Op de Rails 9 - september 2021

OP DE RAILS 2021-9

IN DIT NUMMER: Luchtvaart en spoorwegen De oude DE3’en en de Emmerlijn

De Indonesische spoorwegen Tram en post Kennis bij de NVBS MAANDBLAD VAN DE NVBS, 89E JAARGANG, SEPTEMBER 2021 BLZ. 401-452

In 1987 reden twee ICM-treinstellen van NS rond in de kleuren van KLM (treinstel 4011) en van Martinair (treinstel 4012). Beide stellen staan op 20 augustus 1987 op het Westelijk Eiland in Amsterdam.

Foto: Bas Houtepen.

Luchtvaart en spoorwegen De luchtvaart wordt meer en meer gezien als een van de veroorzakers van de klimaatverandering. Van de spoorwegen wordt verwacht dat zij, waar mogelijk, de functie van de luchtvaart overnemen. Luchtvaart en spoorwegen hebben met elkaar te maken in het voor- en natransport naar en van de luchthavens, maar ook als alternatief voor het vliegen op

Europees jaar van het spoor - deel acht

D

korte afstand. In deze laatste functie wordt serieus nagedacht over een nieuwe generatie van de Trans Europ Express, de TEE 2.0.

GERRIT NIEUWENHUIS

e ontsluiting van luchthavens door middel van spoorvervoer is een ontwikkeling die in de tweede helft van de vorige eeuw is ingezet. In eerste instantie was dat vooral voor de verbinding tussen luchthaven en de bijbehorende stad, maar later ook voor nationale en soms internationale treindiensten.

In de luchtvaart worden intercontinentale vluchten niet voor iedere bestemming op iedere luchthaven aangeboden. Reizigers moeten soms met een verbinding over korte afstand naar een luchthaven vliegen waar intercontinentale vluchten worden aangeboden. Zo kan vanuit Brussel Zaventem naar Amsterdam Schiphol worden gevlogen om daar een vlucht naar de Verenigde Staten te nemen.

De verbinding Brussel – Schiphol kan in plaats van met een vliegtuig ook per trein afgelegd worden. De Europese Commissie wil in het Europees Jaar van het Spoor deze korte vluchten zo veel mogelijk vervangen door snelle treindiensten.

Daarnaast wordt ook gekeken naar verplaatsingen binnen Europa, die vervangen zouden kunnen worden door snelle treinverbindingen. Vooral vluchten over een afstand van 500 tot 600 km zouden door snelle treinen verzorgd kunnen worden. Met budgetvluchten is vaak voor enkele tientallen euro’s een vlucht mogelijk. Spoorwegen kunnen deze prijs niet aanbieden, maar hebben wel het voordeel van een verbinding van hartje stad naar hartje stad.

O P D E R A I L S 9 - 2 0 2 1 421

De situatie na de botsing van DE3 153 met de oplegger op de overweg in de Heinoseweg; 24 maart 1961.

Foto: NS, archief Spaarnestad.

De oude DE3’en en de Emmerlijn In dit artikel aandacht voor twee overwegbotsingen van DE3’en op de Emmerlijn. In 1961 ging het daar op twee locaties op een vergelijkbare wijze behoorlijk mis. Behalve een ontsporing en een landing in een weiland betekende het ook in beide gevallen sloop ter plaatse. Er volgde een bakwisseling en de degradatie van een ABk tot Bk.

H

P.W. VAN DER VLIST

et is 1961, nu zestig jaar geleden. De oude DE3stellen voelen de hete adem van hun opvolgers, de treinstellen Plan U, in hun koppelingen. Op 1 januari van dat jaar zijn van de nieuwkomers al in dienst de 111-115. Van de uit 29 treinstellen bestaande serie 141-169 zijn er dan nog veertien over: de 143147, 150, 152, 153, 157, 161, 163, 165, 167 en 169. In 1961 breidt het park Plan U uit tot 111-125 en verdwijnt treinstelnummer 153 bij de oude DE3’en, waarover hieronder meer. Eind 1962 is de aflevering van Plan U gevorderd tot 111-134 en zijn er nog tien oude DE3’en.

In 1963 is het afgelopen met dit materieel waarmee NS in 1934, bijna dertig jaar eerder, grote indruk maakte: de introductie van gestroomlijnde treinstellen. In 1963 komt de serie Plan U volledig in dienst (111-152) en worden de oudjes bestemd voor sloop, op één na. Het karakteristieke materieel wordt in het Spoorwegmuseum

vertegenwoordigd door de 163 die aan de Maliebaan het nummer 27 heeft gekregen.

