OP DE RAILS
2021-8
IN DIT NUMMER: Fabrikanten van spoormaterieel
Slijtvaste rails, een uitdaging De vierassers van Göteborg MAANDBLAD VAN DE NVBS, 89E JAARGANG, AUGUSTUS 2021 BLZ. 349-400
Op de Rails 2021-08.indb 349
03-08-2021 16:38
NS ontwikkelde zelf of in samenwerking met de industrie veel materieeltypen. Redelijke standaard toonbankproducten waren in de jaren negentig van de vorige eeuw eigenlijk alleen de locomotiefseries 600, 1100, 1300, 1600, 1700 en 6400. Vergelijkbare locomotieven reden namelijk ook in andere landen. Op 23 mei 1993 biedt de materieelshow op het emplacement van Amsterdam Watergraafsmeer een goed overzicht van wat er allemaal aan materieel in Nederland werd ingezet. Foto's bij dit artikel: Wouter Radstake.
Fabrikanten van Europees spoorwegmaterieel Dit artikel geeft een overzicht van de ontwikkeling en de huidige positie en het productenpalet van de fabrikanten van Europees spoorwegmaterieel. Daarbij komen de bouwers en hun locomotieven, goederenwagens, rijtuigen en treinstellen aan bod. Met bewezen technologie werden maatseries gemaakt voor de spoorwegmaatschappijen in verschillende Europese landen. Later concentreerden materieelbouwers zich op de leveringen in eigen land en werden licenties voor bouw door anderen verleend. Pas sinds ongeveer twee decennia maken de fabrikanten toonbankproducten, de zogenaamde platforms. WOUTER RADSTAKE
I Europees jaar van het spoor - deel zeven
n den beginne waren de uitvinders van de stoomlocomotieven zelf degenen die hun materieel ontwikkelden, bouwden en – als ze succesvol waren met hun prototypes – op de markt brachten. Allereerst natuurlijk in GrootBrittannië, waar de meeste uitvinders vandaan kwamen. De Schotse uitvinder en ingenieur James Watt had het patent verkregen op het concept van de stoomlocomotief, waarvan een model verscheen in 1785. Daarvóór waren de stoommachines nog te zwaar voor mobiel gebruik. De Engelse uitvinder Richard Trevithick bouwde de eerste stoomlocomotief op ware grootte in 1804
en op 21 februari van dat jaar was de eerste rit van ’s werelds eerste (naamloze) stoomlocomotief een feit, uitgevoerd op het tramspoor van de Penydarren ijzerfabriek bij Merthyr Tydfil in Zuid-Wales. De eerste commercieel succesvolle stoomlocomotief was die van Matthew Murray, de Salamance, gebouwd voor de Middleton Railway in Leeds in 1812. Deze locomotief had een tandwielconstructie nodig om voldoende adhesie te krijgen. Een zwaardere locomotief zou te zwaar zijn voor de toenmalige spoorstaven. De eerste adhesielocomotief was stoomlocomotief Puffing Billy, die door Christopher Blackett en OP DE RAILS 8-2021
Op de Rails 2021-08.indb 369
369
03-08-2021 16:39
Voorbeelden van ernstige slijtage: een stukje Barlow-rail uit Argentinië uit de 19e eeuw en daaronder een stukje originele rail van de Talyllyn Railway uit 1865. Collectie Jan Roos.
Slijtvaste rails, een uitdaging Waar voorwerpen langs elkaar bewegen, vindt slijtage plaats, ook bij het rollen van wielen op spoorrails. Bij toenemende belasting van het spoor neemt de slijtage toe. Omdat de gevolgen daarvan altijd nadelig zijn voor de bedrijfsvoering, wordt al vanaf het eerste vervoer over rails gezocht naar middelen om de slijtvastheid van rails en wielen te vergroten. Het vormde lange tijd een grote uitdaging voor de ingenieurs om steeds aan die vraag van het spoorbedrijf te kunnen voldoen.
H
JAN ROOS
et lijdt weinig twijfel dat ‘onze moderne spoorwegen’ voortgekomen zijn uit de laatmiddeleeuwse mijnen in Midden-Europa. De oudste afbeelding met de houten rails die daar gebruikt werden om karren met vier wielen over te rijden, vinden we in het boek Cosmographei, een beschrijving van de wereld van Sebastian Münster uit 1550 (afbeelding 1). Het ligt voor de hand dat versleten railplanken toen eenvoudigweg vervangen werden. De slijtage bij houten rails bestaat eruit dat door de passerende wielen houtvezeltjes uit de bovenkant los raken en ‘verdwijnen’. De planken worden zo steeds dunner en breken ten slotte onder de last van de karren.
