Op de Rails 08 - augustus 2020

OP DE RAILS 2020-8

IN DIT NUMMER: De NZASM in Transvaal

Het matige succes van de monorail De stations van London Underground Tramkaartjes MAANDBLAD VAN DE NVBS, 88E JAARGANG, AUGUSTUS 2020 BLZ. 353-400

Vice-president generaal Smit legt de eerste steen bij de bouw van de Komatibrug, 29 oktober 1890.

Foto’s bij dit artikel, tenzij anders vermeld: 'The buildings, steam engines and structures of the Netherlands South African Railway Company' (Pretoria, 1988).

De spoorwegen in Transvaal

De NZASM

Behalve diverse spoorwegmaatschappijen uit Nederlands-Indië was er rond 1900 nog een (buitenlandse) maatschappij in Nederland gevestigd.

Het betrof de Nederlandsch-Zuid-Afrikaansche Spoorwegmaatschappij die een spoorwegnet van 1147 kilometer exploiteerde, in wat toentertijd officieel de Zuid-Afrikaanse Republiek en officieus Transvaal heette. Deze laatste naam zal hier worden gebruikt. In dit artikel wordt ingegaan op de korte maar turbulente geschiedenis van deze maatschappij. Rode draad was het realiseren van een spoorlijn van Pretoria naar de Indische Oceaan, reden waarom de nadruk op dit traject zal liggen.

N

HENRY VAN AMSTEL

adat de Kaapkolonie in 1806 voorgoed door het Britse Rijk van Nederland was overgenomen, werden er stelselmatig nieuwe wetten ingevoerd.

Dit stuitte de zeer conservatieve blanke bevolking, met name de Nederlands sprekende ‘Boeren’, zeer tegen de borst. Men weigerde onder Brits gezag te leven en kon zich al helemaal niet vinden in de afschaffing van de slavernij in 1833, die een eind moest maken aan de al eeuwen bestaande ongelijke verhouding tussen blanke boer en zwarte landgenoten. Een en ander leidde vanaf 1835 tot vertrek (de Grote Trek) van zo'n twaalfduizend

Afrikaner Boeren naar het binnenland om daar onafhankelijke Boerenrepublieken te stichten. De belangrijkste werden Transvaal (1852), met als hoofdstad Pretoria en de Oranje Vrijstaat (1854) met als hoofdstad Bloemfontein.

Onder leiding van president Paul Kruger ontwikkelde Transvaal zich tot een tamelijk stabiele en rijke republiek, vooral toen daar in 1886 goud werd ontdekt bij de Witwatersrand nabij Johannesburg. De onverwachte rijkdom leidde tot grote jaloezie in het Britse Rijk, dat juist in die jaren een uiterst imperialistische politiek voerde, waarbij een zo groot mogelijke deel van de wereld onder Brits OP DE RAILS 8-2020

373

De monorail van Osaka is gebouwd volgens het Alwegsysteem waarvan bouwer Hitachi de licentierechten heeft; 4 oktober 2017.

Foto: André Knoerr.

Het matige succes van de monorail

Lokaal succesvol, nooit doorgebroken Op de Rails gaat over treinen en trams, maar strikt genomen zou het blad ’Op twee Rails’ moeten heten. Monorailsystemen zijn hier al lang niet besproken, dus is het hoog tijd voor een overzicht. We behandelen de twee belangrijkste systemen, werpen een korte blik op de geschiedenis en beschrijven een aantal markante bedrijven van de ongeveer 75 monorailsystemen die er op de wereld zijn.

D

ROB ZOOMER

e verzamelnaam monorail impliceert dat het om een systeem met een enkele rail gaat. Maar net zoals het in het tweerailige leven gaat, is ook hier een richtingenstrijd gaande. Daarom eerst een definitie van de preciezen in de monorailwereld: een monorail bestaat uit een enkele rail die dient als rijweg voor passagiers- of vrachtvoertuigen. Meestal is de rijweg verhoogd, maar deze kan zich ook op grondniveau of in tunnels bevinden. Monorailrijtuigen zijn altijd breder dan de rijweg waarop ze rijden. Meer rekkelijk kan je spreken van een smalspoorsysteem omdat een smalle balk de rijweg vormt.

