Op de Rails - mei 2020

OP DE RAILS 2020-5

IN DIT NUMMER: De Schweizerische Südostbahn

Mijnspoorwegen in Nederlands-Indië De tram in Rusland Klassieke spoorkaartjes MAANDBLAD

VAN

DE

NVBS,

88E

JAARGANG,

MEI

2020

BLZ.

201-248

In 2019 werd het materieelpark voor de Voralpenexpress geleidelijk vernieuwd met de treinstellen van Stadler. Op 19 september 2019 rijdt treinstel 204 het station van Arth-Goldau binnen.

Foto’s bij dit artikel: Gerrit Nieuwenhuis.

De Schweizerische Südostbahn Zwitserland kent naast de Schweizerische Bundesbahnen (SBB) tientallen kleine en grote spoorwegbedrijven. Deze structuur hangt nauw samen met de politieke indeling in kantons die vaak eigenaar zijn van een regionale spoorwegonderneming. Eén van de bedrijven die geleidelijk gegroeid is van een regionaal bedrijf tot een nationaal opererende onderneming is de Schweizerische Südostbahn met het hoofdkantoor in St. Gallen.

Z

FRANS BLANKER-HALSTEIN EN GERRIT NIEUWENHUIS

witserland is een federale republiek die gevormd wordt door 26 kantons. Dit zijn in feite kleine republieken met een grote eigen beslissingsbevoegdheid; de federale overheid regelt alleen zaken van nationaal belang. Veel kantons hebben ook eigen spoorwegmaatschappijen die, naast de SBB als nationale spoorwegmaatschappij, actief zijn op hun eigen netwerk.

Voorbeelden zijn de Rhätische Bahn in Graubünden, de Appenzeller Bahnen in Appenzell en de Bern – Lötschberg – Simplonbahn in Bern. De Schweizerische Südostbahn (SOB, vaak aangeduid als ‘Südostbahn’) heeft drie kantons als eigenaar, Schwyz, Zürich en St. Gallen. Sinds 1 januari 2002 is de huidige SOB het resultaat van een fusie van de ‘oude’ SOB met de Bodensee Toggenburg Bahn (BT).

Geschiedenis van de SOB

Het eerste bedrijf met de naam Schweizerische Südostbahn werd op 1 september 1853 opgericht door de kantons St. Gallen en Graubünden. Doel van de onderneming 220 O P

DE RAILS 5-2020

was het aanleggen van de spoorlijnen Rorschach – St. Margarethen – Sargans – Chur, Sargans – Ziegelbrücke – Rapperswil en Weesen – Glarus. Door problemen bij de aanleg van de lijnen kwam het bedrijf al snel in financiële problemen, waarna per 1 mei 1857 een fusie volgde met de eveneens armlastige bedrijven St.Gallen-Appenzellische Eisenbahn en Glatthalbahn. Het nieuwe bedrijf, Vereinigte Schweizerbahnen, had het ook niet breed maar slaagde er wel in het netwerk te voltooien en uit te breiden. Op 1 juli 1902 werd het genationaliseerd, waarmee het uiteindelijk onderdeel werd van de SBB. De ‘eerste’ Südostbahn ontstond op 1 januari 1890 door een fusie van twee kleine ondernemingen, namelijk de Wädenswil-Einsiedelnbahn (WE) en de ZürichseeGotthardbahn (ZGB). De lijn van de WE was in 1877 geopend. Belangrijkste trekpleister was het grote klooster in Einsiedeln, dat veel door pelgrims wordt bezocht. In het stoomtijdperk werden lange pelgrimstreinen gereden met stoomlocomotieven in dubbeltractie voor en achter

Het eiland Poeloe Laoet lag nooit in het centrum van de toeristenstromen.

Toch was de aanleg van de spoorweg van de kolenmijn op dat eiland reden er een ansichtkaart aan te wijden.

Sembelimbingan, 1903.

Foto: collectie Gerard de Graaf.

De mijnspoorwegen in Nederlands-Indië* Net als in Nederland gingen in voormalig Nederlands-Indië mijnspoorwegen vooraf aan de komst van de publieke spoorwegen.

Begon de Hollandsche IJzeren Spoorweg Maatschappij in 1839 met personen- en goederenvervoer, reeds in 1820 werd er smalspoor gebruikt voor kolenvervoer bij de Domaniale Mijn in Kerkrade.

