Opzij02 vollediglos lr kopie by MIMM

NEDERLAND SLORDIG MET AARDGAS

UITVINDINGEN TONZON STOPPEN ONNODIGE WARMTELEKKEN

We weten precies hoeveel energie uit ons aardgas kan worden gehaald maar hebben geen idee hoeveel van deze warmte nuttig wordt gebruikt. Lang niet alle opgewekte warmte komt op de plek van bestemming. GeĂŻsoleerde CV-buizen stralen onnodig warmte uit. Radiatoren warmen buitenmuren op. Bij vloerverwarming lekt zoveel warmte aan de onderzijde weg, dat het systeem zo traag wordt, dat men de verwarming dag en nacht aanlaat en de aarde om het huis letterlijk wordt opgewarmd. Kortom: Nederland gaat slordig om met aardgas. Oplossing warmtelekken Voor al deze warmtelekken heeft TONZON even unieke als effectieve oplossingen ontwikkeld en bewijst dat: Stookruimtes helemaal niet zo warm hoeven te zijn, CV-water veel heter op de plaats van bestemming kan komen, radiatoren buitenmuren helemaal niet hoeven op te warmen, begane grondvloeren niet meer aan de onderkant warmte lekken en dat bij luchtverwarming de kruipruimte helemaal niet zo warm hoeft te zijn. Uit onderzoek blijkt dat bij vloerverwarming de TONZON aanpak kan leiden tot besparingen van wel 40%.

Hoe werkt het? In 1980 heeft TONZON het unieke Thermoskussen uitgevonden, een revolutionair isolatiemateriaal omdat het volledig opvouwbaar is en werkt als een thermosfles. Het maakt vloeren nog warmer dan de lucht erboven en bespaart daardoor meer energie dan andere materialen. Daarna ontwikkelde TONZON een radiatorfolie die onzichtbaar zijn werk doet en trefzeker voorkomt dat buitenmuren worden opgewarmd. Om te voorkomen dat er onderweg te veel warmte verloren gaat, heeft TONZON HR-Bandage folie ontwikkeld. Deze folie kan eenvoudig om geĂŻsoleerde buizen worden gewikkeld en zorgt ervoor dat het water heter aankomt. Nieuw in het assortiment is de HR-Ketelfolie die met stukjes magneettape om de CV-ketel kan worden aangebracht. Deze folie zorgt ervoor dat de warmte in de ketel blijft. Alle producten zijn los verkrijgbaar in de webshop van TONZON. Daarnaast zijn voordelige combinatiepakketten samengesteld die gewoon door de brievenbus passen. Kijk hoe je zelf thuis eenvoudig energie kunt besparen. Ga naar tonzon.nl/warmtelekken, type URL https://goo.gl/sc1pcq in uw browser of scan de QR-code.

TONZON BV Postbus 1375 7500 BJ Enschede

info@tonzon.nl www.tonzon.nl

0900 - 28 66 966 (0,10 p/min) KvK 06044102

OPZI

COLOFON/UITGELICHT

FE M I N I S T I S C H M AAN D B LAD 4 . 0

NR .2 • 201 8 • 4 6 ste JA A RG A NG • € 5,9 9

KLANTENSERVICE Op opzij.nl/abonnementen kunt u zelf een abonnement nemen. Voor contact over abonnementen, bestellingen, wijzigingen en vragen kunt u mailen naar abonnementen@opzij.nl. Een jaarabonnement kost € 55,99 voor 10 nummers. COLOFON Redactieadres Haagweg 4-H1, 2311 AA Leiden redactie@opzij.nl Hoofdredacteur Marianne Verhoeven Eindredactie Marleen Hogendoorn Art Director Emmely Pardon

Medewerkers Karin Anema, Lori Barra, Hadjar Benmiloud, Julie Blik, Asha ten Broeke, Corbino, Sofie van den Enk, Jolene Groen, Nico Hofstra, Myrthe Hilkens, Felix Huygen, Claudi Kessels, Laisa Maria, Iris Mayer, Sander Pardon, Alies Pegtel, Noémi Prent, Lize Prins, De Reismeiden, Sheila Sitalsing, Eva von Stockhausen, Fieke Tissink, Femmy Weijs, Renate van der Zee, Yanaika Zomer, The Interview People, Getty Images. Directeur/uitgever Hans van Brussel Distributie Aldipress Druk HaboDaCosta COPYRIGHT Niets uit deze uitgave mag op welke wijze dan ook worden overgenomen zonder voorafgaande toestemming van de auteurs of rechthebbenden. De uitgever is niet aansprakelijk voor schade als gevolg van druk- en zetfouten. De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten van de illustraties volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Zij die menen nog zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich wenden tot de uitgever. ABONNEMENTEN Een abonnement wordt tot wederopzegging aangegaan, tenzij anders vermeld. Opzeggingen kunnen UITSLUITEND schriftelijk worden doorgegeven, per post naar Opzij B.V., Abonnementenservice, Haagweg 4-H1, 2311 AA LEIDEN of per email naar abonnementen@opzij.nl. PERSOONSGEGEVENS We maken u erop attent dat aan ons verstrekte persoonsgegevens zoals naam, (e-mail)adres en telefoonnummers worden opgenomen in het gegevensbestand van Opzij B.V.. Dit bestand is aangemeld bij het College bescherming persoonsgegevens door Opzij B.V., de verantwoordelijke voor uw gegevens. Uw persoonsgegevens worden gebruikt voor onze abonnementenadministratie, voor de uitvoering van met ons gesloten overeenkomsten en om u op de hoogte te houden van interessante informatie en aanbiedingen van producten en diensten, eventueel ook na beëindiging van uw abonnement.

UITGELICHT LIZE PRINS Illustrator Lize Prins is verantwoordelijk voor de geweldige tekeningen bij het artikel Out of the Box. Ze werkt voor OPZIJ vanuit Seoul. “Afgelopen jaar besloot ik, na er lange tijd over te hebben gedroomd, mijn vaste baantje op te zeggen en te vertrekken naar ZuidKorea om daar me compleet te focussen op mijn werk als illustrator en het ontdekken van een nieuwe cultuur. Elke dag leer ik nieuwe dingen en verbaas ik me weer over het gigantische verschil met Nederland. Mijn volgende bestemming is Japan!”

NOÉMI PRENT Journalist en socioloog Noémi Prent verwonderde zich over stereotyperingen in de muziek. Ze besloot daarom haar masterthesis sociologie te wijden aan een onderzoek naar sekseongelijkheid in de muziek. Na afronding was ze nieuwsgierig naar de mensen achter de ingevulde enquêtes. Voor OPZIJ schreef ze daarom een tweeluik over vrouwen in de popmuziek. “Ik droom van meer vrouwelijke rolmodellen op de gitaar, maar bovenal van gelijke kansen voor iedereen in de muziekindustrie.” OPZIJ I NR. 2 I 2018

Op eigen benen staan. Daar tekent zij voor.

Het Liliane Fonds helpt haar met protheses en revalidatie. Helpt u mee? Lilianefonds.nl

EDITORIAL MARIANNE VERHOEVEN

OPTIMISME

e hebben inmiddels al een maand van 2018 achter onze kiezen. En ik hoop dat in alle opzichten de rest van het jaar wat minder heftig gaat verlopen. De iconische Deneuve – tien kilo erbij is tien jaar eraf, zei ze rokend – zette vraagtekens bij #MeToo, waar ze in de afterstorm weer haar excuses voor aanbood. Actrice Cat Smits gaf bij Jinek daar buitengewoon beschaafd commentaar op en probeerde nogmaals uit te leggen hoe mannen en vrouwen wél gewoon met elkaar om kunnen gaan. Jort Kelder schetterde dwars door haar heen en verweet haar humorloosheid (?!). Eva zat erbij, keek ernaar en flirtte door met Jort. In Washington vierde Trump het overleven van zijn eerste presidentiële jaar. Op de resultaten van dit wonderlijke fenomeen komen we in ons volgende nummer ruimschoots terug. Dat zal dan zijn tijdens de Olympische Spelen in Seoel, als we naar het vrouwenijshockey van het fusieteam Noord- en Zuid-Korea kunnen kijken. Dat had The Donald zeker niet zien aankomen. Wat hij ook niet zag aankomen, is de mogelijke kandidatuur voor het presidentschap van Oprah. Wij wel, want vanaf het moment dat Oprah stopte met haar

dagelijkse talkshow, stonden al haar next steps behoedzaam in dit teken. Wij volgen haar uiteraard met warme belangstelling. Wie we dit komende jaar ook zullen volgen – en zij ons – is de meest invloedrijke vrouw van 2017: Carin Gaemers. De reacties op haar uitverkiezing in december waren unaniem positief (dat maak je niet vaak mee in feministische kringen). Waarschijnlijk omdat wij allen, op welke manier dan ook, te maken hebben of hebben gehad met ouderenzorg en alle bijkomende problemen. En dat we daarom, ook uit eigenbelang, gebaat zijn bij betaalbare goede zorg. Mensen als Carin zijn broodnodig. Die zonder terughoudendheid - want onafhankelijk - keihard doorgaan. Zie

haar pagina Take Care. Deze maand overleed Jannie Verhoeven. Jullie kennen haar niet, ik wel. Mijn moeder. Ze was de derde Jannie in een gezin met negen kinderen. De eerste Jannie overleed aan de kinkhoest, de tweede aan een ‘zwak hart’ en de derde bleef leven. Zij mocht als eerste in dit tamelijk arme gezin doorleren. Naar de huishoudschool, waar ze coupeuse werd, zoals zoveel meisjes in die tijd net na de oorlog. Ze was broodmager, waardoor haar docente opmerkte dat ze de coupenaadjes in haar jurken wel achterwege kon laten. En bedankt. Mijn moeder is een van die vele vrouwen die dankzij avondstudies de feministische golf in Nederland in de praktijk brachten. Die economisch zelfstandig werden, met in haar geval de volledige steun van mijn vader ondanks de afkeurende reacties van haar omgeving. Helaas werd ook zij, zoals zo veel anderen, een andere persoon door een nare vorm van dementie. We hebben haar wel vier keer moeten verhuizen door de sluiting van tweehonderd verzorgingstehuizen, tijdelijke opvang, noem maar op. Dus helaas hebben we tot op het bot moeten ervaren waarom het manifest Scherp op Ouderenzorg van Hugo Borst en Carin Gaemers zo noodzakelijk is. Zullen we afspreken een beetje respectvol om te gaan met degenen die ons leven mogelijk maken? Dag mam. O OPZIJ I NR. 2 I 2018

INHOUD

Maatschappij & Wetenschap 08

SAY WHAT?

CLAUDI’S KOPSTOOT

ONZE WERELD Opmerkelijk nieuws

INTERVIEW BUITENLAND ISABEL ALLENDE

REPORTAGE BUITENLAND De vrouwen van de FARC

Mensen 14

OPEN DOEK KHADIJA AL-SALAMI 9

FEATURE LIFESTYLE OUT of the BOX

VROUWELIJKE STRIPMAKERS Strippen voor vrouwen

COVERSTORY OPRAH doet ze ‘t of doet ze het niet

VAKVROUW KELLY SUE SCHOLTE-LAMPERS Modeontwerpster en oprichter Sue’s Warriors

Eind score 7

LANGS DE FEMINISTISCHE MEETLAT PEP Den Haag neemt NL de maat

INHOUD

24 48

VROUWEN IN DE MUZIEK Moederschap & rock-‘n-roll

MAN OVER VROUW SANDER VAN DE PAVERT

82 80

Kunst & cultuur 70

INTERVIEW KARSU

BOEKEN

BOEKEN TOP 5

FILM & TV

TENTOONSTELLING

PODIUM

VAN OPZIJ SOFIA HELIN

OP REIS Malta-Valletta

Columns 05

EDITORIAL

SHEILA SITALSING

Service

ASHA TEN BROEKE

COLOFON

HADJAR BENMILOUD

ABONNEE WORDEN

SOFIE VAN DEN ENK

LEZERSAANBIEDING MALTA

CARIN GAEMERS

SHOPPING OPZIJ I NR. 2 I 2018

SAY WHAT?

#PAARSE tuinbroek

SAY

WHAT?

FOTO FACEBOOK @ANNA MUZYCHUK

Op onze website en Facebookpagina wordt veel gereageerd. Vaak waardevol en leerzaam. Soms zo zuur, dat we er de slappe lach van krijgen. Daarom de rubriek: #paarsetuinbroek. Hierbij de opvallendste oprisping van de afgelopen maand.

Principes MANNENgriep Ladies, als je man zielig op de bank ligt te steunen en kreunen terwijl het gewoon op een koutje lijkt: het is geen aanstelleritis. Althans, dat blijkt uit onderzoek. De zogeheten ‘mannengriep’ is volgens de Canadese arts-onderzoeker Kyle Sue oneerlijk. Want het andere geslacht lijkt hun symptomen niet te overdrijven, maar juist een zwakkere afweerreactie te hebben tegen luchtwegvirussen. Ook belanden mannen met griep vaker in het ziekenhuis en overlijden ze zelfs meer dan vrouwen aan de gevolgen van de griep. Dit onderzoek is overigens wel door een man gedaan. 8

De Oekraïense schaakkampioene Anna Muzychuk weigert haar wereldtitels te verdedigen in Moezytsjoek. In dat land is ze verplicht een gewaad te dragen en begeleid te worden als ze naar buiten gaat. “Altogether not to feel myself a secondary creature,” schrijft ze op haar Facebookpagina. “Exactly one year ago I won these two titles and was about the happiest person in the chess world but this time I feel really bad. I am ready to stand for my principles and skip the event, where in five days I was expected to earn more than I do in a dozen of events combined.” En dat is nog niet ergste; het allerergste vindt ze dat het niemand wat uitmaakt.

SAY WHAT?

Husband WANTED! “Never wanted a husband in my life until now.” Aldus Jane Fonda de ochtend na een gala, toen ze haar jurk niet meer uit kreeg.

1,5 MILJOEN dollar Dat bedrag kreeg Mark Wahlberg voor de reshoot van de film All the Money in the World. Tegenspeler Michelle Williams kreeg slechts een fractie: duizend dollar. Kevin Spacey werd op het laatste moment vervangen in de film vanwege de aanklachten tegen hem, daarom was er een reshoot van zo’n tien dagen nodig. Toen bekend werd dat er zo’n verschil zat tussen de bedragen, besloot Wahlberg zijn ‘vergoeding’ over te maken aan de Time’s Up-beweging, voor hulp aan de slachtoffers van seksueel misbruik. Go Mark!

Lekker DWARS We leven in 2018 en Binnenlands Bestuur, een platform voor ‘hogeropgeleide ambtenaren en bestuurders’, maakt met een lijst genomineerden voor de Beste lokale bestuurder 2017. Prima, maar tussen de nominaties is geen enkele vrouw te bekennen! Hadden ze zich laten brainwashen door Mark Rutte die hamerde op kwaliteit in plaats geslacht? Grote onzin natuurlijk, daarom kwam de jongerenorganisatie van GroenLinks Dwars met een tegenverkiezing met alleen maar vrouwelijke bestuurders. Bij Dwars won Elly van Wageningen, wethouder in Lelystad de verkiezing. Gefeliciteerd! OPZIJ I NR. 2 I 2018

SAY WHAT?

Moslima POWER In het Zweedse Fittja heeft een groep moslima’s een burgerwacht opgericht. In hun weekenden lopen deze tien moeders en oma’s over straat om een oogje in het zeil te houden. Het is een trend; in zeker vijf wijken in Stockholm zijn moslima’s ook deze groepen gestart. In tegenstelling tot mannen en de politie dwingen de vrouwen moeiteloos respect af bij groepen jongeren en kunnen ze hen op hun gedrag aanspreken. Met deze zachte aanpak hopen ze de jongeren van het criminele pad te houden.

Arme JORT “Ik zou uit eigen ervaring willen zeggen: veel vrouwen dringen bij mij aan verkracht te worden,” zei Jort Kelder in een radiogesprek met Rosanne Hertzberger over de #MeToo-discussie. Half Nederland viel over hem heen. Later bood Kelder halfslachtig zijn excuses aan, met de term verkrachting was hij er ‘te hard’ ingegaan. Hij had het willen hebben over vrouwelijke assertiviteit in bed. Hij nam waar dat hoogopgeleiden vrouwen op dat gebied ‘niet de mindere partij zijn.’ En dat vond hij wel beangstigend. Arme Jort. We raden hem aan om het artikel ‘Out of the Box’ (vanaf pagina 56) te lezen, om toch een beetje aan de vrouwelijke seksualiteit te wennen.

UITdagend Zo noemde Trouw-columnist Sylvain Ephimenco de kleding die vrouwen droegen tijdens de Golden Globes. “Ik heb het over decolletés die nog dieper waren dan de San Andreasbreuk en in veel gevallen van weinig verhullende stof,” schrijft hij over de vrouwen die massaal in het zwart gekleed waren vanwege #MeToo. De columnist zag door alle borsten de boodschap niet meer. Kan kleding uitdagend zijn? En tot wat daagt het dan precies uit, Ephimenco? 10

Claudiâ&#x20AC;&#x2122;s kopstoot

OPZIJ I NR. 2 I 2018

ONZE WERELD IJsland Het is verplicht in IJsland sinds dit jaar: gelijk loon voor mannen en vrouwen. Volgens een nieuwe wet moeten bedrijven met meer dan 25 werknemers hetzelfde loon voor dezelfde functie uitbetalen. De wet wordt in stappen ingevoerd, naar gelang de omvang van de bedrijven. In 2020 moet de loonkloof, ofwel de gender gap, tot het verleden behoren. In ons land is de loonkloof zo’n 16,1 procent.

België België is het eerste land dat een vrouw als ambassadeur naar Saoedi-Arabië stuurt. Dominique Mineur, de huidige ambassadeur in de Verenigde Arabische Emiraten, begint deze zomer aan haar nieuwe baan. Volgens diverse media van onze zuiderburen is de keuze voor haar een statement vanwege de ondergeschikte positie van vrouwen in SaoediArabië. België stuurt ook een vrouwelijke ambassadeur naar Iran. Véronique Petit gaat aan de slag in een land waar vrouwen minder rechten hebben dan mannen.

Amerika Een transgender-vrouw uit Chicago die in een gevangenis voor mannen een straf uitzit, wil overgeplaatst worden naar een vrouwengevangenis. Daarvoor heeft ze een zaak aangespannen. In de gevangenis voor mannen wordt ze mishandeld. De transgender-vrouw, de 26-jarige Deon Hampton, zit een straf van tien jaar uit voor verschillende inbraken. Ze zegt dat ze door bewakers wordt misbruikt, geslagen en getreiterd. In de praktijk gebeurt het zelden dat een transgender in Amerika wordt overgeplaatst naar een andere gevangenis. Volgens de advocaat van de gevangenis wil Hampton vooral het systeem verstoren.

Soedan In Soedan zijn vrouwen opgepakt voor het dragen van ‘ongepaste kledij’, namelijk een broek. Ze kunnen hiervoor een straf van veertig zweepslagen krijgen en een boete. De 24 vrouwen waren op een feest in de hoofdstad Khartoem, toen de zedenpolitie binnenviel. Volgens mensenrechtenactivisten worden ieder jaar tienduizenden vrouwen gearresteerd en gegeseld voor dergelijk ‘onfatsoenlijk gedrag’. 12

ONZE WERELD Opmerkelijk nieuws afgelopen maand.

Nederland

Iran Een jonge vrouw is het symbool geworden van de protesten in Iran. Ze deed haar nikab uit en zwaaide ermee in de lucht. Een duidelijk signaal in een land waar vrouwen zich al veertig jaar moeten bedekken. Rond de jaarwisseling waren er felle straatprotesten in Iran. Tienduizenden mensen betoogden tegen het strenge regime van de ayatollah.

Bij Microsoft Nederland krijgen werknemers zes weken betaald partnerverlof. En dat in plaats van de wettelijke armzalige twee dagen. Ook heeft het techbedrijf het zwangerschaps- en bevallingsverlof verlengd van zestien naar twintig weken. Werknemers die een kind adopteren krijgen zes weken betaald verlof in plaats van vier en ze mogen vier weken betaald verlof opnemen om te zorgen voor naaste familieleden die ernstig ziek zijn. Microsoft schrijft op LinkedIn dat werknemers de tijd krijgen die ze nodig hebben om ‘thuis volledig aanwezig’ te zijn en te zorgen voor ‘mensen die het meest voor ze betekenen’. Zo kan het dus ook!

India ‘Misschien’ wordt seksueel contact tussen personen van hetzelfde geslacht weer toegestaan in India. Natuurlijk alleen in geval van wederzijdse instemming. Het hooggerechtshof besloot in januari het bestaande verbod op seksueel contact tussen homo’s te heroverwegen. Vijf jaar eerder werd ‘tegennatuurlijk geslachtsverkeer’ verboden. De lgbtgemeenschap in India is ‘voorzichtig positief’.

