Op de Rails 2 - februari 2022

OP DE RAILS

2022-2

IN DIT NUMMER: Spoorwegen in en om Amsterdam

Tram en metro in Rome Materieeloverzichten Zomervakantie per trein Vreemde locomotieven bij de NZH MAANDBLAD VAN DE NVBS, 90E JAARGANG, FEBR UARI 2022 BLZ. 53-104

Op de Rails 2022-02.indb 1

02-02-2022 08:24

Een van de opstelterreinen voor Amsterdam Centraal ligt naast de voormalige lijnwerkplaats Zaanstraat. In winterse omstandigheden in februari 2007 staat hier onder andere DDM-1 als spitsmaterieel opgesteld.

Foto: Albert Koch.

H

Opstelterreinen (1)

Spoorwegen in en om Amsterdam (vervolg*) J.M. TEN BROEK

et voormalige rangeer- en opstelterrein Dijksgracht ging op 1 september 2021 definitief buiten dienst en werd meteen erna (op één werkspoor na) opgebroken, waarna de voorbereidingen begonnen voor de aanleg van een vrije kruising in het vrijgemaakte gebied. In de toekomst zullen hier de sporen van en naar de richting Amsterdam Amstel onder de sporen in de richting Weesp en de Watergraafsmeer door geleid worden. Het plan om in dit gebied een dergelijke vrije kruising te maken, met de bedoeling het treinverkeer door Amsterdam Centraal in het gebied tussen Amsterdam Sloterdijk en Muiderpoort als het ware recht te trekken, is al een jaar of vijftien oud. Het is een concrete uitwerking van een beleidsplan uit de tweede helft van de jaren tachtig om het gebied van de Dijksgracht te reserveren voor nieuwe aansluitingen en vrije kruisingen. Dat de Dijksgracht al in 1994 als rangeerterrein werd vervangen door de Watergraafsmeer, berustte echter nog niet op een concreet plan voor een vrije kruising. Het was een uitwerking van wijzigende inzichten binnen NS over het opstellen, reinigen en technisch controleren van materieel. In dit artikel zal het hierover gaan en over de wijzigende infrastructuur voor het opstellen en behandelen van materieel rond Amsterdam Centraal. Opstelterreinen krijgen in doorsnee niet zoveel aandacht, mogelijk omdat het beeld bestaat dat ze een soort restproduct zijn. Inderdaad bestaan landelijk nog veel opstelgelegenheden uit ‘oude goederensporen met een draad erboven’, maar steeds meer terreinen worden de laatste tien jaar verbouwd en van goede outillage voorzien.

72

De overgang van de Dijksgracht naar een goed geoutilleerde Watergraafsmeer liep in dat opzicht landelijk gezien voorop. Amsterdam en omstreken grossierde de afgelopen vijf decennia in rangeerterreinen en opstelsporen en in wijzigingen daarin. In deze artikelenreeks, waarin we door de geschiedenis van ‘het spoor’ in Amsterdam en omstreken van die halve eeuw meanderen, past het om de schijnwerper eens te richten op de opstelterreinen. Daarbij gaan we eerst nog wat verder terug in het verleden.

Amsterdam CS

Zoals bij alle grote stations lagen van oudsher tegen de emplacementen van Amsterdam CS alle sporen aan die nodig waren voor het samenstellen van de treinen die op het station hun loop begonnen. Kenmerkend is dat een verzameling van die sporen gewoonlijk aangeduid werd als rangeerterrein en pas later als opstelterrein, waarschijnlijk omdat het samenstellen van treinen uit losse rijtuigen veel meer rangeerwerk met zich mee brengt dan het parkeren van treinstellen. De functie van rangeer- en opstelterreinen is vanzelfsprekend ondergeschikt aan die van hoofdsporen. Menig rangeerspoor is in de loop van de tijd dan ook gesneuveld of verlegd bij uitbreiding van emplacementen.

In Amsterdam CS was dat in de jaren twintig van de vorige eeuw heel duidelijk het geval toen het station sterk werd uitgebreid met de tweede overkapping (spoor 11-15) en er een tweede dubbelsporig viaduct tussen CS en de aan* vervolg op OdR 2020-12

OP DE RAILS 2-2022

Op de Rails 2022-02.indb 72

02-02-2022 08:25

De recentste uitbreiding van het Romeinse tramnet is de in 2013 geopende korte verlenging naar de Piazza di San Marco, direct naast de Piazza Venezia; 16 mei 2015.

Foto: Paul van Baarle.

