OP DE RAILS
2018-5
IN DIT NUMMER: Vijftig jaar huisstijl Trams in Frankrijk Het Kamperlijntje Treinkaping bij De Punt MAANDBLAD
Op_de_Rails_2018_05.indb 201
VAN
DE
NVBS,
86E
JAARGANG,
MEI
2018
BLZ.
201-248
01-05-18 15:45
Het in 1968 ingevoerde NS-logo zal waarschijnlijk het meest prominent aanwezig zijn geweest op de gerenoveerde locomotieven serie 1300 en het CTO-meetrijtuig. De 1309 wordt op Rotterdam Noord Goederen voorbij gereden door de 1316 met een lege zouttrein naar Hengelo; 6 augustus 1989. Foto: Bart van ’t Grunewold.
Vijftig jaar huisstijl In mei zijn het logo en de huisstijl van NS vijftig jaar in gebruik. Het logo is een van de bekendste in Nederland. Het was in 1968 onderdeel van een totale vernieuwing van de huisstijl. De standaardkleur geel voor het rollend materieel werd in dezelfde periode ingevoerd. Het personeel kreeg nieuwe uniformen. De nieuwe huisstijl was een onderdeel van een toekomstvisie, waarin NS zijn rol in het openbaar vervoer wilde vergroten. GERRIT NIEUWENHUIS
n het begin van de jaren zestig van de vorige eeuw werd duidelijk dat het exploiteren van spoorwegvervoer niet langer kostendekkend mogelijk was. In 1962 werd voor het eerst sinds de Tweede Wereldoorlog het jaar met een tekort afgesloten. Dankzij de strenge winter van 1963 met een omvangrijk vervoer van steenkool kon dat jaar nog een kleine winst geboekt worden, maar vanaf 1964 leed NS ieder jaar opnieuw verlies op de exploitatie. In het goederenvervoer waren de mijnsluitingen een belangrijke oorzaak van de tegenvallende resultaten. In het wagenladingvervoer begon een tijdperk van vermindering van los- en laadplaatsen en een geleidelijke sluiting van rangeeremplacementen. In het reizigersvervoer had NS vooral last van de opkomst van de auto, die dankzij de verhoging van de welvaart binnen het bereik van bijna iedere Nederlander kwam en het mogelijk maakte verder van het werk te wonen. Nieuwe woonwijken en zelfs nieuwe steden werden gebouwd op plaatsen waar de bereikbaarheid met de auto goed was, maar de trein (nog) niet kwam. In 1967 vroeg NS toestemming aan de minister van Verkeer en Waterstaat om de veertien voor reizigersvervoer meest
I
222
OP DE RAILS 5-2018
onrendabele spoorlijnen te mogen sluiten. De minister gaf echter geen toestemming en daarmee werd de facto de maatschappelijke functie van het openbaar vervoer erkend. Consequentie van dit besluit was dat de overheid de financiële gevolgen van deze maatschappelijke functie voor haar rekening nam. Tekorten werden vanaf 1968 door de minister afgedekt. Het openbaar vervoer werd een nutsvoorziening. Binnen NS werd intussen gestudeerd op de ontwikkeling van het reizigersvervoer, waarvoor de werkgroep Stimurail in het leven werd geroepen. De uitwerking van de toekomstvisie gebeurde in drie fasen. In fase 1 werd de huisstijl vernieuwd, in fase 2 werd onder de noemer Spoorslag ’70 de dienstregeling vernieuwd en in fase 3 werd onder de naam Spoor naar ’75 de lange termijnvisie uiteengezet.
Werkgroep Stimurail De werkgroep Stimurail werd eind 1967 ingesteld en boekte snel resultaat. Het rapport Spoor naar ’75 verscheen in 1969. De samenstelling van de werkgroep was opvallend met elf jongere medewerkers (dertigers). Het waren staffunctionarissen, die speciaal vrijgemaakt waren om NS
De tram in de oude stad aan het eindpunt Place Castellane op 9 september 2016. Foto’s bij dit artikel: Bas Schenk.