Australië In december werd het homohuwelijk goedgekeurd door het parlement in Australië. Tijdens een referendum had de meerderheid van de bevolking zich uit voor het homohuwelijk uitgesproken. Lauren Price en Amy Laken grepen meteen hun kans en trouwden half december. Daarmee zijn ze het eerste getrouwde homokoppel van Australië. Bride, you may kiss your bride!

Saoedi-Arabië Afgelopen maand opende de eerste autoshowroom voor vrouwen in Jeddah in Saoedi-Arabië. Vanaf juni dit jaar mogen ze zelf een auto besturen. Dat heeft kroonprins Salman vorig jaar al besloten. Vanaf afgelopen maand mogen Saoedische vrouwen bovendien voor het eerst naar een voetbalwedstrijd. OPZIJ I NR. 2 I 2018

OPEN DOEK

DOOR RENATE VAN DER ZEE

OPEN DOEK

Ze is de eerste vrouwelijke filmmaker van Jemen en haar films gaan altijd over vrouwen- en kinderrechten. Daar moet je lef voor hebben in Jemen en dat heeft Khadija Al-Salami (51). “Ik wilde een eigen leven óf dood.”

aar haal jij je inspiratie vandaan? “Uit mijn eigen leven. Ik was elf jaar oud toen mijn familie me dwong te trouwen met een vreemde man die veel ouder was dan ik. Je familie zou je natuurlijk moeten beschermen, maar in plaats daarvan gooiden ze me in de hel. Ik was woest dat ze me dit aandeden. Mijn echtgenoot woonde ver weg van Jemen, in Syrië, en ik was daar helemaal alleen met hem, wat angstaanjagend was. Ik deed alles om hem het leven zuur te maken. Ik sloot me de hele dag op in de badkamer en beukte hard met mijn hoofd tegen de muur. Uiteindelijk stuurde hij me terug naar huis en zei hij tegen mijn familie dat ze me eerst maar manieren moesten leren.” Waar haalde jij de moed vandaan om je te verweren? “Ik ben opgegroeid in een gewelddadige gezinssituatie. Mijn vader was geestesziek en sloeg mijn moeder elke dag. Ik wist heel zeker dat ik niet hetzelfde leven als mijn moeder wilde leiden. School was alles voor mij, het was mijn schuilplaats voor het geweld dat ik thuis meemaakte en ik begreep al jong dat alleen educatie mij kon redden. Maar toen werd ik van school af gehaald om te trouwen. Mijn familie was woedend toen mijn echtgenoot me terugbracht. Ze wilden me terugsturen naar Syrië, maar vervolgens deed ik een zelfmoordpoging. Ik wilde óf een eigen leven óf dood. Mijn oom zei: ‘We verstoten je als je niet terug gaat.’ Ik antwoordde: ‘Verstoot me maar!’ Dat deden ze en toen moest ik op mijn elfde werk zoeken om mezelf en mijn moeder, die inmiddels van mijn vader was gescheiden, en mijn vijf jongere broertjes en zusjes te onderhouden.” Je vond een baan als presentator van een kinderprogramma op de Jemenitische televisie. Hoe kreeg je dat voor elkaar? “Ik wilde iets doen wat ik leuk vond. Dat televisiestation was net begonnen, ik was erdoor gefascineerd en ging er gewoon naartoe. Ik had geluk, want ze zochten vrouwen en ze waren verrast dat er zomaar een meisje om werk kwam vragen. Ze namen me meteen aan. Met wat ik verdiende, kon ik ons gezin onderhouden. Maar de gemeenschap vond het schandelijk dat ik, gescheiden en zonder hoofddoek, een televisieprogramma

presenteerde. Er werden allerlei slechte dingen over mij verteld. Ik vond dat heel erg, maar liet me er niet door weerhouden. Ik ging weer naar school en nam tijdens de zomervakantie extra lessen zodat ik eerder eindexamen kon doen. Want ik droomde ervan om in Amerika te studeren. Ik wilde zo ver mogelijk van Jemen en van alle mensen die dachten dat ze iets over mij te zeggen hadden, vandaan zijn. Iedereen lachte me uit als ik over mijn plan vertelde. Maar ik vroeg die Amerikaanse studiebeurs gewoon aan en ik kreeg hem nog ook.” Je studeerde film en communicatie in Amerika, maar uiteindelijk ging je toch weer terug naar Jemen. Waarom? “Ik wilde iets voor mijn land doen. Ik wilde films maken over vrouwenrechten. Mijn eerste film ging over de situatie van vrouwen in Jemen. Ik reisde daarvoor het hele land door, ook naar het zuiden waar de mensen vrijer zouden zijn omdat ze een tijdlang een communistische regering hadden gehad. Nou, dat viel behoorlijk tegen. Er was daar een directeur van een televisiezender die verbaasd was dat ik als vrouw filmmaker was. Hij zei: ‘Vrouwen zijn mislukkelingen. Zij kunnen geen goede filmmakers zijn.’ Ik vroeg hoe hij dat wist. Hij antwoorde dat hij film had gestudeerd in Rusland. ‘Heeft u films gemaakt dan?’ vroeg ik. Dat bleek niet zo te zijn, waarop ik zei: ‘Oh, maar dan bent u de mislukkeling!’ (Schatert het uit.) Hij dacht dat hij dat vrouwtje weleens even kon vernederen! Naderhand heeft hij zijn excuses aangeboden en me overal mee geholpen.” Wat is je meest invloedrijke film? “Dat is Amina, een documentaire die ik in 2006 maakte over een jonge vrouw die ter dood was veroordeeld omdat ze haar man zou hebben vermoord. Ik herkende mezelf in haar. Zij was ook elf toen ze werd uitgehuwelijkt aan een man die haar mishandelde. Ik dacht: wat haar is overkomen, had mij ook kunnen overkomen. Als je wordt gedwongen te trouwen, maakt dat je zo kwaad dat je de mensen om je heen wel kunt vermoorden. Als ik sterk genoeg was geweest, had ik mijn man gedood. Tijdens het draaien kwam ik er trouwens achter dat Amina onschuldig was, of hooguit medeplichtig. Ze had haar man niet had kunnen vermoorden, want hij was gewurgd en in een waterreservoir gegooid – dat had zij nooit kunnen doen, want zij was pas veertien ten tijde van de moord. Amina veroorzaakte veel ophef. Het was mij gelukt in de gevangenis te draaien waar Amina vastzat en OPZIJ I NR. 2 I 2018

OPEN DOEK

uiteindelijk scheiden dankzij een rechter die met haar meeleefde. Ik heb veel van mijn eigen ervaringen in die film gestopt. Ik wilde mensen bewust maken van het leed dat achter kindhuwelijken schuilgaat. Het was de bedoeling om de film in Jemen te vertonen, maar toen brak daar de oorlog uit en kon ik het land niet meer in. Want ik woon in Frankrijk, waar ik lange tijd als cultureel attaché op de Jemenitische ambassade heb gewerkt. Nojoom is uiteindelijk uitgebracht op dvd en vertoond door een ngo, dus in Jemen heeft iedereen hem toch kunnen zien. Er was Hoe is het afgelopen met Amina? “Uiteindelijk heeft ze gratie gekregen. Toen ik in Libanon zelfs een uitgehuwelijkt meisje dat na het zien van de film een scheiding heeft aangevraagd." een prijs kreeg voor een andere documentaire, wilde de president van Jemen die film Je hebt een eigen zien en kon ik kennis met organisatie, My Future hem maken. Ik heb er toen Foundation, die het voor voor gepleit dat hij het 550 meisjes in Jemen doodvonnis van Amina zou financieel mogelijk maakt omzetten in levenslang. Dat is om naar school te gaan. gelukt. Uiteindelijk is ze zelfs Waarom ben je daarmee helemaal vrijgekomen. Ik ben begonnen? er trots op dat ik haar leven “Educatie is het belangrijkste heb gered. Dat was aanvankewat er is voor een vrouw. lijk helemaal niet de Want dan ken je je rechten en bedoeling, maar ik raakte kun je ze verdedigen. Als je gewoon betrokken. Ik heb ook niet naar school bent geweest, andere vrouwen vrij gekregen kan iedereen je misbruiken.” – vrouwen die vast zaten alleen maar omdat ze in het gezelschap hadden verkeerd van een man die geen familie Wat is je volgende project? “Een film genaamd Child War Reporters, over twee van hen was. Ze waren gevangen gezet omdat dat de Jemenitische kinderen die proberen te begrijpen waarom ‘eerste stap naar overspel’ zou zijn.” ze geen normaal leven kunnen leiden. Door de oorlog in Jemen is de situatie van vrouwen en kinderen sterk In het Westen trok je in 2015 de aandacht met de verslechterd. Mensen zijn nu zo arm dat ze niet eens eten speelfilm I am Nojoom, Age 10 and Divorced, de kunnen kopen. We maken de ergste humanitaire crisis in eerste Jemenitische inzending voor de Oscars. onze geschiedenis mee en niemand zegt er wat van. In 2014 “Die film is gebaseerd op het waargebeurde verhaal van waren we bezig met een nieuwe grondwet met daarin een Nojoom Ali, een meisje dat werd uitgehuwelijkt toen ze verbod op kindhuwelijken. Maar toen werd het oorlog en tien was. Ze ontsnapte, vocht haar huwelijk aan en kon stortte alles in. Ik vind dat het Westen een veel hardere houding moet aannemen tegenover Saoedi-Arabië. Zij zijn binnengevallen onder het voorwendsel dat Jemen onder invloed van Iran staat, maar het is gewoon een excuus om ons land te vernietigen.” ik had vrouwen zonder hoofddoek gefilmd die zich openlijk uitspraken. Omdat we geen bioscopen hebben in Jemen, vertoonden we hem in buurthuizen en in dorpen, waar we hem op een laken projecteerden. Sommige mensen vonden mijn film schandelijk, maar vele anderen wilden graag over het probleem praten. Er kwam echt een debat op gang over de rechten van vrouwelijke gevangenen.”

FOTO FRANK VAN BEEK

‘We maken de ergste humanitaire crisis in onze geschiedenis mee en niemand zegt er wat van’

Je hebt onlangs in Amsterdam de Prins Claus Prijs in ontvangst genomen en je bent een van de honderd meest invloedrijke Arabische vrouwen ter wereld genoemd. Wat betekent dat voor je? “Een van de meeste invloedrijke Arabische vrouwen? Nou dat weet ik niet, hoor. Ik ben ook maar gewoon een mens, maar door de moeilijke omstandigheden moest ik heel sterk zijn om een normaal leven te kunnen leiden. Ik zie dat andere vrouwen die kans niet krijgen en daarom wil ik iets doen om hen te helpen. Niet iedereen heeft hetzelfde karakter, niet iedereen kan of durft voor zichzelf op te komen. Ik doe dit voor de vrouwen die niet kunnen vechten voor hun rechten, zodat hun stem toch wordt gehoord.” O 16

COLUMN SHEILA SITALSING Econoom Sheila Sitalsing (49) is freelance journalist en columnist bij de Volkskrant. Ze woont met haar man en twee kinderen in Delft.

MAN DOOD, VROUW AAN DE

MACHT

inds Rosie the Riveter (de getekende fabriekvrouw met gestippelde hoofddoek en spierballen) heeft het idee postgevat dat een oorlog een uitstekende katalysator kan zijn voor vrouwenemancipatie. Mannen naar het front of dood, vrouwen die in de fabriek de touwtjes in handen nemen, knappe jongen die dan nog de geest terug in de fles krijgt. Daarna braken de jaren vijftig aan en gingen heel wat Rosies terug naar het aanrecht, maar het luikje van nieuwe mogelijkheden was opengegaan. Een halve eeuw later gebeurde iets vergelijkbaars in Rwanda: gruwelijke burgeroorlog, genocide, en toen de mannen dood waren, of verminkt en getraumatiseerd, grepen de vrouwen de macht. Tegenwoordig is Rwanda een van de weinige landen ter wereld waar vrouwen meer dan de helft van de politieke posities bezetten en ook anderszins de dienst uitmaken. Het land staat vierde in de Global Gender Gap Index, direct onder IJsland, Noorwegen en Finland. (Nederland staat 32ste, dankzij zijn deeltijd- en aanrechtcultuur en dankzij een premier die 'de kwaliteit staat voorop' zegt, als hem gevraagd wordt waar de vrouwen in zijn clubje blijven en dan wel Halbe Zijlstra aanstelt.) Helemaal onder aan het ranglijstje

van de seksekloofindex bungelt Jemen. Land van grote armoede en chaos, en verwikkeld in een bloedige oorlog. Dat zou, zou je denken, hoe cynisch ook, kansen moeten scheppen voor vrouwen. Om zich te bevrijden, naar school te gaan, zich zonder toestemming of chaperonne buiten de bescherming van het eigen huis te mogen begeven, buitenshuis werk te vinden, hun stem te verheffen, macht te verwerven. Het gebeurt niet, schreef Nadia AlSakkaf, genderonderzoeker aan de Reading-universiteit in Engeland en voormalig minister in Jemen (en de eerste vrouwelijke minister) onlangs in een opiniestuk voor CNN. Ja, vrouwen krijgen meer verantwoordelijkheden naarmate de mannen door de oorlog wegvallen. Ze hebben vuurwapens om hun bezit te beschermen. Ze moeten de straat op om zelfgebakken brood te verkopen, of elders hun diensten aan te bieden

als huishoudster. Maar macht – zelfbeschikking, onafhankelijkheid, vrijheid – heeft het ze nog niet geschonken, schrijft AlSakkaf. Het blijven mannen die de bevelen uitdelen, het zijn mannen die de humanitaire hulp verdelen en bepalen wie wat krijgt. Over hulp vanuit klinieken voor seksuele voorlichting en geboortebeperking schrijft ze niet, maar ook daar is het een man, Donald Trump, die de Amerikaanse donaties aan dit soort klinieken heeft stopgezet – in Jemen staan de klinieken van Marie Stopes International. Mede dankzij She Decides van Lillianne Ploumen kunnen die klinieken blijven draaien. Zo helpt nummer 32 op de lijst nummer 144. En bij elke Jemenitische vrouw die de straat op gaat om de kost voor haar kinderen te verdienen, gaat het luikje van de mogelijkheden een stukje verder open. O

Jemen. Land van grote armoede en chaos, en verwikkeld in een bloedige oorlog. Dat zou, zou je denken, hoe cynisch ook, kansen moeten scheppen voor vrouwen OPZIJ I NR. 2 I 2018

COVERINTERVIEW

OPRAH DOET ZE ’T OF DOET ZE ’T NIET Oprah in het Witte Huis. Na haar opzienbarende speech bij de uitreiking van de Golden Globe Awards tuimelen de reacties van voor- en tegenstanders over elkaar heen. Haar man Stedman en beste vriendin, Gayle zeggen dat ze ervoor gaat als het volk het wil. Dat kan nog wat worden: een verkiezingsstrijd met twee gepokte en gemazelde mediapersoonlijkheden – als Trump het einde van z’n eerste termijn haalt. Een spannend vooruitzicht: de eerste vrouwelijke, donkere president van de VS.

DOOR LUCY ALLEN / THE INTERVIEW PEOPLE

COVERINTERVIEW

OPZIJ I NR. 2 I 2018

COVERINTERVIEW

lle grote namen uit de televisie- en film wereld waren aanwezig bij de 75ste uitreiking van de Golden Globe Awards afgelopen maand in Los Angeles. Het was het eerste grote evenement in Hollywood na #MeToo. De sterren, waaronder Angelina Jolie, Kendall Jenner, Jessica Biel en Catherine Zeta-Jones, droegen zwart uit solidariteit met de slachtoffers. De grote winnaar van de avond was de dramafilm Three Billboards Outside Ebbing, Missouri, die vier awards won. Andere winnaars voor film waren Gary Oldman voor Darkest Hour, Saoirse Ronan voor Lady Bird, Allison Janney voor I Tonya en Guillermo del Toro voor The Shape of Water. Bij televisie domineerden Big Little Lies en The Handmaid’s Tale. Ewan McGregor, Laura Dern, Alexander Skarsgård en Sterling K. Brown vielen ook in de prijzen. Maar het was Oprah die pas echt de show stal bij het in ontvangstnemen van de Cecil B. DeMille Lifetime Achievement Award. Nadat Reese Witherspoon haar had aangekondigd, gaf Oprah een aangrijpende speech over seksuele intimidatie, rassenongelijkheid en persvrijheid. De speech kreeg veel bijval en Oprah kreeg een staande ovatie. Haar afsluitende

zin: “A new day is on the horizon”, maakte veel los en de volgende dag werd er volop gespeculeerd over een politieke carrière voor Oprah. Redacteur Lucy Allen sprak Oprah over de overweldigende reacties op haar speech en haar hoop voor de toekomst.

belangrijkste lessen is geweest. Daarnaast nuchter blijven en met je beide benen op de grond blijven staan.”

Je speech was geweldig en inspirerend. Wie of wat inspireerde je? “De belangrijkste lessen die ik heb geleerd in mijn leven heb ik van Maya Angelou, om precies te zijn al toen ik haar voor het eerst ontmoette. Toen ik haar een tijdje kende, zei ze tegen mij: ‘Meisje, realiseer je dat wanneer je mensen ontmoet en zij zich blootgeven, je hen direct moet geloven.’ Ik zei: ‘Natuurlijk begrijp ik dat.’ Waarop zij zei: ‘Niet waar. Jouw probleem is dat het jij hetzelfde probleem 29 keer door iemand anders verteld moet tegenkomen voor je het herkend.’ Ik denk dat dat een van de belangrijkste lessen was: mensen te beoordelen aan de hand van hun gedrag, hun daden, niet alleen tegenover mij, maar ook tegenover anderen. Want als mensen over andere mensen achter hun rug om praten, zullen zij dit ook bij jou doen. Ik denk dat dit in zakelijke en mijn persoonlijke relaties altijd een van mijn

Ja? “Dit houdt me bescheiden. Toen ze me belden om te vragen of ik deze prijs wilde accepteren zei ik: ‘Ik zou niet de persoon moeten zijn die de Cecil B. DeMille Award krijgt.’ Weet je waarom? Ik werkte met Reese Witherspoon afgelopen lente en winter en vroeg toevallig in de make-up kamer: ‘Hoeveel films heb jij eigenlijk gemaakt?’ Zij zei: ‘Oh honey, ik weet het niet. Het zijn er zo veel.’ Toen dacht ik: ik hoop niet dat ze dit aan mij vraagt, het zijn er maar vijf. Dus ik snapte de keuze voor mij niet. Er werd me uitgelegd dat de prijs ging over het geheel van aanwezigheid in de media. Wat we konden doen met de The Oprah Show en het culturele statement dat we konden afgeven in de wereld, daar ben ik heel erg trots op. Maar als het op film aankomt ben ik the new kid on the block en als ik acteer voel ik me buiten mijn comfortzone. Ik heb me nog nooit zo geïntimideerd gevoeld.”

Je staat al jaren aan de top. Wat houdt jou bescheiden? “Wat houdt mij bescheiden?”

UIT OPRAH’S SPEECH “Zij zijn de vrouwen van wie wij de namen nooit zullen weten. Zij zijn de thuiswerkers, de vrouwen op de boerenbedrijven. Zij werken in fabrieken en restaurants. Zij zijn de academici, de ingenieurs, de artsen en de wetenschappers. Zij zijn de vrouwen die onderdeel zijn van de politiek en het bedrijfsleven. Zij zijn de atletes op de Olympische Spelen en de soldaten in het leger. En er is nog iemand: Recy Taylor, een naam die ik ken en waarvan ik vind dat iedereen die zou moeten kennen. In 1944 was Recy Taylor getrouwd en pas moeder. Ze liep naar haar huis nadat ze naar de kerk was geweest in Abbeville, Alabama, toen ze werd ontvoerd door zes witte mannen. Die verkrachtten haar en lieten haar geblinddoekt achter langs de kant van de weg. Ze

dreigden haar te vermoorden als ze er ooit met iemand over zou spreken. Maar haar verhaal bereikte wel de NAACP (de Afro-Amerikaanse burgerrechtenbeweging, red.), waar een jonge medewerkster, ene Rosa Parks werd belast met het onderzoek naar haar zaak. En samen gingen ze op zoek naar gerechtigheid. Maar dat bleek geen optie in het tijdperk van Jim Crow (verwijzing naar de legalisatie van de rassenscheiding in 1890 red.). De mannen die haar hadden verkracht en bedreigd zijn nooit vervolgd. Recy Taylor overleed tien dagen geleden, net voor haar 98ste verjaardag. Ze leefde zoals wij allemaal leefden, te veel jaren gebroken door brutale, machtige mannen. Veel te lang zijn vrouwen niet gehoord of geloofd als zij de waarheid durfden te spreken over de macht van deze mannen, maar hun tijd is voorbij.

