odr2019-11

OP DE RAILS

2019-11

IN DIT NUMMER: Spoorslag ’70

Goederendienst Nederland De grenzeloze Flirt De tram-trein van Aarhus MAANDBLAD VAN DE NVBS, 87E JAARGANG, NOVEMBER 2019 BLZ. 509-560

Op de Rails 2019-11.indb 1

30-10-19 15:00

Treinstel NS 1737 in blauw/gele intercity­ kleuren op het opstel­terrein van Enschede. Het treinstel is verbouwd voor de intercitydienst, waarbij het interieur werd voorzien van stoelen in coach-opstelling.

Rechts rijtuig plan W 50 84 21-37 503-3; 23 juli 1976.

Foto: J.A. Bonthuis, verzameling SNR.

Deel zes 180 jaar spoorwegen in Nederland

Spoorslag ’70

Ja, wat omvatte Spoorslag ’70 eigenlijk en wat was de aanleiding hier­ toe? Daarvoor moeten wij teruggaan naar de jaren zestig van de vorige eeuw, toen aanvankelijk de Nederlandse Spoorwegen als bijna enig spoorwegbedrijf in Europa nog rendabel was, maar door het wegvallen van het lucratieve steenkolenvervoer in de rode cijfers belandde.

N

MAURITS VAN WITSEN

a 1945 was het bedrijf onder leiding van ir. F.Q. den Hollander in een hoog tempo wederopgebouwd en gemoderniseerd, getuige de al spoedig verdwenen stoomtractie, het geëlektrificeerde hoofdnet en de al vergaande automatisering van de beveili­ ging. Dit had Den Hollander ertoe gebracht om bij zijn afscheid eind 1957 aan zijn opvolger ir. J. Lohmann de woorden toe te voegen: ‘Houden zo, het bedrijf verkeert in een perfect gezonde staat’. Helaas, sedert die tijd weten we dat stilstand en consolidatie in feite achteruitgang bete­kenen. Zo wilde de bevolking, ook de NS’ers, profiteren van de welvaartsgroei door middel van loonsverhoging, dus moest de omzet stijgen en moesten de kosten dalen wat onder meer geschiedde door verdergaande mechanisering, waardoor er jaarlijks circa vijfhonderd medewerkers konden worden bespaard. Maar wat niet was voorzien, was de snelle opkomst van de personen- en vrachtauto, zodat het spoorvervoer niet groeide maar dankzij een jaarlijks bescheiden verbeterde dienstregeling zich op zijn best stabiliseerde.

530 O P

Op de Rails 2019-11.indb 530

Daarenboven verdrong aardgas de steenkolen, waardoor de spoorwegen dit lucratieve vervoer verloren. En zo raakte langzamerhand de rek eruit en ging NS verlies maken.

Een dieptepunt van de spoorwegen?

Dat verlies was ongehoord voor onze regering, dus moest de toenmalige staatssecretaris M. Keyzer erop toezien dat het financiële evenwicht weer snel hersteld zou worden.

Daar stond deze politicus geheel achter, want volgens hem stamde het railvervoer uit grootvaders tijd en had het daarom geen toekomst meer. Waarbij hij vergat dat het wegverkeer nog vele eeuwen ouder is. Maar gelukkig waren er ook lieden die dit volkomen anders zagen, zoals de ZuidHollandse planoloog ir. Lange, NS-directeur mr. M.G. de Bruin en diens adviseur ir. P.H. Bosboom. Zelf verkeerde ik in de gelukkige situatie dat ik medewerker was bij zijn bureau en alle ruimte kreeg om een tegenoffensief voor te bereiden. Het bleek dat ik zelfs actief mocht meewerken aan de realisering hiervan. Het is natuurlijk niet de bedoeling

DE RAILS 11-2019

30-10-19 15:01

DB Cargo zet naast locomotieven serie 189 ook Vectrons in voorspan in. Op 6 augustus 2019 reden de 193 357 en 347 met kolentrein bij America op weg naar Venlo.

Foto: Rob Dammers.

Het Nederlandse railgoederenvervoer Het Nederlandse goederenvervoer per spoor blijft licht stijgen, zowel in vervoerd volume als in aantal treinkilometers. De stijging van 0,9 % (0,6 miljoen ton ladinggewicht) in 2018 is mede te danken aan de toename van doorvoerverkeer (transittreinen) van België via Nederland naar Duitsland. Het betreft voornamelijk nieuwe diensten van Lineas binnen het Green Xpress Network.

