OP DE RAILS
2019-5
IN DIT NUMMER: Maar komt! Komt heerlijke spoorwegen! 180 jaar Spoorwegen in Nederland DDR-trams in 1967 Spoorwegen en tramstraten MAANDBLAD
Op de Rails 2019-05.indb 1
VAN
DE
NVBS,
87E
JAARGANG,
MEI
2019
BLZ.
209-256
02-05-19 11:54
Feestelijke opening van de spoorlijn Brussel-Mechelen op 5 mei 1835; de eerste spoorlijn in België en op het Europese vasteland. Originele titel: ‘Le départ de la Flèche’. Schilderij van Jan Antoon Neuhuys uit 1885. Afbeelding: NMBS – Train World Heritage; Collectie VZW IFA, Mechelen, beeld K00269.
‘Maar komt! Komt, heerlijke spoorwegen!’ Nederlandse teksten over spoorwegen vóór 1839 Dit jaar is het 180 jaar geleden dat op 20 september 1839 de eerste spoorweg in Nederland tussen Amsterdam en Haarlem plechtig werd geopend. Op de Rails zal daar in de jaargang 2019 uitgebreid aandacht aan besteden. Na het historisch overzicht ‘180 jaar spoor’ van Guus Veenendaal elders in dit mei-nummer zal in de volgende uitgaven van 2019 telkens één artikel gewijd zijn aan een belangrijk aspect van de 180-jarige geschiedenis van onze spoorwegen. PAUL VAN DEN BOORN
D
it artikel vormt als het ware een preambule op deze geplande reeks. Want 180 jaar spoorwegen in Nederland betekent niet dat in de jaren daarvoor niet over ‘spoorwegen’, in die tijd nog altijd voorzien van het epitheton ‘ijzeren’, werd geschreven. In Nederlandse kranten, tijdschriften en ook in een enkel literair werk werden de ontwikkelingen in het buitenland aandachtig gevolgd. Zeker sinds in 1830 tussen Liverpool en Manchester de eerste echte reizigersspoorweg was geopend. Uit de teksten spreekt een grote mate van fascinatie en nieuwsgierig-
230
heid voor het nieuwe fenomeen. Men kan als het ware niet wachten tot de spoorwegen ook Nederland zullen bereiken. Hieronder volgt een drietal voorbeelden van teksten die de spoorwegen tot onderwerp hebben en die in Nederland verschenen voordat ons land een eigen spoorlijn had.
Het Leeskabinet
Vanaf 1834 verschijnt het maandblad ‘Het leeskabinet; mengelwerk tot gezellig onderhoud voor beschaafde kringen’ (het zal tot 1903 blijven bestaan). Het is gevuld met korte verha-
OP DE RAILS 5-2019
Op de Rails 2019-05.indb 230
02-05-19 11:55
Omstreeks 1865 staat HSM locomotief ‘Holland’ met een trein in het oude station van Haarlem, niet lang voor de spoorversmalling. Dit is de enige bekende foto van een breedspoortrein in Nederland. Foto: A. Jager, verzameling SNR.
180 jaar spoorwegen in Nederland Dit jaar is het 180 jaar geleden dat in ons land de eerste spoorweg Amsterdam – Haarlem werd geopend, op 24 september 1839 om precies te zijn. Toch was deze lijn, het begin van de Hollandse IJzeren Spoorweg-Maatschappij, niet de eerste spoorweg waaraan gedacht was. Het project voor een Rijnspoorweg, bedoeld om de verbinding van Amsterdam met het Duitse achterland te verbeteren nu rivieren en kanalen steeds moeilijker bevaarbaar werden, was al uitgewerkt in 1834.
