Op de Rails 12 - december 2020

OP DE RAILS

2020-12

IN DIT NUMMER: 65 jaar geleden: de NS in 1955 Spoorwegen in en om Amsterdam TWE-excursie in 1967 Nummers en letters Walsdraad Almelo MAANDBLAD VAN DE NVBS, 88E JAARGANG, DECEMBER 2020 BLZ. 545-600

Op de Rails 2020-12.indb 1

01-12-2020 17:07

De locomotieven 2456 en 2604 in de loods van de lijnwerkplaats Eindhoven; 27 maart.

Foto: L.J.P. Albers. Alle foto’s bij dit artikel zijn gemaakt in 1955 en zijn, met uitzondering van de kleurenfoto’s, afkomstig uit het archief van de Stichting NVBS Railverzamelingen.

65 jaar geleden: de NS in 1955 1955 wordt gekenmerkt door vele infrastructurele wijzigingen, het uitvoeren van en plannen maken voor het vervolg van de elektrificatie, belangrijke veranderingen in de dienstregeling, ook internationaal, en de indienststelling van nieuw materieel. De afbouw van het park stoomlocomotieven gaat verder. Er komt een einde aan de exploitatie van Alkmaar – Bergen. De TEE, een Nederlands initiatief, wordt aangekondigd.

O

P.W. VAN DER VLIST

ok bij de achtste aflevering in deze artikelenreeks allereerst opnieuw de opmerking dat de auteur geen volledigheid heeft nagestreefd. Om die wel te krijgen wordt de lezer uitgenodigd om de bij de samenstelling van dit artikel geraadpleegde jaargangen 1955 van Spoor- en Tramwegen en Op de Rails te bestuderen.

Exploitatie

Met ingang van de zomerdienstregeling op 22 mei veranderen de stoptreinen Amsterdam – Zwolle in Utrecht – Zwolle, met een aansluiting in Amersfoort op de stoptreinen van de Gooilijn die nu om en om naar en van Alkmaar en Uitgeest rijden. Op de baanvakken Arnhem – Winterswijk en Dordrecht – Geldermalsen maakt de stoomtractie plaats

voor de diesel. Op de Betuwelijn is de dienstuitvoering geheel gewijzigd: de Feijenoordse en Nijmeegse stoomlocomotieven van de serie 3700 zijn verdwenen. De dienst is in twee stukken geknipt: op Dordrecht – Geldermalsen is nu een uurdienst met DE3’en en DE5’en. Op het baanvak Geldermalsen – Zetten-Andelst is een uurdienst met DE2’en die om en om doorrijden naar Arnhem of Nijmegen.

Tussen Eindhoven en Venlo worden de dieseltreinstellen vervangen door met een locomotief serie 2600 (de ‘Beelen’) getrokken treinen, wat geldt voor bijna alle treinen op dit baanvak. Ook de D 9 (Rheingold) wordt van Venlo naar Eindhoven door een 2600 getrokken. Op dit drukke baanvak kan de stoomlocomotief toch nog niet helemaal worden gemist: de Venlose 3900’en zijn niet alleen druk met vervanging van defecte 2600’en, maar ook met D-treinen.

O P D E R A I L S 1 2 - 2 0 2 0 565

Op de Rails 2020-12.indb 565

01-12-2020 17:08

Het Integra-kijktableau en de bedieningstoestellen van Amsterdam Singelgracht, Sloterdijk, de Zaanlijn en de Schiphollijn op de verkeersleidingpost Amsterdam; oktober 1994.

Foto: Rob Böing/Collectie NVBS-Railverzamelingen.

F

De verkeersleiding

Spoorwegen in en om Amsterdam

(vervolg*)

J.M. TEN BROEK

oto’s van Amsterdam CS tot 46 jaar geleden tonen armseinen, rangeerseinen (‘blaadjes’), twee seinbruggen over alle sporen aan weerszijden van het station en vier markante seinhuizen. Sinds 25 jaar domineert een zo mogelijk nog markanter ‘seinhuis’ of verkeersleidingpost de foto’s van het westelijke emplacement van Amsterdam Centraal. Tussen 1974 en 1995 is er echter op foto’s niets te vinden dat zelfs maar lijkt op een seinhuis of een verkeersleidingpost. Post T van Amsterdam CS bevond zich die jaren bijna anoniem op de tweede verdieping van het voormalige pakketpostgebouw en groeide in die periode uit tot de ‘post T’ en de verkeersleidingpost voor een gebied rond Amsterdam, dat liep van Hoofddorp tot Lelystad en van Breukelen tot Purmerend en Wormerveer.

