OP DE RAILS
2021-11
IN DIT NUMMER: Een Rotterdammer vertelt
Materieeltekeningen De Rijn-Spoorweg Trams van Arnhem naar Kievitsdel MAANDBLAD VAN DE NVBS, 89E JAARGANG, NOVEMBER 2021 BLZ. 505-556
Op de Rails 2021-11.indb 1
02-11-2021 09:34
John Krijgsman in de RoMeO-remise Kootsekade in de wijk Hillegersberg te Rotterdam; 15 oktober 2021 Foto: Maurits van den Toorn. Overige foto's: John Krijgsman.
Interview met NVBS'er John Krijgsman
Een Rotterdammer vertelt Mijn familie deed alles in Rotterdam met de tram, en waarschijnlijk ben ik daardoor ook begonnen als tramliefhebber. Ik ben altijd heel vrij gelaten en reisde al heel jong alleen door Rotterdam. Daardoor raakte ik snel vertrouwd met het openbaar vervoer. Daarbij vielen je dingen op, de verschillende tramtypes bijvoorbeeld. Ik ging dingen opschrijven: de tramtypes, hoe het lijnennet in elkaar zat. De neiging om zaken vast te leggen zat er al vroeg in. In 1967 mocht ik de boxcamera van oma lenen om de laatste trams op de Walenburgerweg vast te leggen; het tramnet veranderde in die tijd sterk vanwege de komst van de metro. Ik was toen twaalf; de resultaten zijn niet toonbaar, maar je moest toch ergens beginnen. MAURITS VAN DEN TOORN EN GERRIT NIEUWENHUIS
H
et was trouwens niet alleen tram, toen we in Spangen woonden had ik vanuit mijn slaapkamer op de vierde verdieping niet alleen goed zicht op het eindpunt van tram 1 op het Aelbrechtsplein, maar ook op de spoorbruggen over de Delfshavense Schie, met intensief treinverkeer op vier sporen. Zo leerde ik het verschillende NS-materieel kennen. Het was voor mij dus vooral een kwestie van ‘als er maar rails zijn’. In januari 1968 ben ik lid van de NVBS geworden; eerder kon niet, maar in dat jaar werd ik dertien en kon ik juniorlid worden. De leden waren toen veelal mannen in regenjassen en soms nog met een hoed op, maar er waren gelukkig ook wel een paar jongeren. Ik leerde mensen kennen, je nam
deel aan de leesportefeuille die je toen in de afdeling Rotter dam had, de fotorondzendingen, enzovoort. Het werd je venster op de wereld. We gingen ook wel met de afdeling Rotterdam op excursie, per trein naar de MBS bijvoorbeeld, toen nog in Enschede Zuid. Voor een jongen van een jaar of vijftien was dat toen een hele wereldreis. Bij de NVBS heb ik vrienden voor het leven gemaakt, sommige mensen ken ik nu al meer dan vijftig jaar. Het aardige is, als je elkaar weer ziet: je hebt altijd gespreksstof en je deelt een gemeenschappelijk verleden. Je zult dat nu minder hebben, dergelijk verenigingsleven is niet meer van deze tijd. Mensen worden niet zo gauw meer ergens lid van en je haalt je informatie van internet. O P D E R A I L S 1 1 - 2 0 2 1 525
Op de Rails 2021-11.indb 525
02-11-2021 09:35
Tekening van de open rijtuigen 12-13 van de Stichtsche TramwayMaatschappij, bestemd voor de paardentram Utrecht – Zeist. Dit is de eerste door het Bureau uitgebrachte tekening. Voor de nummering van de tekeningen werd aangesloten op het systeem van het Fotobureau. Negatief eigenaarnummer 130 van J.A. Bonthuis werd daarom ook gebruikt voor zijn tekeningen. Tek. 130.001.