D
GUUS VEENENDAAL
oor onhandige plannen voor de financiering was er van de uitvoering van die Rijnspoorweg niets terechtgekomen waarna Koning Willem I, die hier een groot voorstander was, eenvoudigweg de aanleg door Rijkswaterstaat had bevolen met rentegarantie voor de noodzakelijke lening uit zijn eigen beurs. De Hollandse Spoor daarentegen was een particulier initiatief van Amsterdamse zakenlieden die geen moeite hadden om het benodigde kapitaal bij elkaar te halen. Beide spoorwegen hadden dezelfde spoorwijdte van 1945 mm, zoals voorgeschreven door de Nederlandse overheid. Achteraf een ongelukkige beslissing omdat alle omringende landen al met normaalspoor van 1435 mm werkten, zoals aanbevolen door George Stephenson. Maar het breedspoor van
234
I.K. Brunel was in die dagen technisch zonder meer superieur en ingenieur B.H. Goudriaan, die door de overheid naar Engeland was gestuurd om poolshoogte te nemen, had gelijk toen hij dat breedspoor aanbeval op technische gronden. Toen de Rijnspoor de aansluiting met het Pruisische net bij Emmerik wilde maken moest de bestaande lijn tot Arnhem versmald worden, met een bijdrage van de overheid die tenslotte verantwoordelijk was geweest voor de keuze van de spoorwijdte. Ondertussen was de Hollandse Spoor van Haarlem doorgetrokken naar Leiden, Den Haag en ten slotte Rotterdam, dat in 1847 bereikt werd, nog steeds op breedspoor, maar omdat die lijn geen aansluiting had met andere spoorwe-
OP DE RAILS 5-2019
Op de Rails 2019-05.indb 234
02-05-19 11:55
Het bosrijke eindpunt Herrenkrug van lijn 6 in Magdeburg met het vooroorlogse tramstel 17 + 230; 10 juni 1967. Foto’s bij dit artikel: Maurits van Witsen.
Eerste bezoek aan DDR-trams in 1967 In OdR 2018-9 had ik het al aangekondigd: voor mijn volgende bezoek in 1967 aan Oost-Europa had ik de Deutsche Demokratische Republik gekozen. Misschien niet een exotisch land, maar nog wel voorzien van veel kleine trambedrijfjes met talloze vooroorlogse tweeassers.
H
MAURITS VAN WITSEN
et is die eerste keer een vrij korte reis van slechts één week geworden, waarbij ik natuurlijk maar een bescheiden deel van de DDR heb kunnen bezoeken. In al die andere landen achter het IJzeren Gordijn bleven me de troosteloze onzinteksten wegens gebrek aan taalkennis tenminste nog bespaard. Maar wat te denken van ‘Der Kampf um den Frieden’; zoiets hou je toch niet langer dan een week vol? Gelukkig heb ik tijdens deze reis ook een middag in West-Berlijn kunnen doorbrengen.
Direct achter het gordijn
Een West-Berlijnganger kwam hier altijd tergend langzaam doorheen gereden. Ik moest uiteraard een ander soort trein nemen die al direct bij de grensovergang Oebisfelde tot een grondige inspectie leidde, mede met behulp van talrijke honden die kennelijk langs de DDR-grens tot een geliefde diersoort behoorden. Maar ook na de controle wilde de treinreis niet echt vlotten, want ondanks het gebruik van
een hoofdlijn duurde de non-stop reis van 64 kilometer ruim een uur. Gelukkig kwam ik na een overnachting in Hannover al in de loop van zaterdagochtend 10 juni in Magdeburg aan. Ik had verwacht daar meteen mijn tramhonger te kunnen stillen, maar daarmee kwam ik bedrogen uit, want de inboeking in het grote hotel op het immens lege stationsvoorplein nam ook nog ruim een uur in beslag. Wegens mijn gulzigheid om zoveel mogelijk te bereizen had ik slechts een kort bezoek aan Halberstadt gepland vanuit Magdeburg. Dat ging heen met een D-trein die om 16.38 vertrok en om 17.39 in Halberstadt aan zou komen en terug noodgedwongen met een boemeltrein om 19.54, die bijna twee uur nodig had voor de afstand van 59 kilometer. Dus snel naar de overkant van het plein gelopen, het beginpunt van lijn 6, om de nog beschikbare tijd aan Magdeburg te kunnen besteden. Deze lijn 6 bleek meteen de mooiste route te volgen via de Elbebruggen en een fraai bos naar de uitspanning Herrenkrug. Het redelijk moderne vooroorlogse materieel was niet versierd wegens mijn komst, maar verOP DE RAILS 5-2019
Op de Rails 2019-05.indb 243
243
02-05-19 11:55
Straatnaamborden uit Alphen aan den Rijn, Gennep, Gulpen, Heerlen, Hoensbroek, Houten, Katwijk aan Zee, Leiderdorp, Leidschendam, Maastricht, Purmerend, Rotterdam, Rijnsburg. Foto’s: redactie Op de Rails.
