OP DE RAILS 2019-3
IN DIT NUMMER: Particuliere railmusea Een portret van Dillingen Biografie van een Kikker De bovenleiding verdwijnt verder MAANDBLAD
VAN
DE
NVBS,
87E
JAARGANG,
MAART
2019
BLZ.
101-152
Ruim vijftig jaar na hun eerste museale ritten waren de locomotieven 18 en 30, inmiddels eigendom van de Museumstoomtram Hoorn – Medemblik, weer samen onderweg tijdens het Bello Festival op 8 juli 2018. Foto: Tim Goorman.
Meer dan vijftig jaar particuliere railmusea Tijdens de eerste honderd jaar van het spoorvervoer in Nederland was er niet veel aandacht voor het museaal bewaren van objecten en materieel. In het begin van de vorige eeuw kwam dit langzamerhand op gang, waarna in de tweede helft van de vorige eeuw ook particuliere railmusea ontstonden. Verschillende van deze railmusea vierden de afgelopen tijd hun vijftigjarig bestaan. Hoe werd er in de begintijd tegen het behoud van materieel aangekeken, hoe zijn de diverse organisaties ontstaan, hoe verliep hun ontwikkeling en hebben de oprichters hun doel bereikt?
H
WIM SAHER 1
et eerste spoorse museum in Nederland was het Spoorwegmuseum, dat dateert van 1 december 1928. Het ontstaan van dit museum ging echter niet van een leien dakje, hoewel (of juist doordat) het gerelateerd was aan de spoorwegen. Meerdere keren hadden die de ruimtes die het museum innam nodig en moest het museum zijn boeltje pakken. In 1953 betrok het de huidige locatie aan het Maliebaanstation in Utrecht. Het museum toonde soms belangstelling voor trams, maar veel was dat niet en zeker niet structureel. Dat is ook wel begrijpelijk, het was nu eenmaal een spoorwegmuseum. In latere jaren verhuisde het bewaarde trammaterieel dan ook naar andere organisaties, zoals de RTM Ouddorp,
de Stoomtrein Katwijk Leiden en de Museumstoomtram Hoorn – Medemblik. In 1956 bestonden de Geldersche Tramwegen (GTW) 75 jaar, ter gelegenheid waarvan het bedrijf tussen 1 juli en 31 augustus 1956 jubileumritten uitvoerde op zijn laatst overgebleven lijn Doetinchem – Doesburg met locomotief 13 ‘Silvolde’, rijtuig AB 48 en goederenwagen GZ 41. Dat werd een groot succes en er was veel belangstelling voor. In 1957 werden de historische ritten herhaald tussen 15 juli en 31 augustus; in dat jaar viel ook het doek over de lijn. De heer H. Nieweg, employé van de GTW, was tevens lid van de NVBS. Hij zou de historische ritten wel willen behouden, maar dat bleek onhaalbaar. Belangrijkste reden: de finanOP DE RAILS 3-2019
123
Met DB 189 047-4 en een zustermachine op kop rijdt de lege ertstrein Dillingen – Maasvlakte op de Betuweroute ter hoogte van Valburg, Foto’s bij dit artikel tenzij anders vermeld: Rudi Liebrand.
Een portret van Dillingen Elke goederentreinliefhebber kent waarschijnlijk wel de ertstreinen die vijf à zes keer per werkdag over de Betuweroute richting Duitsland rollen en terug. Twee locomotieven Baureihe 189 van DB Cargo met achtendertig ertswagens. Per trein ruim vijfduizend ton ijzererts op weg naar Dillingen. Maar wat is er in Dillingen?
D
RUDI LIEBRAND
illingen (twintigduizend inwoners) en de buurgemeente Saarlouis (34.200 inwoners) liggen aan de Saar, een zijrivier van de Moezel die op haar beurt in de Rijn uitmondt. Tussen beide steden ligt een enorm industrieterrein dat grotendeels in beslag genomen wordt door de hoogoven Dillinger Hütte en een Fordfabriek. Ruim driehonderd jaar geleden werd in de bodem ijzererts gevonden, maar die bron was al in het midden van de negentiende eeuw uitgeput. IJzererts werd later onder meer uit het naburige Lotharingen en later uit Luxemburg aangevoerd. Overvloedige kolenvoorraden trokken ijzer- en staalindustrie aan, wat een periode van economische bloei voor het Saarland inluidde. De combinatie van een hoogoven en een autofabriek is logisch, want zo hoeft worden vervoerd. het staal slechts over korte afstand te worden vervoerd.