‘Er zijn zo veel vrouwen die zo veel doorstaan hebben, erover zwegen en doorgingen omdat er geen andere optie was’

Hun tijd is voorbij. Hun tijd is voorbij. En ik hoop, ik hoop oprecht dat Recy Taylor overleed in de wetenschap dat haar waarheid, zoals de waarheid van zo veel andere vrouwen die in die jaren zijn mishandeld of nog steeds worden, nu onverbiddelijk naar buiten komt. Het was iets in het hart van Rosa Parks, bijna elf jaar nadat Recy Taylor bij haar was gekomen, waardoor zij besloot te blijven zitten in die bus in Montgomery. En dat iets drijft elke vrouw die durft te zeggen Me Too, en elke man die ervoor kiest te luisteren. Ik heb in mijn carrière, of dat nou op televisie was of in een film, altijd geprobeerd iets te zeggen over hoe mannen en vrouwen zich werkelijk gedragen, om iets te zeggen over hoe wij schaamte ervaren, hoe we liefhebben

en woedend zijn. Hoe we falen, hoe we ons terugtrekken, hoe we doorzetten en hoe we overwinnen. Ik heb mensen geïnterviewd en geportretteerd die de meest afschuwelijke dingen hebben meegemaakt die je je kunt voorstellen. En al die mensen hebben een eigenschap gemeen: het vermogen om hoop te houden op een betere morgen, zelfs gedurende de donkerste dagen en nachten. Daarom wil ik alle jonge vrouwen die nu kijken ervan doordringen dat er een nieuwe dag zal aanbreken. En wanneer dat moment er is, dan zal dat zijn dankzij al die fantastische vrouwen, waarvan ik er hier vanavond een heleboel zie, en een aantal behoorlijk fenomenale mannen die er hard aan werken om de leiders te worden in een tijdperk waarin nooit meer iemand Me Too hoeft te zeggen.”

OPZIJ I NR. 2 I 2018

COVERINTERVIEW

Welke wijsheid zou je kunnen doorgeven aan toekomstige generaties die films willen maken? “De manier om films te maken is datgene doen waarvan je houdt. Ik werkte 25 jaar lang aan The Oprah Show, Stedman (Graham, haar man - red.) kan je vertellen dat er nachten waren dat ik thuiskwam waarbij het me moeite kostte mijn kleding uit te doen, omdat ik wist dat ik een paar uur later weer op moest staan. Maar ik voelde me nooit uitgeput of leeg. Doe het werk dat je ziel je ingeeft, vanuit je achtergrond, vanuit de verhalen waarmee je bent opgegroeid, vanuit je passie, vanuit verhalen waar je niet alleen het verlangen bij voelt ze te vertellen, maar waarvan je weet dat als jij ze niet vertelt, ze überhaupt niet verteld worden. Weet je, de belangrijkste wijsheid die ik ooit heb geleerd, is dat de sleutel voor succes, geluk en tevredenheid is als je je persoonlijkheid op één lijn plaatst met wat je ziel hier komt doen. Ik geloof dat iedereen een ziel heeft en een eigen spirituele energie. Dus als je je persoonlijkheid kan gebruiken voor wat datgene ook is, kan het niet anders dan dat je daarin succesvol wordt. Dus als je films maakt die vanuit je ziel komen, dan kan het niet misgaan. Als je dingen doet omdat je denkt dat er geld mee te verdienen valt, waarvan je denkt dat het een hit wordt of om bekendheid te krijgen, dan werkt het niet. Ik geloof dat alle mooie, geweldige ervaringen in mijn leven die me hier hebben gebracht, komen doordat ik zo vanuit mezelf heb gewerkt. Daarom voelt het wellicht zo authentiek, omdat het zo is.” Je geeft altijd adviezen aan andere mensen. Als je terugkijkt, welk advies zou jij geven aan een zevenjarige of een dertienjarige Oprah, over vrouw-zijn in deze wereld? “Toen ik zeven jaar was, was ik zo verdrietig. Op mijn zevende kwam alle liefde in mijn leven van mijn 22

leraren. Je hebt geen idee wat de kracht ervan is als een ander mens je opmerkt en hoe het voelt als iemand weet dat hij of zij door je gezien wordt, echt gezien. Het is het mooiste wat je iemand kunt bieden. Tijdens al die jaren bij The Oprah Show is het meest opmerkelijke wat na elke show weer terugkwam, de gasten iets vroegen

‘Want zoals ik zei in mijn speech, er is geen cultuur, geen ras, geen religie, geen politieke kleur of werkveld dat hier niet door getroffen is’ in de trant van: ‘Hoe ging het?’ Of ik nu klaar was met een interview met een vader die zijn dochtertjes, een tweeling, had vermoord, een interview met een politicus zoals Barack Obama of George Bush, met popsterren zoals Beyoncé of met wie dan ook, allemaal vroegen ze hetzelfde: ‘Hoe ging het?’ Ik begon deze rode draad in de mensheid te zien, iedereen wil weten: ‘Hoe ging het? Deed ik het goed? Hoorde je me? En betekende het iets wat ik zei?’ Dus ik moet zeggen dat dit te herkennen in anderen me heeft geholpen een compassievol mens te worden, iemand die iedereen kan interviewen. Want ik weet dat we in de kern allemaal hetzelfde willen. Je wilt simpelweg gehoord worden.”

Vorig jaar, toen Meryl Streep deze prijs won, heerste er een hele andere sfeer toen Trump net had gewonnen. Nu, na #MeToo, met jouw speech en met iedereen uit solidariteit in het zwart, heb jij het gevoel dat het land als geheel zich in een betere richting beweegt dan vorig jaar? “Ik heb zeker het gevoel dat er wat is gebeurd. Ik weet, omdat ik het heb gezien in duizenden interviews en het bekijken van mensen in hun disfunctioneren, dat als iets erg negatiefs aan het borrelen is, dat er een precies omgekeerde reactie is die ook mogelijk is. Want voor elke daad bestaat er een gelijkwaardige omgekeerde reactie. Dus toen iets zo groots in oktober begon met Harvey Weinstein, dacht ik: wow, wow, wow, wow, wow, met elke dag een nieuwe onthulling. Ik realiseerde me dat hier een kans voor iets krachtigs ontstond. Hoe gebruiken we dit moment om datgene wat er gebeurt naar een hoger niveau te tillen, in plaats van in de slachtofferrol te blijven? Ik denk dat zwart dragen uit solidariteit een stap is. Ik denk dat het Legal Defense Fund van de Time’s Up-beweging een belangrijke stap is. Het was erg belangrijk voor de betrokkenen bij Time’s Up dat het niet alleen over de vrouwen in Hollywood zou gaan, wij zijn immers al een geprivilegieerde groep, maar over vrouwen over de hele wereld. Want zoals ik zei in mijn speech, er is geen cultuur, geen ras, geen religie, geen politieke kleur of werkveld dat hier niet door getroffen is. Dat was de reden dat ik het verhaal van Recy Taylor wilde vertellen. Om mensen duidelijk te maken dat dit al heel lang gebeurt. Toen hadden mensen niet het gevoel hun stem hoorbaar te kunnen maken. Er zijn zo veel vrouwen die zo veel doorstaan hebben, erover zwegen en doorgingen omdat er geen andere optie was. Nu wij allemaal onze stem laten horen, denk ik dat het voelt als empowerment voor de vrouwen die dat niet konden. O

COVERINTERVIEW

BIOGRAFIE Oprah Winfrey werd geboren op 29 januari1954 in Mississippi. Haar jeugd was moeilijk, geteisterd door armoede, seksueel misbruik, een ongewenste zwangerschap (haar zoon stierf tijdens de geboorte) en een moeilijke band met haar ouders. Winfrey begon haar carrière bij een lokale omroep toen ze nog op de middelbare school zat. Op haar negentiende werd zij de eerste Afro-Amerikaanse vrouw die het nieuws presenteerde bij een lokaal televisiestation. Later verhuisde zij naar Chicago om daar bij de lokale omroep aan de slag te gaan. Al gauw werd ze daar zo succesvol dat zij haar eigen programma kreeg. Vanaf 1986 was het programma landelijk te zien. The Oprah Winfrey Show groeide uit tot een groot succes. In de Verenigde Staten bereikte het programma 25 jaar lang rond de veertig miljoen kijkers en was het in hondervijftig landen te zien, ook bij ons in Nederland. In 2011 werd de laatste aflevering uitgezonden. Daarnaast heeft Winfrey haar eigen multimedia-bedrijf Harpo Productions, dat zich onder andere bezighoudt met het produceren van films, radio en televisieprogramma’s. In 2011 lanceerde zij haar eigen televisiekanaal Oprah Winfrey Network (OWN). Om haar machtige positie wordt ze ook wel Queen of All Media genoemd.

en vrouwen. In 2008 steunde zij Barack Obama bij de presidentsverkiezingen, wat hem veel stemmen opleverde. Afgelopen verkiezingen steunde ze Hillary Clinton, want: “Er is niet echt een keuze, mensen.” Het heeft niet mogen baten, helaas. In 1985 maakte ze haar acteerdebuut als Sofia in The Color Purple van regisseur Steven Spielberg, waarvoor ze werd genomineerd voor een Golden Globe. Later was zij onder andere te zien in films als Beloved, The Butler en Selma. Ook heeft ze sinds 2000 haar eigen tijdschrift, genaamd O. Begin 2018 kreeg ze voor haar hele oeuvre de Cecil B. DeMille Lifetime Achievement Award uitgereikt tijdens de Golden Globes.

Tevens is Winfrey een politiek activist. Zo zet ze zich zeer regelmatig in voor de Afro-Amerikaanse gemeenschap

OPZIJ I NR. 2 I 2018

VAKVROUW KELLY SUE SCHOLTE-LAMPERS IN 122 WOORDEN WERKT ergens tussen de acht en achttien uur per dag. VERDIENT niks. Het gaat erom wat het oplevert. BETAALT DAARVAN ik ben mijn man heel dankbaar dat hij mij financieel wil en kan ondersteunen, al zit dat soms m’n trots in de weg. MOEILIJK MOMENT IN CARRIÈRE ik ben een tijdje geleden flink opgelicht. Ik luisterde niet naar mijn intuïtie, wilde eigenlijk niet geloven dat iemand zoiets zou doen, maar ben

uiteindelijk al mijn spaargeld verloren. PRESTATIE ik heb al best wat tegenslagen gehad, waaronder een burn-out, maar sta altijd weer op. Ik ben veerkrachtig. DROOM een echt inclusieve samenleving. Door samen te werken met media en de mode-industrie kunnen we een eerlijker en krachtiger beeld neerzetten van mensen met een beperking.

VAKVROUW

DOOR YANAIKA ZOMER BEELD JULIE BLIK

Kelly Sue Scholte-Lampers (26), kortweg Kelly Sue, is de vrouw achter SUE’s Warriors, een stichting die zich inzet voor een inclusieve modeindustrie. Ze maakte als modeontwerper twee collecties voor vrouwen in een rolstoel en stuitte daardoor meer dan ooit op normen over schoonheid en gezondheid. In plaats van zich ertegen te verzetten probeert ze de industrie van binnenuit te veranderen. “Op het gebied van huidskleur, leeftijd en confectiemaat is er eindelijk iets gaande, maar mensen met een beperking worden nog helemaal over het hoofd gezien.”

KELLY SUE SCHOLTELAMPERS

MODEONTWERPSTER EN OPRICHTER SUE’S WARRIORS

et is een koude dag. Kelly Sue – ze ziet eruit zoals haar naam klinkt - zit aan een verse muntthee en trekt de mouwen van haar trui over haar handen. Op die trui een tekst: Broken crayons still colour. Geen citaat van haarzelf, zegt ze meteen. “Maar het geeft de visie van SUE’s Warriors perfect weer. Je talent bepaalt waartoe je in staat bent, niet je beperking.” In 2014 won Scholte-Lampers de ontwerpwedstrijd Fashion on Wheels. Ze zat toen in het laatste jaar van de opleiding Fashion Design. “Fashion on Wheels was een samenwerking tussen De Zonnebloem, het ROC van Amsterdam, stylist Maik de Boer en het tv-programma Life4You.” De bedoeling was om een collectie te ontwerpen voor mensen in een rolstoel. “Ik had er zelf eigenlijk ook nooit over nagedacht, maar er is weinig tot geen kleding die speciaal gemaakt is voor de zithouding. Ik ben dus begonnen met de basics.” Ze speelde met lengtes, splitjes, pasvorm en stofkeuze en maakte zes key-items: onder meer een spijkerbroek, een wit overhemd en een trenchcoat. “Een klassieker, maar door al die stof aan de achterkant totaal ongeschikt voor iemand die altijd zit.” Kelly Sue won de wedstrijd, maar haar collectie werd nooit in productie genomen. “Nou, dan doe ik het toch lekker zelf, dacht ik.” Ze lacht om haar eigen onbevangenheid. “Dat lijkt leuk, maar jeetje…” Ze moest haar eigen wiel uitvinden, deed alles van de tekentafel tot en met de pr aan toe en kon de collectie uiteindelijk op de Amsterdam Fashion Week presenteren. Daar begon iets op te vallen. “Vanuit de doelgroep kreeg ik vooral te horen dat ze zo blij waren dat deze show deel uitmaakte van de reguliere shows. En toen ik er een half jaar later met mijn tweede collectie weer stond, hoorde ik opnieuw: ‘Ga zo door.’ Deze mensen zien nooit iemand op de catwalk zoals zij. Vooral als je jong bent geldt: wanneer je jezelf nooit ergens ziet, voel je je niet gezien. En nu maakten ze ineens deel uit van de Fashion Week, een van de grootste mode-evenementen van het jaar.” In Nederland zijn zo’n 250.000 mensen afhankelijk van een rolstoel. Daarnaast verliezen zo’n 3000 mensen per jaar een been of arm. Sommigen van hen kiezen voor een prothese. “Deze mensen komen eigenlijk nooit in de media OPZIJ I NR.2 I 2018

VAKVROUW

om een andere reden dan dat ze een beperking hebben. Het gaat altijd over die handicap! Alsof dat je maakt tot wie je bent. Ik zou zo graag zien dat een prothese net zo normaal is als een bril, zodat mensen beoordeeld worden op hun talent.” Ze spreekt vol vuur. “Weet je, ik schrok ook van mezelf toen ik doorkreeg hoe weinig oog ik had voor deze groep. Ik weet hoe mode en media werken. Wat zij laten zien bepaalt onze beeldvorming,

‘Weet je hoe vaak ik te horen krijg: we hebben laatst nog iemand met een handicap gehad’ die macht hebben ze. Een inclusieve mode-industrie promoot dus ook een inclusieve samenleving.” Ze is gedreven, maar niet boos. “Misschien zou ik soms bozer moeten zijn. Ik zie ook hoe heftige reacties op bijvoorbeeld Zwarte Piet racisme bespreekbaar maken, maar het past niet bij me. De mode-industrie doet het niet expres, het is onwetendheid, dus ik wil niet lopen roepen dat ze het fout doen. Dan ga ik liever in gesprek over hoe het anders kan. ‘If you want peace, talk to your enemies, not your friends’, zeg ik altijd.” En zo ontstond het idee voor SUE’s Warriors. “De Warriors zijn mensen die behalve een beperking ook een talent hebben. Nee, ze zijn niet bijzonder ondanks die beperking en ook niet dóór die beperking. Het staat los van elkaar. Andersom kun je ook geen Warrior zijn alleen maar omdat je in een rolstoel zit. Het gaat om wat je te bieden hebt.” Kelly Sue zoekt de samenwerking met modeketens en designers. Ze zet haar Warriors in als modellen en daarmee als ambassadeurs. Door hun een plek te geven in de reclamecampagnes laten de merken zien dat ze diversiteit steunen. “Dat is soms vreselijk lastig. Laatst nog had ik contact met een label dat eigenlijk echt niet snapte wat ik bedoel. Ze zijn zo gericht op de jonge, gezonde pretty girls. Maar pretty girls komen soms ook in een rolstoel terecht.” Daarnaast probeert ze haar modellen in tijdschriften te krijgen. “Weet je hoe vaak ik te horen krijg: ‘We hebben laatst nog iemand met een handicap gehad’? Ja, dat bedoel ik dus. Ik wil niet een item over iemand met een handicap. Ik wil iemand met een handicap als model! Als het onbegrip niet zo triest was, zou ik er soms bijna om moeten lachen.” Paralympisch sporter Marlou van Rhijn stond in februari 2017 op de cover van Harper’s Bazaar. Een echte fashionfoto waarop het model ‘toevallig’ ook prothesen draagt. De cover werd eind 2017 beloond met een Mercur voor de cover van het jaar. Het septembernummer was daarnaast geheel gewijd aan 26

diversiteit. Hoofdredacteur Cécile Narinx schreef een eerlijk artikel over het gladde ijs dat diversiteit heet en erkent waar ze uitglijers heeft gemaakt. Ze realiseert zich: “Een modetijdschrift laat meer zien dan alleen kleren. Als bladen als Bazaar en ELLE de mening over schoonheid in textiele vorm beïnvloeden, dan doen ze dat ook op het vlak van uiterlijk. Punt uit.” Ze concludeert haar artikel met de woorden: “Als we elkaar vasthouden op dat spekgladde ijs vermijden we pijnlijke uitglijers, en komen

VAKVROUW

we met z’n allen des te harder vooruit – op weg naar een nieuwe definitie van wat normaal is.” Kelly Sue: “Harper’s Bazaar is een groot magazine, dus als zij hier aandacht voor hebben is dat een heel mooie ontwikkeling. Ik zie de laatste tijd dat vooral auto- en sportmerken ook steeds vaker modellen met een handicap inzetten. Het is alleen nu de vraag of ze daarmee inspringen op een trend, een marketingstrategie, of dat het blijvend is. Maar goed, je moet ergens beginnen.” De eerste samenwerking tussen SUE’s Warriors en een merk is inmiddels een feit. Marissa Moll heeft met haar label Artiitude de primeur. Ze maakt kleurrijke, handbeschilderde leren jacks en accessoires. In haar volgende campagne zullen SUE’s Warriors model staan. “Die samenwerking hebben we tegelijk met de stichting gelanceerd met een kick-offevenement. Echt heel leuk. Als opening hadden we Warrior en Nederlands kampioen rolstoeldansen Sharon Schleepen, die samen met twee dansers van House of Vineyard een vogue opvoerde.” Vogue is een dansstijl die in de jaren tachtig ontstond. Zogenaamde ‘houses’ streden tegen elkaar in danswedstrijden. Modellenposes vormden de basis voor de choreografie. “Vogue is een leuke knipoog naar de mode-industrie, maar hangt daarnaast nauw samen met homo-emancipatie. Ook daar is een lange weg afgelegd als het gaat om inclusiviteit. En we zijn er nog lang niet, maar we kunnen daar wel hoopvolle progressie zien.” Het evenement werd goed bezocht en de reacties waren enthousiast. “Maar toch vooral door mensen die inclusiviteit al belangrijk vinden. Wat is miste was de pers. Die blijkt toch weer moeilijk bereikbaar als het om dit thema gaat.” Fashion Week slaat dit jaar om organisatorische redenen een editie over. Daar kan de samenwerking dus nog geen gestalte krijgen. “Jammer, maar we zouden geen Warriors

zijn als we niet met een creatieve oplossing kwamen. De ideeën zijn er, nu de financiering nog. Ik ben altijd bezig fondsen te werven. Voor mensen met een handicap en juist ook jonge mensen met een handicap zijn er best wel potjes. Maar als je iets wil doen dat niet de nadruk op de handicap legt, wordt het lastiger.” Een korte stilte. “Het is zo raar hoe mensen beoordeeld worden in relatie tot hun handicap. ‘Wat knap dat je dat kan’, wordt er vaak gezegd. Waarom? Omdat je in een rolstoel zit? Dat zegt niks over wat we nog meer voor talenten hebben.” Kelly Sue Scholte-Lampers is nu zo’n drie jaar bezig. Eerst met haar collecties en nu vooral met de stichting. Vechten tegen de bierkaai, lijkt het soms. “Alle begin is moeilijk. Het zal nog wel even duren voordat mensen echt begrijpen wat we willen.” Ze is bereid er al haar tijd voor te geven. Soms achttien uur per dag, voor niks. “Nou ja, ik verdien er niks aan. Dat is niet erg. Het gaat erom wat het uiteindelijk oplevert.” Ze pakt haar portemonnee erbij. “Daar zitten vooral to-dolijstjes in.” ‘YouTube’, staat erop. En verder: Samenwerking shoot, styling, marketing, eigen campagneshoot, social media, administratie, meeting, funding, pr, website, merch. Scholte-Lampers: “Tot de kick-off was het echt heel druk. Vergat ik mezelf een beetje. Nu ben ik bezig met de nasleep van die kick off, maar red dat in zo’n twaalf uur per dag. De Warriors zijn niet alleen maar model, maar hebben ook allemaal een rol in de stichting. Als straks alle projectgroepjes lopen kan ik hopelijk terug naar acht uur.”