Onregelmatigheden

Behalve de in dit artikel genoemde ernstige overwegbotsingen met DE3’en op de Emmerlijn is in de categorie ‘onregelmatigheden’ ook een ontsporing in Coevorden vermeldenswaardig. Op 4 mei 1952 rijdt daar DE3 20 als trein 3113 uit Zwolle het station binnen, zij het op twee sporen.

Motorwagen mCD 20 ontspoort ongeveer 150 meter voor het stationsgebouw en wordt scheef tussen de twee sporen meegetrokken. Een elektrische lichtmast en het hekwerk van het tweede perron sneuvelen. Krantenberichten vermelden dat het ‘buigzame dieselmaterieel zeer sterk is. Bij een gewone trein zou vermoedelijk sprake zijn geweest van een zeer ernstig ongeluk’.

Net buiten Zwolle, in het buurtschap Zalné, kruist de O P D E R A I L S 9 - 2 0 2 1 425

Locomotief CC 5012 met een personentrein onderweg nabij Garut; 22 juli 1981.

Foto: Frits van der Gragt; collectie Gerard de Graaf.

De Indonesische spoorwegen na 1945 Na de Japanse capitulatie in 1945 kwam het spoorwegbedrijf in Indonesië maar moeizaam op gang en direct begon een nieuwe oorlog: de strijd tegen de Nederlandse overheersing. Na het uitroepen van de onafhankelijkheid in 1949 ontstond door naasting een nieuw staatsspoorwegbedrijf, dat anno 2021 PT Kereta Api Indonesia heet. Bevolkingsgroei en groeiend milieubewustzijn maken dat de spoorwegen in Indonesië nieuwe waardering krijgen en er geld vrijkomt voor investeringen.

N

WIDOYOKO EN GERARD DE GRAAF

a het uitroepen van de Indonesische onafhankelijkheid door Soekarno op 17 augustus 1945 ontstond er een machtsvacuüm, want er waren nog maar weinig geallieerde soldaten gearriveerd en de Japanse soldaten bleven in hun kazernes. De Pemoeda kereta api (de Spoorwegjongeren) slaagden er zonder moeite in om de spoorweginstallaties in Jakarta van de Japanners over te nemen. Op 28 september besloot de tijdelijke Indonesische regering in Bandung om alle belangrijke regeringsgebouwen te bezetten, waaronder het hoofdkantoor van de spoorwegen. De Spoorwegjongeren wilden een bloedbad voorkomen, daarom werd de Japanse hoofdofficier Yotis Matsu vooraf benaderd en op de hoogte

gesteld van de plannen. Ze kwamen tot overeenstemming; de Japanse officieren zouden op de dag van overname in hun kazerne blijven. Na het uitspreken van de Proklamasi hesen de jongeren de nieuwe Indonesische rood-witte vlag. Ze zongen het nieuwe volkslied, de Indonesia Raya, en eindigden met de onafhankelijkheidskreet ‘Merdeka!’ (‘Vrijheid!’). Deze gebeurtenis op 28 september 1945 wordt sindsdien jaarlijks gevierd en herdacht als de Spoorwegdag.

Toen Nederland in de jaren daarna met politionele acties probeerde het gezag terug te krijgen en bepaalde gebieden weer onder zijn bewind bracht, ontstonden in feite twee spoorweg­bedrijven, een in Indonesische en een in Nederlandse handen.

O P D E R A I L S 9 - 2 0 2 1 429

Overladen van post tussen een postwagen en een elektrische tram van United States Mail op het Post Office Square in Boston; omstreeks 1910.

Foto: verzameling Karel Hoorn.

Tram en post Het vervoer van post is jarenlang een belangrijke taak geweest van spoor- en tramwegen (en in hun kielzog ook van busdiensten). Over het postvervoer per spoor is in Op de Rails al eerder geschreven.1 De tram vervulde een functie in verschillende schakels van de logistieke keten: als transportwijze van bulkpost, als vervoermiddel van posten telegrambestellers en als rijdende brievenbus. Die laatste, zeer gewaardeerde service is in Amsterdam precies een halve eeuw geleden afgeschaft. Aanleiding voor een terugblik op het postvervoer per tram in Nederland en – beknopt – in andere landen.

