Odr2018 06

 

OP DE RAILS 2018-6

IN DIT NUMMER: Vijftig jaar SHM Afscheid van een tramnet Spoorwegen in en om Amsterdam Kassel Het Sauerland Ersatzkonzept MAANDBLAD VAN DE NVBS, 86E JAARGANG, JUNI 2018 BLZ. 249 - 304

Locomotief 7742 en rechts de WD 33 tijdens het evenement 40-45.

Medemblik, 7 juni 2015.

Foto: Peter Meurs.

Vijftig jaar SHM In de loop van de halve eeuw Museumstoomtram zijn naar aanleiding van eerdere jubilea al vele historische overzichten, materieeltabellen en beschouwingen verschenen. Daarom is in dit artikel gekozen voor het perspectief van persoonlijke beleving en belevenissen.

S

REIN KORTHOF

chrijver dezes, die in 1952 is geboren, heeft die halve eeuw Museumstoomtram van nabij meegemaakt en eigenlijk begon zijn carrière als vrijwilliger al in 1967, toen in de herfst van dat jaar de RTM-stoomlocomotieven 50, 54 en 56 uit Rotterdam naar Zaandam werden overgebracht. Niet ver van de ouderlijke woning vestigde zich in een gammele loods een bescheiden werkgroep, die op zaterdagen aan deze locomotieven ging werken. Een bericht in een lokale krant was de aanleiding om daaraan mee te doen. Veel van de Zaandamse medewerkers zijn na vijftig jaar nog altijd actief bij de Museumstoomtram betrokken en vrienden voor het leven geworden.

1968 en 1969

De eerste stoomritten op de lijn Hoorn – Medemblik beleefde ik op 23 mei 1968 als deelnemer aan een excursie van de NVBS: met drie voormalige blokkendoosrijtui270

gen achter een motorpostrijtuig van Amsterdam CS naar Alkmaar en achter locomotief 2292 door naar Hoorn. Daar stond stoomlocomotief 18 gereed om één rijtuig aan de haak te nemen en locomotief 30 twee rijtuigen. Ik vond die stoomlocomotieven raar, een vierkante tramlocomotief had ik nog nooit rijdend gezien en onder locomotief 30 leek wel een drijfas aan de achterkant te ontbreken, zo ver stak het frame uit. Bovendien was er als schoorsteen een lelijke kachelpijp aanwezig. De drie RTM-locomotieven, waaraan we in Zaandam werkten, vond ik veel mooier, vooral de 50. De rit naar Medemblik en terug, die ik achter locomotief 18 meemaakte, had voor mij als attractie vooral het in enorme aantallen toegestroomde publiek. Op de terugweg werden de beide treinen in Zwaag gecombineerd, waarna de twee locomotieven ervoor gespannen werden. Dit maakte een tractiewisseling met de 2292, die de trein via Zaandam naar Amsterdam terugbracht, gemakkelijker. Bij deze eerste ritten verleenden werkgroepleden uit Zaandam al hand- en

OP DE RAILS 6-2018

Op_de_Rails_2018_06.indb 270

30-05-18 11:54

De Middenweg met het voormalige rechthuis van de eveneens voormalige gemeente Watergraafsmeer.

Lijn 9, een vaste verschijning hier sinds 1940, maakt binnenkort plaats voor lijn 19; 22 januari 2018.

Foto’s bij dit artikel: Rob de Haan.

Afscheid van een tramnet Als de voortekenen niet bedriegen gaat op 22 juli met de opening van de Noord-Zuidlijn het Amsterdamse lijnennet drastisch op de schop. In één klap verandert er meer dan ooit tevoren. Het is een operatie die te vergelijken is met de gevolgen van het plan-Lehner in Den Haag en de komst van de metro in Rotterdam.