Dillinger Hütte
De Dillinger Hütte vormt samen met een cokesfabriek het bedrijf ROGESA, de Roheisengesellschaft Saar mbH, een joint venture van de AG der Dillinger Hüttenwerke en
Saarstahl AG. Saarstahl AG is in 1982 ontstaan uit een fusie van de hoogovenbedrijven van Saarbrücken, Neunkirchen en Völklingen. De hoogovens in deze plaatsen zijn inmiddels gedoofd, maar er zijn nog diverse metaalverwerkingsbedrijven die gebruik maken van door de Dillinger Hütte geproduceerd staal. De in 1986 gesloten ijzersmelterij (zes hoogovens) van Völklingen is als Unesco-werelderfgoed geconserveerd en vormt als zodanig tegenwoordig een imposant industrieel openluchtmuseum. De Dillinger Hütte produceerde in 2016 met haar twee grote hoogovens ongeveer 4,6 miljoen ton vloeibaar metaal. Iets meer dan de helft hiervan werd door Saarstahl AG verwerkt en de rest bij de Hütte zelf. Het bedrijf profileert zich vooral met de productie van enorme staalplaten. Men gaat er prat op staal geleverd te hebben voor onder meer de bouw van de Times Tower in New York en de Erasmusbrug in Rotterdam. Saarstahl produceert niet alleen allerlei vormen van draad, knuppels, blokken en plakken staal, maar ook fijnstaal. Het merendeel is bestemd voor de auto-industrie, waaronder de in Saarlouis gevestigde Fordfabriek. OP DE RAILS 3-2019
129
Locomotief 8107 bij de MBS ter hoogte van de Geukelerdijk en de N18; 19 mei 2018. Foto: Geert de Weger.
NS-stoomlocomotief 8107
Biografie van een Kikker De Stichting Museum Buurtspoorweg beschikt over de enige bewaard gebleven vooroorlogse NS-stoomlocomotief voor de rangeerdienst. Bovendien verkeert deze machine in dienstvaardige toestand. Na een jarenlange inzet als SS 657 is zij nu weer als NS 8107 te aanschouwen tussen Haaksbergen en Boekelo, reden genoeg om de levensloop van deze tweeasser onder de loep te nemen.
T
PAUL HENKEN
ussen 24 januari en 30 september 1901 leverde Machinefabriek Breda tien sierlijk vormgegeven tenderlocomotieven in opdracht van de Maatschappij tot Exploitatie van Staatsspoorwegen (SS). Ze waren bedoeld als krachtigere opvolgers van de serie 601-612, waarvan het eerste exemplaar in 1880 in dienst was gesteld. De nieuwelingen, genummerd SS 651-660, begonnen hun activiteiten binnen tractiegroep 2, het gebied tussen Amsterdam, Leiden, Den Haag, ’s-Hertogenbosch, Emmerich en Arnhem. Uit een opgave uit 1910 blijkt dat de 651 en 653 intussen verplaatst waren naar de gecombineerde tractiegroep 3/4, het gebied ten zuiden van de grote rivieren. De tien locomotieven kregen tussen 1903 en 1907 gezelschap van twintig seriegenoten, gebouwd in de Centrale Werkplaatsen Tilburg (661-667, 671-680) en Zwolle (668670). Die onderscheidden zich slechts in details van hun oudere zusters. 134
OP DE RAILS 3-2019
Omdat een overzicht van standplaatsen van Staatsspoorlocomotieven tot eind 1921 ontbreekt, is het gissen naar de precieze locatie waar loc 657 haar werk begon. Wel weten we dat het eerste bezoek aan de werkplaats in Tilburg plaatsvond tussen 15 september en 25 oktober 1902. De loc had toen sinds de indienststelling op 17 augustus 1901 in totaal 62.310 kilometer afgelegd.
