de Sophiatunnel (8,1 kilometer), de Giessentunnel (1,4 kilometer), de tunnel onder het Pannerdensch Kanaal (2,7 kilometer) en die bij Zevenaar (1,6 kilometer). Hiervan zijn de Botlektunnel, de Sophiatunnel en de tunnel onder het Pannerdensch Kanaal geboord, een techniek die in de tijd van de bouw relatief nieuw was.

Een van de taken van de Inspectie Leefomgeving en Transport is het onderzoeken van ernstige ongevallen bij spoor en tram, zoals hier op 2 maart 2014 in Rijswijk. Foto’s bij dit artikel: ILT.

Toezicht op spoor, tram en metro WIM BEUKENKAMP*

Anno 2017 wordt het railtoezicht uitgeoefend door de Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT). Deze inspectie is een zelfstandig onderdeel van het ministerie van Infrastructuur en Milieu. Zo’n zestig medewerkers, waarvan vijftien buiteninspecteurs, houden zich vanuit het hoofdkantoor in Den Haag en het landelijke kantoor in Utrecht bezig met het railtoezicht in Nederland. Overigens zijn er meer instanties die op een of andere wijze toezicht uitoefenen op het spoor. Zo houdt de Autoriteit Consument en Markt (ACM) toezicht op de economische mededinging, onder meer als het gaat om tarieven die ProRail berekent aan vervoerders, maar ook om capaciteitstoedeling. Het Directoraat-Generaal Bereikbaarheid van het ministerie van Infrastructuur en Milieu houdt toezicht op de beheerconcessie van ProRail en de vervoerconcessies van NS Reizigers. De Belastingdienst en de FIOD houden fiscaal toezicht. ILT houdt ook toezicht op milieuaspecten die zijn verbonden aan railsystemen. Zo hebben emplacementen als Kijfhoek en Venlo een aparte milieuvergunning, mede door de transporten van gevaarlijke stoffen die daar worden samengesteld. Daarnaast is er nog de Inspectie Sociale Zaken en Werkgelegenheid (ISZW) die kijkt naar de arbeidsveiligheid van allen die op, aan of bij het spoor wer554

OP DE RAILS 11-2017

(vervolg*)

ken. Dat doen ze overigens sinds een aantal jaren in nauwe samenwerking met ILT, mede omdat de ISZW niet bevoegd is om zelfstandig langs het spoor te komen en ILT wel.

Twee spoorweg(p)(w)etten

ILT opereert qua railtoezicht onder twee formele wettelijke regimes, namelijk voor wat betreft het hoofdspoor en bijzondere spoorwegen de Spoorwegwet (2005) en voor trams en metrobedrijven de Wet lokaal spoor (2015). De inspectie heeft een onafhankelijke positie binnen het ministerie en mag gevraagd en ongevraagd rapportages uitbrengen aan de bewindslieden. In z’n algemeenheid draagt ILT zorg voor de volgende taken: – vergunningverlening; – bedrijfsvergunningen; – veiligheidscertificaten; – erkenningen (onder meer van werkplaatsen); – voertuigtoelatingen; – toelating van railsystemen; – operationele inspecties; – analyses van ontwikkelingen op het gebied van railveiligheid, onder meer in de vorm van beleidsadviezen;

* m.m.v. Andres Wedzinga. Vervolg op OdR 2017-7.

De sneltrein naar Tegal en Cheribon, met doorgaande rijtuigen naar Batavia en getrokken door locomotief 212 vertrekt uit Semarang; 1936. Foto: verzameling Eelco Storm.

Historie van een stoomtrammaatschappij

Semarang – Cheribon

De hoofdverbinding van de in de jaren negentig van de negentiende eeuw opgerichte Semarang – Cheribon Stoomtrammaatschappij bereikte als enige tramweg uiteindelijk de status van spoorweg eerste klasse en is ook in het huidige Indonesië een belangrijke spoorlijn.

HENRY VAN AMSTEL

p 12 oktober 1893 werd door de Indische regering na overleg met minister Mr. W.K. Baron van Dedem een spoorwegplan vastgesteld. Op de bij het plan gevoegde kaart werden railverbindingen op Java getoond waarvan men van mening was dat deze urgent en doelmatig werden geacht en dus voor aanleg, hetzij door de staat, hetzij door particulieren, in aanmerking kwamen. Naast een groot aantal andere verbindingen maakte de lijn Cheribon – Semarang deel uit van de voorstellen. Zoals in Indië te doen gebruikelijk, was er lang gedebatteerd over de verschijningsvorm van de verbinding Cheribon – Semarang. De Indische Staatsspoorwegen (SS), gesteund door de directeur Burgerlijke Openbare Werken (BOW), waren voorstander van aanleg van een spoorweg. De maatschappij zag exploitatie van een vlakgelegen spoorlijn tussen enkele van Java’s grotere steden wel zitten. De minister nam dit voorstel echter niet over. Hij neigde ernaar de aanleg in particuliere handen te leggen en voorzag daarbij geen spoorweg maar een tramweg. Om realisatie hiervan mogelijk te maken, verscheen nog in dezelfde oktobermaand, na jaren van voorbereiding, een nieuwe tramwegwetgeving.