A

MAURITS VAN DEN TOORN

ls we de gevolgen van de Noord-Zuidlijn daarmee vergelijken, komt de tram er nu in Amsterdam trouwens helemaal niet zo slecht af. In Rotterdam verdwenen in 1968 alle tramlijnen tussen noord en zuid, terwijl nu slechts één traject verdwijnt. Argument voor de opheffing van lijn 16 zijn de vele buslijnen die zich door de eigenlijk te krappe De Lairessestraat proberen te persen. Geen heel sterk argument overigens, want die buslijnen zijn er al vele jaren. Er verandert wel veel, wat betreft lijnenloop en (soms) lijnnummering; zie hiervoor het artikel in OdR 2017-10. De veranderingen in de lijnenloop stuiten op ergernis van de gebruikers, terwijl de liefhebbers treuren over het verdwijnen van oude getrouwen als lijn 9 en lijn 10, of de sterk gewijzigde loop van een aantal andere lijnen. Waar is het gevoel voor traditie gebleven?

Toch is het Amsterdamse tramnet minder in beton gegoten dan vaak wordt aangenomen. Zo reed lijn 3, de tangentiële 278

lijn bij uitstek, in het grijze verleden naar de Dam en het Centraal station. Van recenter tijdstip zijn de regelmatige veranderingen in Oost, waar de lijnen 3, 6, 7, 10 en 14 met enige regelmaat van lijnenloop en/of eindpunt wisselden.

Uiteindelijk gaat het er natuurlijk om dat het nieuwe lijnennet de gebruikers goed bedient. Daar zijn kanttekeningen bij te plaatsen (zoals de al genoemde opheffing van lijn 16), maar pas na verloop van tijd is te zien of het net ‘aanslaat’.

Om terug te keren naar Den Haag: na de veranderingen van 1965-’66 was het gemopper niet van de lucht, maar na een poosje bleek dat het aantal reizigers, voor het eerst sinds vele jaren, weer was toegenomen. Zó slecht was het nieuwe lijnennet kennelijk niet.

Laten we hopen dat de Vervoerregio Amsterdam en het GVB bereid zijn om met aanpassingen te komen als blijkt dat sommige keuzes niet goed uitpakken. In Rotterdam is tenslotte de tram over de rivier ook weer teruggekomen. 

OP DE RAILS 6-2018

Op_de_Rails_2018_06.indb 278

30-05-18 11:54

Spoorwegen in en om Amsterdam

Seinfront aan de zuidzijde van de Hemtunnel, met onder de seinen de lichtbakken van het X/G-regime, 2 november 2006. De borden met tunnelsymbool zijn inmiddels vervallen J.M. TEN BROEK Foto: Kees Cremer.

D

e vorige aflevering van deze vertellende artikelenreeks eindigde met de aansluiting en ingebruikname van de Hemtunnel en de omgelegde spoorlijn via de nieuwe stations Zaandam en Amsterdam Sloterdijk Noord. De Hemtunnel was de tweede spoortunnel onder een waterweg in Nederland na de Velser(spoor)tunnel in de lijn Haarlem – Uitgeest, die al in 1957 geopend was en die gebouwd was volgens plannen uit 1940. Het verschil tussen beide spoortunnels onder het Noordzeekanaal is dan ook groot. Waar de Velsertunnel niet veel meer is dan een koker waar de twee sporen tussen Beverwijk en Driehuis op de destijds gebruikelijke spoorafstand van 3,80 meter doorheen lopen, heeft de Hemtunnel drie aparte kokers voor evenzoveel sporen en is deze voorzien van verhoogde looppaden, ventilatoren en gas- en rookdetectoren. Op enkele ventilatoren na zijn dergelijke voorzieningen in de Velsertunnel pas zoveel mogelijk ingebouwd toen de eigenaar en beheerder Rijkswaterstaat de nogal verwaarloosde tunnel overdroeg aan ProRail. In de zomer van 2009 was de Velsertunnel een maand buiten dienst om hem van het kale beton af opnieuw in te richten. Deze tunnel is nu onder andere voorzien van een betonnen ontsporingsgeleiding tussen de sporen in. Niettemin mogen er geen reizigerstrein en een goederentrein tegelijk door de tunnel rijden.

