OP DE RAILS
2022-1
IN DIT NUMMER: Parijs – Brussel 175 jaar
Oslo – over spoorwijdtes en tunnels Ertsvervoer in Midden-Zweden CAF, kleine onder de groten MAANDBLAD
Op de Rails 2022-01.indb 1
VAN
DE
NVBS,
90E
JAARGANG,
JANUARI
2022
BLZ.
1-52
12-01-2022 08:36
Zondagavond 29 augustus 2021 Paris Gare du Nord. ThalysPBKA-treinstel 4341 in de nieuwe Rubykleuren wacht het vertreksein af van dienst 9395 (21.55 uur). Het treinstel zal om 23.17 uur aankomen te Brussel Zuid. Foto: Gwenaël Piérart.
Thalys 25 jaar
Parijs – Brussel 175 jaar Op 14 juni 2021 was het 175 jaar geleden dat voor het eerst een rechtstreekse trein vanuit Parijs vertrok naar Brussel. De volgende dag, op 15 juni 1846, bereikten de reizigers na een tocht van veertien uur hun eindbestemming. Honderdvijftig jaar later, op 2 juni 1996 en inmiddels dus (ruim) 25 jaar geleden, vertrok de eerste Thalys uit Parijs naar Brussel om daar na één uur en 58 minuten aan te komen. Twee bijzondere jubilea.
T
PAUL VAN DEN BOORN
er gelegenheid van de beide heuglijke herdenkingen organiseerden Thalys en de NMBS op 14 juni 2021 in Brussel Zuid een klein, door corona bepaald feestje. Thalys-treinstel 4303 bracht 175 genodigden in één uur en 22 minuten van Paris-Nord naar Bruxelles Midi. Daar werden ze opgewacht door een Belgische delegatie onder leiding van de federale minister van Mobiliteit en de directeuren van de NMBS en Infrabel. De NMBS had AFB-diesellocomotief 5404 (Nohab) gestuurd om het Thalys-treinstel te ontmoeten. De AFB-locomotieven reeks 54 (destijds 204), gebouwd in 1957, hadden enkele jaren in dubbeltractie een deel van de exprestreinen tussen 22
beide hoofdsteden verzorgd. De locomotieven, op het hele traject gereden door Belgische machinisten, zorgden zelfs voor snelheidsrecords, tot frustratie van de Franse collega’s.
Politiek
In 1836 nam het jonge Belgische koninkrijk het besluit om op staatskosten een kernnet van spoorlijnen aan te leggen dat de belangrijkste steden van het land onderling en met de buurlanden moest verbinden. De Belgen gingen voortvarend te werk en al in november 1842 bereikten de spoorwegbouwers op twee plaatsen de grens en werden de Franse steden Lille (Rijsel) vanuit Kortrijk-Moeskroen en
OP DE RAILS 1-2022
Op de Rails 2022-01.indb 22
12-01-2022 08:37
In Åstad komt het tunnelspoor Asker – Sandvika even bovengronds en ontmoet daar de oude lijn. Twee weken voor de indienststelling van het nieuwe traject is treinstel 69.49 op het oude spoor onderweg van Billingstad naar Hvalstad; 8 augustus 2005. Foto: Leif-Harald Ruud.
Oslo – over spoorwijdtes en tunnels Tot 1920 kende het spoor in Oslo twee spoorwijdtes. Er waren twee kopstations, waartussen geen reizigersvervoer was. Een nieuwe doorgaande ondergrondse verbinding bracht daar in 1980 verandering in met een grote vervoersgroei tot gevolg. Die leidde tot capaciteitsproblemen die men aanpakt door de hoofdlijnen te verdubbelen tot vier sporen. De nieuwe sporen worden grotendeels in tunnels gelegd.