Het tot dan toe bestaande tramreglement uit 1885 bevatte te veel kostenverhogende randvoorwaarden. Zo was de toegestane tramlengte destijds beperkt tot veertig meter en bedroeg de toegestane maximumsnelheid een weinig indrukwekkende 20 km/h. Met de nieuwe wet werd aan toekomstige exploitanten de vrijheid geboden de technische uitwerking van nieuwe (tram)lijnen af te stemmen op de vervoersverwachting in het betreffende gebied. Dat vaker dan voorheen een lokale invulling op de wijze van aanleg en uitvoering werd toegestaan, laat onverlet dat in het nieuwe reglement eveneens een aantal verordeningen werd opgenomen om toelating van elkaars materieel (en vooral ook van de SS als verreweg belangrijkste maatschappij) mogelijk te maken. De voorschriften richtten zich onder meer op het vaststellen van minimum boogstralen, maximum toe te laten aslasten en het voorschrijven van voldoende draagkracht van bruggen. Om toegang van het materieel op SS-sporen mogelijk te maken, werden aanvullende technische eisen aan de wagons gesteld. De maximumsnelheid werd verhoogd tot 25 km/h en op een vrije baan zelfs tot 40 km/h. Hoewel er op zicht mocht worden gereden, moest er tussen twee opeenvolgende treinen miniOP DE RAILS 11-2017

559

Stoomlocomotief 52 8060 vertrekt tijdens Stadskanaal onder Stoom met een trein naar Veendam op 16 september 2017. Foto: Elvira Wijshake.

25 jaar Museumspoorlijn STAR Dit jaar is het 25 jaar geleden dat een groepje spoorwegenthousiasten de Stichting Stadskanaal Rail oprichtte, beter bekend als Museum spoorlijn STAR. Zo kon de spoorlijn van Veendam via Stadskanaal naar Musselkanaal voor afbraak behoed worden. Het idee om in zo’n uithoek van het land een nieuwe museumspoorlijn te beginnen werd met enige scepsis onthaald. De afgelopen jaren is echter gebleken dat de STAR meer dan genoeg bestaansrecht heeft. De spoorlijn is gerenoveerd, er is een grote rijdende collectie en het toerisme groeit nog altijd. Zelfs de terugkeer van de reguliere trein wordt bestudeerd.

TIM GOORMAN

e afkorting STAR verwees oorspronkelijk naar de Groningsch-Drentsche Spoorwegmaatschappij Stadskanaal – Ter Apel – Rijksgrens, die vanaf 1924 de gelijknamige spoorlijn exploiteerde. Bij de oprichting van Museumspoorlijn STAR was hiervan nog het baanvak Stadskanaal – Musselkanaal over. Het andere baanvak van de huidige STAR is Stadskanaal – Veendam, onderdeel van het netwerk van de voormalige Noordoosterlocaalspoorweg-Maatschappij (NOLS). De oorspronkelijke STAR heeft niet lang bestaan: al in 1935 werd het reizigersvervoer op de hele lijn definitief gestaakt. Het goederenvervoer bleef, met onderbrekingen,

566 O P

DE RAILS 11-2017

nog tot 1990 bestaan op het gedeelte naar Musselkanaal. Het resterende stuk van Zandberg tot Ter Apel werd al in de jaren zeventig opgebroken, nadat het goederenvervoer daar in 1972 was gestaakt. De NOLS-spoorlijn Stadskanaal – Veendam – Zuidbroek – Delfzijl uit 1910 verging het niet veel beter: hiervan was in 1990 alleen de goederenspoorlijn Stadskanaal – Zuidbroek nog over, waarvan het gedeelte Stadskanaal – Veendam ook opgeheven zou worden. Reden te meer om op 26 juni 1992 de stichting op te richten, met als doelstellingen het behoud van de spoorlijnverbinding Groningen (!) – Zuidbroek – Veendam – Stadskanaal – Musselkanaal en het ontwikkelen van voorzieningen voor