‘Ik droom van een inclusieve samenleving. Geen onderscheid op basis van je uiterlijk, alleen op basis van wie je bent en wat je kunt’ Kelly Sue is zich er zeer bewust van dat zij haar werk kan doen omdat haar man genoeg verdient voor twee. “Ik kan aan mijn doel werken en daar ben ik heel dankbaar voor. Ik heb weinig nodig en houd van oude spullen, dat scheelt, maar het blijft naar geen eigen geld te hebben. Ik zet een bedrijf op en weet wat ik kan. Toch is het ook een deuk in mijn trots dat ik nu niet onafhankelijk ben.” De makkelijkste weg zou zijn om een baan te zoeken, maar daar is ze te veel warrior voor. “Ik droom van een inclusieve samenleving. Geen onderscheid op basis van je uiterlijk, alleen op basis van wie je bent en wat je kunt.” O 27

INTERVIEW BUITENLAND

LIEFDE, OUDERDOM EN EEN LIJK IN DE AUTO De Chileense schrijver Isabel Allende (75) schreef drieĂŤntwintig boeken, won talloze prijzen en werd vertaald in vijfendertig talen. Van haar boeken zijn er inmiddels meer dan 65 miljoen verkocht, waarvan in Nederland alleen al ruim 80.000 exemplaren van De Japanse minnaar. In haar nieuwste roman De winter voorbij heeft Allende het door haar veel gebruikte magisch realisme ingeruild voor hedendaagse themaâ&#x20AC;&#x2122;s als immigratie, bendegeweld en ouderdom. De winter voorbij is een ode aan de winter in haar leven. 28

DOOR NICO HOFSTRA BEELD LORI BARRA

INTERVIEW BUITENLAND

OPZIJ I NR. 2 I 2018

INTERVIEW BUITENLAND

e van oorsprong Chileense journalist en schrijver Isabel Allende werd geboren in 1942, als dochter van een diplomaat en achternicht van de socialistische president Salvador Allende. Op 11 september 1973 kwam aan zijn presidentschap een einde toen generaal Augusto Pinochet na de militaire staatsgreep aan de macht kwam. Allendes familie ontvluchtte Chili. Zijzelf bleef er nog een jaar wonen, voordat zij noodgedwongen naar Venezuela vertrok. “Ik herinner me die dag goed,” vertelt Isabel Allende, die tegenwoordig in California woont. “Ik herinner het me, omdat ik huilde in het vliegtuig en ik voelde dat mijn leven, zoals ik het kende, voorgoed voorbij was. Ik vertrok zonder mijn man en kinderen, omdat ik dacht dat ik snel naar huis kon komen. Maar ik stond op een zwarte lijst, dus ik kon onmogelijk terug. Vervolgens reisde mijn gezin me achterna en werden we herenigd in Venezuela, waar wij vervolgens in ballingschap leefden. Ik had nooit voor mogelijk gehouden dat het zo’n drastische verandering teweeg zou brengen en ik nooit meer terug zou keren. Tenminste, ik kom er nog vaak, omdat mijn ouders er wonen, maar ik heb er zelf nooit meer gewoond. Het was triest. Alles wat er gebeurde herinner ik me als een periode vol angst.” Isabel Allende woont tegenwoordig in San Rafael, California.

Je beschrijft de staatsgreep in je nieuwe boek De winter voorbij. Geldt deze gebeurtenis nog steeds als belangrijke inspiratiebron voor je werk? “Dat zeker, maar het is niet zozeer de reden dat die in mijn boek een rol speelt. Wanneer ik een roman schrijf en een karakter ontwikkel, bedenk ik altijd wat er in het leven van dat karakter gebeurd is, wat bepalend is voor dat leven. In mijn vorige boek, De Japanse minnaar, waren de karakters in de tachtig. De Tweede Wereldoorlog was voor de hoofdpersoon, een Joodse vrouw, een belangrijke gebeurtenis. Toen ik De winter voorbij schreef, had ik te maken met karakters die rond de zestig waren. Wat gebeurde in hun levens? In ieder geval was dat de militaire staatsgreep in Chili. Natuurlijk is dit een belangrijke gebeurtenis geweest in mijn eigen leven en daarom is het gemakkelijk voor mij om erover te schrijven. Ik hoef er geen research voor te doen, ik ken het verhaal uit mijn hoofd.”

om te vluchten voor onderdrukking. De situatie in Latijns-Amerika is tegenwoordig anders, omdat er in bijna alle landen democratie heerst. Of het nou goede of slechte regeringen zijn, het zijn tenminste democratieën. Ik denk dat er fascistische elementen in elke maatschappij voorkomen. Onder de verkeerde omstandigheden kunnen deze elementen de overhand krijgen. Dat is het gevaar waar we momenteel getuige van zijn in de Verenigde Staten. Trump werd gekozen met een derde van de stemmen en hij heeft hiermee een megafoon in handen gekregen om op de meest lage sentimenten in te spelen. Nationalisme, xenofobie en racisme waren er altijd al, maar manifesteerden zich niet zoals we dat vandaag de dag zien. Zoals we in ons persoonlijk leven emotionele winters doorstaan, zullen we de zomer uiteindelijk zijn opwachting zien maken. Politiek gezien gaan we door een strenge winterperiode, maar we komen er weer uit.” Je brak door na het verschijnen van je debuutroman Het huis met de geesten in 1982. “Ik woonde al vele jaren in Venezuela toen ik dat verhaal schreef. Het begon als een brief aan mijn grootvader die in Chili woonde en op sterven lag. Dit werd gaandeweg een boek. Nu ik terugkijk, realiseer ik me dat het een oefening was in nostalgie en verlangen. Gedurende mijn jaren in ballingschap begon ik geleidelijk aan mijn land te vergeten. Ik moest de herinnering aan mijn familie en de gebeurtenissen in Chili levend houden. Zonder de militaire staatsgreep had ik dat boek nooit geschreven. Het was mijn manier van herdenken.” Denk je dat dit succes een lans heeft gebroken voor andere Latijns-Amerikaanse vrouwelijke schrijvers? “Destijds was er sprake van een heuse golf aan Latijns-

‘Luister, magisch realisme is niet zoiets als zout en peper dat je over elk verhaal kunt strooien’

Zie je overeenkomsten tussen de wereld van toen en de tijd waarin we nu leven? “De jaren zeventig en tachtig waren voor Latijns-Amerika tijden van dictatuur en grote repressie. Er waren militaire dictaturen in bijna alle landen en deze werden gesteund door de Amerikaanse CIA. Dit dwong miljoenen mensen 30

Amerikaanse literatuur. Schrijvers waren hoofdzakelijk mannen. Toen Het huis met de geesten verscheen, was ik de enige vrouwelijke auteur die wereldwijd succes had. Ik werd daarmee onderdeel van een literaire beweging, die wereldwijd interesse creëerde voor de Latijns-Amerikaanse literatuur, wat mijn carrière erg heeft geholpen. “Ik weet bijvoorbeeld dat uitgevers opeens aandacht kregen voor schrijfsters. Zij realiseerden zich dat Het Huis met de geesten, een boek geschreven door een vrouw, goed verkocht. Ze gingen op zoek naar andere Latijns-Amerikaanse vrouwen die konden schrijven. Ze

INTERVIEW BUITENLAND

mijn werk. En ik ben oud, dus denk ik na over liefde en ouderdom, eenzaamheid en onafhankelijkheid. Deze thema’s zijn voelbaar in de wereld van nu, maar ook in mijn persoonlijke leven. Ik weet niet waar mijn volgende boek over zal gaan. Misschien schrijf ik wel een historische roman, geen idee. Sommige van mijn boeken zijn moderner dan de anderen, maar dat is geen opzet. Ik schrijf verhalen die op dat moment belangrijk voor me zijn.”

kwamen er eveneens achter dat vrouwen eerder geneigd zijn om fictie te kopen dan mannen. Ik denk dat dit andere vrouwelijke schrijvers zeker geholpen heeft, maar niet alleen vanwege mij. De wereld is veranderd. Tegenwoordig wordt de helft van de Engelstalige fictie geschreven door vrouwen.” Je begon aan je eerste boek op 8 januari en bent dat tot nu toe altijd blijven doen. Een sterk bijgeloof? “Ik begon mijn tweede en derde boek inderdaad op 8 januari uit bijgeloof, uit angst dat het anders geen even groot succes zou worden als het eerste boek. Daarna werd het meer een kwestie van discipline. Mijn leven is erg gecompliceerd. Ik heb drieëntwintig boeken geschreven en dat was nooit gelukt als ik mezelf geen tijd, stilte en eenzaamheid had opgelegd om te schrijven. Het is nodig om mezelf terug te trekken om te kunnen werken. Als ik een vaste datum heb om te beginnen, dan weet iedereen in mijn omgeving dat ik niet beschikbaar ben op die dag. Vervolgens ben ik maandenlang in mezelf gekeerd en leef teruggetrokken in mijn kleine werkkamer.” Thema’s in je laatste boeken zijn onder meer migratie, bendegeweld en ouderdom. Deze onderwerpen zijn overduidelijk meer aanwezig in je werk dan het magisch realisme waar je bekend mee werd. Een bewuste keus? “Luister, magisch realisme is niet zoiets als zout en peper dat je over elk verhaal kunt strooien. Soms werkt het en soms niet. Ik ben erg betrokken bij de wereld, ik ben bezorgd en probeer te participeren in de samenleving. Ik heb een fonds dat opkomt voor vrouwelijke vluchtelingen en immigranten. Natuurlijk komen die thema’s terug in

De personages in je boeken zijn vaak sterke vrouwen. Wat drijft je bij het bepalen van je hoofdpersonen? “In de eerste plaats schrijf ik over sterke vrouwen, omdat ik simpelweg geen zwakke vrouwen ken. En als ik ze ooit al zou tegenkomen, dan ben ik niet in ze geïnteres-seerd. De sterke vrouwen in mijn boek kom ik tegen in mijn dagelijks leven, ik hoef niet op zoek te gaan. Vrouwen doorstaan de meest afschuwelijke situaties, worden tot slachtoffer gemaakt, zoals een karakter in mijn boek, een immigrant uit Guatemala. Dit zijn de vrouwen die me inspireren om mijn pen op te pakken. Ik ben geïnteresseerd in hun kracht, omdat het een kracht is die uit het hart komt. Een stille kracht, die niets van doen heeft met fysieke kracht, met agressie of met macht uitoefenen. Het is de veerkracht waarmee vrouwen de wereld bewandelen.” In 1994 verscheen Paula, de autobiografie waarin Allende het overlijden van haar dochter en het rouwproces dat volgde beschreef. Twee jaar later (ter nagedachtenis aan haar dochter) richtte ze de Isabel Allende Foundation op, die zich op een breed terrein inzet voor vrouwen wereldwijd. “Mijn zoon Nicolas en mijn schoondochter Lori runnen het kantoor van het fonds,” vertelt Allende. “Uiteraard ben ik me bewust van het werk dat we doen, maar het echte werk, het volgen van elk project en het veldwerk, wordt gedaan door hen.” Zijn jullie doelstellingen door de jaren heen veranderd? “Onze missie is altijd geweest om vrouwen en meisjes te ondersteunen. We helpen projecten financieren die tot doel hebben het leven van vrouwelijke slachtoffers te verbeteren. Sinds het presidentschap van Trump hebben we echter opnieuw naar de functie van het fonds gekeken. We steunen de gebieden die getroffen worden door de huidige regering. Een belangrijk punt is de gezondheidszorg. Abortusklinieken sluiten en anticonceptie voor vrouwen wordt moeilijkerer verkrijgbaar. Overigens is er wel gewoon Viagra te krijgen. Een voorbeeld van de gestoorde dingen die we momenteel zien gebeuren. Daarnaast werken we met vluchtelingen en immigranten, oftewel de directe slachtoffers van het bewind van Trump. Er zijn mensen die hier twintig jaar hebben gewoond of hier als kind al zijn gekomen en nu ieder moment gedeporteerd kunnen worden. Daarnaast proberen we financiële onafhankelijkheid te creëren voor vrouwen, zodat zij zelf OPZIJ I NR. 2 I 2018

INTERVIEW BUITENLAND

een gezin kunnen onderhouden.” Op welke manier zie je de resultaten hiervan terug? “Ik zie vooral per situatie resultaat, omdat we onze doelen erg nauwkeurig stellen. Om een voorbeeld te noemen: er is in de Verenigde Staten sprake van duizenden kinderen die illegaal de grenzen oversteken vanuit Midden-Amerika of Mexico. Deze kinderen worden gearresteerd en moeten voor de rechter verschijnen, zodat kan worden besloten of zij wel of niet het land moeten verlaten. Deze kinderen hebben geen recht op een advocaat, omdat zij geen staatsburgerschap hebben. Er is nu een organisatie die tienduizend advocaten bereid heeft gevonden om deze kinderen bij te staan. Mijn fonds biedt financiële steun aan dit project. En we zien resultaat. Zo’n 78 procent van de kinderen wordt opgevangen en komt goed terecht.” Met welk idee begon je aan De winter voorbij? “Het begon met een quote van Albert Camus: ‘Midden in de winter begreep ik eindelijk dat er in mij een onoverwinnelijke zomer huisde.’ In mijn persoonlijke leven ging ik door een lange, emotionele winter. Aan mijn huwelijk kwam na 27 jaar een einde, een aantal van mijn beste vrienden kwam te overlijden, onder wie mijn agent Carmen Balcells – zo ongeveer mijn literaire moeder – en ook mijn hond Olivia ging dood. Het was een periode van vele verliezen. Ik verkocht het grote huis waarin ik met mijn man had gewoond, verhuisde naar een mooi, klein huis aan het water. Ik dacht: de rest van mijn leven zal ik gelukkig zijn, maar ik zal het zonder romantische liefde moeten stellen. “Toen ik die uitspraak van Camus zag, wist ik dat ik een verhaal zou schrijven over mensen die eveneens een emotionele winter doormaakten. Het verhaal gaat met name over wat zij doen om erbovenop te komen. Het lijk in de auto, waar het verhaal om draait, is slechts een excuus om de drie hoofdpersonen bij elkaar te krijgen. Richard leidt een veilig bestaan, waarin niets kan gebeuren en waarin hij geen risico’s neemt. Evelyn, de immigrant uit Guatemala, leeft onzichtbaar en in stilte. En Lucía, die veel heeft meegemaakt, slaat op de vlucht en probeert een nieuw leven op te bouwen. Deze drie mensen vinden elkaar in dit avontuur, openen hun hart en stuiten op hun eigen onoverwinnelijke zomer.” Je hebt het boek opgedragen aan Roger Cukras, een onverwachte liefde. “Ik denk dat het vorig jaar rond mei gebeurde. Ik was aan mijn boek begonnen en had de structuur al in mijn hoofd toen een advocaat uit Manhattan me op de radio hoorde. Hij stuurde een mail naar mijn kantoor en deed dat vervolgens elke dag; ik kreeg elke ochtend een goedemorgen en elke avond een goedenacht in mijn mail gedurende vijf maanden. Na die vijf maanden moest ik naar New York voor een gala en daar ontmoette ik hem 32

voor het eerst. We werden verliefd. Hij verkocht zijn huis, ontdeed zich van alles wat hij bezat en trok bij me in met slechts zijn fiets en wat kleding. Voor hem is het een sprong in het diepe. Hij is 75 en neemt nogal een risico. Hij zei gister tegen me: ‘Als onze liefde niet werkt, ben ik een dakloze met een gebroken hart.’ Zo grappig, want het is waar, hij is alles kwijt! Maar we passen bij elkaar. We hebben allebei een moeilijke tijd achter de rug. Hij heeft zijn vrouw verloren en woonde sindsdien alleen, zoals ook het mannelijke karakter in mijn boek. Hij zat vast in zijn leven, er moest wat gebeuren. Voor ons is dat nu gebeurd.” Voelt het voor jou als een risico? “Ach, de risico’s interesseren me niet. Ik heb mijn hele leven risico’s genomen. Wat kan er gebeuren? Dat ik eronder lijd? En wat dan nog? Voor mij voelt het niet als een risico, maar als een prachtig avontuur. Mijn hart staat open voor risico’s, ik ben nieuwsgierig, enthousiast en heb het naar mijn zin. Ik ben niet bang. Hij wel, maar ik niet.” Het lijkt op het verhaal in je boek. “Klopt, de hoofdpersonen in mijn boek zijn uiteindelijk bereid om risico’s te nemen. De twijfelende man in het boek verandert gedurende het verhaal van gedachten over zijn manier van leven. Dat deed Roger ook voor mij. Hij kwam erachter dat hij niet leefde, maar slechts overleefde. Hij zei: ‘Laten we het risico nemen’. En het komt goed, dat moet wel.” Blijven liefde en ouderdom belangrijke thema’s in je werk? “Toen ik De Japanse minnaar schreef, en mijn huwelijk net op de klippen was gelopen, stelde ik mezelf vragen over de liefde. Waarom worden we verliefd? Waarom eindigt een relatie? En is het mogelijk om op elke leeftijd van iemand te houden? Ik moest de eenzaamheid verwerken die overbleef na mijn scheiding. Daarom was dit thema belangrijk voor me. Het dwong me op ontdekkingstocht te gaan.” O Isabel Allende De winter voorbij €19,99 (Wereldbibliotheek)

COLUMN ASHA TEN BROEKE Asha ten Broeke (34) is wetenschapsjournalist en auteur van Het idee M/V en Eet Mij. Ze woont met haar man en twee dochters in Deventer.

Het minimalisme moet EMANCIPEREN

e kledingbakken voor de supermarkt puilen uit en mijn straatgenoten rijden met dozen vol ex-huisraad naar de kringloop. “Lekker ontspullen,” lacht de buurvrouw, terwijl ze oude boeken in haar auto laadt. Ik ruim de kledingkast van mijn dochters op en ben blij met hoe overzichtelijk alles nu is. Een vriend zet een aardige verzameling keukenlijken op Marktplaats: een pastamachine, een ijsdraaier, een smoothiemaker en een onduidelijk pot-achtig apparaat waarin je – Joost mag weten waarom – iets heel erg langzaam kunt koken. Het is in mijn omgeving helemaal hip: minimaliseren. Voor sommigen betekent dat gewoon eens supergrondig opruimen en voortaan drie keer nadenken voordat je iets koopt. Anderen streven, geïnspireerd door Marie Kondo of de Netflixdocumentaire Minimalism, naar een bestaan met zo weinig mogelijk spullen. Dit is een veelbelovende ontwikkeling, want de wereld gaat langzaam aan koopzucht ten onder. Niet onmiddellijk in onze eigen achtertuin, maar wel op de plekken in de wereld waar de plastic soep aanspoelt of waar regenwoud wordt verwoest omdat wij volgaarne palmolie in onze shampoo en koekjes blieven.

Het is goed om je te realiseren dat wij als westerse consumenten niet meebetalen aan de kosten daarvan. Aan de kassa tellen we geen extra euro’s neer voor geschonden mensenrechten, vernietigde natuur of vergiftigd water. We consumeren goedkoper dan rechtvaardig is, en laten de minder fortuinlijke delen van onze planeet met de rekening achter. Zo bezien is minder kopen niet alleen een goed idee, maar bijna een morele plicht. Maar helaas gaat het minimalismeideaal nog niet primair over minder kopen; het gaat over minder hébben. En daar schuurt iets. Want voor onze aardkloot zou het natuurlijk beter zijn als we de spullen die we al bezitten helemaal zouden opgebruiken in plaats van wegdoen, omdat we denken gelukkig te worden van een huis zonder afleidende rommel. Bovendien zit er een hiërarchie in de dingen die volgens minimalisten mogen blijven of weg moeten die ik als feminist opmerkelijk vind. Zo

hebben de meeste minimalisten wel een laptop, smartphone en e-reader. Ook muziekinstrumenten en blitse sportspullen zijn oké. Maar wat beslist uit je huis moet verdwijnen, zo schrijft Chelsea Fagan in The Guardian, is make-up, een uitgebreide verzameling kleren en schoenen, spulletjes waarmee je je huis gezellig maakt, kunst, hobbybenodigdheden. “Het is heel makkelijk om de dingen die (vooral) vrouwen bezitten te zien als totaal frivool,” stelt Fagan. “Het is geen toeval dat de meeste spullen waarvan ons gezegd wordt dat we die uit ons leven moeten verbannen de spullen zijn die vooral vrouwen in huis halen.” Zo verheft het minimalisme dat wat met name mannen willen, doen en hebben tot de norm. Ik hoop dat het een kinderziekte is, de onnozelheid van een jonge beweging. Want de wereld heeft het zo nodig dat we minder gaan hechten aan spullen en consumeren, dat ik het minimalisme niet graag ten onder zou zien gaan aan een gebrek aan grotere visie of emancipatie. O

Het minimalisme verheft dat wat met name mannen willen, doen en hebben tot de norm OPZIJ I NR. 2 I 2018

LANGS DE FEMINISTISCHE MEETLAT

DOOR HANS VAN BRUSSEL EN ALIES PEGTEL

Langs de feministische meetlat neemt maandelijks een Nederlands bedrijf de emancipatoire maat. Dit aan de hand van een persoonlijk interview - met hun topvrouw of –man en afgezet tegen de benchmark. Met historische dank aan Cisca Dresselhuys.