Algemeen gezien is een monorail een middel van openbaar

vervoer in de lichtere klasse, lichter dus dan de meeste reguliere treinen. De transportvraag bepaalt uiteindelijk het type en de uitvoering. Treinen kunnen een enkele bak zijn of een samengestelde trein van wel zes bakken waarbij sommige systemen ook nog gekoppeld kunnen rijden. In snelheid wordt er gevarieerd van 5 tot 80 km/h. Dan zijn er ook nog volledig geautomatiseerde systemen en systemen met een bestuurder. Nagenoeg alle huidige monorails rijden op rubberbanden. Bij de twee principieel verschillende, op dit moment in gebruik zijnde monorailsystemen gaat het letterlijk om erop of eronder. Het Alweg-systeem rijdt op een rail, het Safege-systeem hangt eraan.

OP DE RAILS 8-2020

381

Station East Finchley heeft zowel ronde, glazen trappenhuizen als rechte bouwvormen. Een treinstel ‘1995 Stock’ wacht op een volgende dienst op de Northern Line; 8 april 2013.

Foto’s bij dit artikel: Erwin Voorhaar.

H

De stations van London Underground (Vervolg*)

ERWIN VOORHAAR

et was de chaotische toestand van de busdiensten in de stad midden jaren twintig die de geesten rijp maakte voor een centrale coördinatie van het hele vervoersnetwerk in Londen. Op straat waren diverse concurrerende maatschappijen actief. Maar ook tussen de metro-, spoor- en trambedrijven ontbrak het aan de afstemming die nodig was voor een beter functionerend netwerk, ondanks het ijveren daarvoor van de UERL-directeuren Ashfield en Pick. De Labour-regering van premier MacDonald wilde ook toe naar een centrale aansturing, maar dan door de overheid en niet door een private onderneming die een monopoliepositie zou krijgen. Uiteindelijk ging het parlement akkoord met een compromisvoorstel van minister Morrison tot oprichting van een centrale vervoersorganisatie, de London Passenger Transport Board (LPTB), met een niet-politieke directie maar wel met een zekere mate van aansturing door de overheid. De aandeelhouders van de diverse in Londen werkzame vervoerbedrijven werden uitgekocht of kregen aandelen in de nieuwe onderneming, die zich financieel zelf moest bedruipen. De LPTB ging onder leiding van het duo Ashfield-Pick op 1 juli 1933 van start, naar buiten toe onder de verkorte naam London Transport. Meer dan 3200 kilometer aan trein-, metro-, tram- en buslijnen vielen nu onder dit bedrijf, dat vrij-

wel al het openbaar vervoer in en om Londen bestreek.

Het eerste wat London Transport deed was moderniseren.

Daarbij kwam ook verdere elektrificatie en het verlengen van lijnen aan bod. Veel van dit alles gebeurde in het kader van het ‘New Works’-programma. Dit was mede opgezet om de vele werklozen na de beurskrach van 1929 weer aan werk te helpen. Onderdeel van het vernieuwingsprogramma was het aanschaffen van een zeer grote serie materieel (1121 rijtuigen), later bekend als ‘1938-Stock’. In 2019 was een klein restant van dit materieel nog in dienst op het eiland Wight op de lijn van Ryde Pier naar Shanklin (zie OdR 2019-11, blz. 518-519), maar dit zal op korte termijn afgelopen zijn.

Onder de vleugels van London Transport ging het bouwen van stations volgens de beginselen van functionaliteit en attractiviteit door. Een interessant voorbeeld uit 1939 is East Finchley, gelegen aan de Northern line. Charles Holden ontwierp dit station samen met L.H. Bucknell. Het is voorzien van kunstwerken van Eric Aumonier die de snelheid van het reizen per tube uitbeelden. Zowel in het station als erbuiten zijn op een interessante manier andere typische London Transport-kenmerken toegevoegd. Zo is er in de bestrating voor de ingang een levensgroot roundel-logo te zien.

* vervolg van OdR 2020-7 OP DE RAILS 8-2020

389

Links: GETA Arnhem, stamkaart voor dagzegels heren, buitenkant, 1938; oorspronkelijk formaat: 208x120 mm.

Rechts: GETA Arnhem, stamkaart voor dagzegels dames, binnenzijde met zegels, 1936; 208x120 mm.