D

TIM BORIC EN MARCO MOERLAND

e komst van de spoorwegen betekende voor de posterijen een grote verbetering. Voorheen moest het postbedrijf zelf voor zijn vervoer zorgen, met koetsen, hondenkarren en lopende bodes.

In 1799 werden de posterijen in Nederland naar Frans voorbeeld een overheidsverantwoordelijkheid, die met alle bijbehorende bepalingen werd vastgelegd in de Postwet van 1810. De verplichting voor de spoorwegmaatschappijen om de post kosteloos te vervoeren gold vanaf 1850 en kwam in 1859 in de Wet op het gebruik van de Spoorwegen te staan, opgevolgd door de Spoorwegwet van 1875.2 In de laatste decennia van de negentiende eeuw ontsloten lokaalspoor-

436 O P

DE RAILS 9-2021

en tramwegen steeds meer plaatsen die buiten het bereik van de ‘grote’ spoorwegen lagen. De aanleg van die lijnen werd in 1878 en 1879 gestimuleerd door twee (later samengevoegde) wetten, die lokaalspoorwegen en tramwegen op grond van hun beperkte toegelaten snelheid vrijstelden van een aantal kostbare verplichtingen uit de Spoorwegwet. Bij die niet toepasselijke spoorse verplichtingen ging het OdR 1997-4 en 5, Postvervoer in Nederland, door Joost de Waal.

In 1925 kwam een vergoedingsovereenkomst tot stand met de NS (destijds formeel nog steeds het gemeenschappelijk bedrijf van HSM en SS), waarmee de kosten eerlijker werden verdeeld.

1 2

De NVBS-ereleden Roef Ankersmit (l) en Kees van de Meene (r) in NVBS Centraal; 20 juli 2021.

Foto: Rudi Liebrand.

Een interview met twee ereleden

Kennis bij de NVBS

Dit jaar bestaat de NVBS negentig jaar. Voor de redactie van Op de

Rails aanleiding om in de komende uitgaven aandacht te besteden aan specifieke functies van onze vereniging. In dit artikel aandacht voor het verzamelen en ordenen van kennis op het gebied van spoor- en tramwegen en het belang van de NVBS daarbij.

RUDI LIEBRAND, GERRIT NIEUWENHUIS

B

ij het onderwerp kennis verzamelen zijn twee van onze ereleden een goed voorbeeld. We spreken met Kees van de Meene en Roef Ankersmit over kennis vergaren en over de rol die de NVBS in hun hobby heeft gespeeld en nog speelt. Beide heren ontmoetten elkaar als studiegenoten aan de afdeling scheikunde van de Universiteit van Utrecht. ‘We ontdekten dat we allebei spoorbelangstelling hadden en toen zijn we foto’s gaan maken.’ Hun eerste spoorfoto’s dateren van 1954. Beiden hebben later functies bekleed in de chemische sector.

Fotograferen

Begin jaren vijftig reden in Nederland nog stoomlocomotieven. De stoomlocomotief spreekt veel mensen nog altijd erg aan. Het succes van de museumspoorlijnen is daarvan ook het bewijs. In de laatste jaren, dat de stoomtractie nog te zien was, maakten Kees en Roef veel foto’s van ‘stoom’ en de hele stoominfrastructuur, die in die jaren langzaam werd afgebouwd. De stoomlocomotief had depots met kolenparken, een waterkolom en een draaischijf nodig. Met 444 O P

DE RAILS 9-2021

het verdwijnen van deze tractie verdwenen ook dergelijke beelden in het spoorwegnet.

Ze slaagden erin de dienstregelingen en omlopen van NS te bemachtigen, zodat ze ook doelgericht konden fotograferen. Gaandeweg zochten ze fotogenieke baanvakken en emplacementen en ‘toen al meteen wat van de omgeving erbij’. De foto’s van Van de Meene en Ankersmit die we kennen van boeken, Op de Rails en de beeldbank, kenmerken zich inderdaad door een fraaie, vaak landschappelijke omgeving. Al gauw kreeg ook de railinfrastructuur hun belangstelling, en ze namen het besluit deze systematisch vast te leggen.

Fototrips werden gemaakt per fiets en later met de bromfiets en de scooter. Soms waren ze dagen onderweg. Kees had een oude Fongers-herenfiets waar een hulpmotor onder hing. Bekend zijn de vele foto’s van Roef, waarop zijn fiets netjes in beeld staat geparkeerd. Hoe ze daar de tijd voor vonden? Kees: ‘Ik heb zelfs mijn kandidaatsexamen in 1957 een maand uitgesteld omdat toen het locdepot in Nijmegen

laatste pagina blader pdf_Op de Rails Basis 10-1-2014 20:56 Pagina 1

NVBS, PASSIE VOOR SPOOR !

