OdR 02 2020

OP DE RAILS

2020-2

IN DIT NUMMER: Van stukgoed tot container

Eindelijk dan toch: de Uithoflijn Materieeloverzichten De elektrische tram in Ossendrecht MAANDBLAD VAN DE NVBS, 88E JAARGANG, FEBR UARI 2020 BLZ. 49-100

Op de Rails 2020-02.indb 1

05-02-20 11:52

Cabooter is een grote pleitbezorger van het railgoederenverkeer met een terminal in Blerick, een in Kaldenkirchen en een in aanbouw ten westen van Blerick.

De losplaats in Blerick heeft het uiterlijk van een containerterminal sinds RFO dagelijks een containershuttle naar de APM-II terminal in de Maasvlakte rijdt.

Locomotief 6702 (exLocon 9802) verzorgt het rangeerwerk. In de verte staat RFO 7110 die de trein later naar Venlo zal trekken; 17 september 2019.

Foto: Rudi Liebrand.

I

Deel negen 180 jaar spoorwegen in Nederland

Van stukgoed tot container

In het begin van de negentiende eeuw was de ontwikkeling van de spoorwegen in Nederland langzamer dan in omringende landen. Door een uitgebreid netwerk aan waterwegen hielden de vele zeilschepen en trekschuiten en later stoomboten de vervoersmarkt in handen.

Railgoederenvervoer in Nederland was laat, maar het kwam wel.

RUDI LIEBRAND EN GERRIT NIEUWENHUIS

n 180 jaar ontwikkelde het goederenvervoer zich van arbeidsintensief stukgoedvervoer, via veel rangeerwerk vragend wagenladingvervoer, tot het treinladingen- en intermodaal vervoer van nu. Dit artikel beperkt zich tot deze vier basisproductievormen van het goederenvervoer.

Varianten hierop evenals posttreinen, afval- en dienstvervoer blijven buiten beschouwing.

Bij het begin van de spoorwegen werden vooral losse zendingen vervoerd, zoals een krat met flessen jenever vanuit Schiedam, manden met kersen, enkele melkbussen. Dit stukgoedvervoer is intussen overgenomen door het wegvervoer. Met de industrialisatie in de tweede helft van de negentiende eeuw ontstond het wagenladingvervoer,

waarbij een of meer goederenwagen(s) door één verlader werd(en) beladen. In de eerste helft van de twintigste eeuw is het treinladingvervoer opgekomen, waarbij één verlader voldoende vracht heeft voor een hele trein. In de afgelopen vijftig jaar is vooral het intermodaal vervoer ontwikkeld.

Stukgoedvervoer

Het railvervoer van goederen was vooral in de beginjaren van de spoorwegen ingewikkeld. De spoorwegen hadden vervoersplicht. Dat betekende dat in principe vanuit elk station in Nederland elk ander station bereikt moest kunnen worden; hiervoor was een fijnmazig netwerk van goederendiensten ontstaan. Een complicerende factor was dat zowel OP DE RAILS

Op de Rails 2020-02.indb 69

2 - 2 0 2 0 69

05-02-20 11:53

De trams hebben ongelijkvloers de Universiteitsweg gekruist en naderen het eindpunt Science Park. Op de achtergrond een van de gebouwencomplexen die de aanleiding vormden voor de aanleg van de lijn, het Universitair Medisch Centrum; 10 januari 2020.

Foto: Tim Boric.

Eindelijk dan toch: de Uithoflijn Eindelijk is hij dan toch gaan rijden: de tram tussen station Utrecht Centraal en Science Park, nog steeds beter bekend als De Uithof. Veel betrokkenen zullen in december 2019 een zucht van verlichting hebben geslaakt, want het ontstaan van de lijn is een lange en moeizame geschiedenis.