Een blik in de archieven van de SNR

Niets nieuws onder de zon De uitgebreide verzameling tramvervoerbewijzen van de Stichting

NVBS-Railverzamelingen (SNR) in Amersfoort bevat plaatsbewijzen van de vroegste paardentrambedrijven tot recente OV-chipkaarten.

Bij vervoerbewijzen die gedurende een lange periode zijn uitgegeven, vallen aardige overeenkomsten waar te nemen.

I

MARCO MOERLAND

n 2001 werden belangrijke stappen gezet voor de ontwikkeling van de OV-chipkaart. In dat jaar werd Trans Link Systems opgericht. Deze joint-venture van de grootste vervoerbedrijven is de uitgever en beheerder van de OV-chipkaart. De Nederlandse OV-chipkaart is gebaseerd op de Octopus-kaart die in 2001 al bij de metro van Hongkong werd gebruikt. In 2002 vonden de eerste praktijkproeven bij het Rotterdamse vervoerbedrijf RET plaats. Een jaar later volgden proeven met poortjes op de stations van de Hoekse Lijn die toen nog in beheer bij NS was. In 2005 is de OV-chipkaart in de Rotterdamse regio ingevoerd. In dat jaar werden er 400.000 transacties met de OV-chipkaart uitgevoerd. Daarna is het systeem stap voor stap landelijk uitgerold. Inmiddels vinden er met het elektronische kaartsysteem ongeveer drie miljard handelingen per jaar plaats.

OV-chipkaart

De SNR beschikt in Amersfoort over een fraaie en gevarieerde collectie vervoerbewijzen van de Nederlandse trambedrijven uit alle tijdvakken. De tramkaartjes van de SNR worden voor documentatie, onderzoek, publicaties en tentoonstellingen gebruikt. Uiteraard maken recente OV-chipkaarten ook deel uit van de verzameling.

Een kenmerk van de OV-chipkaart is dat de kaart zonder reissaldo apart dient te worden aangeschaft. Daarbij is een vergoeding voor de drager verschuldigd. Op de drager kunnen keer op keer saldo en nieuwe reisproducten zoals abonnementen geladen worden. Dit lijkt een nieuw mechanisme, maar ook in het verleden kwam het voor dat er een stamkaart of identiteitskaart gekocht moest worden waarna

een zegel of coupon voor de vervoersprestatie diende te worden aangeschaft.

Tram-identiteitskaart

De Gemeente Electrische Tram Arnhem (GETA) verkocht in de tweede helft van de jaren dertig fraai vormgegeven stamkaarten voor dagzegels. Er bestond een aparte uitvoering voor heren (met hoed!) en dames waarmee controle op strikt persoonlijk gebruik voor het personeel vereenvoudigd werd. Op het omslag is een zijaanzicht van het modernste trammaterieel weergegeven: een van de vierassers serie 70-75 gebouwd door Beijnes in 1929. De genummerde en persoonlijke stamkaart kostte 10 cent. In de kaart konden tien zegels Ă 25 cent per stuk geplakt worden die recht gaven op een gehele dag vrij reizen op de stadslijnen van het Arnhemse tramnet. Na het plakken van tien dagzegels was de kaart vol en kon die niet meer gebruikt worden.

De Rotterdamse Elektrische Tram (RET) moderniseerde in alle opzichten rond de opening van de eerste Nederlandse metrolijn in 1968. Voor de abonnementen werd een handzame identiteitskaart ingevoerd in plastic hoes met insteekvakje voor week- of maandcoupons. De identiteitskaart moest voor een kwartje worden aangeschaft, maar gelijktijdig diende men een waarborgsom van twee gulden vijftig te betalen. Die waarborg werd bij inlevering of vervanging aan de eigenaar terugbetaald. De identiteitskaart was universeel voor week- of maandkaarten van het stadsnet of het gehele lijnennet. Na het verstrijken van de geldigheidsduur van een week- of maandcoupon kon er een nieuw aangeschafte coupon in het vakje geschoven worden. Omdat de restitutie van waarborgsommen veel administratieve handelingen OP DE RAILS 8-2020

395

laatste pagina blader pdf_Op de Rails Basis 10-1-2014 20:56 Pagina 1

NVBS, PASSIE VOOR SPOOR !

Nieuwsgierig geworden naar de rest van de inhoud van dit nummer van Op de Rails?