D
FRANS KRISTENSEN
e geschiedenis van de spoorwegen in Noorwegen heeft een eigen karakter. Geen enkel ander Europees land heeft namelijk op het hoofdnet smal- en normaalspoor naast elkaar gekend. De twee spoorwijdtes deden de gemoederen in de nationale politiek vaak hoog oplopen. Tientallen jaren is er, ook in regering en parlement, strijd geleverd tussen de voorstanders van smal- en die van normaalspoor. Om te begrijpen hoe zoiets kon gebeuren, is het goed om
de situatie te schetsen in het Noorwegen van halverwege de negentiende eeuw. Noorwegen was een dunbevolkt land met iets meer dan een miljoen inwoners. Langeafstandsvervoer gebeurde bijna uitsluitend per schip. Alle belangrijke plaatsen lagen aan zee. Door de slechte binnenlandse verbindingen was een cultuur gegroeid waarin elke streek zichzelf moest bedruipen. Men keek in eerste instantie naar de eigen regio. Voor nationaal denken was er minder plaats dan bijvoorbeeld in buurland OP DE RAILS 1-2022
Op de Rails 2022-01.indb 27
27
12-01-2022 08:37
Elektrische locomotief Ma 401 met een beladen ertstrein van Grängesberg naar Oxelösund bij Flensövre op 4 april 1987. Foto: Richard Latten.
Ertsvervoer in Midden-Zweden Zweden is een land van bossen en meren. De bossen leveren veel hout, terwijl het water zorgt voor hydro-elektriciteit. Dankzij de waterkracht kent Zweden vanaf 1880 een industriële ontwikkeling. Deze ontwikkeling werd versterkt door de aanwezigheid van diverse delfstoffen in de bodem. Belangrijk voor de Zweedse economie was traditioneel Midden-Zweden, waar onder meer ijzererts in de grond zat. In dit gebied ontwikkelde zich een spoorwegmaatschappij, de Trafikaktiebolaget Grängesberg – Oxelösund Järnväg (TGOJ). GERRIT NIEUWENHUIS
I
n het gebied Bergslagen in Midden-Zweden heeft zich al vroeg metaalindustrie gevestigd. Bergslagen strekt zich uit van Gävle aan de Botnische Golf tot het Vänermeer in het westen. Dit gebied was rijk aan fosforarm ijzererts. Al vanaf de zeventiende eeuw werd er ruw ijzer geproduceerd. Vanaf circa 1880 ontwikkelde de industrie zich voorspoedig. Aan de ontwikkeling van de ijzer- en staalindustrie is de naam van de Nederlander Louis de Geer verbonden. De Geer (1587-1652) hield zich onder meer met de fabricage van wapens bezig. In Zweden bouwde hij een grootschalig bedrijvencomplex gericht op de winning en verwerking van koper en ijzer. Een groot deel van het gebied Bergslagen behoort tot de provincie Dalarna. Vanaf de zestiende eeuw werd ijzererts gewonnen bij de plaats Grängesberg. De ertswinning ging door tot 1989. In Dalarna werd behalve ijzererts ook kopererts gewonnen uit de mijnen bij de stad Falun. Het koper wordt onder meer in de verf gebruikt waarmee de vele houten huizen worden geschilderd. Dit verklaart de rode kleur
van veel van deze huizen. Voor de afvoer van de ertsen werd zoveel mogelijk gebruik gemaakt van scheepvaart op de grote meren en van kanalen. Tussen de meren werden oorspronkelijk ook wel spoorwegen van hout aangelegd met paardentractie. Later werden uiteraard de houten rails vervangen door stalen spoorstaven en de paarden door stoomtractie. Met de komst van de stoomlocomotief werden de spoorwegen gebruikt om het erts van de mijnen direct naar de kust te brengen. Aan de aanleg van de eerste spoorwegen in dit gebied is de naam van Adolf Eugène von Rosen verbonden. Hij ontwikkelde een plan voor een spoorweg van Stockholm via Västerås, Örebro en Skövde naar Göteborg met een zijlijn naar de haven van Hult. Zijn plan werd in het Zweedse parlement niet met gejuich ontvangen. Niettemin werd in 1852 een regeringscommissie ingesteld, die een advies moest geven over de aanleg van spoorwegen in Zweden. Vanuit het gebied werden met particuliere middelen enkele spoorlijnen aangelegd om Dalarna te verbinden met de OP DE RAILS 1-2022
Op de Rails 2022-01.indb 35
35
12-01-2022 08:37
De fabriekshal van CAF in 1994. Prominent in beeld een serie dubbeldekkers voor de Cercanías rond Madrid. Op de voorgrond staan lagevloertrams voor Lissabon en een metrorijtuig voor Bilbao. Foto: archief CAF.