Tram en metro in Rome Sinds het laatste artikel over de stand van zaken bij het railvervoer in Rome in OdR 1984-5 zijn het tram- en metronet geleidelijk uitgebreid. In de bijna veertig jaren sindsdien zijn de nodige resultaten geboekt, maar nog heel wat meer wensen onvervuld gebleven. Er lijkt nu een kentering ophanden, er zijn veel plannen en ook de financiering daarvan is (deels) geregeld.

I

HERMAN WILMER

talië, in dit artikel aangeduid met ‘staat’, is een federale republiek met twintig deelstaten, in het Italiaans Regioni geheten. Lazio is een Regione met 5,9 miljoen inwoners en Rome als hoofdstad. In 2015 werden veertien provincies rond de grootste steden omgevormd tot città metropolitane, waaronder Rome: met 2,8 miljoen inwoners een samenwerkingsverband van 121, vaak kleine, gemeenten, met Rome als verreweg de grootste. Een van de belangrijke taken van Roma CM is die van openbaarvervoerautoriteit.

Financieel wanbeheer van achtereenvolgende besturen van de stad leidde tot grote schulden en tot het collectief aftreden van het stadsbestuur in 2015. Dat jaar blijkt een kantelpunt te zijn. Na de raadsverkiezingen in 2016 trad

een bestuurscollege aan dat niet uit gevestigde politieke partijen voortkwam, maar grote ambities paarde aan onervarenheid. Dat was voor de Italiaanse regering het signaal om het financieel toezicht op het stadsbestuur te verscherpen.

Sinds enkele decennia lag er een waslijst aan verlangens, alleen kon daar wegens gebrek aan geld weinig van worden uitgevoerd. Daarin was Rome overigens niet uniek, dit was feitelijk in alle Italiaanse grootstedelijke gebieden aan de orde. De wet die die città metropolitane mogelijk maakte, kwam op een gelegen moment. Een jaar later reserveerde het ministerie van Infrastructuur en Duurzame Mobiliteit (I&DM) geld voor grootschalige en dus kostbare infrastructuur voor ‘snel massavervoer’. Daar hoorde wel de voorwaarde bij om een plan voor duurzame mobiliteit op te stellen.

OP DE RAILS 2-2022

Op de Rails 2022-02.indb 81

81

02-02-2022 08:25

Afbeelding 1: Achtdaagse abonnementskaart.

Een blik in de archieven van de SNR

Zomervakantie per trein in Nederland In 1928 werden de Olympische Spelen in Nederland gehouden. Daar er een grote hoeveelheid buitenlandse bezoekers verwacht werd, leek het de Nederlandse spoorwegmaatschappijen een goed idee om voor hen en andere toeristen, naast de al bestaande kaarten voor een maand of langer, een achtdaagse algemene abonnementskaart in te voeren.

GERRIT C. VAN STRAATEN

D

eze kaart1 was te koop van 15 mei tot 31 augustus 1928 voor elk van de drie klassen. De prijs bedroeg ƒ 28 voor de eerste klasse, ƒ 22,50 voor de tweede en ƒ 16 voor de derde. De kaarten waren een doorslaand succes en zij werden dan ook de volgende jaren weer beschikbaar gesteld in de zomermaanden. Ingaande 1 januari 1933 waren ze echter het hele jaar door te koop. Op dezelfde datum werden voor het eerst de prijzen aangepast: het nieuwe tarief voor de eerste klasse kaart werd ƒ 28,50, ƒ 21,75 voor de tweede en ƒ 15 voor de derde klasse.

Achtdaagse algemene abonnementen

Op deze kaarten (afbeelding 1)2 werd een portret van de houder aangebracht en behalve de prijs voor de betreffende klasse moest ook een waarborgsom betaald worden. Dat laatste bedrag werd weer terugbetaald wanneer de kaart uiterlijk de dag na het einde van de geldigheidtermijn werd ingeleverd bij het loket. Op de achterkant van de kaarten

stond aanvankelijk een kaart van het spoornet, naderhand stonden daar de vervoervoorwaarden, waaronder dat de kaarten niet geldig waren in D- en P-treinen. Voor buitenlandse toeristen was een afwijkend model kaart in vier talen beschikbaar waar geen pasfoto op hoefde te worden bevestigd; hier werd echter het nummer van het paspoort van de houder vermeld (afbeelding 2). Deze kaart moest volgens de erop gedrukte voorwaarden in een couponboekje met bijvoorbeeld hotelvouchers en dergelijke worden geniet.