Denk er dan eens aan om lid te worden van de Nederlandse Vereniging van Belangstellenden in het Spoor- en tramwegwezen (NVBS).

De NVBS-leden ontvangen maandelijks het blad in de bus, maar de NVBS biedt veel meer!

In alle delen van het land worden bijeenkomsten belegd waarop presentaties gehouden worden over trein en tram in binnen- en buitenland. De Stichting NVBS Excursies organiseert reizen. Er is ook een afdeling Jongeren.

In de NVBS Winkel kun je boeken en dvd’s over railverkeer kopen. En voor wie zich wil documenteren zijn er de NVBS-Bibliotheek en de Stichting NVBS Railverzamelingen. De winkel, de bibliotheek en de documentatiecentra zijn gevestigd in NVBS Centraal in het stationsgebouw van Amersfoort.

Afdelingen Op diverse plaatsen zijn er afdelingen die maandelijks een bijeenkomst houden, waar leden door middel van presentaties informatie met elkaar uitwisselen. Deze avonden bieden een uitgelezen kans om andere spoorhobbyisten te ontmoeten. De agenda voor de komende periode is in Op de Rails of op de NVBSwebsite te vinden.

ook abonnementen op vele binnen- en buitenlandse tijdschriften op spoor- en tramweggebied. Bureau Railatlas en Bureau Materieeltekeningen bezitten topografische kaarten en schematische tekeningen van sporen en materieel.

Winkel In de NVBS Winkel worden boeken, tijdschriften en dvd’s verkocht. Er is een uitgebreide tweedehandsafdeling. Bestellingen via internet of per post zijn mogelijk.

Excursies De aangeboden excursies variëren van een eendaagse binnenlandse trip tot een reis van vier weken in het buitenland. Voorbeelden: bezoeken aan werkplaatsen en remises, meerdaagse treinreizen door landen in en buiten Europa, maar ook dagbezoeken aan Nederlandse spoor- en trambedrijven. En elk jaar een Oliebollenrit!

Beeldmateriaal Het filmarchief, de diatheek en het fotoarchief bezitten een enorme collectie historische en actuele films, dia’s, prentbriefkaarten en foto’s. Leden kunnen zich abonneren op een fotorondzending. Tienmaal per jaar wordt een pakket foto’s, door leden gemaakt, rondgestuurd.

Documentatie De Stichting NVBS-Railverzamelingen beheert een grote verzameling krantenknipsels, dienstregelingen, vervoersbewijzen en andere documenten. In de bibliotheek staan meer dan elfduizend boeken en vele ingebonden jaargangen tijdschriften. De bibliotheek heeft

Afdeling Jongeren Ook jongeren voelen zich thuis bij de NVBS. De NVBS-afdeling Jongeren organiseert speciaal voor leeftijdgenoten bijzondere activiteiten: een wedstrijd treintrekken bijvoorbeeld, een rondje per trein in het nabije buitenland of een bezoek aan een bouwproject.

Op de Rails Het magazine Op de Rails verschijnt maandelijks. Elk nummer bevat berichten over spooractualiteiten en over de vereniging, over nieuw verschenen boeken en dvd’s (die in de winkel te koop zijn) en aankondigingen van excursies.

Daarnaast zijn er langere artikelen over spoor- en tramwegen in binnen- en buitenland. Het maandblad dat door vrijwilligers wordt gemaakt, is full colour en vrij van advertenties.

www.facebook.com/OpdeRails

Lid worden?

Nieuwsgierig geworden en meer willen weten, een proefnummer van Op de Rails ontvangen of lid worden? Een lidmaatschap kost 55 euro per jaar, ben je jonger dan 25? Dan betaal je slechts 28 euro voor een heel jaar!

Meer weten? Bezoek ons op http://www.nvbs.com

Niet alleen de reizigers, ook de voertuigen dragen soms mondkapjes in de strijd tegen het coronavirus. Zo heeft het vervoerbedrijf van Zürich een Cobra-tram voorzien van zo’n antivirale bescherming. Stadelhoferplatz, 28 juni 2020. Ook een van de voertuigen van de Schwebebahn in Wuppertal is hiermee uitgedost. Het komend jaar zal dit niet vaak te zien zijn, omdat de Schwebebahn wegens technische problemen dan alleen in de weekenden rijdt; 28 april 2020.

Foto’s: André Knoerr en WSW.

000