Trams in Frankrijk (vervolg*)
ARTHUR STAAL
Marseille
De stad Marseille ligt aan de Middellandse Zee, tussen de Côte Bleue en de Calanques en is rond 600 voor Christus gesticht door Grieken uit Phocaea onder de naam Massalia. Door de gunstige ligging aan zee en de nabijheid van de rivier de Rhône groeide de handel tussen de Grieken en de Kelten in onder meer amber, keramiek, tin, wijn en zout. Op het hoogtepunt beheerste men een gebied dat zich uitstrekte van de huidige Provence tot aan de kuststrook van Noordoost-Spanje. Later nam Julius Caesar de stad in, die door de Romeinen Massilia werd genoemd. Na de val van het West-Romeinse Rijk werd Massilia achtereenvolgens bezet door de Visigoten, Bourgondiërs en Franken. Nadat in de Middeleeuwen nog de hertogen van Bourgondië, het Heilige Roomse Rijk en de hertogen van Anjou het gebied beheersten, kwam de stad in 1480 definitief in Franse handen. Tegen de negentiende eeuw ging de stad Marseille heten en werd het met de omliggende Provence gaandeweg geliefd bij kunstenaars, intellectuelen en de eerste toeristen. De economie groeide gestaag, bovendien was Marseille de Frankrijks belangrijkste toegang geworden tot de NoordAfrikaanse koloniën. De agglomeratie Marseille is de tweede metropool van Frankrijk, gerekend naar het aantal inwoners. Het is zowel de hoofdstad van de regio Provence-Alpes-Côte d’Azur als van het departement Bouches-du-Rhône. Hier 226
bevindt zich de grootste handelshaven van Frankrijk met uitgebreide logistieke voorzieningen en goede verbindingen naar het achterland. Daarnaast heeft men de ambitie een centrum te worden van technische kennis en innovatie op het gebied van lucht- en ruimtevaart, gezondheidszorg, ICT, energie, water en milieu. Deze ambitie wordt overigens geremd door de slechte reputatie van de stad met 850.000 inwoners, waarvan een aanzienlijk deel een migratieachtergrond heeft. De economische ontwikkeling en daarmee de werkgelegenheid blijft achter bij andere regionale hoofdsteden. Dit ondanks de grote hoeveelheid stedenbouwkundige projecten, die onder meer zijn bedoeld als tegenwicht tegen de in verval rakende woonbuurten, de banlieues, en de daarmee gepaard gaande problemen.
Het eerste openbaar vervoer
Marseille en directe omgeving liggen op geaccidenteerd terrein. Dat verhindert aaneengesloten bebouwing, de aanleg van korte verbindingen en verklaart het gecompliceerde stratenpatroon en dito opbouw van het openbaar vervoernet. Buitenwijken ontstonden op vrij grote afstand van de oude stadskern. De eerste omnibuslijnen dateren van 1840 en voerden tot ver buiten de oude stad. In de volgende decennia breidde het aantal omnibusbedrijven aanzienlijk uit.
* Vervolg op OdR 2017-4.
OP DE RAILS 5-2018
Op_de_Rails_2018_05.indb 226
01-05-18 15:46
Het eerste NCS-station van Kampen, met een locomotief uit de NCSserie 1-12; circa 1900. Alle foto’s bij dit artikel, tenzij anders vermeld, gemaakt door of uit de collectie van Kasper Haar.
Het Kamperlijntje De slechts dertien kilometer lange spoorlijn Zwolle – Kampen, in de volksmond het Kamperlijntje genoemd, is momenteel de kortste voor reizigers geëxploiteerde spoorlijn in Nederland, maar wel één met een grote geschiedenis waarin een stad en een spoorwegmaatschappij regelmatig fel tegenover elkaar stonden, en die tot op heden nog steeds vanwege problemen met de exploitatie in de belangstelling staat. KASPER HAAR
I
n het begin van de negentiende eeuw ontstond in Kampen sterk de behoefte de verbindingen naar de stad te verbeteren, want ondanks de ligging aan de IJssel met scheepvaartverkeer in allerlei richtingen, had men het gevoel geïsoleerd en in een uithoek te liggen. Kampen had vooral belang bij goede verbindingen met het snel opkomende industriegebied van Twente en met Duitsland. De komst van spoorwegen in Nederland in 1839 bood veelbelovende perspectieven. De aanleg van een spoorlijn naar of via Kampen had als eerste doel het bevorderen van het goederenvervoer richting Duitsland; men hoopte dat Kampen een overslaghaven zou worden en hierdoor wat van de vergane glorie van het Hanzetijdperk zou kunnen terugwinnen. Het eerste plan voor de aanleg van een spoorlijn in Overijssel ontstond in 1845. De Overijsselsche Spoorweg Maatschappij (OSM), gevestigd in 232