Van SS naar NS
EĂŠn van de gevolgen van de verregaande samenwerking tussen de grote spoorwegmaatschappijen vanaf 1917 was dat een nieuw nummerschema vastgesteld moest worden voor alle stoomlocomotieven. De belangengemeenschap Nederlandsche Spoorwegen liet begin 1921 grote aantallen ovale bronzen platen gieten, die per 1 december van dat jaar op de zijkanten van de locomotieven moesten zijn gemonteerd. De SS 657 bezocht de werkplaats niet eerder dan 9 februari
Luxtram 101 in Luxemburg, een tram van het type Urbos 3 van fabrikant CAF, maakt gebruik van ACR op trajecten waar de bovenleiding ontbreekt; 14 augustus 2018. Foto’s bij dit artikel tenzij anders vermeld: Ciril van Hattum.
De bovenleiding verdwijnt verder Sinds de rijtuigen van het nieuwe trambedrijf van Bordeaux in 2003 als eerste deels zonder bovenleiding gingen rijden, is er veel gebeurd op dit gebied. Als vervolg op het artikel in OdR 2016-1 kijken we hoe de ontwikkelingen sindsdien zijn verlopen en hoe de actuele situatie is.
E
CIRIL VAN HATTUM
en belangrijke opmerking vooraf: geen enkele stad, waar ook ter wereld, heeft de bestaande bovenleiding van de tram vervangen door een andere wijze van stroomvoorziening. Kennelijk wegen de kosten van het ontmantelen van de bovenleiding en het aanpassen van de trams aan de nieuwe situatie niet op tegen de voordelen. Alleen wanneer er sprake is van nieuwe lijnen bij bestaande ondernemingen of bij geheel nieuwe netten zien we dat men soms kiest voor iets anders dan de traditionele bovenleiding voor de stroomvoorziening. De steeds efficienter wordende batterijen door toepassing van nanotechnologie en de steeds grotere capaciteit van condensatoren – vooral sinds de komst van de dubbellaags elektrochemische exemplaren – maken het mogelijk om naar een alternatief voor bovenleiding te zoeken.
Het begon in Frankrijk
Toch waren het in eerste instantie niet de batterijen en condensatoren die ervoor zorgden dat de bovenleiding
verdween. Het in Frankrijk ontwikkelde Alimentation Par Sol (APS), door Alstom gekocht, was het eerste alternatief. Hierbij zorgt een ondergrondse stroomrail tussen de rails voor de benodigde energie en dat alleen als er een tram, van onderen voorzien van een paar stroomafnemers, overheen rijdt. Na Bordeaux hebben verschillende Franse steden die de tram herintroduceerden APS toegepast (en Citadis-trams van Alstom besteld): Angers, Reims, Orléans en Tours. Ook buiten Frankrijk is APS toegepast bij de tram in Dubai (2014), in Rio de Janeiro bij de 28 kilometer lange Porto Maravilha-lijn (2016) die nog wordt verlengd en twee kilometer van de Cuatro Ríos-tramlijn in het historische centrum van Cuenca in Ecuador, opening later dit jaar. Sydney heeft de nieuwste Citadis X 05-trams besteld die gaan rijden op een lijn met APS op een gedeelte van twee kilometer in het centrum. En dan komt Lusail nog, een nieuwe stad ten noorden van Doha, de hoofdstad van golfstaat Qatar. Drie lijnen zijn hier in aanbouw – totale lengte negentien kilometer – inclusief APS. Logisch dat hiervoor 35 Citadissen OP DE RAILS 3-2019
139
laatste pagina blader pdf_Op de Rails Basis 10-1-2014 20:56 Pagina 1
NVBS, PASSIE VOOR SPOOR ! Nieuwsgierig geworden naar de rest van de inhoud van dit nummer van Op de Rails? Denk er dan eens aan om lid te worden van de Nederlandse Vereniging van Belangstellenden in het Spoor- en tramwegwezen (NVBS). De NVBS-leden ontvangen maandelijks het blad in de bus, maar de NVBS biedt veel meer! In alle delen van het land worden bijeenkomsten belegd waarop presentaties gehouden worden over trein en tram in binnen- en buitenland. De Stichting NVBS Excursies organiseert reizen. Er is ook een afdeling Jongeren. In de NVBS Winkel kun je boeken en dvd’s over railverkeer kopen. En voor wie zich wil documenteren zijn er de NVBS-Bibliotheek en de Stichting NVBS Railverzamelingen. De winkel, de bibliotheek en de documentatiecentra zijn gevestigd in NVBS Centraal in het stationsgebouw van Amersfoort. Afdelingen Op diverse plaatsen zijn er afdelingen die maandelijks een bijeenkomst houden, waar leden door middel van presentaties informatie met elkaar uitwisselen. Deze avonden bieden een uitgelezen kans om andere spoorhobbyisten te ontmoeten. De agenda voor de komende periode is in Op de Rails of op de NVBSwebsite te vinden.