Zoals gebruikelijk in die jaren maakten de spoorwegmaatschappijen op de stations met fraaie posters uitgebreid reclame voor hun reisproducten waaronder de achtdaagse algemene abonnementskaart. Zo was er voor de reclamecampagne van 1930 een bijzonder goed geslaagde affiche gemaakt waarop een jongedame in een gele jurk te zien was terwijl een vergrijsde stationskruier haar koffers optilde (afbeelding 3). Spoorwegdichter Melis Stoke (pseudoniem OP DE RAILS 2-2022

Op de Rails 2022-02.indb 95

95

02-02-2022 08:25

Locomotief NS 2 (Merryweather 88/1879, ex-SS 2, ex-NRS 2) met de personenrijtuigen NS C 112 en NZH B 18 (met middenbalkon) op het reeds geëlektrificeerde emplacement Veur (Leidschendam) van de NZH. Van 25 januari tot 11 april 1924 reden elektrische trams van Leiden tot Veur en normaalspoorstoomtrams (deels met NS-materieel) van Veur tot Den Haag. Daarna was de bovenleiding tot Scheveningen gereed; 1924.

Fotograaf onbekend, verzameling SNR.

Een blik in de archieven van de SNR

Vreemde locomotieven bij de NZH in 1924 In OdR 2021-10 blz. 494-495 is geschreven over de in 1924 door de NZH gehuurde NS-rijtuigen voor de tijdelijke stoomtramdienst Den Haag – Veur.

Hier is het vervolg: de locomotieven.

DIRK EVELEENS MAARSE

V

oor deze dienst huurde de NZH in het voorjaar van 1924 niet alleen rijtuigen, maar ook locomotieven. Ze behoorden tot de serie NS 1-19, Engelse stoomtramlocomotieven die tussen 1878 en 1892 waren gebouwd door Merryweather & Sons te Londen voor de lijnen Den Haag – Scheveningen en Ede – Wageningen.

Het waren de oudste Nederlandse tramlocomotieven.

In de verzamelingen van de SNR is te vinden dat de locomotieven inclusief machinisten werden gehuurd. NZHmachinisten die in Den Haag werden ‘afgericht’ vroegen of de glazen windschermen konden worden meegeleverd – ze waren eigendom van het NS-personeel.

De machines zouden op 3 januari 1924 worden overgedragen, maar het werd 24 januari. De dienst naar Veur begon de volgende dag.

Oorspronkelijk ging het om vier locomotieven, maar contact met NS maakte duidelijk dat er zes nodig waren.

Het werden de NS 2, 8, 16, 18 en 19, plus de NS 15 die op 28 januari in de remise Voorburg arriveerde. Er was op 28 februari nog sprake van een zevende machine per 1 april, maar die was niet meer nodig.

Nadat de stoomtramdienst op 12 april was beëindigd, keerden de NS 2, 16, 18 en 19 op 15 april terug naar hun eigenaar; de 8 volgde op 19 juni. De 15 bleef in Voorburg als rangeerlocomotief. Dit langere verblijf was kennelijk onderhands geregeld, want ‘Utrecht’ wist van niets en verkocht in augustus een aantal locomotieven, waarbij 98

de 15, aan sloper Frank Rijsdijk te Hendrik-Ido-Ambacht.

Op 12 september schreef NS dat locomotief 15 onmiddellijk aan Rijsdijk moest worden geleverd. De NZH antwoordde dat deze nog nodig was tot de verbouwing van de remise in Voorburg gereed was, naar verwachting eind september. Rijsdijk nam daar geen genoegen mee en dreigde huur te gaan berekenen. Ook NS reageerde op 25 september boos. Intussen was de 15 sinds de voorgaande dag in Voorburg beschikbaar, maar nu eiste Rijsdijk dat de NZH de locomotief in Dordrecht zou afleveren. Dit was echter in strijd met het contract. Rijsdijk gaf toe en betaalde het transport, waarbij de NZH ƒ 44,70 factureerde voor het transport van Voorburg naar, en opladen te Leiden. NS stuurde de NZH een factuur voor de huur van zes locs gedurende 696 locomotiefdagen à ƒ 5,- wat neerkwam op ƒ 3.480, -.

Er deden ook NZH-Merryweather locomotieven dienst, de A15 en A16, afkomstig van de Rijnlandsche Stoomtramweg-Maatschappij. In tegenstelling tot de NZH-machines hadden de NS-locomotieven hun nummerplaten en schortplaten behouden. Hun staat van onderhoud was zichtbaar beter. De A15 is als RSTM 2 nog te bewonderen in Hoorn.

De NTM-locomotieven

In dezelfde periode huurde de NZH ook de locomotieven 1 en 6 van de vooral in Friesland actieve Nederlandsche Tramweg Maatschappij (NTM). Ook dit waren veteranen,

OP DE RAILS 2-2022

Op de Rails 2022-02.indb 98

02-02-2022 08:25

laatste pagina blader pdf_Op de Rails Basis 10-1-2014 20:56 Pagina 1

NVBS, PASSIE VOOR SPOOR !