D

GERARD DE GRAAF

e eerste publieke spoorweg in Indië, tussen Semarang en Tanggoeng werd geopend in 1867, maar al in 1849 paste de kolenmijn ‘Oranje Nassau’ op Borneo railvervoer toe. Er is na de Indonesische Onafhankelijkheid in 1949 veel veranderd en verdwenen, maar één kolenmijn uit de koloniale tijd voert nog altijd per spoor af.

Steenkool in de Indische Archipel

Een tropisch land als het huidige Indonesië associeert men niet direct met de behoefte aan steenkool. Steenkool is er onder meer door vulkanische invloeden ruim voorradig, van oudsher waren er primitieve lokale ‘kolengraverijen’, en werd onder andere gebruikt bij het smeden. Na jaren absentie in de Gordel van Smaragd als gevolg van de Napoleontische tijd kreeg Nederland Indië toegewezen met het Verdrag van London op 13 augustus 1814. De Gouvernementsmarine ging stoombootjes gebruiken om piraterij in de Indische wateren te bestrijden, daarmee groeide de behoefte aan steenkool. Daarin werd op dat moment eenvoudig voorzien: Indië was een vooral exporterend land; Engelse en andere schepen brachten goedkope steenkool als verkoopbare ballast naar de archipel. Het Gouvernement onderkende dat de vriend van vandaag de vijand van morgen kan zijn en besloot in 1845 de winning van steenkool zelf ter hand te nemen om zo minder afhankelijk te worden van derden. Men wist dat er goede en

goed bereikbare steenkool was op Borneo. Men zocht contact met de Sultan van Martapoera in Zuidoost-Borneo en kreeg een groot concessiegebied toegewezen. Na wat tegenslagen te hebben overwonnen kon Gouverneur-Generaal J.J. Rochussen in maart 1849 de kolenmijn ‘Oranje Nassau’ in Pengaron openen. In 1857 begon het Gouvernement met de aanleg van een tweede kolenmijn in het gebied, die de naam ‘Delft’ kreeg. In 1858 legde een particuliere onderneming een derde mijn, de ‘Julia Hermina’, aan in hetzelfde gebied. Bij al deze mijnen werd smalsporig railvervoer toegepast. In 1859 ging het rommelen in de familie van de sultan; er moest een opvolger komen. Er ontstond jaloezie en die vormde de basis voor de zogenaamde ‘Bandjermasinsche Krijg’ die tot 1863 duurde, maar nog jaren daarna voor onrust in de regio zorgde. In die strijd werden de mijnen Delft en Julia Hermina verwoest, de Oranje Nassau kwam enkele jaren goeddeels stil te liggen.

Toen de rust weerkeerde en de eerste mijningenieurs uit Delft naar de archipel kwamen kon begonnen worden met de inventarisatie van de aanwezige bodemschatten, waaronder steenkool. Die laatste bleek ook op Midden- en ZuidSumatra aanwezig evenals op Zuid-Celebes. De steenkool op Java is van mindere kwaliteit, het zit dicht in de buurt van bruinkool. De mijn Oranje Nassau werd definitief * Dit artikel beperkt zich tot de spoorwegen van de steenkolen­mijnen in Indië.

O P D E R A I L S 5 - 2 0 2 0 229

De volledige vloot van Mosgortrans moet eind 2024 uit gelede lagevloertrams bestaan.

Het plan is inmiddels meer dan halfweg.

PK Transportnye Systemy leverde al 340 trams van het type Vityaz-M (3100131340). De 31256 rijdt op lijn 36 over de Zelyoniy prospekt, 8 februari 2020.

Foto’s bij dit artikel tenzij anders vermeld: Luc Koenot.

Nieuw begin voor de tram in Rusland De tram is weer hot in Rusland. Politiek en industrie hebben opnieuw belangstelling voor dit vervoermiddel dat sinds 1991 in een soort coma verzeild geraakt was. Een aantal kleinere trambedrijven verdween en de toekomst van veel andere leek onzeker. Sinds enkele jaren wordt er echter weer flink geïnvesteerd, waarbij Moskou vooroploopt. Steden elders in het land profiteren daarvan mee.