Zwolle, kreeg een concessie voor de aanleg van een spoorlijn van Kampen via Zwolle, Raalte, Deventer, Zutphen naar Arnhem (Nederlandsche Rhijnspoorweg-Maatschappij, NRS) en van Raalte via Almelo naar Lingen in Duitsland. Het plan strandde echter al in 1848 doordat ontevreden aandeelhouders geen geld meer wilden storten en de OSM van de Staat geen geld mocht lenen. Nadien kwamen er diverse nieuwe plannen die echter steeds op niets uitliepen. In 1857 onderzochten de IJsselsteden de mogelijkheid zelf een spoorlijn tussen Kampen en Arnhem aan te leggen, maar de regering gaf de voorkeur aan het plan van SloetReuchlin voor de Noorderspoorweg waarin deze lijn al was opgenomen. Dit plan strandde, nadat de Tweede Kamer het wel had goedgekeurd, in 1860 in de Eerste Kamer, waarop de regering aftrad. Een nieuw kabinet Van Hall-Heemstra besloot, nu voor rekening van de Staat, zelf ruim achthon-
OP DE RAILS 5-2018
Op_de_Rails_2018_05.indb 232
01-05-18 15:47
In juni 1977 verduistert een setje 2200’en de omgeving als ze met een 1300 in opzending op weg zijn naar Leeuwarden, hier gefotografeerd bij Ouddeel. De trein met schuifwandwagens is niet bijster lang, maar twee diesels zijn nodig om snelheid te kunnen houden op de nu zo drukke diesellijn. Vanaf Leeuwarden zal de 1300 de trein uit Delfzijl verder vervoeren naar Amersfoort. Foto’s bij dit artikel, tenzij anders vermeld: Jan Weima.
I
Geïmproviseerde omleidingen
Treinkaping bij De Punt Het is deze zomer 41 jaar geleden dat Nederland opnieuw werd getroffen door een treinkaping. Een Hondekop-vier werd bij De Punt door Molukse gijzelnemers stilgezet. Dit artikel beperkt zich tot een beschrijving van de gevolgen voor de treindiensten in het noorden nu een belangrijk baanvak bijna drie weken was gestremd. WIM HOEKEMA
n de vroege ochtend van 23 mei 1977 rond negen uur werd trein 521 bij De Punt (gemeente Vries) gekaapt door Zuid-Molukkers. De trein die bestond uit Hondekoptreinstel 747, was met 94 reizigers onderweg tussen Assen en Groningen en werd stilgezet in de boog bij De Punt, vlak voor de overweg bij Glimmen. De machinist en hoofdconducteur werden gesommeerd de trein te verlaten en even later mochten ook veertig passagiers de trein uit. De overige reizigers werden gegijzeld. Al snel werd duidelijk dat na die bij Wijster in 1975 hiermee de tweede treinkaping in Nederland een feit was. Tegelijkertijd werd in Bovensmilde een school gegijzeld. Kort na het begin van de kaping werd in Utrecht een landelijk coördinatiecentrum van de NS ingericht. Op het rayonkantoor in Groningen werd het een plaatselijke actiecentrum ingericht en op 23 mei kwam daar een opvangcentrum voor familieleden van de gegijzelde reizigers bij.
Opgesloten materieel
De kaping leidde tot stillegging van al het treinverkeer tussen Groningen en Assen. Al het elektrische materieel dat in Groningen stond opgesloten werd via Leeuwarden afgevoerd, waarbij Hondekoppen door Plan U-combinaties over de diesellijn werden overgebracht. In Groningen bleven slechts een eenzaam Hondekop-tweetje en een 1100 achter. Toch werd er een elektrisch viertje in omgekeerde richting overgebracht. Treinstel 742 kwam vanuit Leeuwarden achter twee plan U’s naar Groningen vanwaar het op eigen kracht naar Onnen ging. Samen met de 1731 in Gilze-Rijen werd op deze Hondekoppen de eventuele ontzetting van de gekaapte 747 geoefend. In Groningen vonden voorlopig alleen nog maar dieselactiviteiten plaats. Het overbrengen van materieel uit Groningen zorgde voor een extra belasting in de avonduren OP DE RAILS 5-2018
Op_de_Rails_2018_05.indb 241
241
01-05-18 15:47
laatste pagina blader pdf_Op de Rails Basis 10-1-2014 20:56 Pagina 1
NVBS, PASSIE VOOR SPOOR ! Nieuwsgierig geworden naar de rest van de inhoud van dit nummer van Op de Rails? Denk er dan eens aan om lid te worden van de Nederlandse Vereniging van Belangstellenden in het Spoor- en tramwegwezen (NVBS). De NVBS-leden ontvangen maandelijks het blad in de bus, maar de NVBS biedt veel meer! In alle delen van het land worden bijeenkomsten belegd waarop presentaties gehouden worden over trein en tram in binnen- en buitenland. De Stichting NVBS Excursies organiseert reizen. Er is ook een afdeling Jongeren. In de NVBS Winkel kun je boeken en dvd’s over railverkeer kopen. En voor wie zich wil documenteren zijn er de NVBS-Bibliotheek en de Stichting NVBS Railverzamelingen. De winkel, de bibliotheek en de documentatiecentra zijn gevestigd in NVBS Centraal in het stationsgebouw van Amersfoort. Afdelingen Op diverse plaatsen zijn er afdelingen die maandelijks een bijeenkomst houden, waar leden door middel van presentaties informatie met elkaar uitwisselen. Deze avonden bieden een uitgelezen kans om andere spoorhobbyisten te ontmoeten. De agenda voor de komende periode is in Op de Rails of op de NVBSwebsite te vinden.