Nieuwsgierig geworden naar de rest van de inhoud van dit nummer van Op de Rails?

Denk er dan eens aan om lid te worden van de Nederlandse Vereniging van Belangstellenden in het Spoor- en tramwegwezen (NVBS).

De NVBS-leden ontvangen maandelijks het blad in de bus, maar de NVBS biedt veel meer!

In alle delen van het land worden bijeenkomsten belegd waarop presentaties gehouden worden over trein en tram in binnen- en buitenland. De Stichting NVBS Excursies organiseert reizen. Er is ook een afdeling Jongeren.

In de NVBS Winkel kun je boeken en dvd’s over railverkeer kopen. En voor wie zich wil documenteren zijn er de NVBS-Bibliotheek en de Stichting NVBS Railverzamelingen. De winkel, de bibliotheek en de documentatiecentra zijn gevestigd in NVBS Centraal in het stationsgebouw van Amersfoort.

Afdelingen Op diverse plaatsen zijn er afdelingen die maandelijks een bijeenkomst houden, waar leden door middel van presentaties informatie met elkaar uitwisselen. Deze avonden bieden een uitgelezen kans om andere spoorhobbyisten te ontmoeten. De agenda voor de komende periode is in Op de Rails of op de NVBSwebsite te vinden.

ook abonnementen op vele binnen- en buitenlandse tijdschriften op spoor- en tramweggebied. Bureau Railatlas en Bureau Materieeltekeningen bezitten topografische kaarten en schematische tekeningen van sporen en materieel.

Winkel In de NVBS Winkel worden boeken, tijdschriften en dvd’s verkocht. Er is een uitgebreide tweedehandsafdeling. Bestellingen via internet of per post zijn mogelijk.

Excursies De aangeboden excursies variëren van een eendaagse binnenlandse trip tot een reis van vier weken in het buitenland. Voorbeelden: bezoeken aan werkplaatsen en remises, meerdaagse treinreizen door landen in en buiten Europa, maar ook dagbezoeken aan Nederlandse spoor- en trambedrijven. En elk jaar een Oliebollenrit!

Beeldmateriaal Het filmarchief, de diatheek en het fotoarchief bezitten een enorme collectie historische en actuele films, dia’s, prentbriefkaarten en foto’s. Leden kunnen zich abonneren op een fotorondzending. Tienmaal per jaar wordt een pakket foto’s, door leden gemaakt, rondgestuurd.

Documentatie De Stichting NVBS-Railverzamelingen beheert een grote verzameling krantenknipsels, dienstregelingen, vervoersbewijzen en andere documenten. In de bibliotheek staan meer dan elfduizend boeken en vele ingebonden jaargangen tijdschriften. De bibliotheek heeft

Afdeling Jongeren Ook jongeren voelen zich thuis bij de NVBS. De NVBS-afdeling Jongeren organiseert speciaal voor leeftijdgenoten bijzondere activiteiten: een wedstrijd treintrekken bijvoorbeeld, een rondje per trein in het nabije buitenland of een bezoek aan een bouwproject.

Op de Rails Het magazine Op de Rails verschijnt maandelijks. Elk nummer bevat berichten over spooractualiteiten en over de vereniging, over nieuw verschenen boeken en dvd’s (die in de winkel te koop zijn) en aankondigingen van excursies.

Daarnaast zijn er langere artikelen over spoor- en tramwegen in binnen- en buitenland. Het maandblad dat door vrijwilligers wordt gemaakt, is full colour en vrij van advertenties.

www.facebook.com/OpdeRails

Lid worden?

Nieuwsgierig geworden en meer willen weten, een proefnummer van Op de Rails ontvangen of lid worden? Een lidmaatschap kost 55 euro per jaar, ben je jonger dan 25? Dan betaal je slechts 28 euro voor een heel jaar!

Meer weten? Bezoek ons op http://www.nvbs.com

Trams in intercity-vermomming. In Karlsruhe maakte Stadtbahnwagen 570 in DB-beschildering een poosje reclame voor de Bahncard, de Duitse kortingkaart.

Spöck, 5 september 2007. Bij de HTM reden enige tijd twee GTL-wagens gedeeltelijk in het geel met blauwe uiterlijk van NS om de samenwerking tussen de twee vervoerders te benadrukken. NS was toen mede-eigenaar van HTM. Delft, Abtswoudsepark, 3 februari 2015.

Foto’s: Maurits van den Toorn.

Op de Rails 2022-02.indb 104

02-02-2022 08:25