T

LUC KOENOT

ot nog geen vijftig jaar geleden werden er in de Sovjet-Unie nieuwe tramnetten gebouwd, de tram was immers een vitale voorziening voor het vervoer van arbeiders en ambtenaren naar industrie en kantoor. Het machtige centrale ministerie van Transport in Moskou regelde alles, van welke stad een tram mocht krijgen tot de vervanging van de rijtuigen, incluis de financiering. Sinds 1991 zijn de lokale overheden verantwoordelijk voor hun OV en die bleken daar plots veel minder geld voor over te hebben. Bovendien is de Russische industrie aan het einde van twintigste eeuw door een turbulente en corrupte periode gegaan. Gelukkig heeft de tram deze onzekere periode overleefd, al zijn er wel tien steden (van de drieënzeventig) waar de tram in de eerste twintig jaar van deze eeuw verdwenen is.

Opwaardering van de stad

Moskou tot een aangename en moderne stad maken is een belangrijke prioriteit van Sergei Sobjanin, de burgemeester sinds 2010. Om dat te bereiken maakt hij een einde aan de heerschappij van de auto, de vervuiling, de corrupte winkeltjes en verkoopstalletjes zonder vergunning op de voetpaden, de rommel op straat en noem maar op. Deze ambitie bestrijkt het hele stadsgebied met zijn twaalf miljoen inwoners en blijft niet beperkt tot enkele hippe wijken.

Gammele trage kleine trammetjes die zich voortsleuren van de ene halte in het midden van de straat te midden van slecht geparkeerde auto’s tot de volgende passen niet meer.

Het bestuur van de Russische hoofdstad neemt niet alleen besluiten, maar voegt ook de daad bij het woord door werken uit te voeren en geld ter beschikking te stellen aan O P D E R A I L S 5 - 2 0 2 0 235

Plaatskaartenkantoor met grote AEGmachines in station Den Haag HS; 1979.

Foto: Bert van der Kruk.

Een blik in de archieven van de SNR

Klassieke spoorkaartjes

Tot voor veertig jaar maakte de NS gebruik van kleine kartonnen vervoerbewijzen, de zogenoemde Edmondsons. Deze standaardformaat kaartjes zijn wereldwijd in gebruik (geweest). De deelcollectie Spoorweg­­­vervoerbewijzen van de NVBS-Railverzamelingen (SNR) bevat duizenden spoorkaartjes, waaronder heel veel Edmondsons vanaf circa 1865.

H

GERRIT VAN STRAATEN

et eerste Edmondsonkaartje dateert van 1837 en is afkomstig van een toentertijd als stationschef werkzame Engelsman genaamd Thomas Edmondson, die het ontwierp ter vervanging van het tot dan gebruikte vervoerbewijssysteem. Dat was afgeleid van het stelsel dat gebruikt was voor diligencediensten, waarbij de reizigers een met de hand ingevuld bonnetje (eigenlijk een kwitantie) kregen. Het door Edmondson ontwikkelde systeem met gedrukte en genummerde kaartjes omvatte ook drukpersen voor de kaartjes, datumpersen (composteurs) om ze te dateren, loketkasten, controle-kniptangen, enzovoort. Ook kaartjes-versnippermachines voor gebruikte exemplaren om zo de grondstof voor nieuwe kaartjes te verkrijgen, behoorden uiteindelijk tot de producten van zijn latere fabriek. In Nederland werd aanvankelijk ook met papieren kaartjes gewerkt; in het jubileumboek van de HSM uit 1889 staat dat deze maatschappij

als eerste in 1857 op Edmondsonkaartjes overging.

Het standaard formaat van de kaartjes was 2¼ x 13/16 inch (57 x 30,5 mm). Echter voor bijzondere doeleinden zijn er in Nederland bijvoorbeeld ook kaartjes van grotere lengte bij gelijke breedte geweest (zie bijvoorbeeld de ‘vacantiekaarten’). Zo waren er vanaf 1968 bij NS ook kaartjes van dubbele lengte maar van de helft dunner karton; dubbel gevouwen namen ze in de loketkasten precies de plaats in beslag van één gewoon, dik kartonnen kaartje. Deze werden in hoofdzaak gebruikt voor dagtochtkaartjes: de ene helft was voor de treinreis en de andere helft bestond uit één of meer coupons voor toegang tot een dierentuin, museum of andere attractie.

Voorgedrukte kaartjes

Voor elke relatie waarvoor tenminste één kaartje per maand verkocht werd, waren in de NS-tijd volledig voorgedrukte O P D E R A I L S 5 - 2 0 2 0 243

laatste pagina blader pdf_Op de Rails Basis 10-1-2014 20:56 Pagina 1

NVBS, PASSIE VOOR SPOOR !