Goederentreinen door de Hemtunnel

De Velsertunnel en de goederentreinen zijn de reden dat de Hemtunnel driesporig is geworden. Na de bouw van de Velsertunnel met zijn steile hellingen (tot 17 ‰) ver-

(vervolg*)

bood de NS zichzelf om met zware goederentreinen door de tunnel te rijden en werden deze treinen standaard via Uitgeest, de Zaanlijn en de Hembrug naar Amsterdam geleid, en vice versa. Bij de vervanging van de Hembrug door een tunnel met steile hellingen zou volgens hetzelfde principe als was toegepast op de Velsertunnel heel Noord-Holland ten noorden van het Noordzeekanaal niet meer bereikbaar zijn voor zwaardere treinen. Dit terwijl de hellingen van de Hemtunnel, met name aan de zijde Zaandam, nog steiler zouden moeten worden dan die van de Velsertunnel (25 ‰), terwijl ook in het inmiddels sterk uitgedunde goederenvervoer veel zware treinen van en naar Hoogovens het Noordzeekanaal moesten kruisen.

Voor de oplossing van dit probleem is een beroep gedaan op eenvoudige natuurkundige wetten, in combinatie met de geringe rolweerstand door staal-op-staal waaraan het railvervoer zijn kracht ontleent. Een trein die een helling afrolt (en daardoor steeds sneller rijdt) om vervolgens een zelfde helling op te rollen, zal bovenaan die helling weer bijna dezelfde snelheid hebben als waarmee hij aan de afgaande helling begon. Om dit te bewerkstelligen en te voorkomen dat de treinen op het diepste deel van de tunnel de maximumsnelheid (van de baan of van de wagens) overschrijden, moeten ze langzaam de tunnel inrijden.

Snel de tunnel ingaan en op de helling afremmen leidt voor de zwaardere en vooral langere treinen bijna zeker tot het stranden op de opgaande helling, omdat de remmen van vooral goederenwagens nogal langzaam lossen. Om * Vervolg op OdR 2016-5.

OP DE RAILS 6-2018

Op_de_Rails_2018_06.indb 281

281

30-05-18 11:55

De kort tevoren in dienst gestelde gelede wagen 652 is een vertegenwoordiger van de modernste serie materieel uit 2011.

Frankfurter Strasse, 4 mei 2012.

Foto’s bij dit artikel tenzij anders vermeld: Maurits van den Toorn.

Het trambedrijf van Kassel Het vervoerbedrijf van Kassel kan dit jaar verschillende jubilea vieren: de elektrische tram bestaat honderdtwintig jaar, de RegioTram tien jaar. Het trambedrijf is lange tijd enigszins afwijkend van andere Duitse bedrijven geweest door het materieel dat afkomstig was van de plaatselijke firma’s Credé en Wegmann. Tegenwoordig wordt het Karlsruher Modell enthousiast omarmd.

D

MAURITS VAN DEN TOORN

e stad Kassel, met momenteel zo’n tweehonderdduizend inwoners, ligt in het dal van de rivier de Fulda in het noordoosten van Hessen en vormt bijna het geografische middelpunt van Duitsland.

De stad, die begin tiende eeuw voor het eerst in documenten wordt genoemd, ontwikkelde zich tot een centrum van bestuur en cultuur en had een fraaie middeleeuwse binnenstad met talloze houten vakwerkhuizen. Begin negentiende eeuw gaven de gebroeders Grimm er de door hun verzamelde sprookjes uit, later die eeuw kwam de industrie tot bloei. Er ontstonden veel machine- en wapenfabrikanten, waaronder Henschel, Credé en Wegmann (tegenwoordig Krauss Maffei Wegmann). Ook de vliegtuigfabrikanten

Junkers en Fieseler (bouwer van de V1, de vliegende bom) zaten in Kassel.

De oude, deels nog houten binnenstad werd in oktober 1943 door een zware luchtaanval verwoest. Nadien volgde wederopbouw in moderne stijl, wat een inmiddels wat gedateerd jaren vijftig uiterlijk heeft opgeleverd. Bijzonder was in die jaren de aanleg van de eerste voetgangerszone in Duitsland. De stad claimt ook de uitvinding van de parkeerschijf, met als prettig gevolg dat parkeren – uiteraard mét schijf – lange tijd gratis was; tegenwoordig is dat trouwens niet meer zo.

