OP DE RAILS 2020-1
IN DIT NUMMER: De Big Bang in de spoorwegmarkt
Wisseling van de wacht De wereldwijde inzet van de PCC MAANDBLAD
VAN
DE
NVBS,
88E
JAARGANG,
JANUARI
2020
BLZ.
1-48
De reorganisatie van de spoorwegen heeft geleid tot een kleurrijk beeld. Ter gelegenheid van het 85-jarig bestaan van de NVBS verzamelden zich op 8 oktober 2016 treinstellen van vier maatschappijen in Beekbergen. Foto's bij dit artikel: Gerrit Nieuwenhuis.
Deel acht 180 jaar spoorwegen in Nederland
De Big Bang in de spoorwegmarkt In de 180-jarige geschiedenis van de spoorwegen in Nederland komen verschillende gebeurtenissen voor die van belang zijn geweest voor de ontwikkeling ervan. Dit artikel beschrijft de ingrijpende reorganisatie van het spoorvervoer in Nederland in de periode 1990-1999.
H
GERRIT NIEUWENHUIS
et jaar 1989, waarin NS feestelijk het 150-jarig bestaan van de spoorwegen in Nederland vierde, is te beschouwen als één van de laatste jaren van de ‘oude’ NS. Een grootschalige reorganisatie zou in de daaropvolgende jaren volgen. Een verandering aan de top van het bedrijf was een eerste teken. President-directeur Leo Ploeger nam op 1 juni 1992 afscheid. Hij was sinds 1979 het gezicht van NS geweest. Ploeger werd opgevolgd door Rob den Besten, die tot 2000 zou aanblijven. Het was niet toevallig dat op 5 juni 1992 de Commissie Wijffels het eindrapport van een onderzoek naar de toekomstige bestuurlijke en financiële relatie tussen het Rijk en NS uitbracht. Dit rapport is de basis gebleken voor veranderingen op het organisatorische vlak in de daaropvolgende jaren.
De positie van NS
De N.V. Nederlandsche Spoorwegen werd opgericht op 2 augustus 1937. Op 1 januari 1938 werd de exploitatie overgenomen van HSM en SS. De oude spoorbedrijven werden op dat moment opgeheven. Al eerder waren beide maatschappijen een belangengemeenschap onder de naam Nederlandsche Spoorwegen aangegaan. Nagenoeg alle aandelen van de nieuwe onderneming waren in handen van het Rijk. NS was vanaf 1938 het enige spoorbedrijf in Nederland. Concurrentie kwam niet meer voor. Wel waren er enkele bedrijven, zoals de Staatsmijnen, Hoogovens of Akzo, met een eigen spoorbedrijf voor intern vervoer. 20 O P
DE RAILS 1-2020
NS kreeg vier kernfuncties, namelijk de exploitatie van het reizigersvervoer, de exploitatie van het goederenvervoer, de verdeling van infrastructuurcapaciteit en planning en aanleg en instandhouding van de infrastructuur. Begin jaren zestig bleek het voor NS niet langer mogelijk om alle activiteiten kostendekkend uit te voeren. In het reizigersvervoer was sprake van een toenemende concurrentie van ander vervoermiddelen, zoals de auto en de bromfiets. In het goederenvervoer zorgde het wegvallen van het kolenvervoer voor een verliesgevende situatie. Voor het reizigersvervoer werd financiële ondersteuning door de overheid noodzakelijk. De Europese Economische Gemeenschap (EEG) voerde in 1969 een verordening in (de Verordening 1191/69) op basis waarvan de overheid openbare dienstverplichtingen financieel kon ondersteunen door het verlies achteraf te compenseren. NS bood het hele net voor sluiting aan en vanaf 1 januari 1972 werd het Nederlandse spoorwegnet voor reizigersvervoer beschouwd als openbare dienstverplichting. Op grond van dit besluit werden de verliezen in het reizigersvervoer ieder jaar door de staat afgedekt. In de jaren tachtig werd het verlies niet meer achteraf afgedekt, maar vooraf vastgesteld als taak stellend budget. Hierdoor kwamen de ondernemingsrisico’s meer bij NS te liggen, wat tot een groter kostenbewustzijn leidde. Vanaf 1984 noteerde NS daarmee een kleine winst in het jaarverslag. In de jaren tachtig werd ook het beleid van de Europese Unie aangescherpt. De unie streefde naar
Door het huren van Desiro ML-treinstellen van de ÖBB was de ODEG in staat om de treindiensten langs de Oostzeekust van DB Regio over te nemen. Op de eerste exploitatiedag, 15 december 2019, vertrekt treinstel 4746 056 uit Bergen auf Rügen naar Rostock. Foto: Mirko Schmidt.