U

TIM BORIC EN MAURITS VAN DEN TOORN

niversiteitswijk De Uithof ontstond in de jaren zestig ten oosten van de stad, in het enige gebied waar nog volop bouwruimte was. Door de explosieve stijging van het aantal studenten kwam de universiteit van Utrecht in de binnenstad steeds meer knel te zitten. Geleidelijk verhuisde een groot deel van de faculteiten naar De Uithof. Ook de Hogeschool Utrecht, het Universitair Medisch Centrum, het Wilhelmina Kinderziekenhuis en het Prinses Máxima Centrum voor kinderoncologie trokken hierheen. De Uithof, sinds 2018 Science Park genaamd, wordt nu dagelijks bezocht door 50.000 studenten en 26.000 werknemers van binnen en buiten de stad. De groei is nog niet ten einde; zo verhuist over enige tijd het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) vanuit Bilthoven hierheen. Het grote gebouw daarvoor verrijst momenteel bij de tramhalte Padualaan.

Dat het excentrisch gelegen universiteitscentrum grote reizigersstromen zou aantrekken was al snel duidelijk. Al in de jaren zeventig, bij de besluitvorming over de tram naar Nieuwegein, bestonden plannen voor een oostelijke verlenging van die lijn via de binnenstad naar De Uithof en Zeist. Maar in Utrecht brak een storm van protest los en de gemeente besloot in 1978 af te zien van een tram door de binnenstad. Toen de Nieuwegeinse sneltram in 1983 ging rijden, boog hij bij het Smakkelaarsveld meteen rechtsaf om te eindigen bij het toenmalige streekbusstation op het Stationsplein. Het huidige beginpunt van de Uithoflijn ligt daar slechts enige tientallen meters van vandaan. Achteraf is het altijd makkelijk praten: met de wijsheid van nu had ook al in 1978 besloten kunnen worden om de sneltram uit Nieuwegein ‘om de zuid’ naar De Uithof te verlengen.

Dit tracé blijft immers buiten de binnenstad, zodat de op een Duitse Stadtbahn geïnspireerde infrastructuur van de O P D E R A I L S 2 - 2 0 2 0 77

Op de Rails 2020-02.indb 77

05-02-20 11:53

Materieeloverzichten Nederland Stand 1 januari 2020 1 NEDERLANDSE SPOORWEGEN Locomotieven 13 dieselhydraulische rangeerlocomotieven: 701-713

8 elektrische locomotieven: 1739, 1744, 1745, 1746, 1750, 1752, 1761, 1765 69 elektrische meerspanningslocomotieven (Traxx): E186 001-045; E186 111-122, E186 144, 149, 208, 212, 214, 217, 219, 221, 222, 236, 237, 238 Elektrische treinstellen

6 elektrische tweewagenstellen (Flirt 3): 2010-2015 19 (30) elektrische tweewagenstellen (SGM): EL2 2112, 2113, 2115, 2116, 2122; 2132-2145 33 elektrische driewagenstellen (Flirt 3): 2201-2233 41 (13) elektrische driewagenstellen (SNG): 2301-2341 69 elektrische vierwagenstellen (SLT): 2401-2469 25 elektrische vierwagenstellen (Flirt 3): 2501-2525 62 elektrische zeswagenstellen (SLT): 2601-2662 40 (13) elektrische vierwagenstellen (SNG): 2703, 2705-2708, 2710-2744 53 (57) elektrische driewagenstellen (SGM): EL3 2936-2939, 2941-2948, 2950-2958, 2960-2969, 2971-2981, 2983-2985, 2988-2995 87 elektrische driewagenstellen (ICM): EL3 4011-4050; 4051-4097 50 elektrische vierwagenstellen (ICM): EL4 4201-4250 30 elektrische vierwagenstellen (DDZ): 7501-7507, 7510, 7511, 7513, 7515, 7519, 7521, 7522, 7524, 7526-7530, 7533, 7534, 7536,7538, 7540-7544, 7548 20 elektrische zeswagenstellen (DDZ): 7608, 7609, 7612, 7614, 7616, 7617, 7618, 7620, 7623, 7625, 7631, 7632, 7635, 7637, 7639, 7645-7647, 7649, 7650

3 elektrische achtwagenstellen (ICE 3M): 4651-4653 2 elektrische tienwagenstellen (Thalys): 4331, 4332