In de periode van de Koude Oorlog kwam Kassel wat geïsoleerd te liggen. Door de nabijheid van de hermetisch afgeOP DE RAILS 6-2018

Op_de_Rails_2018_06.indb 289

289

30-05-18 11:55

 

DB Regio-Talent 644 034 komt aan bij de Bedarfshaltestelle Siedlinghausen. Het station, buiten het dorp op een heuvel, is helaas in verval. De trein is net in Winterberg begonnen aan de rit naar Dortmund; 7 april 2018.

Foto’s bij dit artikel: Daniël van der Winden.

Het Sauerlandnetz Ersatzkonzept In december 2016 ging het nieuwe vervoercontract van het Sauerlandnetz in, gewonnen door DB Regio en met een looptijd tot december 2028. Een zeer fraai lijnennet dat begint in het Ruhrgebiet en zoals de naam al doet vermoeden ver het mooie Sauerland invoert.

DANIËL VAN DER WINDEN

r was echter een probleem, want het bestelde materieel was niet tijdig beschikbaar. Terugvallen op het tot dan toe dienstdoende materieel kon maar zeer beperkt. Er werd een Ersatzkonzept opgesteld. Voor liefhebbers van dieselmaterieel begon een interessante en afwisselende periode die minimaal twee jaar zal duren. Een aanrader dus om deze zomer nog te genieten van de diverse series dieselmotorwagens en twee- en driedelige dieseltreinstellen.

Het vervoer op het Sauerlandnetz wordt uitgevoerd in opdracht van het Zweckverband Nahverkehr WestfalenLippe (NWL) en bestaat uit in de tabel op de volgende pagina genoemde lijnen.

E

Voor het nieuwe net heeft DB Regio 36 treinstellen type Link besteld bij de Poolse fabriek Pesa; zestien driedelige exemplaren Baureihe 633 en twintig tweedelige Baureihe 632. Door problemen met de toelating was het al lang van te voren duidelijk dat de stellen voorlopig niet beschikbaar zouden zijn. Over de oorzaken van de vertraging is tot nu toe niet veel bekend gemaakt. Feit is wel dat particuliere 296

OP DE RAILS 6-2018

vervoerder Niederbarnimer Eisenbahn de bestelde tweetjes wel in dienst heeft gesteld, maar de order voor twee drietjes uiteindelijk heeft omgezet in vier extra na te leveren tweetjes, wat vooral op problemen met de drietjes lijkt te duiden. De door de Regentalbahn bestelde twaalf tweedelige Links zijn helemaal niet in dienst gekomen; de treinstellen voor de verbinding Regensburg – Schirnding waren niet op tijd toegelaten. De Regentalbahn heeft daarop de bestelling gestorneerd en bij Alstom Lint 41-treinstellen aangeschaft.

Van het tot december 2016 ingezette materieel bleef maar een deel beschikbaar. Van de treinstellen Baureihe 6481 waren de 648 108-121 al toegezegd voor een vervoercontract in de regio Brandenburg. De inzet van de oudere tweedelige 6284 werd door de opdrachtgever ongewenst verklaard. Men vindt de instap bij deze stellen te hoog en invalidentoiletten ontbreken. Daarnaast zijn deze eenmotorige stellen te zwak om de versnelde dienstregelingen te halen.

Voor wat betreft de instap gold hetzelfde voor de Baureihe 612, maar deze treinstellen zijn snel genoeg om de rijtijden te halen en konden daarom niet gemist worden.

laatste pagina blader pdf_Op de Rails Basis 10-1-2014 20:56 Pagina 1

NVBS, PASSIE VOOR SPOOR !

Nieuwsgierig geworden naar de rest van de inhoud van dit nummer van Op de Rails?

Denk er dan eens aan om lid te worden van de Nederlandse Vereniging van Belangstellenden in het Spoor- en tramwegwezen (NVBS).

De NVBS-leden ontvangen maandelijks het blad in de bus, maar de NVBS biedt veel meer!