D
Een blik in de archieven van de SNR
Bureau Materieeltekeningen online Bij de NVBS-Railverzamelingen is dit jaar het digitaliseren van de
tekeningen van het voormalige Bureau Materieeltekeningen afgerond. Deze zijn sinds kort te vinden in de Railatlas op de website. Reden om stil te staan bij de historie van dit onderdeel van onze vereniging. RENÉ JONGERIUS
e NVBS heeft zich vanaf haar oprichting in 1931 steeds het documenteren van het spoor- en trambedrijf tot doel gesteld. Daarbij is de NVBS ook altijd een vereniging ‘van leden – voor leden’ geweest. Dus niet alleen materiaal verzamelen maar ook onderling uitwisselen. Zo ontstond al in 1932 (een jaar na oprichting) het Fotobureau en kwamen er in 1948 de Fotorondzendingen. In 1957 kwam daar het Tekeningenbureau bij en in 1968 het Bureau Railatlas. Het eerste richtte zich op materieeltekeningen, het tweede op netkaarten en emplacementstekeningen. In de jaren 1940-1950 was het maken van materieeltekeningen een activiteit waar meerdere railbelangstellenden zich mee 528 O P
Op de Rails 2021-11.indb 528
bezig hielden. NVBS-leden L. Derens, J.J.B. Vellekoop en J.J. Karskens waren actief. Derens en Vellekoop verkochten afdrukken van hun tekeningen. Karskens tekende voor zover bekend alleen voor gebruik in zijn publicaties. Ook een groepje rond J.H.E. Reeskamp maakte tekeningen. Die werden vanaf 1945 verkocht door de Stichting Tram Archief (STA). Dit was een wat deftige stichting met de NVBS-leden Reeskamp en J. Voerman als ‘directie’ en met ‘agentschappen’ (veelal ook NVBS-leden) in het land. Daarnaast was er nog de ‘Uitgeverij van Spoor- en Tramwegtekeningen’ van H.J. Smit. Al die activiteiten waren een uitkomst voor hobbyisten die wel tekeningen wilden bezitten maar zelf geen ingang hadden bij de railbedrijven.
DE RAILS 11-2021
02-11-2021 09:35
Gezicht op de voor- en zijgevel van het station van de Nederlandsche Rhijnspoorwegmaatschappij (NRS) te Utrecht. De lage zijbeuken zijn na de RS-tijd bijgebouwd; circa 1860. Reproductie van een schilderij van J.G. van Ginkel. Verzameling: HUA.
Pionier in spoorwegland
De Rijn-Spoorweg
Het had de eerste spoorlijn van Nederland kunnen worden, maar door allerlei gesteggel en tegenslagen werd hij dat niet: de Rijn-Spoorweg, die Amsterdam en Rotterdam met Duitsland verbond, kwam er met vertraging toch, mede en misschien wel vooral door de inzet van koning Willem I.
W
RUDI LIEBRAND
as het een staatslijn? Wat was de betrokkenheid van de koning? Wat ging er allemaal fout? Was het een noodlijdend bedrijf, zoals vaak gedacht wordt? Vele onduidelijkheden bestaan er over de Rijn-Spoorweg. Vooral door het uitgebreide documentenonderzoek van drs. C.J.W. Gravendaal* kunnen nu verschillende vragen beantwoord worden. De Rijn-Spoorweg (RS) was een van de eerste spoorweg bedrijven in Nederland, waardoor het nogal eens moest pionieren. De RS heeft als onderneming bestaan van 30 april 1838 tot 1845, de eerste plannen stamden uit 1831. Op 1 september 1845 werd de RS overgenomen door de NRS, de Nederlandsche Rhijnspoorweg-Maatschappij.