ook abonnementen op vele binnen- en buitenlandse tijdschriften op spoor- en tramweggebied. Bureau Railatlas en Bureau Materieeltekeningen bezitten topografische kaarten en schematische tekeningen van sporen en materieel. Winkel In de NVBS Winkel worden boeken, tijdschriften en dvd’s verkocht. Er is een uitgebreide tweedehandsafdeling. Bestellingen via internet of per post zijn mogelijk.
Excursies De aangeboden excursies variëren van een eendaagse binnenlandse trip tot een reis van vier weken in het buitenland. Voorbeelden: bezoeken aan werkplaatsen en remises, meerdaagse treinreizen door landen in en buiten Europa, maar ook dagbezoeken aan Nederlandse spoor- en trambedrijven. En elk jaar een Oliebollenrit!
Beeldmateriaal Het filmarchief, de diatheek en het fotoarchief bezitten een enorme collectie historische en actuele films, dia’s, prentbriefkaarten en foto’s. Leden kunnen zich abonneren op een fotorondzending. Tienmaal per jaar wordt een pakket foto’s, door leden gemaakt, rondgestuurd.
Documentatie De Stichting NVBS-Railverzamelingen beheert een grote verzameling krantenknipsels, dienstregelingen, vervoersbewijzen en andere documenten. In de bibliotheek staan meer dan elfduizend boeken en vele ingebonden jaargangen tijdschriften. De bibliotheek heeft
Afdeling Jongeren Ook jongeren voelen zich thuis bij de NVBS. De NVBS-afdeling Jongeren organiseert speciaal voor leeftijdgenoten bijzondere activiteiten: een wedstrijd treintrekken bijvoorbeeld, een rondje per trein in het nabije buitenland of een bezoek aan een bouwproject.
Op de Rails Het magazine Op de Rails verschijnt maandelijks. Elk nummer bevat berichten over spooractualiteiten en over de vereniging, over nieuw verschenen boeken en dvd’s (die in de winkel te koop zijn) en aankondigingen van excursies. Daarnaast zijn er langere artikelen over spoor- en tramwegen in binnen- en buitenland. Het maandblad dat door vrijwilligers wordt gemaakt, is full colour en vrij van advertenties.
www.facebook.com/OpdeRails
Lid worden? Nieuwsgierig geworden en meer willen weten, een proefnummer van Op de Rails ontvangen of lid worden? Een lidmaatschap kost 55 euro per jaar, ben je jonger dan 25? Dan betaal je slechts 28 euro voor een heel jaar! Meer weten? Bezoek ons op http://www.nvbs.com
In afstand is er slechts enkele meters verschil, maar in tijd een halve eeuw. In augustus 1968 is vierasser 568 op lijn 5 op de Mauritsweg onderweg naar het Willemsplein, op 18 december 2018 doet Citadis 2105 als lijn 7 hetzelfde. Bij nadere beschouwing valt als eerste de vergroening van de trambaan op, terwijl er op de achtergrond een aanzienlijke hoeveelheid hoogbouw is verrezen. Veel auto’s op de bovenste foto hebben inmiddels klassiekerstatus, het is nog afwachten of hun vijftig jaar jongere soortgenoten dat ooit zullen bereiken. Foto’s: Gerard van Buuren.
000