Als de auteur van deze artikelenreeks op het perron van spoor 2b loopt, kan hij het niet laten om even omhoog te kijken naar de tweede verdieping, door de ramen die destijds een blik boden op de achterkant van het NX-toestel van Amsterdam CS. Er zijn nu kantoren gevestigd, maar aan de pilaren waarvan het gebouw rijkelijk voorzien is en die bij de inrichting en de vele verbouwingen van de VL-post voor veel hoofdbrekens en zichtproblemen hebben gezorgd, kan hij uittellen waar de verschillende werkplekken gestaan hebben. Een gevoel van nostalgie kan hij niet onderdrukken.

Begin jaren zeventig van de vorige eeuw was de kennis van en de routine met het installeren van NX-beveiligingen zover gegroeid dat NS het aandurfde Utrecht CS en Amsterdam CS, de ingewikkeldste emplacementen van Nederland, ermee uit te rusten. Amsterdam CS kreeg daarbij als een van de laatste een ‘klassiek’ compact NX-bedieningstableau (in 1975 zou Haarlem de allerlaatste worden), terwijl Utrecht CS als eerste een groot Integrakijktableau met apart bedientoestel kreeg. Naar de redenen daarvoor is het na een halve eeuw slechts gissen, net als naar de reden waarom in Utrecht een nieuw seinhuis werd gebouwd terwijl de nieuwe beveiliging van Amsterdam CS op een verdieping van een voormalig PTT-gebouw werd ondergebracht. Het gaat daarbij nog niet eens zozeer om de bedienruimte (‘post T’), maar ook om de beveiligingsapparatuur: de relaiskamer was net zo groot als de post en die apparatuur is niet te verplaatsen. Sterker nog: de relaiskamer van Amsterdam Centraal bevindt zich tot op de dag van vandaag nog in dit gebouw.

In de nacht van 20 op 21 april 1974 werd de NX-beveiliging van Amsterdam CS in dienst gesteld. In deze mededeling gaat meteen een groot verschil schuil met de werkwijze van heden ten dage: 220 wissels en 165 seinen in dienst stellen zou nu zeker vier dagen duren, terwijl het in 1974 ging om

* vervolg op OdR 2019-9.

O P D E R A I L S 1 2 - 2 0 2 0 575

Op de Rails 2020-12.indb 575

01-12-2020 17:09

In Brochterbeck wordt de eerste fotostop gehouden, noodzakelijk om een losse diesel­ motorwagen te laten passeren.

De foto’s bij dit artikel zijn van de auteur.

TWE-excursie in 1967

.

In Op de Rails van april 1967 wordt in het verenigingsnieuws voor 27 mei een excursie aangekondigd naar de Teutoburger WaldEisenbahn (TWE), een regionale spoorlijn ongeveer vijftig kilometer ten oosten van Oldenzaal.

D

HARRY PETERS

e deelnemers moeten op deze laatste zaterdag van de NS-dienstregeling 1966/’67 op eigen gelegenheid naar Hengelo reizen om daar over te stappen op trein D191, de Holland-Scandinavië Express.

In Bentheim weer overstappen op een DB-stoptrein naar Ibbenbüren waar de TWE-stoomtrein voor ons gereed staat om aan het retourtje naar Gütersloh, bijna 69 kilometer, te beginnen. Tot zover de aankondiging.

Omdat ik als MTS-scholier nog geen eigen giro- of bank­ rekening heb, vraag ik mijn vader het bedrag van achttien gulden over te maken op het gironummer van de NVBS. Twee weken later ontvang ik mijn deelnemerskaart per post thuis, gefrankeerd met twee postzegels, een van tien en een van vijf cent. Nu nog de bezorging van mijn 108 Haagsche Couranten in Spoorwijk op deze zaterdag overdoen aan een collega, daarna staat deelname vrij.

wordt deze verandering door mij overigens ten zeerste gewaardeerd.