EMANCIPATIEBELEID

AN INCONVENIENT

TRUTH

WENSDENKEN EN DE REALITEIT Deze keer een iets andere insteek van deze Meetlat. De overheid wil graag grote stappen maken als het gaat om emancipatiebeleid. Feit is dat wens en werkelijkheid nogal uiteenlopen. Om bedrijven en organisaties te helpen de doelstellingen te bereiken, heeft de overheid verschillende organisaties ter beschikking, zoals PEP (Participatie Emancipatie Professionals) in Den Haag. Er worden subsidies verstrekt aan organisaties zoals WomenInc. en uiteraard ook op het eigen ministerie wordt door de directie Emancipatie hard gewerkt. Ook OPZIJ is bezig met een traject voor bedrijven om een flinke stap voorwaarts te maken. Hierbij een opfrisser als het gaat om de stand van zaken nu en een portret van PEP.

mancipatiebeleid, opleiding, motivatie, economische zelfstandigheid, moederschap, parttime werken: het zijn de meest gebruikte termen in het kader van het emancipatiebeleid van de overheid. Evenzovele keren blijkt het lastige materie. Het wensdenken van beleidsmakers botst met het zelfbeschikkingsrecht, we bepalen graag zelf wat we willen en hoe we ons leven inrichten.

En dat blijkt uit de cijfers. In het algemeen wordt als meetbaar doel van een voltooide emancipatie de economische zelfstandigheid van de vrouw gesteld. Maar als je dan leest dat dit doel in de praktijk een inkomen van € 920 per maand inhoudt, zeg maar 70 procent van het minimumloon, dan kun je je afvragen wie er daadwerkelijk naar zo’n doel uitkijkt. Want het hanteren van een bijstandsniveau als bewijs van economische zelfstandigheid, dat is een nogal armoedige doelstelling.

LANGS DE FEMINISTISCHE MEETLAT

BEELD SANDER PARDON

Op het moment van schrijven is er een tweetal allesomvattende publicaties waarmee we het moeten doen als het gaat om de feiten, niet de wensen. Elke twee jaar publiceren het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) en het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) gezamenlijk de Emancipatiemonitor: op basis van feiten en ontwikkelingen een echte thermometer in de stand van zaken. De laatste editie verscheen in 2016. Periodiek publiceren beide instanties ‘tussenstanden’ op deelterreinen op maandag 22 januari 2018 – publiceerde het SCP ‘Werken aan de start, jonge mannen en vrouwen op de arbeidsmarkt’. Het rapport is mede mogelijk gemaakt door een subsidie van de Europese Commissie in het kader van het programma Equal economic independence.

Het rapport van de SCP laat echt iets anders zien: “Het vermoeden bestaat dat deze verschillen tussen vrouwen en mannen al op jonge leeftijd ontstaan.” WAT FEITEN Het rapport definieert een baan van minder dan 35 uur per week als deeltijd en wat blijkt? Anderhalf jaar na het afronden van hun mbo-studie hebben jonge vrouwen net zo makkelijk een baan gevonden als jonge mannen. Een derde van de jonge mannen werkt dan in deeltijd tegen driekwart van de jonge vrouwen. Hebben ze een hbo-diploma op zak, dan zijn de

‘Het vermoeden bestaat dat deze verschillen tussen vrouwen en mannen al op jonge leeftijd ontstaan’

Je kunt van het lezen van zo’n rapport heel vrolijk worden maar de overheid zal dat een onbedoeld effect vinden. De jongeren van tegenwoordig hebben het goed voor elkaar op veel terreinen. Hun opleidingsniveau wordt steeds hoger en dat geldt zelfs meer voor jonge vrouwen dan voor jonge mannen. Minstens zo goed is het nieuws dat jonge vrouwen steeds vaker hogere aanvangssalarissen bedingen dan jonge mannen. En toch gaat het – afgezet tegen die doelstellingen van economische onafhankelijkheid – al in de leeftijdscategorie van 18 tot 35 jaar ‘mis’. Jonge vrouwen werken dan al – zonder enige druk van buitenaf, laat staan door invloeden van werkgevers – gemiddeld minder uren dan hun jonge mannelijke collega’s. De verschillen zijn substantieel en nemen naar mate de leeftijd vordert zelfs toe.

Die latere toename houdt zeker verband met de zorg voor kinderen en huishouden, die daardoor traditioneel overwegend bij de vrouw blijft. Maar ook zonder kinderen of een ingewikkeld huishouden kiezen vrouwen er al voor om minder te werken, ook zonder kinderen vinden vrouwen dat het leven uit meer bestaat dan werken en een carrière. Sterker nog: door hun studiekeuzes sorteren ze er al op voor: vrouwen kiezen vaker voor studies die leiden naar banen waar deeltijdwerk eerder norm dan uitzondering is, zoals zorg, onderwijs, de rechterlijke macht. De vraag is dan onvermijdelijk: is dat erg? Nee, het is niet erg als keuzevrijheid in alle opzichten het einddoel is. Ja, het is erg als economische onafhankelijkheid van de vrouw als grootste goed en niet te missen einddoel wordt gezien. Dit ‘probleem’ laat zich alleen oplossen als de overheid veel meer sturend wil zijn bij studiekeuzes en ook over instrumenten wil beschikken om vrouwen meer uren te laten werken. Teveel wordt de indruk gewekt dat voldoende kinderopvang en wetgeving voor werkgevers tot het behalen van het doel zullen leiden.

verschillen kleiner maar nog altijd fors: een op de vijf jonge mannen werkt in deeltijd tegen bijna de helft van de jonge vrouwen. Als de overheid succesvol wil zijn met het emancipatiebeleid, dan zou er in het onderwijs meer aandacht moeten zijn voor de mindset van jonge vrouwen: hoger of lager opgeleid, al op jongere leeftijd zien ze minder carrièrekansen, aldus het SCP-rapport. Stel dat jonge vrouwen hierover anders gaan denken, dan is het volgende ‘probleem’ dat jonge vrouwen veel minder dan mannen aan carrières hechten, ( jonge) vrouwen vinden zaken naast het werk veel vaker belangrijk dan ( jonge) mannen. KANS OP EEN VAST CONTRACT Mensen die in deeltijd werken maken minder kans op een vast contract, dat geldt voor vrouwen én mannen. Omdat vrouwen vaker in deeltijd werken benadelen ze daarmee zichzelf onbedoeld. Althans: als een vast contract hun wens is. NEDERLAND EN EUROPA Het is makkelijk om het beeld pessimistisch te duiden. Maar het kan ook anders. De Nederlandse ( jonge) vrouwen doen het beter dan gemiddeld in Europa. Nederland is kampioen deeltijdwerken, dat is overwegend ook een keuze die mannen, vrouwen, de partners zelf maken. Het beeld in ons land redelijk overeen met de meeste West-Europese landen, al blijft het een feit dat het door vrouwen in een baan gewerkte aantal uren in Nederland het laagst is. Maar zelfs in veelgeprezen landen als Finland en Noorwegen OPZIJ I NR. 2 I 2018

LANGS DE FEMINISTISCHE MEETLAT

blijkt de kans op een vast contract voor jonge vrouwen aanmerkelijk lager dan voor jonge mannen. In de Zuid-Europese landen is het beeld gemengd. Werkende vrouwen maken er vaak meer uren, de verschillen met mannen zijn flink kleiner. Maar in aanmerking genomen dat de kans op een baan voor vrouwen ook kleiner is dan in ons land en de uurlonen laag zijn, is het maar de vraag wie er beter af is.

EINDSCORE NL IN 2016 10

Het geciteerde rapport is gratis te downloaden op www.scp.nl

OVERWEGING De situatie in Nederland in 2016 Veel van de ons omringende landen kennen een wettelijk geregeld vrouwenquotum. In Noorwegen: veertig procent vrouwen. In België één derde deel vrouwen. In Frankrijk mag het aandeel bestuursleden van ieder geslacht niet lager zijn dan twintig procent bij de eerste benoeming van een bestuurder in een beursvennootschap na 1 januari 2014. Dit percentage stijgt tot veertig procent voor de eerste benoeming na 1 januari 2017. De Nederlandse wetgever lijkt vooralsnog geen reden te zien om over te gaan tot de invoering van een dergelijk hard quotum met daaraan verbonden sancties. DE FEITEN 91 procent van de van grote naamloze en besloten vennootschappen voldoet niet aan de wettelijke norm als het gaat om de raad van bestuur. 88 procent van de van grote N.V.’s en B.V.’s voldoet niet aan de wettelijke norm als het gaat om de raad van commissarissen. Op 13 april 2017 is de Wet streefcijfer evenwichtige zetelverdeling mannen en vrouwen in bestuur van kracht gegaan. In deze wet is een evenwichtige verdeling van de zetels van het bestuur en de raad van commissarissen van grote naamloze en besloten vennootschappen het doel, een streefcijfer van tenminste dertig procent vrouwen en dertig procent mannen is aan de orde. Deze (zeer) grote ondernemingen hebben een voorbeeldfunctie en liggen meer dan kleinere ondernemingen onder het vergrootglas van pers en aandeelhouders. Nederland heeft nog een lange weg te gaan - van 8,9 procent vrouwen in de raad van bestuur en 11,2 procent vrouwen in de raad van commissarissen - naar dertig procent zoals de wetgever voor ogen heeft. Kortom, voor nu een dikke onvoldoende. Maar het goede nieuws is dat we weten waar we aan kunnen en/of moeten werken. 36

4 3

LANGS DE FEMINISTISCHE MEETLAT

Fenna Noordermeer (l) en Charlie Ortega (r)

Participatie Emancipatie Professionals, kortweg PEP, is een kennis- en expertisecentrum op het gebied van emancipatie en participatie in Den Haag. De stichting draait om vier pijlers: mantelzorg, vrijwilligerswerk, emancipatie en diversiteit. Dertig PEP-medewerkers (23 vrouwen, zeven mannen, een derde van niet-Nederlandse afkomst) geven trainingen en advies aan organisaties die zich op deze vier terreinen bewegen. Een interview met directeur Fenna Noordermeer (1962).

pgegroeid in een dorpje in Noord-Holland in een gezin van zes kinderen, wist Fenna Noordermeer na de middelbare school niet goed wat ze wilde. Ze deed een opleiding directiesecretaresse bij Schoevers, maar ze wist altijd wel dat ze meer ambitie had. Ze trouwde jong, kreeg vier kinderen, bleef zich bijscholen en maakte intussen carrière. Vind je het niet jammer dat je als werkende vrouw met kinderen niet in de huidige tijd leeft? “Ik heb nooit het gevoel gehad dat ik echt iets heb moeten bevechten. Ik ben wel assertief, maar gezond assertief. Gewoon het gesprek aangaan, thuis en op je werk, dan krijg je heel veel voor elkaar.” Het klinkt alsof je wil zeggen dat zo’n onderhandelingshouding vanzelfsprekend zou moeten zijn?

“Ik vind eerlijk gezegd dat vrouwen er te gemakkelijk van uitgaan dat alles voor hun uitgestippeld is. Ouderschapsplannen moeten panklaar liggen bij een werkgever. Sorry, ik vind dat te afwachtend. Je hebt zelf ook een verantwoordelijkheid bij het inrichten van je leven.” Jij was 29 jaar toen je moeder werd. “Ik was vestigingsmanager bij Vedior-uitzendbureau en ik ging lekker. Het waren de jaren negentig en ik was me er wel van bewust dat veel vrouwen een knik in hun carrière kregen als ze moeder werden. Dat wilde ik voorkomen, ik wilde op niveau blijven werken.” Dat klinkt toch alsof je wel iets hebt moeten bevechten? “Het ging niet vanzelf, nee. Maar zo gaat het nooit. Ik had voldoende in mijn werk laten zien dat ik toegevoegde OPZIJ I NR. 2 I 2018

LANGS DE FEMINISTISCHE MEETLAT

waarde bood voor de organisatie. Ik had vantevoren goed nagedacht hoe ik een kind kon combineren met werk, want ik wilde absoluut niet stoppen. Ik was al zwanger toen ik bij mijn leidinggevende aankaartte dat ik wilde blijven werken.” Viel het nieuws van de zwangerschap in goede aarde? “Ze moesten wel even slikken. Het was nieuw voor ze, er was nog helemaal geen beleid voor werkende ouders, het was maatwerk. Ik heb me flexibel opgesteld.” Toen kwamen er vier kinderen? Werden zij erop aangekeken dat jij werkte? “Er was wel commentaar, zeker toen ik van één naar twee naar drie naar vier kinderen ging. Drie jongens, de jongste is een meisje, er zat telkens twee tot twee en half jaar tussen. Maar we hadden het gewoon goed geregeld, en ik deed het niet alleen. We hadden een geweldige hulp en mijn man is de chef-kok thuis, hij kookt altijd. Voordat we kinderen kregen zat hij vaak in het buitenland, maar dat reizen is hij gaan temperen, al is hij wel altijd 38 uur blijven werken.”

was een jaar knallen, heel pittig. Minimaal tien uur per week studeren naast m’n gewone werk. Mijn oudste zonen zaten in hun vwo-examenjaar, we zaten geregeld met z’n drieën in de weekends te studeren en hielden gezamenlijke theepauzes. Mijn man ging dan bijvoorbeeld met de jongste twee naar musea. Gewoon organiseren met elkaar. Als je echt wil, dan lukt dat.” Wat leek je zo leuk aan deze baan? “Ik werd getipt dat er een fusie tussen verschillende organisaties zat aan te komen en de rol als directeur/ bestuurder van de fusie-organisatie PEP. Het sociaal maatschappelijke deel leek me interessant. Een faciliterende rol vervullen in de Haagse samenleving. Nieuwe netwerken en slimme verbindingen maken in de stad en tussen de toenmalige vier fusiepartners. Maar ik vind het ook wel heel leuk om een tent te runnen en samen met de mensen te beslissen.”

‘Het is bij sommige vrouwen ook wel gemakzucht. De welvaart speelt ook een rol: vrouwen hoeven niet te werken’

Geen onderhuidse frictie of wrijving van zijn kant? “Je moet nooit iets doen als stel wat in de verhouding niet goed voelt. Ik zeg weleens: ‘Waar je ook voor kiest, zorg in ieder geval dat je probeert nergens spijt van te krijgen.’ Mijn zus is nu kostwinner, haar man is ook kostwinner geweest, ze hebben het afgewisseld. Die houding is voor het gezin waaruit ik kom heel normaal.”

Wat bevalt jou zo aan werken? “Ik hou ervan om met mensen te werken en te ontwikkelen, dat is altijd mijn drijfveer geweest. Het leuke destijds van het werken in de uitzendbranche was dat ik op veel verschillende plekken kwam: in Amsterdam, Rotterdam, nationaal accountmanagement voor een bank, KLM, Vedior en het AMC. Het was leuk, leerzaam en afwisselend.” Jij bent een fan van thuiswerken? “Zeker, dat mogen ze bij PEP ook. Natuurlijk is op kantoor samenwerken en of projectoverleg ook essentieel. Mensen schrijven uren op projecten, maar of je ’s avonds werkt, in het weekend of ’s ochtends vroeg, het is ieders eigen verantwoordelijkheid. We hebben hier ook geen managers, alleen een adjunct-directeur en programmacoördinatoren.” Heb jij je man nodig gehad bij je loopbaan? “Absoluut. Zonder hem was het niet gelukt. In 2010 ben ik een master gaan doen op de Rijksuniversiteit in Groningen. De master Verandermanagement. Dat

Tenslotte: waarom denk er zo weinig vrouwen zijn van jouw generatie die carrière hebben gemaakt? “Het is het klimaat en de omgeving waarin je verkeert en misschien wel de welvaartsstaat waarin we leven. Opleiding was niet vanzelfsprekend. Beeldvorming was anders. Er waren ook te weinig rolmodellen. Het is bij sommige vrouwen ook wel gemakzucht. De welvaart speelt ook een rol: vrouwen hoeven niet te werken. Ik denk dat het ontzettend belangrijk is dat je je ervan bewust bent dat je er zelf ook een rol in speelt. Je ziet zoveel meiden en vrouwen groeien als je het gesprek met ze aangaat. En ze een hupje geeft. Ik zeg vaak tegen mijn dochter: ‘Als je niets doet, gebeurt er niets.’” Niet echt opbeurend: het gaat allemaal erg traag met de emancipatie op de werkvloer. “Als je kijkt waar mijn moeder vandaan komt, zij mocht niet studeren. Mijn vader was gelukkig wel bereid om een dirigentencursus op zaterdag voor haar te betalen, dan was hij thuis met de zes kinderen. Het gaat met kleine stapjes. En je zult zien dat de krapper wordende arbeidsmarkt straks voor de vrouwenemancipatie weer een positieve impuls gaat geven. Stap voor stap voorwaarts.”

LANGS DE FEMINISTISCHE MEETLAT

Hoe staat het er voor op het gebied van emancipatie in Den Haag? Adjunct-directeur PEP Charlie Ortega licht aan de hand van zeven punten de stand van zaken toe.

“A

an de discussie omtrent #MeToo merk je dat emancipatie leeft. Maar vrouwen gaan niet meer massaal de barricaden op zoals in de jaren zeventig. Ik denk ook niet dat dat gaat terugkomen. Het is wel belangrijk dat ambities van vrouwen breed worden gesteund. Je ziet bijvoorbeeld dat werkende vrouwen zich gesterkt voelen omdat de overheid als werkgever zelf een quotumregeling heeft ingevoerd waarbij dertig procent vrouwen als minimum geldt.” ECONOMISCHE ZELFSTANDIGHEID “Volgens de definitie ben je economisch zelfstandig als je meer verdient dan zeventig procent van het minimumloon, dat is € 920 netto per maand. Ik heb alleen de landelijke cijfers; 54 procent van de vrouwen was in 2015 economisch zelfstandig, ik denk niet dat de gemeente Den Haag daarvan afwijkt.” HAAGS EMANCIPATIEBELEID “Je ziet dat veel gemeenten geen emancipatieprogramma meer hebben. Den Haag kent nog een actieprogramma, dat is een erfenis uit de jaren tachtig die hier altijd overeind is blijven staan.” CDA-wethouder Karsten Klein heeft naast zorg ook emancipatie in zijn portefeuille. Speerpunten zijn economische zelfstandigheid, veiligheid en LHBT-vraagstukken.

jonge moeders wat ze belangrijk vinden, dan zeggen ze dat hun kinderen niets tekort moeten komen. Mannen denken daar precies hetzelfde over, alleen trekken zij daar de praktische conclusie niet uit om minder te gaan werken om zelf voor hun kinderen te gaan zorgen.” PARTTIME WERKEN “De status van werken lijkt voor vrouwen niet het allerhoogst haalbare. Vrouwen zonder kinderen werken net zoveel parttime als vrouwen mét kinderen. Als werkende vrouwen kinderen krijgen, wordt dit vaak gebruikt als argument om te verklaren dat ze minder gaan werken. Of als reden dat ze minder ambitie hebben om aan de top te komen. Maar vrouwen zonder kinderen werken net zo vaak in deeltijd als moeders.” PEP-EMANCIPATIEPROJECTEN “Vrouwen en ondernemerschap is bij ons een topic. Wij ondersteunen Haagse organisaties om vrouwen richting opleiding, werk en ondernemerschap te begeleiden. We hebben een leergang ontwikkeld hoe vrouwen een eigen bedrijf kunnen starten, dat dragen we over aan scholen en hulpverleningsinstanties enzovoorts. Er wordt vrouwen een netwerk geboden, ze krijgen ondersteuning bij het schrijven van een businessplan, er zijn workshops en trainingen.

‘De afgelopen tien jaar is het percentage werkende vrouwen stabiel gebleven op zeventig procent. Daar zit geen beweging in’

VROUWEN & WERKMOTIVATIE “De meeste vrouwen vinden het belangrijk om te werken vanwege de erkenning, de kans om zichzelf te ontplooien en de interactie en contacten met collega’s, zo blijkt uit onderzoek. Vrouwen willen wel een financiële bijdrage leveren aan het huishouden, maar economische zelfstandigheid is niet hun voornaamste doel. Als financiële onafhankelijkheid hun doelstelling zou zijn, zouden wel meer vrouwen gaan werken. Maar de afgelopen tien jaar is het percentage werkende vrouwen stabiel gebleven op zeventig procent. Daar zit geen beweging in.”