CAF: kleine onder de groten De afgelopen jaren is de Spaanse materieelbouwer Construcciones y Auxiliar de Ferrocarriles (CAF) wereldwijd succesvol geweest, ook in Nederland. Het bedrijf produceerde decennialang vrijwel alleen voor de lokale Spaanse markt. Tegenwoordig is het een wereldspeler die treinen, trams en bussen levert aan bedrijven op bijna alle continenten.
Z
MAURITS VAN DEN TOORN
oals bij de meeste materieelfabrikanten is de huidige onderneming het product van een lange ontwikkeling met veel voorgangers. Als oudste daarvan kan de Fábrica de Hierros San Martín worden gezien, een in 1860 in Beasain in Baskenland opgerichte ijzer- en staalfabriek. Deze plaats kende al eeuwenlang nijverheid en industrie die gebruik kon maken van de waterkracht die de hier samenkomende rivieren Oria en Agauntza leverden. Spanje maakte pas relatief laat kennis met de trein, de eerste spoorlijn op het Spaanse vasteland werd in 1848 geopend tussen Barcelona en Mataró (de Spaanse kolonie Cuba had al in 1837 een spoorlijn). Baskenland, samen met Catalonië het industriële centrum van het land, werd op het groeiende spoorwegnet aangesloten met lijnen naar Bilbao in 1863 en naar Irún een jaar later. Alle rails, locomotieven en rijtuigen
kwamen van Belgische, Britse en Franse fabrikanten. Pas later ontstonden in Spanje zelf fabrieken die voldoende know how en capaciteit hadden om in de behoefte daaraan te voorzien. De inmiddels al verouderde Fábrica de Hierros San Martín kon de concurrentie met deze modernere ondernemingen niet aan en sloot in 1891 de poorten. Eigenaar/oprichter Francisco Goitia zat niet bij de pakken neer en richtte in 1892 een nieuw bedrijf op, La Maquinista Guipuzcoana, dat machines en spoorwegmaterieel ging bouwen. Ook dit had maar matig succes en in 1901 ging de zaak samen met drie andere op in de nieuwgevormde Sociedad Española de Construcciones Metálicas (SECM). Deze onderneming was kapitaalkrachtiger en liet de te klein geworden fabrieksgebouwen van La Maquinista slopen. Met behulp van zo’n tweehonderd ingenieurs en technici uit heel Europa OP DE RAILS 1-2022
Op de Rails 2022-01.indb 41
41
12-01-2022 08:37
laatste pagina blader pdf_Op de Rails Basis 10-1-2014 20:56 Pagina 1
NVBS, PASSIE VOOR SPOOR ! Nieuwsgierig geworden naar de rest van de inhoud van dit nummer van Op de Rails? Denk er dan eens aan om lid te worden van de Nederlandse Vereniging van Belangstellenden in het Spoor- en tramwegwezen (NVBS). De NVBS-leden ontvangen maandelijks het blad in de bus, maar de NVBS biedt veel meer! In alle delen van het land worden bijeenkomsten belegd waarop presentaties gehouden worden over trein en tram in binnen- en buitenland. De Stichting NVBS Excursies organiseert reizen. Er is ook een afdeling Jongeren. In de NVBS Winkel kun je boeken en dvd’s over railverkeer kopen. En voor wie zich wil documenteren zijn er de NVBS-Bibliotheek en de Stichting NVBS Railverzamelingen. De winkel, de bibliotheek en de documentatiecentra zijn gevestigd in NVBS Centraal in het stationsgebouw van Amersfoort. Afdelingen Op diverse plaatsen zijn er afdelingen die maandelijks een bijeenkomst houden, waar leden door middel van presentaties informatie met elkaar uitwisselen. Deze avonden bieden een uitgelezen kans om andere spoorhobbyisten te ontmoeten. De agenda voor de komende periode is in Op de Rails of op de NVBSwebsite te vinden.