In alle delen van het land worden bijeenkomsten belegd waarop presentaties gehouden worden over trein en tram in binnen- en buitenland. De Stichting NVBS Excursies organiseert reizen. Er is ook een afdeling Jongeren.

In de NVBS Winkel kun je boeken en dvd’s over railverkeer kopen. En voor wie zich wil documenteren zijn er de NVBS-Bibliotheek en de Stichting NVBS Railverzamelingen. De winkel, de bibliotheek en de documentatiecentra zijn gevestigd in NVBS Centraal in het stationsgebouw van Amersfoort.

Afdelingen Op diverse plaatsen zijn er afdelingen die maandelijks een bijeenkomst houden, waar leden door middel van presentaties informatie met elkaar uitwisselen. Deze avonden bieden een uitgelezen kans om andere spoorhobbyisten te ontmoeten. De agenda voor de komende periode is in Op de Rails of op de NVBSwebsite te vinden.

ook abonnementen op vele binnen- en buitenlandse tijdschriften op spoor- en tramweggebied. Bureau Railatlas en Bureau Materieeltekeningen bezitten topografische kaarten en schematische tekeningen van sporen en materieel.

Winkel In de NVBS Winkel worden boeken, tijdschriften en dvd’s verkocht. Er is een uitgebreide tweedehandsafdeling. Bestellingen via internet of per post zijn mogelijk.

Excursies De aangeboden excursies variëren van een eendaagse binnenlandse trip tot een reis van vier weken in het buitenland. Voorbeelden: bezoeken aan werkplaatsen en remises, meerdaagse treinreizen door landen in en buiten Europa, maar ook dagbezoeken aan Nederlandse spoor- en trambedrijven. En elk jaar een Oliebollenrit!

Beeldmateriaal Het filmarchief, de diatheek en het fotoarchief bezitten een enorme collectie historische en actuele films, dia’s, prentbriefkaarten en foto’s. Leden kunnen zich abonneren op een fotorondzending. Tienmaal per jaar wordt een pakket foto’s, door leden gemaakt, rondgestuurd.

Documentatie De Stichting NVBS-Railverzamelingen beheert een grote verzameling krantenknipsels, dienstregelingen, vervoersbewijzen en andere documenten. In de bibliotheek staan meer dan elfduizend boeken en vele ingebonden jaargangen tijdschriften. De bibliotheek heeft

Afdeling Jongeren Ook jongeren voelen zich thuis bij de NVBS. De NVBS-afdeling Jongeren organiseert speciaal voor leeftijdgenoten bijzondere activiteiten: een wedstrijd treintrekken bijvoorbeeld, een rondje per trein in het nabije buitenland of een bezoek aan een bouwproject.

Op de Rails Het magazine Op de Rails verschijnt maandelijks. Elk nummer bevat berichten over spooractualiteiten en over de vereniging, over nieuw verschenen boeken en dvd’s (die in de winkel te koop zijn) en aankondigingen van excursies.

Daarnaast zijn er langere artikelen over spoor- en tramwegen in binnen- en buitenland. Het maandblad dat door vrijwilligers wordt gemaakt, is full colour en vrij van advertenties.

www.facebook.com/OpdeRails

Lid worden?

Nieuwsgierig geworden en meer willen weten, een proefnummer van Op de Rails ontvangen of lid worden? Een lidmaatschap kost 55 euro per jaar, ben je jonger dan 25? Dan betaal je slechts 28 euro voor een heel jaar!

Meer weten? Bezoek ons op http://www.nvbs.com

  

Tijdens het evenement Sporen naar het verleden van de Stoomtrein Goes – Borsele waren dit jaar maar liefst drie locomotieven te gast: de 65 018 van de Stoom Stichting Nederland (SSN), de WD 196 van het Stoomcentrum Maldegem en de Navizence van de Museum Buurtspoorweg. Boven: De WD 196 rijdt met de rijtuigstam van de SSN naar Hoedekenskerke, vlak voor aankomst op het eindpunt; 11 mei 2018. Onder: Een dag later vertrok de 65 018 uit Hoedekenskerke naar Goes.

Foto’s: Len van der Maar en Dick Davelaar.