Spoorwegen en tramstraten In eerste instantie was voor dit artikel de titel ‘Spoor- en tramwegen’ bedacht. Maar dat zou de lezer op het verkeerde been zetten; het zou ook niet erg duidelijk zijn, want gaat niet alles in Op de Rails over spoor- en tramwegen? Door in de titel ‘tramwegen’ te vervangen door ‘tramstraten’ wordt de bedoeling wellicht duidelijker: het gaat hier over (weg)verkeerswegen met een spoor- of tram-gerelateerde naam.
D
ROB DE VRIES
eze wegen (straten, pleinen, etc.) zijn te verdelen in een aantal categorieën, die in dit artikel successievelijk aan de orde komen. Deze categorieën zijn de volgende:
1. pleinen of straten bij of naar een (eventueel voormalig) station; 2. wegen parallel aan een spoorlijn; 3. straten waar een tram doorheen reed; 4. wegen op het tracé van een voormalige spoor- of tramlijn; 5. woonwijken waar veel straten (om al dan niet historische redenen) een spoorse naam hebben; 6. diversen. De eerste categorie is duidelijk: er zijn talloze Stationspleinen, vooral in (bijna alle) grote steden, en een flink aantal Stationswegen (Lisse, Hillegom, Hoofddorp, Leiden, Breukelen) en Stations(dwars)straten (onder andere Zandvoort, Uithoorn, Amstelveen, Roelofarendsveen, Pijnacker), en in Houten is er een Stationserf (de vroegere Stationslaan); verder kunnen we enkele Spoorsingels en Spoorkades vinden (en in Den Helder een Spoorgracht),
alsmede een Spoordijkstraat (in Hoensbroek, parallel aan de vroegere mijnspoorweg Brunssum – Geleen). Een leuke variant is ‘Bij het Station’ in Dokkum. En als er in een stad meer stationspleinen zijn (waren) dan is nadere precisering nodig: het Rhijnspoorplein in Amsterdam, waar we tussen de beide takken van het Muiderpoortstation ook nog het Oosterspoorplein aantreffen. Overigens is het Rhijnspoorplein geen voorplein van een station, maar een plein dat is aangelegd op het terrein van het voormalige Weesperpoortstation. Naast Stationspleinen zijn er ook Trampleinen: in Purmerend en in Nistelrode. En Haltestraten (Zandvoort, Rilland, Vortum-Mullem) kunnen zowel een spoor- als een tramachtergrond hebben; die in Zandvoort is genoemd naar de spoorweghalte Zandvoort Dorp (niet te verwarren met het eindstation Zandvoort Bad); toevalligerwijze loopt deze straat naar het voormalige ENET/NZH-eindpunt, en verbindt (verbond) dus een spoor- met een tramhalte. In de tweede categorie vallen bijvoorbeeld de Spoorbaanweg in Rhenen en die in Sprang-Capelle, en verschillende Spoorlanen, onder andere in Leiden (bij het voormalige station Heerensingel), Zwammerdam, Groesbeek en OP DE RAILS 5-2019
Op de Rails 2019-05.indb 249
249
02-05-19 11:55
laatste pagina blader pdf_Op de Rails Basis 10-1-2014 20:56 Pagina 1
NVBS, PASSIE VOOR SPOOR ! Nieuwsgierig geworden naar de rest van de inhoud van dit nummer van Op de Rails? Denk er dan eens aan om lid te worden van de Nederlandse Vereniging van Belangstellenden in het Spoor- en tramwegwezen (NVBS). De NVBS-leden ontvangen maandelijks het blad in de bus, maar de NVBS biedt veel meer! In alle delen van het land worden bijeenkomsten belegd waarop presentaties gehouden worden over trein en tram in binnen- en buitenland. De Stichting NVBS Excursies organiseert reizen. Er is ook een afdeling Jongeren. In de NVBS Winkel kun je boeken en dvd’s over railverkeer kopen. En voor wie zich wil documenteren zijn er de NVBS-Bibliotheek en de Stichting NVBS Railverzamelingen. De winkel, de bibliotheek en de documentatiecentra zijn gevestigd in NVBS Centraal in het stationsgebouw van Amersfoort. Afdelingen Op diverse plaatsen zijn er afdelingen die maandelijks een bijeenkomst houden, waar leden door middel van presentaties informatie met elkaar uitwisselen. Deze avonden bieden een uitgelezen kans om andere spoorhobbyisten te ontmoeten. De agenda voor de komende periode is in Op de Rails of op de NVBSwebsite te vinden.