Treinstammen VIRM 98 elektrische vierwagenstammen: 9401-9407, 9409, 9411-9413, 9416-9420, 9422, 9423, 9425-9427, 9430, 9431, 9434, 9443, 9450, 9468, 9469, 9473, 9477-9480; 9504, 9506, 9508, 9510, 9512, 9514, 9516, 9518, 9520, 9522, 9524, 9525, 9528, 9544; 9547-9597 78 elektrische zeswagenstammen: 8608, 8610, 8614, 8615, 8621, 8624, 8628, 8632, 8633, 8635-8642, 8644-8649, 8651-8667, 8670-8672, 8674-8676, 8681; 8701-8703, 8705, 8707, 8709, 8713, 8715, 8717, 8719, 8721, 8723, 8726, 8727, 8729-8743, 8745, 8746 Getrokken rijtuigen 298 rijtuigen type ICR, verdeeld in: 76 A: 61 84 10-70 301-336; 351-380; 481-488, 491, 492 154 B: 61 84 20-70 101-156; 201-209, 211-218, 220, 225-232, 235-244, 247-254, 257-262, 264-272, 274; 401-408, 411-418, 421, 422; 541-550; 571-575; 581-585 21 BF: 61 84 29-70 437-450; 493-499 18 BD: 50 84 82-70 432-439; 971-978, 981, 982 29 BDs: 61 84 82-70 001-019, 021-030

2123-2125, 2131.

4 elektrische driewagenstellen (SGM): 2959, 2982, 2986 en 2987 12 rijtuigbakken VIRM, verdeeld in: 1 mBv7: 260 8853 3 mBvk: 290 8683, 8722, 8829 1 ABv 3/4: 380 8111

1 ABv5: 380 8251

1 ABv6: 380 8384

4 nieuwbouw-casco’s mBvk met de administratieve nummers 290 8755 - 8758

2 rijtuigen ICR: Bs (ICR Benelux) 50 84 28-70 112; BDs 50 84 82-77 020 56 rijtuigen DDAR, verdeeld in:

7 Bvk: 270 7010, 7014, 7016, 7017, 7035, 7037, 7044 12 ABvk: 270 7015, 7034, 7036, 7038, 7039, 7042, 7043, 7073-7077 31 Bv: 280 7233, 7246, 7259, 7260, 7262-7265, 7267, 7268, 7272, 7277-7282, 7284-7290, 7295-7300, 7301

6 ABv: 380 7508, 380 7571, 7574-7577 55 rijtuigen DDM-1, verdeeld in: 10 Bvk: 50 84 26-37 101-107, 111, 113 29 Bv: 50 84 26-37 401, 402, 404, 407, 408, 411-418, 421-428, 431-435, 437, 438, 441 16 ABv: 50 84 26-37 601, 604, 606, 613, 616, 617, 621, 622, 624626, 628, 631, 632, 634, 675

ARRIVA

23 elektrische tweewagenstellen: 411-413; 426-430 (GTW 2/6); 450464 (Flirt 3) 23 elektrische driewagenstellen: 514-524; 525; 530-532; 550-557 (GTW 2/8) 10 dieselhydraulische tweewagenstellen: 24-26, 28-30, 32-34, 37 (Lint 41) 33 dieselelektrische tweewagenstellen: 228-233, 237-244; 252-264; 276-281 (GTW 2/6) 58 dieselelektrische driewagenstellen: 301-327, 334-336, 345-351; 365-375; 382-391 (GTW 2/8)

CONNEXXION

5 elektrische tweewagenstellen: 5031-5035 (Protos) 2 elektrische driewagenstellen: 5038, 5039 (Flirt 3) 9 dieselelektrische driewagenstellen: 5041-5049 (GTW 2/8)

Diversen:

1 salonrijtuig Koninklijk materieel: 61 84 89-70 003

2 begeleidingsrijtuigen Koninklijk materieel: 50 84 10-70 349, 350 Terzijde gesteld materieel: 26 (38) elektrische locomotieven: 1731-1733, 1736, 1737, 1740, 1741, 1743, 1748-1751, 1755-1760, 1762-1764, 1766, 1768, 1770, 1778-1780 51 dieselhydraulische tweewagenstellen (DM’90): DH2 3401-3404, 3406-3425, 3427- 3453 10 elektrische tweewagenstellen(SGM): 2111, 2114, 2117-2121,

Het nummerloze en op afstand bestuurbare acculocomotiefje type Niteq 5000-E dat eerst van de Gewestelijke Afvalstoffen Dienst (GAD) in Hilversum Crailoo was en na het beëindigen van het vuilvervoer naar RailPro ging. De GAD heeft nog een dergelijk rangeermiddel (type Niteq 3000-E), dat echter in Crailoo heden ten dage nog steeds werkeloos staat; 7 juni 2013.