Bake
William Archibald Bake, luitenant-kolonel der artillerie, was tijdens een verblijf in Liverpool onder de indruk geraakt van de prestaties van de ‘stoomwagens’ op de in 1830 geopende spoorlijn Liverpool – Manchester. Op 6 september 1831 zond hij een plan aan koning Willem I
voor de aanleg van een enkelsporige lijn van Amsterdam naar Keulen met een zijtak vanaf (de omgeving van) Amersfoort naar Rotterdam, of zoals hij het noemde een ‘ijzeren weg voor stoomwagens’. Als route stelde hij voor: Amsterdam Entrepotdok – Naarden – Hoevelaken – Arnhem – Emmerich – Keulen Deutz (rechter Rijnoever); zie route A1 op de kaart op bladzijde 538. Een tweede verzoek diende Bake op 18 mei 1832 in bij de koning met een aangepast tracé. Amsterdam Entrepotdok – Naarden – Amersfoort – Doesburg – Anholt – Wesel – Hitdorf (gierpont over de Rijn) – Keulen (route A2). Hij vroeg een voorschot van 12.000 gulden voor het voorbereiden van het project en het ‘opnemen’, het uitzetten, van het tracé. De regering nam een helder standpunt in: ze werkte niet mee en stelde geen rijksgelden ter beschikking. De koning was Bake echter ter wille door in 1832 personeel van het Departement van Waterstaat assistentie te laten verlenen bij een onderzoek naar de uitvoerbaarheid van zijn voorstel. Hoofdingenieur van de Waterstaat, O P D E R A I L S 1 1 - 2 0 2 1 533
Op de Rails 2021-11.indb 533
02-11-2021 09:35
NBM 92, een van de voor de de TOL-lijn aangeschafte motorrijtuigen met een vierassig (voorheen tweeassig) aanhangrijtuig. Arnhem, Onderlangs; 1934. Foto: collectie Gelders Archief.
Trams van Arnhem naar Kievitsdel Zo’n zestig jaar lang reden er trams tussen Arnhem, Oosterbeek en Kievitsdel tot de Slag om Arnhem daar een eind aan maakte. De oudste route, geopend in 1884, liep via het hoge deel van Oosterbeek. De elektrische stadstram van Arnhem ging vanaf 1912 over een deel van dit traject rijden. In 1924 bracht een lokale tramwegmaatschappij een tweede lijn tot stand via het lage deel van Oosterbeek. Kenmerkend zijn de verwevenheid van het stedelijk en intercommunaal vervoer, de complexe samenwerking van de drie tramwegmaatschappijen en de terreingesteldheid op de stuwwal aan de rand van de Veluwe.
D
OTTO DIJKSTRA EN TIM BORIC
e stoomtramlijn tussen Arnhem en station Driebergen werd aangelegd door de op 27 juli 1882 opgerichte Ooster Stoomtram-Maatschappij, OSM, met kapitaal van beleggers en omliggende gemeenten. De directie van de OSM was in handen van W.J. Visser en C. Pels Rijcken. De spoorwijdte was 1067 mm, het zogeheten Kaapspoor. De aanleg begon in 1883, zowel vanuit Driebergen als vanuit Arnhem. Het beginpunt in Arnhem lag aan de Rijnhaven, op de Oude Kraan bij
de Bergstraat en naast Hotel De Zon (ook wel Du Soleil genoemd). Het voorlopige eindpunt in Oosterbeek was op de Utrechtscheweg bij de Stationsweg, naast de hotels Schoonoord en Vreeburg. Het was maar een korte pendellijn; de verlengingen naar Wageningen en verder kwamen Destijds werden in Oosterbeek zowel de namen ‘Utrechtscheweg’ als ‘Utrechtschestraatweg’ gebruikt. Kortheidshalve gebruiken we de eerste benaming.
1
O P D E R A I L S 1 1 - 2 0 2 1 541
Op de Rails 2021-11.indb 541
02-11-2021 09:35
laatste pagina blader pdf_Op de Rails Basis 10-1-2014 20:56 Pagina 1
NVBS, PASSIE VOOR SPOOR ! Nieuwsgierig geworden naar de rest van de inhoud van dit nummer van Op de Rails? Denk er dan eens aan om lid te worden van de Nederlandse Vereniging van Belangstellenden in het Spoor- en tramwegwezen (NVBS). De NVBS-leden ontvangen maandelijks het blad in de bus, maar de NVBS biedt veel meer! In alle delen van het land worden bijeenkomsten belegd waarop presentaties gehouden worden over trein en tram in binnen- en buitenland. De Stichting NVBS Excursies organiseert reizen. Er is ook een afdeling Jongeren. In de NVBS Winkel kun je boeken en dvd’s over railverkeer kopen. En voor wie zich wil documenteren zijn er de NVBS-Bibliotheek en de Stichting NVBS Railverzamelingen. De winkel, de bibliotheek en de documentatiecentra zijn gevestigd in NVBS Centraal in het stationsgebouw van Amersfoort. Afdelingen Op diverse plaatsen zijn er afdelingen die maandelijks een bijeenkomst houden, waar leden door middel van presentaties informatie met elkaar uitwisselen. Deze avonden bieden een uitgelezen kans om andere spoorhobbyisten te ontmoeten. De agenda voor de komende periode is in Op de Rails of op de NVBSwebsite te vinden.