Houten rails
Vanuit Midden-Europa werd het gebruik om de uitgegraven grond, de gewonnen ertsen en steenkool en het afvalmateriaal met karren op houten rails uit de mijnschachten naar buiten te brengen, door gemigreerde mijnwerkers ook in andere gebieden geïntroduceerd. Het duurde vervolgens niet lang voordat die ‘sporen’ tot buiten de mijnen werden verlengd en ook andere transportfuncties toebedeeld kregen 380
die niet direct met mijnbouw te maken hadden. Verdere ontwikkelingen zien we in eerste instantie alleen in Engeland, waar vandaan pas na de Napoleontische tijd ‘re-export’ naar het Europese vasteland plaatsvindt. Uit Engeland is bekend dat daar afvoer van steenkool en ertsen op houten rails over grotere afstanden plaatsvond naar de plaatsen waar de delfstoffen werden verwerkt of overgeladen. Daarbij werd al snel paardentractie ingevoerd. In 1649 schrijft William Gray in zijn Chorographia over master Beaumont, die in 1602 niet minder dan 30.000 pond in het mijnwezen aan de Tyne kwam investeren, en tal van nieuwigheden moet hebben meegebracht zoals ‘waggons’ op houten rails1. Die houten rails van zes tot zeven inch breed en vijf inch dik (ongeveer 17 x 12 cm) werden met houten pennen op houten dwarsliggers van dezelfde maat bevestigd. Dit spoor werd single way genoemd. De slijtage van die rails bleek echter groot; ze braken snel als ze dunner werden. Dit werd beter als er een tweede rail met dezelfde afmetingen bovenop gepend werd en alleen deze na slijtage vervangen hoefde te worden. Deze bovenste rail kon zo helemaal opgereden worden zonder het risico dat de onderste brak.
OP DE RAILS 8-2021
Op de Rails 2021-08.indb 380
03-08-2021 16:40
Bij de halte Brunnsparken rijdt een tramstel zoals dat al tientallen jaren dienst doet in Göteborg. Voorop M29tram 807 en daarachter M28 716, die dit jaar is afgevoerd; 19 augustus 2013. Foto: Karel Hoorn.
De vierassers van Göteborg Wie aan onze kant van het voormalige IJzeren Gordijn vierassers in de reguliere dienst wil zien, heeft anno 2021 niet zoveel mogelijkheden meer. In Milaan rijden na meer dan negentig jaar nog altijd Peter Witttrams, in feite rijdende monumenten. Daarnaast zijn er nog een paar andere steden. Zo is in Antwerpen de PCC nog in het stadsbeeld aanwezig. Ook in Göteborg rijden nog vierassers. Ze zijn daar nog altijd een alledaags gezicht op straat, maar niet lang meer.
D
FRANS KRISTENSEN
e Göteborgse vierassers zijn leeftijdgenoten van de Antwerpse trams, maar de in en voor Göteborg ontwikkelde trams hebben een uniek elektrisch systeem en zijn géén PCC’s. Ze vertellen een verhaal over de toenmalige, kleurrijke directeur van het trambedrijf en ze hebben veel te maken met de datum 3 september 1967, de dag dat Zweden overging naar rechts verkeer. De tramseries M25, M28 en M29 zijn de geesteskinderen van directeur Sixten Camp van Göteborgs Spårvägar, die aan het roer stond tussen 1952 en 1970. Deze Camp was een markante persoonlijkheid, in zijn tijd een bekende Göteborger. Hij drukte zijn stempel op het trambedrijf
388
en was bij uitstek iemand die paste in de arbeidersstad Göteborg. Camp had als ambitie het met het goed ontwikkelde tramsysteem van de stad op te nemen tegen de auto. Hij geloofde in de tram en wilde daarmee een alternatief bieden voor het particuliere vervoer. Dankzij Camp had Göteborg al in de jaren zestig vrije trambanen, wat hem impopulair maakte bij het autominnende gedeelte van het publiek. Een andere vernieuwing van hem was de invoering van de mobilofoon. Göteborg was het eerste trambedrijf dat daarmee werkte. Het succes was groot en delegaties van heinde en verre kwamen kijken.