ook abonnementen op vele binnen- en buitenlandse tijdschriften op spoor- en tramweggebied. Bureau Railatlas en Bureau Materieeltekeningen bezitten topografische kaarten en schematische tekeningen van sporen en materieel. Winkel In de NVBS Winkel worden boeken, tijdschriften en dvd’s verkocht. Er is een uitgebreide tweedehandsafdeling. Bestellingen via internet of per post zijn mogelijk.
Excursies De aangeboden excursies variëren van een eendaagse binnenlandse trip tot een reis van vier weken in het buitenland. Voorbeelden: bezoeken aan werkplaatsen en remises, meerdaagse treinreizen door landen in en buiten Europa, maar ook dagbezoeken aan Nederlandse spoor- en trambedrijven. En elk jaar een Oliebollenrit!
Beeldmateriaal Het filmarchief, de diatheek en het fotoarchief bezitten een enorme collectie historische en actuele films, dia’s, prentbriefkaarten en foto’s. Leden kunnen zich abonneren op een fotorondzending. Tienmaal per jaar wordt een pakket foto’s, door leden gemaakt, rondgestuurd.
Documentatie De Stichting NVBS-Railverzamelingen beheert een grote verzameling krantenknipsels, dienstregelingen, vervoersbewijzen en andere documenten. In de bibliotheek staan meer dan elfduizend boeken en vele ingebonden jaargangen tijdschriften. De bibliotheek heeft
Afdeling Jongeren Ook jongeren voelen zich thuis bij de NVBS. De NVBS-afdeling Jongeren organiseert speciaal voor leeftijdgenoten bijzondere activiteiten: een wedstrijd treintrekken bijvoorbeeld, een rondje per trein in het nabije buitenland of een bezoek aan een bouwproject.
Op de Rails Het magazine Op de Rails verschijnt maandelijks. Elk nummer bevat berichten over spooractualiteiten en over de vereniging, over nieuw verschenen boeken en dvd’s (die in de winkel te koop zijn) en aankondigingen van excursies. Daarnaast zijn er langere artikelen over spoor- en tramwegen in binnen- en buitenland. Het maandblad dat door vrijwilligers wordt gemaakt, is full colour en vrij van advertenties.
www.facebook.com/OpdeRails
Lid worden? Nieuwsgierig geworden en meer willen weten, een proefnummer van Op de Rails ontvangen of lid worden? Een lidmaatschap kost 55 euro per jaar, ben je jonger dan 25? Dan betaal je slechts 28 euro voor een heel jaar! Meer weten? Bezoek ons op http://www.nvbs.com
Het is deze maand 25 jaar geleden dat vooralsnog voor het laatst een Elfstedentocht werd georganiseerd. Het leidde tot grote groepen kijklustigen en een maximale inspanning voor de spoorwegen. Op 4 januari 1997 nadert een uit acht bakken bestaande trein, aangevoerd door stel 3230, station Franeker. Of iedereen mee kan? Onder zien we in aanzienlijk rustiger omstandigheden Spurt 251 van Arriva op vrijwel dezelfde plek; 18 november 2011. Foto’s: Maurits van den Toorn.
Op de Rails 2022-01.indb 52
12-01-2022 08:37