ook abonnementen op vele binnen- en buitenlandse tijdschriften op spoor- en tramweggebied. Bureau Railatlas en Bureau Materieeltekeningen bezitten topografische kaarten en schematische tekeningen van sporen en materieel. Winkel In de NVBS Winkel worden boeken, tijdschriften en dvd’s verkocht. Er is een uitgebreide tweedehandsafdeling. Bestellingen via internet of per post zijn mogelijk.
Excursies De aangeboden excursies variëren van een eendaagse binnenlandse trip tot een reis van vier weken in het buitenland. Voorbeelden: bezoeken aan werkplaatsen en remises, meerdaagse treinreizen door landen in en buiten Europa, maar ook dagbezoeken aan Nederlandse spoor- en trambedrijven. En elk jaar een Oliebollenrit!
Beeldmateriaal Het filmarchief, de diatheek en het fotoarchief bezitten een enorme collectie historische en actuele films, dia’s, prentbriefkaarten en foto’s. Leden kunnen zich abonneren op een fotorondzending. Tienmaal per jaar wordt een pakket foto’s, door leden gemaakt, rondgestuurd.
Documentatie De Stichting NVBS-Railverzamelingen beheert een grote verzameling krantenknipsels, dienstregelingen, vervoersbewijzen en andere documenten. In de bibliotheek staan meer dan elfduizend boeken en vele ingebonden jaargangen tijdschriften. De bibliotheek heeft
Afdeling Jongeren Ook jongeren voelen zich thuis bij de NVBS. De NVBS-afdeling Jongeren organiseert speciaal voor leeftijdgenoten bijzondere activiteiten: een wedstrijd treintrekken bijvoorbeeld, een rondje per trein in het nabije buitenland of een bezoek aan een bouwproject.
Op de Rails Het magazine Op de Rails verschijnt maandelijks. Elk nummer bevat berichten over spooractualiteiten en over de vereniging, over nieuw verschenen boeken en dvd’s (die in de winkel te koop zijn) en aankondigingen van excursies. Daarnaast zijn er langere artikelen over spoor- en tramwegen in binnen- en buitenland. Het maandblad dat door vrijwilligers wordt gemaakt, is full colour en vrij van advertenties.
www.facebook.com/OpdeRails
Lid worden? Nieuwsgierig geworden en meer willen weten, een proefnummer van Op de Rails ontvangen of lid worden? Een lidmaatschap kost 55 euro per jaar, ben je jonger dan 25? Dan betaal je slechts 28 euro voor een heel jaar! Meer weten? Bezoek ons op http://www.nvbs.com
Op 29 maart 2018 ging met een perspresentatie en een rit naar Scheveningen het nieuwe seizoen van de Haagse Tourist Tram van start. Na afloop van de feestelijkheden konden de deelnemende PCC’s 1101 en 1193 op het Kerkplein worden gefotografeerd. Het gebruik van PCC’s voor toeristische ritten is in San Francisco al langer traditie op de lijnen E en F. Een tweerichting-PCC van lijn E in de kleuren van de voormalige Illinois Terminal vertrekt van het beginpunt Fisherman’s Wharf; 6 september 2016. Foto’s: Maurits van den Toorn.
000
Op_de_Rails_2018_05.indb 248
01-05-18 15:47