ook abonnementen op vele binnen- en buitenlandse tijdschriften op spoor- en tramweggebied. Bureau Railatlas en Bureau Materieeltekeningen bezitten topografische kaarten en schematische tekeningen van sporen en materieel. Winkel In de NVBS Winkel worden boeken, tijdschriften en dvd’s verkocht. Er is een uitgebreide tweedehandsafdeling. Bestellingen via internet of per post zijn mogelijk.
Excursies De aangeboden excursies variëren van een eendaagse binnenlandse trip tot een reis van vier weken in het buitenland. Voorbeelden: bezoeken aan werkplaatsen en remises, meerdaagse treinreizen door landen in en buiten Europa, maar ook dagbezoeken aan Nederlandse spoor- en trambedrijven. En elk jaar een Oliebollenrit!
Beeldmateriaal Het filmarchief, de diatheek en het fotoarchief bezitten een enorme collectie historische en actuele films, dia’s, prentbriefkaarten en foto’s. Leden kunnen zich abonneren op een fotorondzending. Tienmaal per jaar wordt een pakket foto’s, door leden gemaakt, rondgestuurd.
Documentatie De Stichting NVBS-Railverzamelingen beheert een grote verzameling krantenknipsels, dienstregelingen, vervoersbewijzen en andere documenten. In de bibliotheek staan meer dan elfduizend boeken en vele ingebonden jaargangen tijdschriften. De bibliotheek heeft
Afdeling Jongeren Ook jongeren voelen zich thuis bij de NVBS. De NVBS-afdeling Jongeren organiseert speciaal voor leeftijdgenoten bijzondere activiteiten: een wedstrijd treintrekken bijvoorbeeld, een rondje per trein in het nabije buitenland of een bezoek aan een bouwproject.
Op de Rails Het magazine Op de Rails verschijnt maandelijks. Elk nummer bevat berichten over spooractualiteiten en over de vereniging, over nieuw verschenen boeken en dvd’s (die in de winkel te koop zijn) en aankondigingen van excursies. Daarnaast zijn er langere artikelen over spoor- en tramwegen in binnen- en buitenland. Het maandblad dat door vrijwilligers wordt gemaakt, is full colour en vrij van advertenties.
www.facebook.com/OpdeRails
Lid worden? Nieuwsgierig geworden en meer willen weten, een proefnummer van Op de Rails ontvangen of lid worden? Een lidmaatschap kost 55 euro per jaar, ben je jonger dan 25? Dan betaal je slechts 28 euro voor een heel jaar! Meer weten? Bezoek ons op http://www.nvbs.com
Op de Uithoflijn zijn bijna dagelijks trams te zien voor allerhande proef- en opleidingsritten. Meestal hebben ze als ‘bestemming’ Lestram, hoewel er soms ook al ‘echte’ bestemmingen en het lijnnummer 22 worden getoond. Weg tot de Wetenschap, 5 maart 2019. Voor de uit 1982 en 1983 stammende hogevloertrams naar Nieuwegein en IJsselstein nadert intussen het einde, ze zullen waarschijnlijk voor het laatst rijden in juli 2020 als de twee lijnen buiten dienst gaan om ze geschikt te maken voor de inzet van lagevloermaterieel. Jaarbeursplein, 14 februari 2019. Foto’s: Maurits van den Toorn.
000
Op de Rails 2019-05.indb 256
02-05-19 11:55