MOEDERSCHAP “Als er kinderen komen, dan zie je dat de helft van de vrouwen - ook de hoogopgeleiden - minder gaat werken. Daartegenover gaat slechts negen procent van de mannen minderen met werk als ze vader worden. Als je vraagt aan

PARTICIPATIEMAATSCHAPPIJ “Vrouwen doen vaker aan mantelzorg dan mannen, zestig procent van de mantelzorgers is vrouw. De belasting op hen neemt toe, omdat door de nieuwe wetWMO, zieken of dementen langer zelfstandig moeten blijven wonen. Mensen worden bovendien ouder. Tegelijkertijd zie je dat de zorg voor hulpbehoevende familieleden over minder mensen kan worden verdeeld dan vroeger toen de gezinnen meestal groter waren. Het moderne ‘nucleaire gezin’ bestaat maar uit een paar familieleden. Mantelzorg wordt dus om verschillende redenen zwaarder. Wij proberen in kaart te brengen wat dat betekent. Hoe kunnen we mantelzorgers beter faciliteren zodat zij niet overbelast raken, wat hebben zij nodig? Maar het gemeentelijke streven naar meer economisch zelfstandige vrouwen staat op gespannen voet met de grotere druk op mantelzorgers, dat valt niet te ontkennen.” O OPZIJ I NR. 2 I 2018

REPORTAGE BUITENLAND

DE vrouwen VAN

FARC

DOOR KARIN ANEMA

REPORTAGE BUITENLAND

Precies 53 jaar lang heeft de rebellenbeweging FARC (Fuerzas Armadas Revolucionarias de Colombia) gestreden tegen het regeringsleger, de paramilitairen en andere gewapende groepen. In deze burgeroorlog hebben miljoenen plattelandsbewoners hun vertrouwde plek verlaten en zijn gestrand in immense krottenwijken. Daarbovenop komen de vele slachtoffers van moord, seksueel geweld, ontvoeringen, afpersingen en drugshandel. Journalist Karin Anema reisde af naar Columbia en onderzoekt hoe de vrouwen van FARC zich in de maatschappij redden, nadat zij de wapens hebben neergelegd.

OPZIJ I NR. 2 I 2018

REPORTAGE BUITENLAND

x-FARC guerrillera Maria Alejandra (27 jaar) ontmoet ik na afloop van het succesvolle theaterstuk Victus in Bogotá. De spelers - ex-guerrillera’s, ex-paramilitairen en slachtoffers van seksueel geweld, gedwongen verhuizingen, kidnapping en nabestaanden – verbeelden het huidige verzoeningsproces. Maria Alejandra: “We hebben elkaar leren respecteren. Ik ben minder extreem gaan denken. Daardoor kan ik me beter in een ander verplaatsen. Ondanks dat het leger mijn ouders heeft vermoord.” Haar vader was commandant bij de FARC en haar moeder woonde na haar geboorte buiten het kamp om clandestien haar financiële werk voor de FARC voort te zetten. Bij een

bombardement door het leger gooide haar moeder - vlak voordat ze omkwam - een zak met mais op haar vierjarige kind. Daarna groeide Maria Alejandra op in het FARCkamp. Haar beentjes verdwenen in veel te grote laarzen, ze werd op de lange marsen meegedragen en werd de mascotte van de rebellen. Haar wereld bestond uit wapens en motoren: haar eerste geweer was gemaakt van brood. Met teksten van Marx, Lenin en Che leerde ze lezen. Dat de commandant haar vader was, was geheim: net als de anderen moest ze overal toestemming voor vragen. Si señor. Zeep, shampoo en tandpasta waren een privilege. Dus maakten ze van rozemarijn shampoo en van aloë vera zalf. Ze zag hoe de vrouwen gedwongen een implantaat kregen als anticonceptie en hoe ze toestemming aan de commandant moesten vragen om een vriendje te hebben. Bij een aanval van het leger werd ze opgepakt. Als vijftienjarige kwam ze in een re-integratieprogramma terecht. Dat was zwaar. “Ik kende alleen het oerwoud. In de oorlog was ik vrij en gelukkig. Ik hoefde geen beslissingen te nemen. ‘Jij moet wassen. Jij moet koken. Jij moet schieten.’ Punt uit. In de stad leefde ik tussen muren, ik moest leren slapen in een bed, zitten aan tafel, en netjes groeten. Ik leerde de mores van burgers. Ik werd depressief en vertrouwde niemand.” Ze hield een dagboek bij waarin ze haar herinneringen aan de oorlog opschreef. In 2008 werd haar vader bij een

bevrijdingsoperatie van de gegijzelde Clara Rojas vermoord. “Zijn dood betekende vrijheid voor mij. Ik nam een nieuwe naam aan, niet uit schaamte maar om te overleven en niet vermoord te worden, zoals sommige andere gedemobiliseerden.” Ze kwam in een scholingsprogramma terecht, waar kansarme kinderen geen etiketten opgeplakt krijgen, zoals ‘kindsoldaat’ en waar samenwerking voorop staat. Een plek waar dans en theater haar redding zouden worden. “Bij de toneelgroep Victus bleek de waarde van mijn dagboek.” Ze voelt zich gesterkt. “Ik ben niet alleen overlever, maar doe via het theater actief mee aan het vredesproces.” Zij kan trots zijn, want het lukt de meeste gedemobiliseerde of gedeserteerde strijdkrachten – vaak heel laag opgeleid – niet om werk te vinden, zo blijkt uit onderzoek van Pax Christi. Bogotá laat ik achter me en reis naar Valle del Cauca, het epicentrum van het gewapende conflict. Het is een regio waar je vóór de vredesonderhandelingen onmogelijk kon reizen. Ontvoeringen, moorden, verkrachtingen, verdwijningen, ontheemding en wapen- en drugshandel hebben hier het sociale weefsel kapotgemaakt. Dat is zichtbaar: hier wonen overgebleven familieleden, zoals een oma met een kleinkind en een verre tante. Vrouwen moeten het als weduwe en als alleenstaande moeder in de machomaatschappij zien te rooien.

Voor hen is de oorlog nog lang niet opgehouden. Zij eisen rechtspraak en de garantie dat het geweld definitief voorbij is. Ze willen contact met de daders. Ze willen weten waar de botten van hun geliefden liggen, zodat ze eindelijk rust kunnen vinden. Rocío Martínez, onderzoekster bij het Centro de Memoria Histórica: “Vrouwen hebben een belangrijke rol in het vredesproces. Ze nemen meer verantwoordelijkheid. Alles wat vrouwen doen, telt dubbel, want ze kunnen ook hun mannen en kinderen beïnvloeden.”

In San Miguel hebben de paramilitairen jarenlang vrouwen misbruikt en hun daaruit geboren kinderen worden op school voor paraquitos uitgescholden. “Er zijn

‘verzoening’, georganiseerd door Plan Colombia, verbeelden inwoners van het eveneens zwaar getroffen dorpje La Balsa hun herinneringen. Binnenkort gaan ze een

‘Vrouwen hebben een belangrijke rol in het vredesproces. Ze nemen meer verantwoordelijkheid. Alles wat vrouwen doen, telt dubbel, want ze kunnen ook hun mannen en kinderen beïnvloeden’ daar extreem agressieve kinderen. Ze hebben het bloed van de paramilitairen,” zo valt te horen. In een schilderworkshop met het thema

muurschildering maken vlak bij de rivier waar de massamoord het rivierwater wekenlang rood kleurde. Sofía (60) vertegenwoordigt het OPZIJ I NR. 2 I 2018

REPORTAGE BUITENLAND

gevoel van de anderen: “We willen wel vergeven, maar niet vergeten.” Een relatie van hun (klein)kinderen met een FARC-kind of paraquito gaat te ver: “Die mijden we.” Onderzoekster Rocío Martínez:

Escobar, gespecialiseerd in mensenrechtenzaken: “De rijken, de conservatieve kerken en bedrijven willen geen vrede: ze hebben belang bij de oorlog.” In La Elvira verblijven niet de

een basislandbouwcursus. Dorpelingen zijn er ook welkom, met het doel dat de eerste re-integratie tot stand komt. Aan de muur hangt de tekst ‘Wat we hier zeggen, blijft onder ons.’ In het kamp heerst grote onzekerheid over het krijgen van grond en het verschijnen voor de waarheidscommissie. Commandant Pacho Quinto (40) vertelt dat die onzekerheid zo demotiveert, dat velen gefrustreerd zijn vertrokken. “Naar hun familie. Naar een prettiger klimaat. Of op avontuur: werk in de cocateelt of in de illegale mijnen.”

‘Ik word nog steeds wakker met de gedachte: waar is mijn geweer?’ “Seksueel geweld is de perfecte misdaad. Een zwanger meisje of een alleenstaande moeder is een slecht voorbeeld, een kind van een paramilitair is een schande. Dus zwijgen de vrouwen.” Na het historische vredesakkoord hebben de FARC-strijders hun wapens ingeleverd en wonen ze in overgangskampen voordat ze de maatschappij ingaan. “Ik word nog steeds wakker met de gedachte: waar is mijn geweer?”, zegt Marcela in het overgangskamp La Elvira, hoog in de bergen. Zij kwam hier een jaar geleden met zo’n duizend FARCstrijders, marcherend in lange rijen. Dorpelingen zwaaiden met witte vlaggen en familieleden die hun kinderen soms tientallen jaren niet meer hadden gezien, waren van heinde en verre gekomen om hen te begroeten. Helikopters (met onder andere Tanja Nijmeijer, die ook in dit kamp woont) vlogen af en aan. Om hier te komen, ben ik achter op een motor vanuit Timba – een dorp van weduwen, wezen en ontheemden – dwars door de cocaplantages omhoog gegaan. De geuren van gasolie en coca-bladeren hangen in de lucht. Het immense berggebied, met een enkele modderweg, is afgesneden van markten en steden, behalve van drugshandel. Want door gebrek aan wegen floreert de coca. De modderweg voert langs legerposten, waar de plaatselijke bewoners geen enkel vertrouwen in hebben. In deze corridor van drugsen wapenhandel opereren nieuwe gewapende groepen nu de FARC de wapens heeft neergelegd. De vrede is hier broos. Advocaat Samuel 44

veronderstelde ruim vierhonderd, maar slechts tientallen oud-FARCstrijders. In een lokaaltje volgen ze eenvoudige cursussen, zoals een EHBO-cursus, de lagere school, of

REPORTAGE BUITENLAND

De prefabhuizen, opgetrokken uit kartonnen platen met asbest erin, verdwijnen in de regenwolken en zijn deels onbewoond. Het kamp ligt vlak onder een steile modderhelling. Per bewoner is er één kamer. Luz (36) put al haar vreugde uit het verzorgen van haar half jaar oude baby. Af en toe komt er een compañera langs, die de baby oppakt en kust: “mi amor!” In de tijd van grote onzekerheid en verveling zijn de baby’s een afleiding, net als de puppy’s die de oud-strijders tegenwoordig mogen houden. Armoede en de liefde voor uniforms en wapens dreven Luz op haar vijftiende de guerrilla in. Haar eerste

kind is vijftien, maar ze heeft het nooit gezien. Ook al waren bij de FARC zwangerschappen verboden, er werden soms wel kinderen geboren. Ondanks strenge controle op menstruatie, wist Luz haar zwangerschap lang verborgen te houden. Maar het werd direct na de geboorte weggebracht naar familie van de vader, een commandant. Toen de vader deserteerde, verloor ze ieder contact met het kind. De vader van haar huidige baby is een oudstrijder. “Wel zo makkelijk: je deelt dezelfde ervaringen.” Haar kind is het bewijs voor de vrede. “Later vertel ik hem dat we slachtoffers van de staat zijn. Ik wil dat hij carrière

kan maken, iets waar wij voor gestreden hebben.” Tijdens de oorlog had ze geen dromen, geen doelen, je leefde op het moment zelf. De oorlog is leven of sterven. Nu de vrouwen in het kamp zijn, weten ze niet goed raad met de ‘toekomst.' Behalve de jonge moeders. Luz: “Mijn droom is om als gezin samen te wonen.” De zoektocht naar afgestane kinderen komt nog nauwelijks aan het daglicht. Advocaat Claudia Niño: “Maar die gaat nog komen. Op dit moment heb ik al cliënten die bij de FARC gedwongen een abortus ondergingen.” Een paar kamers verder woont Amanda (40), gekleed in een legging met camouflage print, op laarzen en met gelakte nagels en make-up, niet anders dan ze tijdens de oorlog deed toen ze commandant was. Op de universiteit waar ze studeerde, kwamen FARC-strijders studenten werven. Met vuur vertelt Amanda over de FARC-idealen, over de doorbreking van traditionele rolpatronen, het FARC-feminisme. Hoe zowel mannen als vrouwen strijden, koken en wassen, en commandant kunnen zijn. Al het andere – gedwongen abortussen en seksueel geweld – doet ze af als ‘vuile propaganda.’ “De vrede is een historisch moment voor vrouwen, een keerpunt. Voor het eerst hebben vrouwen een gelijkwaardige stem in het vredes- en verzoeningsproces.” Dankzij guerrilla-vrouwen als Victoria Sandino is het gelukt om het thema ‘vrouwen’ in het vredesakkoord te krijgen. Onder de 29 vrouwen die het vredesakkoord hebben ondertekend, waren ook voormalig guerrillero’s die nu indianenleiders zijn. Sinds de ondertekening, zegt Amanda, is Colombia aan het veranderen: sociale vrouwenbewegingen keren zich tegen seksueel geweld en solidariteitsnetwerken zijn prominent aanwezig in het verzoeningsproces. “Een triomf,” zegt Amanda, “het laat de kracht van vrouwen zien in oorlogstijd.” Het neerleggen van de wapens voelt niet als demobilisatie. “Het is een OPZIJ I NR. 2 I 2018

slachtoffers in La Balsa

een oud-strijdster in La Elvira met baby zonder documenten

REPORTAGE BUITENLAND

verandering van onze strategie. We blijven strijders.” Zij doelt op politieke deelname én landhervorming – de bestaansreden van de FARC – zodat ze land krijgen om koffie te verbouwen. “Het neerleggen van de wapens heeft de vicieuze cirkel van geweld doorbroken. Er is zoveel haat… die moet eerst weg.” Zij vindt dat juist vrouwen het ijs kunnen breken in het verzoeningsproces, zoals in het contact met slachtoffers en met vijanden. “Paramilitairen zag ik voorheen nauwelijks als menselijke wezens, ik had nooit met hen gesproken alleen op hen geschoten.” Ze wil ook leren van eerder gedemobiliseerde of gedeserteerde vrouwen. In het ‘netwerk van vrouwelijke oud-strijders’ heeft ze gehoord dat veel intieme relaties stranden. “In de strijd waardeerden mannen ons. Maar terug in de maatschappij willen ze dat we mooi zijn, kinderen krijgen en het huishouden doen. We strijden voor onderling zusterschap in de patriarchale cultuur. Onze belangrijkste zorg nu is dat de vrouwen van de FARC – mujer fariana - niet terugvallen in traditionele rolpatronen.” Het zijn onder meer de vrouwen zelf, aldus sociologe Maria Paula, die het machismo in stand houden. Het spreekwoord ‘Hij houdt niet meer van me, want hij slaat me niet’ zegt genoeg. Het neerleggen van de wapens en uitdoen van de uniformen heeft hun basisbehoefte aan veiligheid aangetast. Amanda: “Het geweer was een verlengstuk van mijn lichaam. Het is pijnlijk dat het er niet meer is.” Ook Commandant Pacho Quinto vindt de ontwapening heel zwaar. Vanaf zijn dertiende zit hij bij de FARC. “Zoveel jaren leef je met je wapens en met je kameraden. Het zijn mijn vrienden. En nu?” In de drie van de 26 FARC-kampen die ik bezoek, zijn de meeste strijders vertrokken. Onder de blijvers zijn moeders en zwangere vrouwen. Zoals Alexandra (22) met haar zesjarige zoontje Lenin en man Leonardo. De nieuwe vlag van de FARC – een roos – hangt als gordijntje voor het raam van

REPORTAGE BUITENLAND

hun kamer, waar ik overnacht. Leonardo is de zwager van Tanja Nijmeijer. “Zij is onze internationale Che Guevara!” zegt Leonardo. “En vrouw! Ze gelooft in ons.” Leonardo groeide op in Bogotá en werd door armoede en de moord op zijn zusje door het leger getriggerd om op zijn zestiende de FARC in te gaan. Hij maakte er mortieren, granaten en bommen. Daar ontmoette hij de toen vijftienjarige Alexandra. Tijdens het transport van de explosieven zijn ze gepakt en beiden in de gevangenis beland, hun zoontje Lenin ging naar de grootouders. Sinds kort wonen ze voor het eerst als gezin samen. Haar droom is om te trouwen. Zijn droom is om als oud-strijders in coöperatief verband te leven. Het kamp moet een voorbeeldmaatschappij worden. Maar of de staat haar beloftes, onder meer het beschikbaar stellen van grond, waarmaakt? “Ze hebben een zachte pannenkoek veranderd in een keihard broodje,” stelt Leonardo. Ik eindig bij een vrouw van vijftig jaar in het kamp Pueblo Nuevo. Marcela’s jeugd bestond uit suikerrietwater drinken, een horde broertjes en zusjes en diverse gedwongen verhuizingen door het geweld van de paramilitairen. Dus sloot Marcela zich als tiener aan bij de FARC. Haar vader zei: “Je mag er geen kinderen krijgen. En het is een belofte voor eeuwig.” Met vlakke stem vertelt ze over de politieke en militaire vorming die ze er meer dan dertig jaar kreeg. Het was een levensstijl. Haar leven toen was beter dan nu. “Overal werd voor gezorgd, geld had je niet nodig.” Onderzoekster Rocío Martínez had dit eerder de ‘infantilisering’ binnen de FARC genoemd, toen deze steeds jongere kinderen ging werven. Marcela: “Een bankpas is nieuw voor mij, alles kost

geld. De FARC had goede dokters, maar hier zijn ze slecht.” Ook zij behoort tot de uitzonderingen, die een kind hebben gekregen. “Toen ik zeven maanden zwanger was, ben ik er voor de bevalling drie maanden uit geweest en heb het kind aan een boerin gegeven, die clandestien meewerkte. Mijn dochter is op haar twaalfde naar Bogota gegaan. Daar schijnt ze vrachtwagens in te laden. Maar ze wil me niet ontmoeten.” Terug in Bogotá krijg ik tijdens mijn interview met advocate Claudia Niño appjes van Maria Alejandra, de actrice van Victus. Ze moet het land uit en wordt bedreigd. “Ik voel me onbeschermd. Daarom verhuis ik continu. Ik sluit me zoveel mogelijk op. Wie kan ik nog vertrouwen? Heb jij contacten?” Ik laat de berichtjes aan de advocate zien.

aan de meerderheid van de Colombianen die een jaar geleden tegen het vredesakkoord stemde. Waaronder conservatieve kerken, bedrijven die hun economische belangen bedreigd zien of bang zijn voor de waarheidscommissie ter verantwoording te worden geroepen,

‘De vrede is een historisch moment voor vrouwen, een keerpunt. Voor het eerst hebben vrouwen een gelijkwaardige stem in het vredes- en verzoeningsproces’ “Zeer ernstig,” zegt ze. Ruim honderd activisten en leiders zijn in 2017 vermoord volgens de VN. “Victus is het gezicht van de verzoening. Maar bedreigingen zijn aan de orde van de dag. Er is een grote groep die gewoon verder wil met de oorlog.” Ze refereert

en neo-paramilitairen. “Ik ga haar helpen bij een aanklacht,” besluit Claudia, die eerder openbaar aanklager was. En ik denk: Maria Alejandra heeft veel in haar leven overleefd, maar er is misschien één ding dat ze niet overleeft: de vrede.O OPZIJ I NR. 2 I 2018

ESSAY VROUWEN IN DE MUZIEK DEEL 2

MOEDERSCHAP &

ROCK-’N-ROLL “Het glazen plafond is er zeker,” zei saxofonist Candy Dulfer over de Nederlandse muziekindustrie in het eerste deel van dit tweeluik over vrouwen in de popmuziek. Zo zijn er procentueel gezien veel meer mannen werkzaam als popmuzikant en de festival line-ups worden ’s zomers nog altijd gedomineerd door mannelijke acts. Wist je dat bijvoorbeeld Pinkpop sinds het jaar 2000 slechts 1,7 procent vrouwelijke headliners programmeerde? Daarom neemt OPZIJ de positie van de vrouwelijke popmuzikanten in Nederland onder de loep. In deel twee van deze reportage praten we verder met zangeressen Jacqueline Govaert en Trijntje Oosterhuis, muziekexpert Eric Corton én de nieuwe generatie vrouwelijke popmuzikanten Yori Swart, Aafke Romeijn en Cato van Dijck.

et eerste deel van deze reportage stond in het teken van seksisme en het gebrek aan rolmodellen als mogelijke factoren die de ondervertegenwoordiging van popvrouwen in stand houden. Ook bij zangeres Jacqueline Govaert kwam gedurende haar carrière het besef

dat ze zich in een mannenindustrie bevond. “Toen ik destijds begon met Krezip zag ik het helemaal niet zo. Wij hadden drie meiden en twee jongens in de band,” begint ze. “We repeteerden in een repetitieruimte in Tilburg vol met witte rockende mannen. Die lachten zich helemaal kapot als wij binnenkwamen. Ik ontdekte later: o wacht effe, het

is heel bijzonder, er zijn minder vrouwen.” Govaert zocht van jongs af aan bewust al naar vrouwelijke voorbeelden, zoals Carole King, Alanis Morissette, Skunk Anansie en vele anderen. “Als ik een goede vrouw hoor, krijg ik daar inspiratie van. Omdat je je er beter mee kunt identificeren. Carole King schreef haar grootste hits toen ze kleine

DOOR NOÉMI PRENT

kinderen had. Toen dacht ik: dat kan gewoon! Je kunt kinderen hebben én nog steeds muziek maken.”