laatste pagina blader pdf_Op de Rails Basis 10-1-2014 20:56 Pagina 1

NVBS, PASSIE VOOR SPOOR ! Nieuwsgierig geworden naar de rest van de inhoud van dit nummer van Op de Rails? Denk er dan eens aan om lid te worden van de Nederlandse Vereniging van Belangstellenden in het Spoor- en tramwegwezen (NVBS). De NVBS-leden ontvangen maandelijks het blad in de bus, maar de NVBS biedt veel meer! In alle delen van het land worden bijeenkomsten belegd waarop presentaties gehouden worden over trein en tram in binnen- en buitenland. De Stichting NVBS Excursies organiseert reizen. Er is ook een afdeling Jongeren. In de NVBS Winkel kun je boeken en dvd’s over railverkeer kopen. En voor wie zich wil documenteren zijn er de NVBS-Bibliotheek en de Stichting NVBS Railverzamelingen. De winkel, de bibliotheek en de documentatiecentra zijn gevestigd in NVBS Centraal in het stationsgebouw van Amersfoort. Afdelingen Op diverse plaatsen zijn er afdelingen die maandelijks een bijeenkomst houden, waar leden door middel van presentaties informatie met elkaar uitwisselen. Deze avonden bieden een uitgelezen kans om andere spoorhobbyisten te ontmoeten. De agenda voor de komende periode is in Op de Rails of op de NVBSwebsite te vinden.

ook abonnementen op vele binnen- en buitenlandse tijdschriften op spoor- en tramweggebied. Bureau Railatlas en Bureau Materieeltekeningen bezitten topografische kaarten en schematische tekeningen van sporen en materieel. Winkel In de NVBS Winkel worden boeken, tijdschriften en dvd’s verkocht. Er is een uitgebreide tweedehandsafdeling. Bestellingen via internet of per post zijn mogelijk.

Excursies De aangeboden excursies variëren van een eendaagse binnenlandse trip tot een reis van vier weken in het buitenland. Voorbeelden: bezoeken aan werkplaatsen en remises, meerdaagse treinreizen door landen in en buiten Europa, maar ook dagbezoeken aan Nederlandse spoor- en trambedrijven. En elk jaar een Oliebollenrit!

Beeldmateriaal Het filmarchief, de diatheek en het fotoarchief bezitten een enorme collectie historische en actuele films, dia’s, prentbriefkaarten en foto’s. Leden kunnen zich abonneren op een fotorondzending. Tienmaal per jaar wordt een pakket foto’s, door leden gemaakt, rondgestuurd.

Documentatie De Stichting NVBS-Railverzamelingen beheert een grote verzameling krantenknipsels, dienstregelingen, vervoersbewijzen en andere documenten. In de bibliotheek staan meer dan elfduizend boeken en vele ingebonden jaargangen tijdschriften. De bibliotheek heeft

Afdeling Jongeren Ook jongeren voelen zich thuis bij de NVBS. De NVBS-afdeling Jongeren organiseert speciaal voor leeftijdgenoten bijzondere activiteiten: een wedstrijd treintrekken bijvoorbeeld, een rondje per trein in het nabije buitenland of een bezoek aan een bouwproject.

Op de Rails Het magazine Op de Rails verschijnt maandelijks. Elk nummer bevat berichten over spooractualiteiten en over de vereniging, over nieuw verschenen boeken en dvd’s (die in de winkel te koop zijn) en aankondigingen van excursies. Daarnaast zijn er langere artikelen over spoor- en tramwegen in binnen- en buitenland. Het maandblad dat door vrijwilligers wordt gemaakt, is full colour en vrij van advertenties.

www.facebook.com/OpdeRails

Lid worden? Nieuwsgierig geworden en meer willen weten, een proefnummer van Op de Rails ontvangen of lid worden? Een lidmaatschap kost 55 euro per jaar, ben je jonger dan 25? Dan betaal je slechts 28 euro voor een heel jaar! Meer weten? Bezoek ons op http://www.nvbs.com

Japanse trambedrijven hebben niet ten onrechte de naam ouderwets te zijn, met materieel uit de jaren vijftig en zestig. Toch is er op bescheiden schaal sprake van modernisering. Boven: in Sapporo, de noordelijkste stad met een tram, zijn in 2013 en 2014 drie van deze gelede lagevloertrams aangeschaft. Met hun lengte van ruim zestien meter zijn ze voor Japanse begrippen groot; 22 september 2017. Onder: Kagoshima, de zuidelijkste stad met een trambedrijf, ontving in 2017 twee van deze tweedelige lagevloertrams; 10 oktober 2017. Fotoâ&#x20AC;&#x2122;s: Maurits van den Toorn.

000