N

EMIEL DE BLOCK

ieuwe cijfers van het CBS uit juli geven tegelijkertijd aan dat het volume aan kolen per spoor daalde: van 7 miljoen ton in 2017 naar 6,1 miljoen ton. De afgelopen vijf jaren is het kolenvervoer in totaal met 40 % gedaald. Deze ontwikkeling, die al eerder in deze kolommen is gemeld, heeft als oorzaak de sluiting van steenkoolcentrales bij onze oosterburen. De dalende trend verliep in 2018 echter minder hard door een piek vanaf augustus tot december vanwege extra vervoer door lage waterstanden in de rivieren. Dit effect is er dit jaar trouwens ook, maar in mindere mate. De grootste kolenoverslag in Europa vindt in Rotterdam plaats: daar kunnen de grootste droge bulkschepen makkelijk aanleggen. Het betreft ruim 35 % van de in de EU via zeevaart geïmporteerde kolen.

Amsterdam en Hamburg volgen op de tweede en derde plaats.

Het aantal vervoerde containers is met 22 % juist gestegen in 2018; in aantallen gaat het om 1,7 miljoen teu (2017: 1,4 miljoen), goed voor 3,2 miljard tonkilometer. De stijging betreft zowel internationale intermodale shuttles (zoals nieuwe naar onder andere Katy in Polen, gereden door Rail Force One (RFO)) als binnenlands vervoer naar de terminals in Blerick vanuit Rotterdam (naar de terminals van Cabooter

538 O P

Op de Rails 2019-11.indb 538

en TCT). Ook andere vervoerders deden een duit in het zakje met shuttles op onder andere China en door het realiseren van frequentieverhogingen van bestaande verbindingen.

Overzicht van vervoerd gewicht van in- en export, doorvoer- en binnenlands spoorgoederenvervoer in 2018. Bron: CBS.

DE RAILS 11-2019

30-10-19 15:01

Een treinstel van TEXRail arriveert op het oude emplacement van de Cotton Belt ‘Hodge Yard’, aan de noordkant van Fort Worth; 12 januari 2019.

Foto: Blair Kooistra.

De grenzeloze Flirt (vervolg*)

FRANS BLANKER-HALSTEIN EN RAYMOND KIÈS

I

Verenigde Staten

De ontwikkeling van nieuwe markten is voor Stadler van groot belang. De binnenlandse markt in Zwitserland is beperkt in omvang, wat het niet alleen moeilijk maakt om de investering in nieuwe technologieën terug te verdienen.

De geringe marktomvang leidt ook tot grote risico’s bij de ontwikkeling van nieuw materieel door kleine producenten.

Beide factoren hebben Stadler er eind jaren negentig al toe gedreven uit te breiden naar andere landen, aanvankelijk Duitsland en Italië. Om ook op prijs concurrerend te kunnen zijn (het Zwitserse loon- en prijsniveau is een grote hindernis voor export) ontstonden in diverse landen fabrieken, zoals Duitsland, Hongarije en Polen.

De door de bankencrisis veroorzaakte economische recessie zorgde in de jaren tien op de traditionele markten voor een rem op de bestelling van nieuw materieel. Dit werd verergerd door het gegeven dat banken onder verscherpt toezicht kwamen, met als gevolg dat leningen voor bijvoorbeeld de aanschaf van materieel slechts mondjesmaat en tegen zware condities werden verstrekt. Opnieuw leidde dit tot een impuls om op andere markten actief te worden, wat in dit geval betekende dat op basis van het bestaande Flirt-platform

* vervolg op OdR 2019-2

n de laatste aflevering van dit feuilleton over de Flirt-treinstellen richten we de blik op de Britse en Amerikaanse markt. Aansluitend belichten we nog kort de recente ontwikkelingen. Het feuilleton is daarmee ten einde, maar de ontwikkeling van de Flirt zeker niet.

Stadler is als geen ander in staat om nieuwe toepassingen te verzinnen voor bestaande concepten, zodat het niet de vraag is of, maar meer de vraag is wanneer nieuwe varianten het licht zullen zien.

nieuwe varianten moesten worden ontwikkeld die voldeden aan de eisen van exotische markten als het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten van Amerika.