Mijn reis begint deze zaterdagmorgen in Den Haag SS waar ik om 7.13 uur met trein 1363 vertrek naar Utrecht CS. Deze bestaat uit treinstel 347, een van de twee Hondekoptweetjes die dan nog met rode biezen rijden. Na aankomst in de Domstad heb ik de mogelijkheid zowel de binnenkomst om 8.05 uur van Rheingold TEE10 uit Hoek van Holland, bestaande uit elektrische locomotief 1120, drie TEE-zitrijtuigen en een DSG-restauratierijtuig, als vier minu-

Bij het lezen van de deelnemerskaart wordt duidelijk dat we niet met reguliere treinen naar en van Ibbenbüren rijden, maar dat NS vanwege het grote aantal deelnemers een speciale trein, Hengelo – Ibbenbüren vice versa, laat rijden.

Voor zoveel extra reizigers is op deze zaterdag blijkbaar ’s morgens geen plaats in de Holland-Scandinavië Expres en ook niet in trein 626 van Hannover naar Amsterdam die ons in de namiddag weer van Ibbenbüren naar Hengelo zou moeten brengen. Deze speciale trein zal bestaan uit twee dieseltweeën. Als liefhebber van stroomlijnmaterieel O P D E R A I L S 1 2 - 2 0 2 0 583

Op de Rails 2020-12.indb 583

01-12-2020 17:09

Afb. 1: Lijnaanduidingen op voertuigen, borden en kaarten in Amsterdam, Antwerpen, Barcelona, Berlijn, Groningen, Hamburg, Londen, Los Angeles, Moskou, Montpellier, Műnchen, New York, Parijs, Singapore, Tokyo en Utrecht.

De afbeeldingen bij dit artikel zijn afkomstig van het internet (onder andere Wikipedia), tenzij anders vermeld.

Hoe noemen we onze lijnen?

Nummers en letters, kleuren en namen Er bestaan allerlei manieren om de verschillende lijnen van een rail­ netwerk aan te duiden, waarbij het uiteraard van belang is dat de lijnen duidelijk van elkaar te onderscheiden zijn. De meest gangbare methodes hiervoor zijn aanduidingen met nummers of letters, alsmede het gebruik van kleuren en namen.1

V

ROB DE VRIES

erreweg de meeste railbedrijven maken gebruik van nummers om hun lijnen te identificeren. In het geval van tramlijnen beginnen (of begonnen) die nummers meestal met 1 (logischerwijze vaak de oudste lijn), waarna de later geopende lijnen opvolgende nummers kregen. Vanwege het later weer opheffen of hernummeren van lijnen kunnen er ook hiaten ontstaan in de nummering. Een voorbeeld dicht bij huis is Amsterdam, waar de nummers van de tramlijnen momenteel lopen van 1 tot en met 26, met een aantal ontbrekende nummers.

Van die ontbrekende nummers zijn er overigens een aantal, namelijk de nummers 15, 18, 21 en 22, in gebruik als nummers van buslijnen. Enige decennia geleden is besloten tot het aanwijzen van aparte nummergroepen voor de diverse vervoerwijzen: 1-30 tram, 50-59 metro en de rest (zowel onder de 50 als vanaf 60) bus; het GVB besloot echter de bestaande buslijnen beneden de 30 niet te vernummeren.

Het verschijnsel dat nummers van tram- en buslijnen gedeeltelijk door elkaar lopen doet zich in meer steden voor, maar vaak streeft men ernaar de bus- en tramlijnen in afzonder­lijke nummerseries onder te brengen. Zo zijn enkele jaren geleden de Haagse buslijnen zodanig vernummerd dat ze de nummerserie 20-29 gingen vormen (lijn 4 werd bijvoorbeeld lijn 24), waarbij de tramlijnen van 1 tot 19 zijn genummerd (met hiaten). Opvallend is dat men daar

recentelijk weer van is afgeweken door de RandstadRailspitslijn die over gedeelten van de lijnen 3 en 4 liep het (overigens niet geheel onlogische) nummer 34 te geven.

Ook metrobedrijven passen vaak nummers toe. Zo zijn de vier metrolijnen van Budapest genummerd van 1 tot en met 4. Als er in een stad zowel trams als metro's rijden, dan kan er een probleem optreden. Als de systemen allebei een nummering hebben die bij 1 begint, dan ontstaat er al gauw verwarring: er zijn dan vaak meerdere lijnen met hetzelfde nummer. Zo zijn er in Budapest ook tramlijnen met de nummers 1 tot en met 4, en er zijn diverse punten in die stad die worden aangedaan door een metrolijn en een tramlijn met hetzelfde nummer. Om het niet nog verwarrender te maken zijn de voorstadslijnen van de HEV aansluitend op de metrolijnen genummerd: van 5 tot en met 9 (soms aangeduid als H5 t/m H9). Als er nu maar geen vijfde metrolijn bijkomt! Op moderne OV-kaarten van Budapest staat bij de nummers van de metro­lijnen overigens een M in een cirkel, ongeveer zoals in Parijs. En om het niet nodeloos ingewikkeld te maken hebben de lijnen van het uitgebreide trolleybusnet nummers vanaf 70, net boven het 1 In OdR 2018-8 schreef Tim Boric al over dit onderwerp met betrekking tot tramlijnen; in het artikel dat u nu leest kijken we ook naar metro- en spoorlijnen.