Foto: Henk Kolkman.

O P D E R A I L S 2 - 2 0 2 0 85

Op de Rails 2020-02.indb 85

05-02-20 11:53

Een lange tram naar Zandvliet Grens in station Zandvliet Tol begin jaren twintig.

Van links naar rechts een Beijnes-rijtuig, vierasser B.1403, een De Rechter-rijtuig, nog een Beijnes-rijtuig en nog enkele rijtuigen.

Ze zijn smaller dan de locomotief vooraan.

Alle foto’s bij dit artikel, tenzij anders vermeld: verzameling auteur.

I

De elektrische tram in Ossendrecht Er reed gedurende bijna tien jaar een elektrische tram in Noord-Brabant.

Waarschijnlijk doordat er geen foto’s van te vinden zijn, is dit feit in Nederland vrijwel onbekend. Er is niettemin genoeg over te vertellen.

DIRK EVELEENS MAARSE

n 1882 opende de Stoomtramweg-Maatschappij Bergen op Zoom – Tholen (BT) haar stoomtramlijn van Bergen op Zoom naar de aanlegsteiger van het Tholensche Veer over de Eendracht, het water dat het Zeeuwse eiland Tholen van het Noord-Brabantse vasteland scheidt.

De tram zou Tholen zelf pas bereiken in 1928, toen een brug het veer verving. Ook daarna drong de tram niet diep op Tholen door, het nieuwe eindpunt lag op de westelijke oever van de Eendracht.

De maatschappij had echter grotere ambities: een tramverbinding met Antwerpen. In 1886 wijzigde zij dan ook haar naam in Stoomtram-Maatschappij Antwerpen – Bergen op Zoom – Tholen (ABT). Het realiseren van een tramlijn over de grens was echter niet zo eenvoudig. In België had door een wet uit 1884 de Nationale Maatschappij van Buurtspoorwegen (NMVB) het monopolie voor de aanleg van stoomtramlijnen – maar niet voor de exploitatie ervan.

De aanleg van het Nederlandse baanvak verliep zoals men

placht te zeggen ‘voorspoedig’ en op 1 mei 1887 was het deel Bergen op Zoom – Ossendrecht Grens gereed. Het duurde echter tot 4 september voordat de NMVB-lijn de grens bereikte. De doorgaande dienst werd op 7 september in gebruik genomen.

De twee lijnen ontmoetten elkaar ten zuiden van Ossen­ drecht op de noordoever van de grensrivier, een groot woord voor een beekje met de naam Kabeljouw (Cabeljauw in het toen door de NMVB ook in Vlaanderen gebruikte Frans).

Een dubbelsporige brug over de waterloop verbond het onmiddellijk ten noorden van de grens gelegen station Ossendrecht Kabeljouw met het wat verder zuidelijk gelegen Belgische station Santvliet Douane, later beter bekend als Zandvliet Tol. Omdat men aan Belgische zijde hoge verwachtingen had van het doorgaande goederenvervoer met Nederland, werden alle NMVB-stoomtramlijnen in de provincie Antwerpen uitgevoerd in de in Noord-Brabant O P D E R A I L S 2 - 2 0 2 0 89

Op de Rails 2020-02.indb 89

05-02-20 11:53

laatste pagina blader pdf_Op de Rails Basis 10-1-2014 20:56 Pagina 1

NVBS, PASSIE VOOR SPOOR !

Nieuwsgierig geworden naar de rest van de inhoud van dit nummer van Op de Rails?

Denk er dan eens aan om lid te worden van de Nederlandse Vereniging van Belangstellenden in het Spoor- en tramwegwezen (NVBS).

De NVBS-leden ontvangen maandelijks het blad in de bus, maar de NVBS biedt veel meer!

In alle delen van het land worden bijeenkomsten belegd waarop presentaties gehouden worden over trein en tram in binnen- en buitenland. De Stichting NVBS Excursies organiseert reizen. Er is ook een afdeling Jongeren.