In juni 2015 kon Stadler de eerste order voor Flirt-treinstellen in de Verenigde Staten noteren. De Zwitserse fabrikant was toen al geen onbekende meer in het land der onbegrensde mogelijkheden. De eerste treinen waren in 2002 en 2003 geleverd; het betrof twintig GTW 2/6-dieseltreinstellen voor New Jersey Transit. Deze worden sinds maart 2004 ingezet op de 55 kilometer lange River Line tussen Camden en Trenton, de hoofdstad van de staat New Jersey. De verbinding maakt grotendeels gebruik van voormalige goederenspoorlijnen en de treinen komen tot in de binnenstad van Trenton, waarbij het laatste deel van het tracé tramachtige kenmerken heeft. De GTW’s zijn daarom uitgerust met richtingaanwijzers en hebben een voor trambedrijf aangepast remsysteem. De River Line wordt door Bombardier Transportation geëxploiteerd.

Er zouden nog drie bestellingen voor GTW’s volgen. In 2007 leverde Stadler zes GTW 2/6-dieseltreinstellen aan Capital Metropolitan Transportation Authority in Austin (Texas), bestemd voor de 52,5 kilometer lange verbinding tussen Austin en de voorstad Leander. Deze Red Line kent negen stations en is ook voor een groot deel ontstaan door hergebruik van goederenspoorlijnen. De treinen rijden tot in het centrum van Austin en hebben daarom net als de GTW’s van New Jersey Transit voorzieningen voor trambedrijf. De

O P D E R A I L S 1 1 - 2 0 1 9 543

Op de Rails 2019-11.indb 543

30-10-19 15:02

Tussen Aarhus H en Aarhus Østbanetorvet heeft het enkelspoor van de trein plaatsgemaakt voor dubbelspoor voor de tram.

Het havengebied van Aarhus is toegankelijk geworden en er verrijst nieuwbouw; 20 april 2018.

Foto: Aarhus Letbane.

De tram-trein van Aarhus Aarhus is gegroeid rond een natuurlijke haven. Het is de tweede stad van Denemarken, na – uiteraard – Kopenhagen. Bijna honderd kilometer spoorlijn rond de stad is geschikt gemaakt voor trams en gekoppeld aan een nieuwe tramlijn door de stad. Dat gekozen is voor een tramtrein had te maken met plannen voor de haven. Ook de wens om de rol van het openbaar vervoer in het woon-werkverkeer te versterken en de komst van nieuwe wijken speelden een rol.

V

FRANS KRISTENSEN

an 1904 tot 1971 exploiteerde Aarhus Sporveje een stadstram op meterspoor. Het net telde twee lijnen. De lijnen hadden samen een kronkelend traject in het noorden van de stad en door het centrum. Bij het stationsplein gingen de lijnen uit elkaar, in zuidelijke richting naar Marselisborg en in zuidwestelijke richting naar Kongsvang.

Het bedrijf heeft grote schade opgelopen in de Tweede Wereldoorlog. De remise werd in opdracht van de Duitse bezetter volledig in de as gelegd in de nacht van 21 op 22 augustus 1944. Slechts één tram ontsprong de dans.

Aarhus Sporveje reageerde voortvarend. Meteen werd een inventarisatie gemaakt van nog bruikbare onderstellen

en elektrische onderdelen. Nieuwe wagenbakken werden besteld naar het voorbeeld van de succesvolle tweeassige Kopenhaagse scrapvogne, ‘schroottrams’, die Københavns Sporveje in eigen werkplaats tijdens en na de oorlog vervaardigde om de vervoersnood te lenigen, waarbij zoveel mogelijk van oude onderdelen gebruik gemaakt werd. Het Kopenhaagse trambedrijf bouwde één motor- en één bijwagen; Scandia in het dicht bij Aarhus gelegen Randers bouwde de overige. De eerste op deze wijze vervaardigde tram kwam al in juli 1945 in dienst. Vanaf 1947 leverde Scandia een serie geheel nieuwe trams, gebouwd volgens dezelfde principes.

Dit homogene wagenpark van twintig motor- en achttien bijwagens bleef de dienst verzorgen tot de opheffing in O P D E R A I L S 1 1 - 2 0 1 9 549

Op de Rails 2019-11.indb 549

30-10-19 15:02

laatste pagina blader pdf_Op de Rails Basis 10-1-2014 20:56 Pagina 1

NVBS, PASSIE VOOR SPOOR !

Nieuwsgierig geworden naar de rest van de inhoud van dit nummer van Op de Rails?

Denk er dan eens aan om lid te worden van de Nederlandse Vereniging van Belangstellenden in het Spoor- en tramwegwezen (NVBS).