O P D E R A I L S 1 2 - 2 0 2 0 587

Op de Rails 2020-12.indb 587

01-12-2020 17:09

Locomotief 6416 van DB Cargo rijdt op 13 augustus 2020 het Bedrijvenpark Twente bij Almelo op met een lange trein met walsdraad afkomstig van ArcelorMittal uit Duisburg.

Foto: Rudi Liebrand.

V

Walsdraad Almelo

Al 25 jaar neemt Van Merksteijn in Almelo grote partijen walsdraad per spoor af. Soms ook zet het producten op de trein. Het is momenteel het enige bedrijf dat gebruik maakt van de stamlijn in Bedrijvenpark Twente.

In dit artikel een impressie van dit vervoer.

RUDI LIEBRAND

an Merksteijn International op het Bedrijvenpark Twente bij Almelo is een bedrijf dat wapeningsproducten (vooral vlechtmatten voor de wapening van beton), hekwerken en verzinkt draad produceert.

Het bedrijvenpark werd rond 1980 opgezet met als doel werkgelegenheid te scheppen voor de regio Almelo, waar na het sluiten van textiel- en machinefabrieken de werkloosheid was opgelopen tot 20 % van de beroepsbevolking.

Eind 1986 maakte het in Raalte gevestigde bedrijf Van Merksteijn Staalbouw B.V. bekend een fabriek in Almelo te openen die aan honderd personen werkgelegenheid bood.

Het bedrijf werd in 1989 uitgebreid tot zo’n driehonderd werknemers.

De start

In 1995 sloot Van Merksteijn zijn eerste contract voor de aanvoer van het halffabrikaat walsdraad per trein uit Brandenburg bij Berlijn. Er werden wekelijks vijf treinen en soms nog meer geplaatst op stationsemplacement Almelo.

Daarvandaan bracht een diesellocomotief van NS Cargo en later Railion ze naar het bedrijvenpark via de in 1982 geopende stamlijn, waar ook een aftakking naar het Navodepot is. De stamlijn sluit aan op de niet-geëlektrificeerde

spoorlijn Almelo – Mariënberg. De treinen werden en worden op het driesporige emplacement op het bedrijvenpark geplaatst en in delen naar Van Merksteijn gereden, waar ze op het enkele losspoor op het fabrieksterrein gelost worden. Het spoor liep door naar ballastverwerker Nijhoff.

Het ligt er nog steeds, maar is overwoekerd: Nijhoff stopte ongeveer in 2010.

Rond 2000 werd het aantal treinen teruggebracht tot drie per week. In de periode 2006 tot en met 2009 had Van Merksteijn nog wel eens afvoer: het zette staalmatten op de trein in zeildoekwagens type Ri(l)ns of op open wagens naar Zweden en Zwitserland via het Unit Cargo-vervoer.

Tegenwoordig gaan de wagens bijna altijd leeg retour; soms worden ze naar de Rotterdamse havens gereden waar Steinweg ze bij een van de vestigingen met alumi­nium herbelaadt. Doorgaans werden de wagens via het Unit Cargonetwerk weer naar Duitsland gebracht.

Toen in mei 2016 de aanvoer uit Brandenburg stopte ten gunste van de binnenvaart, leek het lot van het spoor bezegeld. Een poging om walsdraad per binnenschip aan te voeren (Van Merksteijn ligt aan een kade van het Twentekanaal – Zijkanaal naar Almelo) werd geen succes. In verband met de lage waterstanden werd al in oktober het spoorvervoer O P D E R A I L S 1 2 - 2 0 2 0 595

Op de Rails 2020-12.indb 595

01-12-2020 17:09

laatste pagina blader pdf_Op de Rails Basis 10-1-2014 20:56 Pagina 1

NVBS, PASSIE VOOR SPOOR !

Nieuwsgierig geworden naar de rest van de inhoud van dit nummer van Op de Rails?