In de NVBS Winkel kun je boeken en dvd’s over railverkeer kopen. En voor wie zich wil documenteren zijn er de NVBS-Bibliotheek en de Stichting NVBS Railverzamelingen. De winkel, de bibliotheek en de documentatiecentra zijn gevestigd in NVBS Centraal in het stationsgebouw van Amersfoort.

Afdelingen Op diverse plaatsen zijn er afdelingen die maandelijks een bijeenkomst houden, waar leden door middel van presentaties informatie met elkaar uitwisselen. Deze avonden bieden een uitgelezen kans om andere spoorhobbyisten te ontmoeten. De agenda voor de komende periode is in Op de Rails of op de NVBSwebsite te vinden.

ook abonnementen op vele binnen- en buitenlandse tijdschriften op spoor- en tramweggebied. Bureau Railatlas en Bureau Materieeltekeningen bezitten topografische kaarten en schematische tekeningen van sporen en materieel.

Winkel In de NVBS Winkel worden boeken, tijdschriften en dvd’s verkocht. Er is een uitgebreide tweedehandsafdeling. Bestellingen via internet of per post zijn mogelijk.

Excursies De aangeboden excursies variëren van een eendaagse binnenlandse trip tot een reis van vier weken in het buitenland. Voorbeelden: bezoeken aan werkplaatsen en remises, meerdaagse treinreizen door landen in en buiten Europa, maar ook dagbezoeken aan Nederlandse spoor- en trambedrijven. En elk jaar een Oliebollenrit!

Beeldmateriaal Het filmarchief, de diatheek en het fotoarchief bezitten een enorme collectie historische en actuele films, dia’s, prentbriefkaarten en foto’s. Leden kunnen zich abonneren op een fotorondzending. Tienmaal per jaar wordt een pakket foto’s, door leden gemaakt, rondgestuurd.

Documentatie De Stichting NVBS-Railverzamelingen beheert een grote verzameling krantenknipsels, dienstregelingen, vervoersbewijzen en andere documenten. In de bibliotheek staan meer dan elfduizend boeken en vele ingebonden jaargangen tijdschriften. De bibliotheek heeft

Afdeling Jongeren Ook jongeren voelen zich thuis bij de NVBS. De NVBS-afdeling Jongeren organiseert speciaal voor leeftijdgenoten bijzondere activiteiten: een wedstrijd treintrekken bijvoorbeeld, een rondje per trein in het nabije buitenland of een bezoek aan een bouwproject.

Op de Rails Het magazine Op de Rails verschijnt maandelijks. Elk nummer bevat berichten over spooractualiteiten en over de vereniging, over nieuw verschenen boeken en dvd’s (die in de winkel te koop zijn) en aankondigingen van excursies.

Daarnaast zijn er langere artikelen over spoor- en tramwegen in binnen- en buitenland. Het maandblad dat door vrijwilligers wordt gemaakt, is full colour en vrij van advertenties.

www.facebook.com/OpdeRails

Lid worden?

Nieuwsgierig geworden en meer willen weten, een proefnummer van Op de Rails ontvangen of lid worden? Een lidmaatschap kost 55 euro per jaar, ben je jonger dan 25? Dan betaal je slechts 28 euro voor een heel jaar!

Meer weten? Bezoek ons op http://www.nvbs.com

Wie nog zin heeft in een echte winter zal zijn heil dit jaar waarschijnlijk elders moeten zoeken, in Zwitserland bijvoorbeeld. Boven: op 24 februari 2018 vertrekt stoomlocomotief RB H 2/3 16 in de richting van Rigi Kulm, terwijl BDeh 4/4 15 station Rigi Staffel binnenrijdt. Onder: trein van de Rhätische Bahn met panoramawagens op de Albulabahn tussen Bergün en Preda, waar via keerlussen en viaducten over hemelsbreed tien kilometer een hoogteverschil van ruim vierhonderd meter overwonnen wordt; 6 maart 2014. De weg op de voorgrond is in gebruik als sleebaan.

Foto’s: Stephan Wohlfahrt en Rudi Liebrand.

000

Op de Rails 2020-02.indb 100

05-02-20 11:54