OP DE RAILS 8-2021
Op de Rails 2021-08.indb 388
03-08-2021 16:40
laatste pagina blader pdf_Op de Rails Basis 10-1-2014 20:56 Pagina 1
NVBS, PASSIE VOOR SPOOR ! Nieuwsgierig geworden naar de rest van de inhoud van dit nummer van Op de Rails? Denk er dan eens aan om lid te worden van de Nederlandse Vereniging van Belangstellenden in het Spoor- en tramwegwezen (NVBS). De NVBS-leden ontvangen maandelijks het blad in de bus, maar de NVBS biedt veel meer! In alle delen van het land worden bijeenkomsten belegd waarop presentaties gehouden worden over trein en tram in binnen- en buitenland. De Stichting NVBS Excursies organiseert reizen. Er is ook een afdeling Jongeren. In de NVBS Winkel kun je boeken en dvd’s over railverkeer kopen. En voor wie zich wil documenteren zijn er de NVBS-Bibliotheek en de Stichting NVBS Railverzamelingen. De winkel, de bibliotheek en de documentatiecentra zijn gevestigd in NVBS Centraal in het stationsgebouw van Amersfoort. Afdelingen Op diverse plaatsen zijn er afdelingen die maandelijks een bijeenkomst houden, waar leden door middel van presentaties informatie met elkaar uitwisselen. Deze avonden bieden een uitgelezen kans om andere spoorhobbyisten te ontmoeten. De agenda voor de komende periode is in Op de Rails of op de NVBSwebsite te vinden.
ook abonnementen op vele binnen- en buitenlandse tijdschriften op spoor- en tramweggebied. Bureau Railatlas en Bureau Materieeltekeningen bezitten topografische kaarten en schematische tekeningen van sporen en materieel. Winkel In de NVBS Winkel worden boeken, tijdschriften en dvd’s verkocht. Er is een uitgebreide tweedehandsafdeling. Bestellingen via internet of per post zijn mogelijk.
Excursies De aangeboden excursies variëren van een eendaagse binnenlandse trip tot een reis van vier weken in het buitenland. Voorbeelden: bezoeken aan werkplaatsen en remises, meerdaagse treinreizen door landen in en buiten Europa, maar ook dagbezoeken aan Nederlandse spoor- en trambedrijven. En elk jaar een Oliebollenrit!
Beeldmateriaal Het filmarchief, de diatheek en het fotoarchief bezitten een enorme collectie historische en actuele films, dia’s, prentbriefkaarten en foto’s. Leden kunnen zich abonneren op een fotorondzending. Tienmaal per jaar wordt een pakket foto’s, door leden gemaakt, rondgestuurd.
Documentatie De Stichting NVBS-Railverzamelingen beheert een grote verzameling krantenknipsels, dienstregelingen, vervoersbewijzen en andere documenten. In de bibliotheek staan meer dan elfduizend boeken en vele ingebonden jaargangen tijdschriften. De bibliotheek heeft
Afdeling Jongeren Ook jongeren voelen zich thuis bij de NVBS. De NVBS-afdeling Jongeren organiseert speciaal voor leeftijdgenoten bijzondere activiteiten: een wedstrijd treintrekken bijvoorbeeld, een rondje per trein in het nabije buitenland of een bezoek aan een bouwproject.
Op de Rails Het magazine Op de Rails verschijnt maandelijks. Elk nummer bevat berichten over spooractualiteiten en over de vereniging, over nieuw verschenen boeken en dvd’s (die in de winkel te koop zijn) en aankondigingen van excursies. Daarnaast zijn er langere artikelen over spoor- en tramwegen in binnen- en buitenland. Het maandblad dat door vrijwilligers wordt gemaakt, is full colour en vrij van advertenties.
www.facebook.com/OpdeRails
Lid worden? Nieuwsgierig geworden en meer willen weten, een proefnummer van Op de Rails ontvangen of lid worden? Een lidmaatschap kost 55 euro per jaar, ben je jonger dan 25? Dan betaal je slechts 28 euro voor een heel jaar! Meer weten? Bezoek ons op http://www.nvbs.com
Twee stations waar momenteel grote veranderingen plaatsvinden zijn Leeuwarden en Groningen. Leeuwarden heeft een standaard-Staatsspoorstation uit 1863 dat in 1904 is verbouwd en toen van een grote hal werd voorzien (boven); 23 augustus 2020. Groningen heeft een stationsgebouw in neo-renaissancestijl uit 1896 van I. Gosschalk; 4 maart 2017. Gelukkig worden bij de huidige verbouwingen de fraaie interieurs niet aangetast. Foto’s: Paul van Baarle.
000
Op de Rails 2021-08.indb 400
03-08-2021 16:40