zitten googelen en er uiteindelijk twee gevonden die bij me pasten. Ik vind het een tof statement. Er zijn er steeds meer, maar het blijft zoeken,” merkte Govaert. Bij haar op de Rockacademie zaten destijds ook weinig meiden in de klas. Om vrouwen, maar ook mannen, muzikaal gezien meer te

stimuleren, zou er in het onderwijs meer aandacht moeten komen voor muziek. “Je moet wel wiskunde leren, maar hoeft geen piano te leren spelen. Daar heerst een taboe op. Terwijl muziek maken onmisbaar is voor je hersenen,” stelt Govaert. Ook muziekexpert Eric Corton heeft nog wel een appeltje te schillen met

FOTO KAREN ROSETZSKY

oor haar nieuwe album Lighthearted Years ging ze specifiek op zoek naar vrouwen die een instrument kunnen bespelen én zingen. “Ik heb heel wat middagen

ESSAY VROUWEN IN DE MUZIEK

JACQUELINE GOVAERT ‘Carole King schreef haar grootste hits toen ze kleine kinderen had. Toen dacht ik: dat kan gewoon! Je kunt kinderen hebben én nog steeds muziek maken’ OPZIJ I NR. 2 I 2018

ESSAY VROUWEN IN DE MUZIEK

het onderwijsbeleid. “Ik vind dat wij in ons land schandalig omgaan met muziekonderwijs,” stelt hij. “Muziek wordt gezien als onzinnig gefladder, maar dat is het niet. Muziekles is – zelfs voor een totaal niet getalenteerd kind – ongelooflijk belangrijk.”

orton, die we onder meer kennen als voormalig radiopresentator, maakt zich graag hard voor muziek van eigen bodem én vrouwen in de Nederlandse muziekindustrie. In 2013 schraapte hij een gezelschap bestaande uit talentvolle jonge popvrouwen bij elkaar voor een concert bij zijn BNN-programma That’s Live. Ook ten tijde van zijn eigen radioshow bij 3FM maakte hij graag plek voor vrouwen – het was dan ook geen toeval dat Roosmarijn Reijmer destijds zijn stokje overnam. Niet alleen radio-dj’s zoals Corton en Reijmer kunnen een steentje bijdragen aan de emancipatie van de muziekindustrie. Ook popdames van de ‘oudere garde’ zoals Anouk en Ilse DeLange, kunnen een positieve bijdrage leveren aan dit debat, stelt Corton. “Je hoeft niet de barricades op en dingen in de fik te steken. Maar ik vind wel dat je een verantwoordelijkheid hebt om over je schouder te kijken en dat zij dat jonge talent mogen helpen waar ze dat kunnen. Zeker op het moment dat de discussie losbarst, zoals nu.”

en andere grande dame in de Nederlandse muziekindustrie is Trijntje Oosterhuis. Zij beaamt dat de muziekwereld een mannenindustrie is, maar heeft veelal positieve ervaringen. “Ik heb nooit het

gevoel gehad dat er een vooroordeel lag op mijn vrouw-zijn. Ik weet ook niet of ik het erg vind dat er minder vrouwen een instrument bespelen in de popmuziek. Maar ik zou het wel erg vinden als er veel getalenteerde vrouwen op hun handen zitten. Als renpaarden op stal die eigenlijk heel goed zijn,” aldus Oosterhuis. “Maar van mij hoeven ze niet. Vrouwen zijn geen failure als ze niet massaal achter een drumkit zitten.” Om zich heen ziet ze veel sterke vrouwelijke collega’s die succesvol zijn in de industrie, vrouwen die voor zichzelf op durven komen. Daar schaart zij zichzelf ook onder. “De meeste vrouwelijke collega’s doen niet van: sorry dat ik besta,” legt ze uit. “Wij weten ook niet of het goed is wat we doen, maar we gaan wel. Ik gun mezelf het beste. Ik denk niet dat we allemaal zelfverzekerd zijn, maar het slaat ons niet uit het veld. We proberen het juist om te draaien door het aan te gaan en te kijken hoe ver je daarmee kunt komen. Als je bijvoorbeeld naar Shirma Rouse kijkt, die is echt selfmade.”

Echt seksisme in de industrie heeft Oosterhuis nooit ervaren, zelfs niet toen de aandacht tijdens haar deelname aan het Eurovisie Songfestival in 2015 werd verlegd van haar zangkwaliteiten naar haar outfit, de zogenaamde ‘scheurjurk’. “Het Songfestival is blijkbaar toch een soort instituut waar het gaat om de buitenkant, daarna pas om je liedje. Dat vind ik niet goed of kwaad, alleen het past niet bij mij. In die zin heb ik me misschien vergist in het fenomeen Songfestival. Dat is achteraf naïef van mij, want ik ben bij uitstek een interpretator van liedjes zingen. Er is nog nooit iemand niet naar mijn show gekomen omdat ik een jurk aan had die ze niet mooi vonden.” Desalniettemin kijkt ze terug op een leuke ervaring. “Het is ook tof, want daardoor leer je nog meer van jezelf kennen. Ik heb er geen spijt van, maar het is niet de wereld waar ik hoor.” Oosterhuis omarmt het ouder worden in de muziekindustrie. “Als je kinderen krijgt, verandert je lichaam wel. Maar het is ook wat het is. Ik ben er trots op. Ik heb vier kinderen! Ga er maar effe lekker aan staan.” De zangeres betrekt haar kroost graag bij haar werkzaamheden. “Ik neem ze heel veel mee. Er moet een verbinding zijn tussen jou en je kinderen.” De onregelmatige werktijden die een muzikantencarrière met zich meebrengt hebben voor Oosterhuis juist voordelen. “Ik kan ze uit school thuis opwachten met thee en koekjes.” Ook Jacqueline Govaert heeft inmiddels twee kinderen. Voor haar was het wel even zoeken om alles te combineren. “Het is heel onregelmatig en dat is soms pittig.”

FOTO SVEN SIGNE DEN HARTOGH

ESSAY VROUWEN IN DE MUZIEK

Cato van Dijck

Haar vriend Ivo vangt de zorg voor de kinderen op als ze druk is, en dat werkt goed. Maar toen ze drie weken van huis ging voor haar nieuwe album, was dat toch even slikken. “Het is verschrikkelijk dat je je nest in de steek laat. Maar aan de andere kant is het stiekem ook heel goed voor iedereen.” Govaert krijgt weleens opmerkingen als ze ergens moet spelen. “Dan vroegen mensen:

wie past er op de kinderen? Die vraag krijgt mijn vriend niet vaak.”

ie kan meepraten over het combineren van een carrière als muzikant met het moederschap, is nieuwkomer Aafke Romeijn. Ze maakt Nederlandstalige elektropop en zou voor geen goud voor twee maanden op een tourbus stappen. “Qua ambitie zou ik dat willen, maar ik ben daar

mentaal niet geschikt voor. Ik krijg verlammende heimwee. Het is als ouder emotioneel zwaar om lang bij je kind weg te zijn en kinderen meenemen op tour is lang niet altijd een optie,” zegt ze. Romeijn ziet dan ook weinig vrouwen met kinderen lang op tour gaan. “Je ziet wel dat vaders dat doen. Op een of andere manier zijn dat soort genderstereotiepe ouderrollen heel

ERIC CORTON ‘Toen ik bij de radio werkte, openden we met een algemene hit, het tweede nummer was Nederlands en het derde nummer was een vrouw - om even een ander geluid te hebben. Ik zeg niet dat vrouwen een aparte categorie waren. Maar er was geen ingeruimde plek voor de man’ OPZIJ I NR. 2 I 2018

ESSAY VROUWEN IN DE MUZIEK

FOTO CARIN VERBRUGGEN

bepalend voor hoe de bezetting van een band eruitziet.” Zelf heeft ze nog een andere theorie over het tekort aan vrouwen op de festivalposters. “De popmuziek groeit qua aanbod, maar tegelijkertijd valt er steeds minder geld te verdelen. Dat maakt dat heel veel mensen die de beslissingsbevoegdheid hebben, redelijk conservatief zijn ingesteld. Als je programmeur bent van een zaal, is het enige wat je wilt en waar je op wordt afgerekend, het aantal bezoekers en je baromzet. Het gaat niet om of je een goede artiest neerzet. Je gaat dan geen gok nemen met een headliner. Als de Foo Fighters veel mensen trekken, programmeer je die. Daarom denk ik dat de innovatie langzaam gaat,” legt

ze uit. Romeijn is een voorstander van actief emancipatiebeleid en is ook werkzaam in de journalistiek, waar ze onder andere schrijft over de emancipatie van de muziekindustrie. “Ik heb een rechtvaardigheidsgevoel. Het is ieders verantwoordelijkheid om je omgeving een stukje mooier te maken.”

en andere jongedame in de popmuziek is Yori Swart. “Ik ben sinds jaar en dag een groot fan van Yori,” zegt Eric Corton. “Ze heeft net haar nieuwe plaat September uit, waar een van de mooiste liedjes van de afgelopen vijf jaar op staat,” vindt hij. Swart is singer-songwriter, met een bijzonder goede beheersing van de gitaar. Als jong meisje leerde

ze gitaar spelen van haar vader en dat viel mensen op. “Ik kreeg veel positieve reacties. Maar ik heb ook meegemaakt dat, toen ik net begon en op plekken speelde waar mensen me niet kenden, de geluidsman mijn gitaar heel zacht zette. Dan zei ik: ‘Ik speel gitaar, ik ben niet aan het vlechten.’ Waarop hij zei: ‘Dat hoor ik vaker van blonde meisjes, dus ik zet hem zacht.’” Swart had last van bewijsdrang, en speelde daarom extra hard. “Niet mooi, maar echt raggen om de aandacht te krijgen.” Nu heeft ze daar de juiste balans in gevonden. Ze zou het leuk vinden als meer meisjes gitaar gingen spelen. “Ik merk dat meiden heel goed een instrument zouden kunnen bespelen. Maar omdat het stereotype

TRIJNTJE OOSTERHUIS ‘Wij vrouwen weten ook niet of het goed is wat we doen, maar we gaan wel. Ik gun mezelf het beste. Ik denk niet dat we allemaal zelfverzekerd zijn, maar het slaat ons niet uit het veld’ 52

ESSAY VROUWEN IN DE MUZIEK met alleen mannen konden programmeren.” Dat herkent ook Jacqueline Govaert. “Een band met veel vrouwen, dat zal soms geholpen hebben op een festival. Maar aan de andere kant is het ook snel: we hebben al twee blonde zangeressen. Dat heb ik weleens gehoord. Niemand zegt: we hebben al twee blonde mannen.”

Aafke Romeijn

dat niet bevestigt, lijkt het of er een onderhuidse onzekerheid is.” Zelf was ze als jong meisje geïnspireerd door singer-songwriter Ani DiFranco. “Als je dat als kind ziet, denk je: dat is vet. Dan heb je gelijk het gevoel dat je het ook kan. Zij is een stoere vrouw. Als ik Ani DiFranco niet had gevonden, had ik een heel ander soort stijl gehad.”

acqueline Govaert tipt MY BABY, een driekoppige band met de eigenzinnige dame Cato van Dijck aan het roer. De groep gaat als een trein en is al ontdekt buiten de Nederlandse grenzen. Van Dijck vertelt: “Ik had nooit durven dromen dat we met onze compromisloze muziekstijl zo ver zouden komen.” Ze zingt, speelt viool, piano, mandoline en heeft zichzelf later ook gitaar aangeleerd. “Ik dacht ineens: fuck it, waarom probeer ik het niet gewoon? Ik raad het meer vrouwen aan. Een voorbeeld voor mij is Sister Rosetta Tharpe. Zij was een meester op de gitaar en verschrikkelijk inspirerend. Ik denk dat er een idee heerst dat drummen of gitaarspelen zwaar is.

Maar als je jezelf een goede techniek aanleert, hoeft het helemaal niet zwaar te zijn.” De grondslag van de scheve sekseverhoudingen in de uitvoerende popmuziek ligt volgens de MY BABY-frontvrouw al bij de voorbeelden die kinderen meekrijgen bij het opgroeien. “Op tv of bij concerten zie je vaak de mannen de instrumenten bespelen en de vrouwen zingen. Ik denk dat kleine meisjes zich daardoor niet snel aangesproken voelen om een instrument als drums, bas of gitaar te gaan spelen.” Van Dijck heeft het gevoel dat ze, ondanks haar succes, zich als vrouw altijd iets meer moet bewijzen en haar plekje moet bevechten. “Binnen mijn band en crew word ik vaak ‘de baas’ genoemd. Dit kleine milieu voelt geëmancipeerd, maar daarbuiten merk ik vaak nog heel andere verhoudingen. Wat ik een gek en treurig idee vind, is dat ik doordat ik vrouw ben waarschijnlijk best vaak ervoor gezorgd heb dat het vakje ‘band met vrouw’ werd ingevuld door bijvoorbeeld festivalorganisatoren. Zo van: nou, die hebben we hoor! Zodat ze voor de rest weer bands

orton herinnert zich iets soortgelijks van zijn tijd bij de radio, wat betreft de muziekprogrammering. “Toen ik er zat openden we bijvoorbeeld met een algemene hit, het tweede nummer was Nederlands en het derde nummer was een vrouw - om even een ander geluid te hebben. Ik zeg niet dat vrouwen een aparte categorie waren. Maar er was geen ingeruimde plek voor de man,” herinnert Corton zich. Daarnaast pleit hij bij de radio voor meer muziek van eigen bodem. “De nieuwe Rihanna is leuk, maar zij heeft het niet nodig om gesteund te worden.” Ook Yori Swart vindt dat Nederland wat muziek betreft best wat meer nationalistisch mag zijn. “Op dit moment wordt er minder dan twintig procent aan Nederlandse acts op de radio gedraaid, terwijl er zo veel goede Nederlandse acts zijn. Wij moeten als land onszelf gaan supporten.” Swart houdt een pleidooi voor het draaien van meer Nederlandse acts: zowel vrouwelijke als mannelijke. “Als je als land je eigen acts niet support, hoe verwacht je dan dat ze het internationaal doen? In Frankrijk is er bijvoorbeeld een verplicht percentage van vijftig procent nationaal op de radio.”

ot slot roept Corton alle mannen op om de discussie over de positie van vrouwen in de muziekindustrie te voeren. “Het kan van vrouwen zelf komen, daar moet het ook van komen. Maar tegelijkertijd wordt het nu tijd dat mannen mee gaan doen! Zolang mannen met twee voeten op de rem staan… Er moeten nu mannen komen die zeggen: we gaan serieus luisteren.” O OPZIJ I NR. 2 I 2018

ESSAY VROUWEN IN DE MUZIEK Jacqueline Govaert (1982) bracht vorig jaar oktober haar derde soloalbum Lighthearted Years uit. Ze werd als tiener beroemd met de band Krezip en doet nu nog steeds niets liever dan nummers schrijven achter haar piano. Dit jaar staat in het teken van de club- en theatertour van haar album. Meer info: Jacquelinegovaert.nl Trijntje Oosterhuis (1973) lanceerde in 2017 haar eerste Nederlandstalige album: Leven van de Liefde. Het album is een ode aan het Nederlandse lied en is bij haar thuis opgenomen. Deze maand begint ze met het tweede deel van haar Leven van de Liefde-tour. Meer info: Trijntje.nl Eric Corton (1969) maakte zelf ooit muziek, presenteerde tal van (muziek)programma’s op radio en tv, schrijft, acteert en is ambassadeur van h54tet Rode Kruis. Kortom: een artistieke duizendpoot. Op dit moment staat hij in de theaters met Ma, gebaseerd op het boek Hugo Borst over zijn moeder met Alzheimer. Meer info: Ericcorton.nl Yori Swart leerde op tienjarige leeftijd gitaarspelen van haar vader. In september vorig jaar bracht ze haar plaat genaamd -jawel- September uit. Yori (1989) werkte tweeënhalf jaar aan haar langverwachte tweede album en focust zich dit jaar op het vervolg van de bijbehorende clubtour. Meer info: Yoriswart.nl Aafke Romeijn is muzikant, journalist en schrijfster. Ooit studeerde Aafke (1986) Nederlandse taal- en letterkunde en dat is nog steeds terug te horen in haar Nederlandstalige popalbums. Haar debuutroman Concept M verschijnt in april 2018 bij uitgeverij De Arbeiderspers. Een politieke science fiction-roman over radicalisering, terrorisme en politieke schandalen. Meer info: Aafkeromeijn.nl

YORI SWART ‘Ik merk dat meiden heel goed een instrument zouden kunnen bespelen. Maar omdat het stereotype dat niet bevestigt, lijkt het of er een onderhuidse onzekerheid is’ 54

FOTO EHLANA POLGARA

Cato van Dijck en haar muziekformatie MY BABY zijn inmiddels al te groot voor Nederland. De driekoppige band van zangeres Cato (1988) toerde afgelopen zomer met rauwe indiefunk langs grote Europese festivals en bracht in datzelfde jaar het derde album Prehistoric Rhythm uit. Meer info: Mybabywashere.com

COLUMN SOFIE VAN DEN ENK Sofie van den Enk (36) presenteert Keuringsdienst van Waarde, is schrijver en treedt op als Amerikadeskundige. Ze woont met haar man, zoon en dochter in Utrecht.

EERBETOON

nlangs ontving ik een filmpje van een onbekend nummer waar ik erg van schrok. Het kwam binnen op mijn telefoon, waaruit ik dus moest concluderen dat de verzender mijn nummer had – en dat maakte het nog directer. Hij schreef dat dit zijn eerbetoon was aan mij. Als openingsbeeld was er een uitgeprinte foto van mij te zien, liggend op een tafeltje. Ik dacht dat het misschien een compilatie was van wat persbeelden van mij. Vrij gedachteloos, licht nieuwsgierig opende ik het clipje. Toen het beeld begon te bewegen, verscheen er boven mijn foto vrijwel direct een mannelijk geslachtsdeel, in erecte toestand. In de paar seconden spoot het lid zijn zaad op mijn foto. Ik had eigenlijk nog nooit een eerbetoon ontvangen, maar ik had me er iets anders bij voorgesteld. Terwijl de Thalys het landschappelijk doodsaaie Noord-Frankrijk doormidden snijdt, lees ik na mijn Parijse werktripje over de aanvallen op #MeToo. Aanvallen in de sfeer van “het valt toch allemaal wel mee” – gepleegd door vrouwen. In de Volkskrant was er een stuk van wiskundedocent Annelien Jonkman waarin ze bepleit dat vrouwen – juist omdat ze fysiek zwakker zijn – vaak

het voordeel van de twijfel krijgen. Dat zou je kunnen zien aan alle valse aangiftes van verkrachting. En in Le Monde ondertekende onder andere Catherine Deneuve een open brief waarin ze een lans brak voor het opdringerig flirten door mannen. Ze kon rekenen op de steun van Silvio grab-’em-by-the-pussolini Berlusconi. De buitenlandse pers schreef verbijsterde analyses. Franse feministen sprongen uit hun vel en verweten de diva gebrek aan recente ervaringen in het openbaar vervoer, waar de ‘frotteurs’ in volle metro’s een ware plaag zijn. Ze duwen zich onnodig tegen vrouwen aan, soms tot klaarkomen toe. Daaraan blootgesteld; zou de actrice dan nog steeds vinden dat die man het recht heeft haar lastig te vallen, zoals ze schreef in haar brief? Hoeveel oneerbare voorstellen zal zij als oneindig veel bekender persoon met iconische status wel niet gekregen hebben in haar carrière? Natuurlijk ging dit dubieuze eerbetoon over een grens. Adrenaline en

walging raasden door mijn lijf. Na een dag ging de storm liggen en belde ik met de politie om het pad van een aangifte te verkennen. Van de weeromstuit had ik het bericht gewist, en daarmee heb ik het niet makkelijker gemaakt. Eerlijk gezegd ben ik er nog steeds niet uit. De kans dat deze meneer ooit aangesproken of zelfs vervolgd zal kunnen worden is erg klein, zo werd me duidelijk uit het gesprek met de zedenrechercheur. Zou mijn eventuele aangifte volgens Deneuve en consorten vallen onder de noemer heksenjacht? De stap om actie te ondernemen is groot, ervaar ik ook nu weer. Hoewel niets me echt tegenhoudt, denk ik toch: al dat gedoe, is het ’t waard? Ben ik murw, pragmatisch? Laf, misschien. Ik ben geraakt ergens op een intieme plek, en ik laat het gaan. In mijn plaats worden er gelukkig een heleboel valse aangiften gedaan. Deneuve heeft inmiddels excuses aangeboden aan slachtoffers van seksueel geweld. O

Zou mijn eventuele aangifte volgens Deneuve en consorten vallen onder de noemer heksenjacht? OPZIJ I NR. 2 I 2018

FEATURE MAATSCHAPPIJ & WETENSCHAP

DOOR MYRTHE HILKENS

OUTOF THE BOX

Duizenden vrouwen lijden in ons land in stilte, omdat ze precies daar ziek zijn waar je niet ziek wil zijn. Of waarover het tenminste voor veel vrouwen, jong en oud, moeilijk praten is. Ze melden zich, vaak na een eindeloze reeks verkeerde diagnoses, uiteindelijk op een van de Vulvapoli’s in ons land. Met jeukklachten zo vreselijk dat ze in hun slaap gaten in het ondergoed krabben. Met pijn die gewoon zitten een marteling maakt of die zich opdringt tijdens de seks. Voldoende reden om ‘de vulva’ eens onder de loep te nemen. En dan vooral - nog steeds - onze eigen onkunde.