Wisseling van de wacht De aanbesteding van vervoercontracten in Duitsland leidt regelmatig tot nieuw materieel, vaak in combinatie met een andere vervoerder. Traditiegetrouw vindt de overdracht van treindiensten plaats met de ingang van een nieuwe dienstregeling. Al even traditiegetrouw valt bij die overdrachten de term Ersatzkonzept, ofwel de inzet van tijdelijk materieel omdat het bestelde nieuwe materieel nog niet geleverd en/of toegelaten is. De naam Bombardier komt daarbij opmerkelijk vaak voor. Een nieuw fenomeen is gebrek aan personeel bij nieuwe vervoerders.
T
FRANS BLANKER-HALSTEIN
er voorbereiding op de decentralisatie van het regionale spoorvervoer naar de deelstaten werd in 1994 een aantal experimenten gestart met regionaal opdrachtgeverschap. Het Landkreis Konstanz was de eerste die een contract voor regionaal spoorvervoer openbaar aanbesteedde. De Zwitserse Mittel Thurgau Bahn (MThB) won het contract voor de als ‘Seehas’ (een regionaal fabeldier uit de Bodensee dat half vis en half haas is) in de markt gezette stoptreindienst Konstanz – Singen (Hohentwiel) – Engen. Inderhaast werden vier motor- en zes stuurstandrijtuigen type NPZ uit een lopende aflevering 28 O P
DE RAILS 1-2020
aan de SBB toegewezen aan de MThB, die ze van Indusi voorzag. Samen met de eigen, voor inzet in Duitsland geschikte motorwagens ABDe4/4 11-16 verzorgden ze vanaf 29 mei 1994 de treindienst Wil – Weinfelden – Kreuzlingen – Konstanz – Singen (Hohentwiel) – Engen. De verbinding was onmiddellijk een succes, met als gevolg dat van diverse Zwitserse maatschappijen rijtuigen moesten worden gehuurd om voldoende capaciteit te bieden. Tegelijkertijd werden vier NPZ-tussenrijtuigen aangeschaft die vanaf 1995 voor de benodigde capaciteit zorgden. Na het faillissement van de MThB nam het nieuw opgerichte vervoerbedrijf
Het Gentse vervoerbedrijf MIVG was relatief laat met de aanschaf van 54 tweerichting-PCC’s. Koningin MariaHendrikaplein, 12 mei 1982. Foto: Ciril van Hattum.
De wereldwijde inzet van de PCC-car
Terug naar Amerika
In het topjaar 1917 waren er in de VS en Canada samen 370 steden die een trambedrijf kenden, met een totaal van 80.000 rijtuigen op 75.000 kilometer baan; de interlokale lijnen zijn dan nog niet eens meegerekend. Vooral kort na de Tweede Wereldoorlog legden veel trambedrijven het loodje. Niet vanwege de slechte staat van het materieel, maar door de concurrentie van autobus en personenauto. St. Louis, de stad waar de meeste PCC-rijtuigen gebouwd werden, zegde als laatste van een hele reeks in 1966 de tram vaarwel. Slechts acht steden in de VS en Canada – Boston, Cleveland, Newark, New Orleans, Philadelphia, Pittsburgh, San Francisco en Toronto – behielden uiteindelijk hun tram, alle met PCC’s behalve New Orleans. In het land waar het PCC-avontuur begon, was het dus ook weer het eerst voorbij. Het nog in goede staat verkerende materieel werd te koop aangeboden en een ware diaspora van PCC’s over de hele wereld was het gevolg. Een aantal ging in de VS naar bedrijven die hun tram behielden, zoals San Francisco en Newark, maar vele gingen verder weg. De allereerste was de Baltimore 7078 in 1956, die verbouwd voor smalspoor en met een dieselmotor nog twintig jaar gereden heeft bij een spoorwegbedrijf in Costa Rica. Kansas City verkocht 75 paar draaistellen aan de MIVB in Brussel, want met de complete, 2,50 meter brede trams kon Brussel niets beginnen. La Brugeoise bouwde hierop in 1957 de PCC’s 708136 O P
(Vervolg*)
CIRIL VAN HATTUM
DE RAILS 1-2020
7155. Een paar jaar later konden van Johnstown, waar de tram eveneens was opgeheven, van nog eens zestien stuks de draaistellen en elektrische uitrusting worden gekocht, die jaren later onder de serie 7156-7171 kwamen. Datzelfde Kansas City verkocht complete PCC’s aan Toronto (dertig) en Tampico in Mexico (tien). In 1962 reed de laatste tram in Washington DC; de PCC’s uit deze stad werden eveneens verkocht. Barcelona ontving er 103 waarvan er 99 in dienst kwamen, Sarajevo 71. Het vervoerbedrijf van laatstgenoemde stad heeft later uit twintig exemplaren tien gelede PCC’s gebouwd. Los Angeles, dat ook in 1962 de tramexploitatie beëindigde, verkocht 134 stuks aan Cairo, waarvan er ook enige verbouwd werden tot gelede wagen. Bovendien gingen 22 exemplaren naar de Ferrocarril Tocopilla al Toco, een mijnspoorweg aan de kust in het noorden van Chili. De eveneens in Los Angeles gevestigde Pacific Electric Railway verkocht er dertig aan de Ferrocarril Nacional General Urquiza in Buenos Aires. Toronto heeft 120 PCC’s aan Alexandrië (Egypte) en 29 aan Tampico (Mexico) verkocht, dat er ook nog 24 overnam van St. Louis. Cincinnati en Cleveland verkochten er samen 101 aan Toronto en vanuit Birmingham in Alabama gingen er ook 47 naar Toronto. Mexico stad tenslotte ontving 184 PCC’s van Detroit en negentig van Minneapolis. In
* Vervolg van OdR 2019-12.