Nieuwsgierig geworden naar de rest van de inhoud van dit nummer van Op de Rails?

Denk er dan eens aan om lid te worden van de Nederlandse Vereniging van Belangstellenden in het Spoor- en tramwegwezen (NVBS).

De NVBS-leden ontvangen maandelijks het blad in de bus, maar de NVBS biedt veel meer!

In alle delen van het land worden bijeenkomsten belegd waarop presentaties gehouden worden over trein en tram in binnen- en buitenland. De Stichting NVBS Excursies organiseert reizen. Er is ook een afdeling Jongeren.

In de NVBS Winkel kun je boeken en dvd’s over railverkeer kopen. En voor wie zich wil documenteren zijn er de NVBS-Bibliotheek en de Stichting NVBS Railverzamelingen. De winkel, de bibliotheek en de documentatiecentra zijn gevestigd in NVBS Centraal in het stationsgebouw van Amersfoort.

Afdelingen Op diverse plaatsen zijn er afdelingen die maandelijks een bijeenkomst houden, waar leden door middel van presentaties informatie met elkaar uitwisselen. Deze avonden bieden een uitgelezen kans om andere spoorhobbyisten te ontmoeten. De agenda voor de komende periode is in Op de Rails of op de NVBSwebsite te vinden.

ook abonnementen op vele binnen- en buitenlandse tijdschriften op spoor- en tramweggebied. Bureau Railatlas en Bureau Materieeltekeningen bezitten topografische kaarten en schematische tekeningen van sporen en materieel.

Winkel In de NVBS Winkel worden boeken, tijdschriften en dvd’s verkocht. Er is een uitgebreide tweedehandsafdeling. Bestellingen via internet of per post zijn mogelijk.

Excursies De aangeboden excursies variëren van een eendaagse binnenlandse trip tot een reis van vier weken in het buitenland. Voorbeelden: bezoeken aan werkplaatsen en remises, meerdaagse treinreizen door landen in en buiten Europa, maar ook dagbezoeken aan Nederlandse spoor- en trambedrijven. En elk jaar een Oliebollenrit!

Beeldmateriaal Het filmarchief, de diatheek en het fotoarchief bezitten een enorme collectie historische en actuele films, dia’s, prentbriefkaarten en foto’s. Leden kunnen zich abonneren op een fotorondzending. Tienmaal per jaar wordt een pakket foto’s, door leden gemaakt, rondgestuurd.

Documentatie De Stichting NVBS-Railverzamelingen beheert een grote verzameling krantenknipsels, dienstregelingen, vervoersbewijzen en andere documenten. In de bibliotheek staan meer dan elfduizend boeken en vele ingebonden jaargangen tijdschriften. De bibliotheek heeft

Afdeling Jongeren Ook jongeren voelen zich thuis bij de NVBS. De NVBS-afdeling Jongeren organiseert speciaal voor leeftijdgenoten bijzondere activiteiten: een wedstrijd treintrekken bijvoorbeeld, een rondje per trein in het nabije buitenland of een bezoek aan een bouwproject.

Op de Rails Het magazine Op de Rails verschijnt maandelijks. Elk nummer bevat berichten over spooractualiteiten en over de vereniging, over nieuw verschenen boeken en dvd’s (die in de winkel te koop zijn) en aankondigingen van excursies.

Daarnaast zijn er langere artikelen over spoor- en tramwegen in binnen- en buitenland. Het maandblad dat door vrijwilligers wordt gemaakt, is full colour en vrij van advertenties.

www.facebook.com/OpdeRails

Lid worden?

Nieuwsgierig geworden en meer willen weten, een proefnummer van Op de Rails ontvangen of lid worden? Een lidmaatschap kost 55 euro per jaar, ben je jonger dan 25? Dan betaal je slechts 28 euro voor een heel jaar!

Meer weten? Bezoek ons op http://www.nvbs.com

Contrasten op de Dam. Op 5 februari 2019 was er ter gelegenheid van het Chinees nieuwjaar in de beste Chinese tradities een spectaculaire vuurwerkshow te bewonderen. Op 10 maart 2020 woedde het coronavirus en was het devies voor iedereen ’binnen blijven’. Iets bijzonders was er trouwens toch niet te zien, hooguit viel het de oplettende beschouwer op dat de Bijenkorf een jaar ouder was geworden.

Foto’s: Frans Boom.

000