Nieuwsgierig geworden naar de rest van de inhoud van dit nummer van Op de Rails?

Denk er dan eens aan om lid te worden van de Nederlandse Vereniging van Belangstellenden in het Spoor- en tramwegwezen (NVBS).

De NVBS-leden ontvangen maandelijks het blad in de bus, maar de NVBS biedt veel meer!

In alle delen van het land worden bijeenkomsten belegd waarop presentaties gehouden worden over trein en tram in binnen- en buitenland. De Stichting NVBS Excursies organiseert reizen. Er is ook een afdeling Jongeren.

In de NVBS Winkel kun je boeken en dvd’s over railverkeer kopen. En voor wie zich wil documenteren zijn er de NVBS-Bibliotheek en de Stichting NVBS Railverzamelingen. De winkel, de bibliotheek en de documentatiecentra zijn gevestigd in NVBS Centraal in het stationsgebouw van Amersfoort.

Afdelingen Op diverse plaatsen zijn er afdelingen die maandelijks een bijeenkomst houden, waar leden door middel van presentaties informatie met elkaar uitwisselen. Deze avonden bieden een uitgelezen kans om andere spoorhobbyisten te ontmoeten. De agenda voor de komende periode is in Op de Rails of op de NVBSwebsite te vinden.

ook abonnementen op vele binnen- en buitenlandse tijdschriften op spoor- en tramweggebied. Bureau Railatlas en Bureau Materieeltekeningen bezitten topografische kaarten en schematische tekeningen van sporen en materieel.

Winkel In de NVBS Winkel worden boeken, tijdschriften en dvd’s verkocht. Er is een uitgebreide tweedehandsafdeling. Bestellingen via internet of per post zijn mogelijk.

Excursies De aangeboden excursies variëren van een eendaagse binnenlandse trip tot een reis van vier weken in het buitenland. Voorbeelden: bezoeken aan werkplaatsen en remises, meerdaagse treinreizen door landen in en buiten Europa, maar ook dagbezoeken aan Nederlandse spoor- en trambedrijven. En elk jaar een Oliebollenrit!

Beeldmateriaal Het filmarchief, de diatheek en het fotoarchief bezitten een enorme collectie historische en actuele films, dia’s, prentbriefkaarten en foto’s. Leden kunnen zich abonneren op een fotorondzending. Tienmaal per jaar wordt een pakket foto’s, door leden gemaakt, rondgestuurd.

Documentatie De Stichting NVBS-Railverzamelingen beheert een grote verzameling krantenknipsels, dienstregelingen, vervoersbewijzen en andere documenten. In de bibliotheek staan meer dan elfduizend boeken en vele ingebonden jaargangen tijdschriften. De bibliotheek heeft

Afdeling Jongeren Ook jongeren voelen zich thuis bij de NVBS. De NVBS-afdeling Jongeren organiseert speciaal voor leeftijdgenoten bijzondere activiteiten: een wedstrijd treintrekken bijvoorbeeld, een rondje per trein in het nabije buitenland of een bezoek aan een bouwproject.

Op de Rails Het magazine Op de Rails verschijnt maandelijks. Elk nummer bevat berichten over spooractualiteiten en over de vereniging, over nieuw verschenen boeken en dvd’s (die in de winkel te koop zijn) en aankondigingen van excursies.

Daarnaast zijn er langere artikelen over spoor- en tramwegen in binnen- en buitenland. Het maandblad dat door vrijwilligers wordt gemaakt, is full colour en vrij van advertenties.

www.facebook.com/OpdeRails

Lid worden?

Nieuwsgierig geworden en meer willen weten, een proefnummer van Op de Rails ontvangen of lid worden? Een lidmaatschap kost 55 euro per jaar, ben je jonger dan 25? Dan betaal je slechts 28 euro voor een heel jaar!

Meer weten? Bezoek ons op http://www.nvbs.com

De gedaanteverwisseling in ruim een halve eeuw van de sporen aan de zuidzijde van station Zwolle. Toen: op de verdeelsporen van het rangeerterrein staan diverse typen goederenwagens; 25 juli 1964. Nu is het een opstelterrein voor reizigersmaterieel; 24 april 2020.

Foto’s: Roef Ankersmit en Kees van de Meene.

000