Denk er dan eens aan om lid te worden van de Nederlandse Vereniging van Belangstellenden in het Spoor- en tramwegwezen (NVBS).

De NVBS-leden ontvangen maandelijks het blad in de bus, maar de NVBS biedt veel meer!

In alle delen van het land worden bijeenkomsten belegd waarop presentaties gehouden worden over trein en tram in binnen- en buitenland. De Stichting NVBS Excursies organiseert reizen. Er is ook een afdeling Jongeren.

In de NVBS Winkel kun je boeken en dvd’s over railverkeer kopen. En voor wie zich wil documenteren zijn er de NVBS-Bibliotheek en de Stichting NVBS Railverzamelingen. De winkel, de bibliotheek en de documentatiecentra zijn gevestigd in NVBS Centraal in het stationsgebouw van Amersfoort.

Afdelingen Op diverse plaatsen zijn er afdelingen die maandelijks een bijeenkomst houden, waar leden door middel van presentaties informatie met elkaar uitwisselen. Deze avonden bieden een uitgelezen kans om andere spoorhobbyisten te ontmoeten. De agenda voor de komende periode is in Op de Rails of op de NVBSwebsite te vinden.

ook abonnementen op vele binnen- en buitenlandse tijdschriften op spoor- en tramweggebied. Bureau Railatlas en Bureau Materieeltekeningen bezitten topografische kaarten en schematische tekeningen van sporen en materieel.

Winkel In de NVBS Winkel worden boeken, tijdschriften en dvd’s verkocht. Er is een uitgebreide tweedehandsafdeling. Bestellingen via internet of per post zijn mogelijk.

Excursies De aangeboden excursies variëren van een eendaagse binnenlandse trip tot een reis van vier weken in het buitenland. Voorbeelden: bezoeken aan werkplaatsen en remises, meerdaagse treinreizen door landen in en buiten Europa, maar ook dagbezoeken aan Nederlandse spoor- en trambedrijven. En elk jaar een Oliebollenrit!

Beeldmateriaal Het filmarchief, de diatheek en het fotoarchief bezitten een enorme collectie historische en actuele films, dia’s, prentbriefkaarten en foto’s. Leden kunnen zich abonneren op een fotorondzending. Tienmaal per jaar wordt een pakket foto’s, door leden gemaakt, rondgestuurd.

Documentatie De Stichting NVBS-Railverzamelingen beheert een grote verzameling krantenknipsels, dienstregelingen, vervoersbewijzen en andere documenten. In de bibliotheek staan meer dan elfduizend boeken en vele ingebonden jaargangen tijdschriften. De bibliotheek heeft

Afdeling Jongeren Ook jongeren voelen zich thuis bij de NVBS. De NVBS-afdeling Jongeren organiseert speciaal voor leeftijdgenoten bijzondere activiteiten: een wedstrijd treintrekken bijvoorbeeld, een rondje per trein in het nabije buitenland of een bezoek aan een bouwproject.

Op de Rails Het magazine Op de Rails verschijnt maandelijks. Elk nummer bevat berichten over spooractualiteiten en over de vereniging, over nieuw verschenen boeken en dvd’s (die in de winkel te koop zijn) en aankondigingen van excursies.

Daarnaast zijn er langere artikelen over spoor- en tramwegen in binnen- en buitenland. Het maandblad dat door vrijwilligers wordt gemaakt, is full colour en vrij van advertenties.

www.facebook.com/OpdeRails

Lid worden?

Nieuwsgierig geworden en meer willen weten, een proefnummer van Op de Rails ontvangen of lid worden? Een lidmaatschap kost 55 euro per jaar, ben je jonger dan 25? Dan betaal je slechts 28 euro voor een heel jaar!

Meer weten? Bezoek ons op http://www.nvbs.com

Gebrek aan materieel dwingt trambedrijven tot creatieve oplossingen. In Mannheim en Ludwigshafen zijn drie Düwag-tramstellen uit het begin van de jaren zestig opgeknapt voor ritten in de spitsuren. In principe wordt met bijwagen gereden, maar soms doet een losse motorwagen dienst. Ludwigshafen Oppau, 7 september 2020. In Frankfurt (Main) doen een aantal trams van het type P uit de jaren zeventig de hele dag dienst, waaronder de tot het museumbestand horende wagen 128 (ex 728). Gartenstraβe, 8 september 2020.

Foto’s: Maurits van den Toorn.

000

Op de Rails 2020-12.indb 600

01-12-2020 17:10