ook abonnementen op vele binnen- en buitenlandse tijdschriften op spoor- en tramweggebied. Bureau Railatlas en Bureau Materieeltekeningen bezitten topografische kaarten en schematische tekeningen van sporen en materieel. Winkel In de NVBS Winkel worden boeken, tijdschriften en dvd’s verkocht. Er is een uitgebreide tweedehandsafdeling. Bestellingen via internet of per post zijn mogelijk.
Excursies De aangeboden excursies variëren van een eendaagse binnenlandse trip tot een reis van vier weken in het buitenland. Voorbeelden: bezoeken aan werkplaatsen en remises, meerdaagse treinreizen door landen in en buiten Europa, maar ook dagbezoeken aan Nederlandse spoor- en trambedrijven. En elk jaar een Oliebollenrit!
Beeldmateriaal Het filmarchief, de diatheek en het fotoarchief bezitten een enorme collectie historische en actuele films, dia’s, prentbriefkaarten en foto’s. Leden kunnen zich abonneren op een fotorondzending. Tienmaal per jaar wordt een pakket foto’s, door leden gemaakt, rondgestuurd.
Documentatie De Stichting NVBS-Railverzamelingen beheert een grote verzameling krantenknipsels, dienstregelingen, vervoersbewijzen en andere documenten. In de bibliotheek staan meer dan elfduizend boeken en vele ingebonden jaargangen tijdschriften. De bibliotheek heeft
Afdeling Jongeren Ook jongeren voelen zich thuis bij de NVBS. De NVBS-afdeling Jongeren organiseert speciaal voor leeftijdgenoten bijzondere activiteiten: een wedstrijd treintrekken bijvoorbeeld, een rondje per trein in het nabije buitenland of een bezoek aan een bouwproject.
Op de Rails Het magazine Op de Rails verschijnt maandelijks. Elk nummer bevat berichten over spooractualiteiten en over de vereniging, over nieuw verschenen boeken en dvd’s (die in de winkel te koop zijn) en aankondigingen van excursies. Daarnaast zijn er langere artikelen over spoor- en tramwegen in binnen- en buitenland. Het maandblad dat door vrijwilligers wordt gemaakt, is full colour en vrij van advertenties.
www.facebook.com/OpdeRails
Lid worden? Nieuwsgierig geworden en meer willen weten, een proefnummer van Op de Rails ontvangen of lid worden? Een lidmaatschap kost 55 euro per jaar, ben je jonger dan 25? Dan betaal je slechts 28 euro voor een heel jaar! Meer weten? Bezoek ons op http://www.nvbs.com
Boven: op 15 september kwam de Connecting Europe Express door Achernes op zijn reis van Athene naar Thessaloniki. Naast locomotief 120.021 van TrainOSE bestaat de trein uit zes rijtuigen, waaronder als een na laatste het panoramarijtuig van de SBB. Onder: in Nederland reed de trein op 3 oktober via Bad Bentheim naar Amsterdam met als trekkracht een 1700. Op 4 oktober zette NS haar E186 008 in voor de rit naar Brussel/Schaarbeek als trein 13407; opname bij Voorhout. Foto’s: Gwenaël Piérart en Derk Luijt.
Op de Rails 2021-11.indb 556
02-11-2021 09:35