laatste pagina blader pdf_Op de Rails Basis 10-1-2014 20:56 Pagina 1
NVBS, PASSIE VOOR SPOOR ! Nieuwsgierig geworden naar de rest van de inhoud van dit nummer van Op de Rails? Denk er dan eens aan om lid te worden van de Nederlandse Vereniging van Belangstellenden in het Spoor- en tramwegwezen (NVBS). De NVBS-leden ontvangen maandelijks het blad in de bus, maar de NVBS biedt veel meer! In alle delen van het land worden bijeenkomsten belegd waarop presentaties gehouden worden over trein en tram in binnen- en buitenland. De Stichting NVBS Excursies organiseert reizen. Er is ook een afdeling Jongeren. In de NVBS Winkel kun je boeken en dvd’s over railverkeer kopen. En voor wie zich wil documenteren zijn er de NVBS-Bibliotheek en de Stichting NVBS Railverzamelingen. De winkel, de bibliotheek en de documentatiecentra zijn gevestigd in NVBS Centraal in het stationsgebouw van Amersfoort. Afdelingen Op diverse plaatsen zijn er afdelingen die maandelijks een bijeenkomst houden, waar leden door middel van presentaties informatie met elkaar uitwisselen. Deze avonden bieden een uitgelezen kans om andere spoorhobbyisten te ontmoeten. De agenda voor de komende periode is in Op de Rails of op de NVBSwebsite te vinden.
ook abonnementen op vele binnen- en buitenlandse tijdschriften op spoor- en tramweggebied. Bureau Railatlas en Bureau Materieeltekeningen bezitten topografische kaarten en schematische tekeningen van sporen en materieel. Winkel In de NVBS Winkel worden boeken, tijdschriften en dvd’s verkocht. Er is een uitgebreide tweedehandsafdeling. Bestellingen via internet of per post zijn mogelijk.
Excursies De aangeboden excursies variëren van een eendaagse binnenlandse trip tot een reis van vier weken in het buitenland. Voorbeelden: bezoeken aan werkplaatsen en remises, meerdaagse treinreizen door landen in en buiten Europa, maar ook dagbezoeken aan Nederlandse spoor- en trambedrijven. En elk jaar een Oliebollenrit!
Beeldmateriaal Het filmarchief, de diatheek en het fotoarchief bezitten een enorme collectie historische en actuele films, dia’s, prentbriefkaarten en foto’s. Leden kunnen zich abonneren op een fotorondzending. Tienmaal per jaar wordt een pakket foto’s, door leden gemaakt, rondgestuurd.
Documentatie De Stichting NVBS-Railverzamelingen beheert een grote verzameling krantenknipsels, dienstregelingen, vervoersbewijzen en andere documenten. In de bibliotheek staan meer dan elfduizend boeken en vele ingebonden jaargangen tijdschriften. De bibliotheek heeft
Afdeling Jongeren Ook jongeren voelen zich thuis bij de NVBS. De NVBS-afdeling Jongeren organiseert speciaal voor leeftijdgenoten bijzondere activiteiten: een wedstrijd treintrekken bijvoorbeeld, een rondje per trein in het nabije buitenland of een bezoek aan een bouwproject.
Op de Rails Het magazine Op de Rails verschijnt maandelijks. Elk nummer bevat berichten over spooractualiteiten en over de vereniging, over nieuw verschenen boeken en dvd’s (die in de winkel te koop zijn) en aankondigingen van excursies. Daarnaast zijn er langere artikelen over spoor- en tramwegen in binnen- en buitenland. Het maandblad dat door vrijwilligers wordt gemaakt, is full colour en vrij van advertenties.
www.facebook.com/OpdeRails
Lid worden? Nieuwsgierig geworden en meer willen weten, een proefnummer van Op de Rails ontvangen of lid worden? Een lidmaatschap kost 55 euro per jaar, ben je jonger dan 25? Dan betaal je slechts 28 euro voor een heel jaar! Meer weten? Bezoek ons op http://www.nvbs.com
De weersomstandigheden in het weekend van 26 en 27 oktober 2019 waren bijzonder gunstig voor stemmige herfstopnamen tijdens een speciaal fotoweekend op de Wutachtalbahn in het Schwarzwald. Bart van ’t Grunewold maakte de opnamen van de 50 2988 op het Epfenhofener viaduct en bij het vertrek uit station Epfenhofen (met pseudo-reizigers). Foto’s: Bart van ’t Grunewold.
000