De NVBS-leden ontvangen maandelijks het blad in de bus, maar de NVBS biedt veel meer!

In alle delen van het land worden bijeenkomsten belegd waarop presentaties gehouden worden over trein en tram in binnen- en buitenland. De Stichting NVBS Excursies organiseert reizen. Er is ook een afdeling Jongeren.

In de NVBS Winkel kun je boeken en dvd’s over railverkeer kopen. En voor wie zich wil documenteren zijn er de NVBS-Bibliotheek en de Stichting NVBS Railverzamelingen. De winkel, de bibliotheek en de documentatiecentra zijn gevestigd in NVBS Centraal in het stationsgebouw van Amersfoort.

Afdelingen Op diverse plaatsen zijn er afdelingen die maandelijks een bijeenkomst houden, waar leden door middel van presentaties informatie met elkaar uitwisselen. Deze avonden bieden een uitgelezen kans om andere spoorhobbyisten te ontmoeten. De agenda voor de komende periode is in Op de Rails of op de NVBSwebsite te vinden.

ook abonnementen op vele binnen- en buitenlandse tijdschriften op spoor- en tramweggebied. Bureau Railatlas en Bureau Materieeltekeningen bezitten topografische kaarten en schematische tekeningen van sporen en materieel.

Winkel In de NVBS Winkel worden boeken, tijdschriften en dvd’s verkocht. Er is een uitgebreide tweedehandsafdeling. Bestellingen via internet of per post zijn mogelijk.

Excursies De aangeboden excursies variëren van een eendaagse binnenlandse trip tot een reis van vier weken in het buitenland. Voorbeelden: bezoeken aan werkplaatsen en remises, meerdaagse treinreizen door landen in en buiten Europa, maar ook dagbezoeken aan Nederlandse spoor- en trambedrijven. En elk jaar een Oliebollenrit!

Beeldmateriaal Het filmarchief, de diatheek en het fotoarchief bezitten een enorme collectie historische en actuele films, dia’s, prentbriefkaarten en foto’s. Leden kunnen zich abonneren op een fotorondzending. Tienmaal per jaar wordt een pakket foto’s, door leden gemaakt, rondgestuurd.

Documentatie De Stichting NVBS-Railverzamelingen beheert een grote verzameling krantenknipsels, dienstregelingen, vervoersbewijzen en andere documenten. In de bibliotheek staan meer dan elfduizend boeken en vele ingebonden jaargangen tijdschriften. De bibliotheek heeft

Afdeling Jongeren Ook jongeren voelen zich thuis bij de NVBS. De NVBS-afdeling Jongeren organiseert speciaal voor leeftijdgenoten bijzondere activiteiten: een wedstrijd treintrekken bijvoorbeeld, een rondje per trein in het nabije buitenland of een bezoek aan een bouwproject.

Op de Rails Het magazine Op de Rails verschijnt maandelijks. Elk nummer bevat berichten over spooractualiteiten en over de vereniging, over nieuw verschenen boeken en dvd’s (die in de winkel te koop zijn) en aankondigingen van excursies.

Daarnaast zijn er langere artikelen over spoor- en tramwegen in binnen- en buitenland. Het maandblad dat door vrijwilligers wordt gemaakt, is full colour en vrij van advertenties.

www.facebook.com/OpdeRails

Lid worden?

Nieuwsgierig geworden en meer willen weten, een proefnummer van Op de Rails ontvangen of lid worden? Een lidmaatschap kost 55 euro per jaar, ben je jonger dan 25? Dan betaal je slechts 28 euro voor een heel jaar!

Meer weten? Bezoek ons op http://www.nvbs.com

Utrechtse tramremises, bijna een eeuw geleden en nu. Hierboven de remise van de Gemeentetram Utrecht aan de Nicolaas Beetsstraat, iets ten zuiden van station Utrecht Centraal, waar nu het Belastingkantoor staat. De twaalf Allan-motorwagens 21-32 uit 1907 kregen in 1924 en 1925 verlengde balkons. De ‘productielijn’ van die verbouwing zien we hier, met de losgenomen balkonpuien op de vloer erachter. De onderste foto toont de nieuwe tramremise in Nieuwegein, die sinds deze zomer in gebruik is. Op 25 september 2019 wordt onderhoud gepleegd aan SIG-tram 5026 en CAF-tram 6009.

Foto’s: Collectie SNR en Gerard van Buuren.

000

Op de Rails 2019-11.indb 560

30-10-19 15:02