ILLUSTRATIES LIZE PRINS

FEATURE MAATSCHAPPIJ & WETENSCHAP

OPZIJ I NR.2 I 2018

FEATURE MAATSCHAPPIJ & WETENSCHAP

et was misschien wel het indrukwekkendste fragment uit de documentaire Beperkt Houdbaar (2010) van Sunny Bergman. De kijker ziet Bergman op het werkblad van een Amerikaanse cosmetisch chirurg liggen. Knietjes opgetrokken, zodat hij rustig haar punani, haar kut, meer wetenschappelijk ‘de vulva’ kan bestuderen. Wat volgt is een waslijst aan verbeterpunten, die je als vrouw vooral confronteert met je eigen onbenulligheid. Dat er zó veel mis kan zijn met een verder doodnormale, kerngezonde poes. Ook dat nog! Een overzicht en ik citeer dokter ‘You need the full works, my dear’ Griezel. Sunny is een absolute kandidaat voor labiaplastiek, een verkleining van de kleine schaamlippen. Een laservaginaverjonging voor ‘een grotere seksuele bevrediging’. De kosten: achtduizend dollar. Liposculptuur van de schaamheuvel en de grote schaamlippen. Vierduizend dollar. And with that you will have that Playboy look. Een kut met overgewicht? Een vulva met vouwen? Vrouwen zijn dol op de mogelijkheid hun poentje te verjongen. Exacte cijfers zijn er niet, omdat veel dames hun heil bij privépraktijken zoeken, maar in de voorbije jaren bevestigden klinieken door het hele land dat de schaamlipcorrectie een veelgevraagde ingreep is, vaak om esthetische motieven. Vorig jaar nog, bleek dat ook uit een rondgang van RTL Nieuws langs tweeënvijftig klinieken. Een groeiende groep ( jonge) vrouwen laat in gezond vulvavlees snijden. Op hun websites afficheren cosmetische chirurgen de verschillende opties dus ook enthousiast. In de etalages staan bijvoorbeeld de Vlindervagina en de Designervagina. Alleszins fascinerend, overigens. Want

kreeg zijzelf de diagnose LS en sindsdien kijkt ze anders naar vrouwen die vrijwillig onder het mes gaan in hun zoektocht naar de perfecte poes. “We weten helemaal niet wat op lange termijn de mogelijke risico’s van dat cosmetisch ingrijpen zijn. Ik weet inmiddels wel hoe beperkend het kan zijn als je juist bij je vulva klachten krijgt.” Heel beperkend, bevestigt ook gynaecoloog dr. Bram ter Harmsel van de vulvapoli van de Roosevelt Kliniek. “Veruit de meeste vrouwen die ik behandel, lijden in stilte. Bevangen door schaamte, soms geconfronteerd met een schokkend tekort aan empathie bij bijvoorbeeld huisartsen, die sowieso vaak door een gebrek aan kennis niet verder komen dan het voorschrijven van antischimmelcrèmes.” Er kunnen zich verschillende (huid)ziektes bij de vulva manifesteren. Een, gelukkig, heel kleine groep krijgt vulvakanker, vaak in samenhang met lichen sclerosus. Daar is die diagnose weer. Eén procent van de bevolking, het grootste deel daarvan vrouw, heeft lichen sclerosus. Op een stad van honderdduizend mensen, duizend (veelal) vrouwen dus.

‘Het heeft eenvoudigweg iets ultiem vernederends als iemand zegt dat er iets niet goed is aan het meest wezenlijke, meest intieme kenmerk van je seksualiteit’ in medische termen is de vagina het gat, het gaatje en niks meer. En hoe maak je van een gat in godsnaam een vlinder? “Of wat dacht je van de jaarlijkse Week van de Vagina van het tv-programma Koffietijd? Een hele week over, strikt genomen, het gaatje. En dan gaan ze vagina’s kleien. Hilarisch. Gaten kleien, zeg je dan eigenlijk.” Aan het woord is Ellen Swanborn (53 jaar), voorzitter van de Stichting Lichen Sclerosus (LS). Drie jaar geleden 58

FEATURE MAATSCHAPPIJ & WETENSCHAP

Vaak krijgen ze eerst jeuk, soms gekmakende jeuk. In hun slaap krabben ze onbewust gaten in hun ondergoed. Veel vrouwen hebben pijn bij het vrijen. Dan: naar de huisarts. Die dus op grond van die twee klachten vaak aan een schimmelinfectie denkt en begint met het voorschrijven van crèmes. In het geval van LS een fout met mogelijk vrij desastreuze gevolgen. Want hoe eerder een vrouw de diagnose LS krijgt, hoe beter de auto-immuunziekte gecontroleerd kan worden. En hoe meer de schade beperkt wordt. “Bij bijna alle vrouwen die LS hebben verdwijnen uiteindelijk de binnenste schaamlippen,” vertelt Swanborn. “Sommige vrouwen vinden dan dat ze er esthetisch op vooruitgaan.” Ze zegt het met een diepe zucht. “Bijna alle vrouwen hebben ook pijn tijdens de seks. De jeuk is er vaak constant en dan dus op een plek waar je in een publieke ruimte liever niet krabt. Als artsen op tijd de goeie diagnose stellen, kun je met Dermovate zalf smeren. Als je dat consequent doet, dus ook als de klachten even minder zijn, neemt de kans dat je als gevolg van LS bijvoorbeeld ook nog vulvakanker krijgt, enorm af.”

Maar er is nog een belangrijke reden om als vrouw te weten waar je op moet letten om zo snel mogelijk tot de goede diagnose te komen, namelijk de kans op verklevingen en vergroeiingen. “Als je niet op tijd met behandelen begint, kan de vulva

‘Vulva? Vulva? Je bedoelt mijn kut?’ letterlijk dichtgroeien,” zegt Ter Harmsel. “Elke week opereer ik vrouwen. Die maak ik weer open en dan kunnen ze na zes weken weer vrijen. Een derde van alle dames die bij mij komen, heeft LS. Terwijl, als je vrouwen op straat zou vragen wat lichen sclerosus is, waarschijnlijk niemand een antwoord heeft. Het taboe dat op huidaandoeningen, ziektes en problemen van de vulva rust, is zelfs in deze tijd nog enorm.” Ter illustratie vertelt Ter Harmsel een verhaal over een moeder en dochter die allebei regelmatig op zijn vulvapoli komen. “Moeder weet het van dochter, maar wil absoluut niet dat dochter weet dat zij hier ook komt. Zo diep zit de gêne, tot op het niveau van moeders en dochters.” En die gêne voelen veel vrouwen al als er met hun vulva niet zo gek veel ‘mis’ is. Ook gynaecoloog Ter Harmsel krijgt vrouwen die in zijn praktijk vragen om ‘een pornokutje’, omdat ze zich voor hun schaamlippen zoals die zijn generen. Hij laat die vrouwen standaard door

OPZIJ I NR.2 I 2018

FEATURE MAATSCHAPPIJ & WETENSCHAP

een boek met daarin vierhonderd vulva’s bladeren. Kijk maar eens hoe divers ze zijn: allemaal anders, en allemaal binnen de marges van wat wetenschappelijk ‘normaal’ wordt gevonden. Zelf snijdt Ter Harmsel niet in gezond vlees als hij de aanleiding tot zo’n verzoek niet invoelbaar vindt. “Ik meet de binnenste schaamlippen gewoon, als een vrouw die beschamend groot vindt. Gemeten vanaf het maagdenvlies, kunnen die schaamlippen tot vier centimeter meten en dan is strikt genomen niks raars aan de hand. Dan kijk je naar de bouw van iemand. Past het? Maar er zijn ook dames die het zo vreselijk vinden, dat ze bij een saunabezoek de binnenste schaamlippen wegduwen in hun vagina. De vraag is steeds: is er een lichamelijk probleem of een probleem dat samenhangt met zelfbeeld en zelfvertrouwen. Als ik dat laatste vermoed, verwijs ik door naar een seksuoloog.”

eens. Hoe ziet het er daar eigenlijk precies uit? Neem de tijd. En maak er een maandelijkse gewoonte van zodat je het ook ziet als er iets verandert.” Swanborn gaat er harder van praten. “Wij hebben verschillende besloten praatgroepen opgericht. We organiseren bijeenkomsten voor lotgenoten. De schaamte die we bij de Stichting zien is vreselijk verdrietig. Recent nog gaf een vrouw op Facebook een openbare post van ons een like. Toen ze ontdekte dat ze dat in een publieke en niet de geheime timeline deed, kon ze dagen niet rusten. Had iemand haar like gezien? Wat nu? En voor die vrouwen vecht ik. Voor hen ben ik er wel eerlijk over dat ikzelf ook LS heb. Terwijl ik natuurlijk ook bang ben dat mensen op afbeeldingen gaan zoeken online en dan bij de gruwelijkste foto’s denken dat ik er zo uitzie. Maar het taboe moet eraf. Er moet betere voorlichting komen. Juist omdat een tijdige diagnose zoveel verschil maakt in het geval van lichen sclerosus.”

‘Kut vind ik echt heel erg porno. Wij zeggen thuis va-gi-na’

Een vrouw van begin veertig, ik noem haar T., kan over dat gevoel van schaamte meepraten. Na een bevalling scheurde ze uit, vertelt ze giechelend. Ze werd, bleek later, niet goed gehecht. “Maar ja, hoe moet ik dat weten? Ik kijk nooit naar mijn eigen doosje.” Lang verhaal kort, als alles geheeld is en het weer doet, blijkt ze opeens een ‘raar flupje extra vlees’ te hebben. “Kijk. Ik ben al heel lang met dezelfde man. Die weet van mijn flupje, dus dat kan ik aan. Maar zodra ik nadenk over vreemde ogen, word ik in gedachten dat flupje. Dan ben ik me enorm bewust van mijn kut en dat daar iets niet mooi aan is.” Een gevoel dat Sunny Bergman herkent. Zelfs al is het met haar poen de facto uitstekend gesteld. “Nadat die arts in Amerika dat allemaal over mijn kut had gezegd, heb ik toch even bij mijn man nagevraagd of hij het eigenlijk ook abnormaal vond. Maar goed, dat is natuurlijk de kern van het verdienmodel van deze cosmetisch chirurg, het normale abnormaal maken. Het heeft eenvoudigweg iets ultiem vernederends als iemand zegt dat er iets niet goed is aan het meest wezenlijke, meest intieme kenmerk van je seksualiteit.” Het meest wezenlijke, meest intieme kenmerk van de vrouwelijke seksualiteit. “Ik kijk nooit naar mijn eigen doosje,” zoals de vrouw met het flupje daar dus over zegt. En ook dat is niet uitzonderlijk. Zowel Swanborn als Ter Harmsel motiveren vrouwen nadrukkelijk om vooral wél eens wat vaker met aandacht naar de eigen vulva te kijken. Ter Harmsel: “Mannen hebben een ding dat uitsteekt. Vrouwen moeten echt een spiegel pakken, zorgen voor goed licht. Maar toch doen. Kijk! Ik doe het ook in mijn praktijk.” “Deze vorm van zelfonderzoek zou net zo normaal moeten worden als je borsten op knobbeltjes controleren,” vult Ellen Swanborn aan. “Kijk gewoon 60

Als ik aan een tafel met daaraan acht vrouwen van allemaal rond de veertig jaar, allemaal moeder ook van ten minste een dochter, vraag hoe tevreden zij eigenlijk zijn met hun, ehm.. tja, vulva en of ze weten wat lichen sclerosus is, barst er allereerst een gezamenlijk gelach los. “Vulva? Vulva? Je bedoelt mijn kut?” Buurvrouw schudt het hoofd en een neemt een slok wijn. “Kut vind ik echt heel erg porno. Wij zeggen thuis va-gi-na.” “Vagina is alleen het gaatje, niet de rest.” “Echt?” Nee, schatert een ander. Vulva en vagina is voor dokters, zij zegt thuis ‘spleet’. Bah! “En trouwens, hoezo is kutje porno? Dat is lul toch ook niet?” Enzovoort. Het alleen al eens worden over hoe je dat ding nou noemt zonder te lachen, blijkt qua ambitie een brug te ver. En inderdaad, als even later de pret voorbij is en het over lichen sclerosus gaat, blijkt dat niemand een idee heeft waar het over gaat. “Ja,” zegt Ter Harmsel in reactie op deze anekdote, “zo moeilijk vinden veel mensen het om gewoon over de vulva te praten. En zo weinig vrouwen weten dus wat LS is. En dan heb je ook nog lichen planus, een slijmvliesziekte die zich dus ook in de vagina manifesteert die vreselijk moeilijk te behandelen is. Bij vrouwen die dat hebben lukt penetratie bijvoorbeeld vrijwel nooit. En lichen simplex, is er ook nog. Dat wil nog weleens voorkomen bij vrouwen die eczeem hebben, gelukkig is het wel heel effectief te behandelen.” Wat al die vrouwen met verschillende lichens, vulvakanker, pijnklachten of onzekerheid over de esthetiek van hun vulva verbindt? Het idee dat ze minder vrouw zijn. Zowel Ter Harmsel als Swanborn geven, los van elkaar, dat antwoord meteen. De vraag: ben ik nog wel vrouw? In de woorden van Ter Harmsel, deze groep

FEATURE MAATSCHAPPIJ & WETENSCHAP

vrouwen is zich vrijwel continu ongewenst bewust van het feit dat ze een vulva heeft. En zowel Swanborn als Ter Harmsel geven op dat ongewenst bewustzijn, op dat twijfelen aan je vrouw-zijn wegens een onvolmaakte kut, dezelfde reflectie. Ja, het is ingrijpend als je juist daar jeuk hebt, pijn, verminkt raakt, huidverdikkingen krijgt, of dichtgroeit. Maar, zoals Ter Harmsel zegt, “Een vrouw is meer dan haar vulva.” Swarnborn: “Leer voor jezelf op te komen. Als die huisarts zonder verder onderzoek concludeert dat het vast een schimmeltje is, zeg dan zelf dat je liever even je broek uittrekt dan fout gediagnostiseerd wordt.” En voor de artsen heeft Ter Harmsel tot slot ook nog een dringend advies: “Wees empathisch.

Een ongevoelige opmerking over de vulva, mannen willen het nog weleens doen, kan al een enorme impact op de vrouw hebben. Ik zie dat in mijn praktijk echt te vaak. Vrouwen die door een bijzin, ‘ziet er inderdaad een beetje gek uit bijvoorbeeld’, blijvend onzeker worden over hun vulva. Terwijl er dus helemaal niks aan de hand is.” Hopelijk legt Bergman voor een volgende film dokter Griezel eens in de steunbeugels. Voor elke vrouw, elk toekomstig meisje op zijn werkblad. Een les in empathie. O

‘Mannen hebben een ding dat uitsteekt. Vrouwen moeten echt een spiegel pakken, zorgen voor goed licht’ OPZIJ I NR.2 I 2018

ESSAY VROUWELIJKE STRIPMAKERS

STRIPPEN VOOR

VROUWEN

Bijna een eeuw lang was het stripverhaal een mannenaangelegenheid. Veruit de meeste stripboeken werden gemaakt door mannen en voor mannen. Toch zijn er altijd succesvolle vrouwelijke stripmakers geweest, met name op het gebied van het literaire stripverhaal. Denk aan klassiekers zoals Persepolis van Marjane Satrapi of Fun Home van Alison Bechdel. De laatste twintig jaar bestormen vrouwelijke kunstenaars echter het mannenstripbastion. Tegenwoordig is meer dan de helft van alle beginnende stripmakers vrouw. Journaliste Eva von Stockhausen sprak met vijf Nederlandse vrouwen die van het maken van stripverhalen hun beroep hebben gemaakt. 62

va Hilhorst (1970) studeerde grafische kunst aan de Akademie voor Kunst en Vormgeving St. Joost in Breda. Zij is initiator en hoofdredacteur van drawingthetimes.com. Dit online platform van stripjournalistiek is in 2015 opgezet met subsidie van het Stimuleringsfonds voor de Journalistiek en van het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie. Eva is zelf ook stripkunstenaar en docent aan de Hogeschool voor de Kunsten in Utrecht. Eva: “Ik heb zes jaar in België gewoond en maakte daar stripreportages over maatschappelijke en culturele onderwerpen voor de krant van Brussel. Toen ik terugkwam in Nederland merkte ik dat de stripjournalistiek hier nog in de kinderschoenen stond, zeker in vergelijking met België. Maar het internet speelde al wel een heel grote rol. Dus toen ik een oproep

ESSAY VROUWELIJKE STRIPMAKERS

DOOR EVA VON STOCKHAUSEN

zag van het Stimuleringsfonds voor de Journalistiek om een innovatief journalistiek plan in te sturen, kreeg ik het idee om een nieuwssite te beginnen waarop al het nieuws getekend is. Bij Drawing the Times brengen we nieuws-gerelateerde, persoonlijke beeldverhalen uit de hele wereld. Hierbij is de journalist vaak niet alleen correspondent, hij of zij heeft vaak iets zelf aan den lijve ondervonden. Die persoon weet dus veel van een bepaald onderwerp, of is afkomstig uit een bepaald gebied. We noemen dit local stories for a global audience. Zo organiseerden we in 2016 een tekenwedstrijd in zes Afrikaanse landen. Lokale tekenaars werden door ons uitgenodigd een stripreportage te maken over onderwerpen die hun na aan het hart liggen. We kregen hierop inzendingen over onderwerpen als mensenrechten in Burundi en familierelaties in Congo. Op dit moment verzamelen we verhalen voor een special over seks & gender. Daarin komen nare verhalen naar voren, zoals het uithuwelijken van jonge meisjes in Bénin, maar ook luchtigere onderwerpen zoals seksuele FOMO (fear of missing out – red.) en daten op internet. Sommige aangrijpende onderwerpen kunnen heel goed door een ervaren tekenaar in beeld gebracht

worden, denk bijvoorbeeld aan migratie en het lot van vluchtelingen. In oktober 2017 zijn drie striptekenaars naar Lesbos gereisd, voor een reportage over Kara Tepe. In dit opvangkamp wonen vluchtelingen in containers. Filmen en fotograferen is er verboden. Maar drie striptekenaars mochten er rondlopen, met vluchtelingen praten en schetsen maken. Hun verhalen zijn op Drawing the Times gepubliceerd. Tekenaars mogen onze website gratis gebruiken als podium voor hun werk. Momenteel draaien we op vervolgsubsidies. Ook zoeken we vaak naar samenwerking met andere partijen, zoals de Dutch Design Week. Hoewel de stripwereld bekend staat om zijn oververtegenwoordiging van mannen, zie ik dat steeds meer vrouwen zich laten gelden op stripgebied. Tijdens de Stripdagen Haarlem 2016 was er bijvoorbeeld een expositie

EVA HILHORST ‘Ik denk dat vrouwen steeds meer van zich zullen laten horen’ over modern feminisme met een verhaal van Victoria Lomasko, een Russische tekenaar en activiste die ik erg bewonder om haar moed. Ik denk dat vrouwen steeds meer van zich zullen laten horen. Zelf zou ik ook eens aan een goed verhaal willen werken. Nu gaat veel van mijn tijd op aan organiseren, praten en verhalen online zetten. Maar zelf tekenen blijft toch het allerleukst!”

OPZIJ I NR. 2 I 2018

ESSAY VROUWELIJKE STRIPMAKERS

atty Klein (1946) is stripscenarist. Zij solliciteerde in 1966 als twintigjarige als bij de Marten Toonder Studio’s. Ze werd aangenomen en dat was het begin van een lange carrière die tot aan vandaag voortduurt. Inmiddels heeft zij tientallen bekende series op haar naam staan, waaronder Tom Poes, De Grote Boze Wolf, Sjors & Sjimmie en Noortje..

F OTO

HANS V

Patty Klein: “Ik studeerde destijds OM BO biologie in Amsterdam en woonde met zes andere meiden in een studentenhuis op het Damrak. Ik dacht: strips schrijven kan ik wel naast mijn studie doen. Bij Toonder Studio’s zeiden ze: ‘Ga maar twee plots voor een Ollie B. Bommel-verhaal schrijven.’ Dat deed ik en met succes. Toen mocht ik een plot omzetten in een scenario, wat vervolgens volkomen mislukte. Want wat wist ik nu van verhaallijnen en welk spraakballonnetje waar moet? Ik moest dus eerst een stevige dosis schrijftechniek tot me nemen en gaf mijn studie op. Bij Toonder Studio’s leerde ik dat bij het maken van een strip

schrijver en tekenaar zich ondergeschikt moeten maken aan het verhaal. En dat je elkaar moet aanvoelen. Wat dat betreft heb ik veel geluk gehad: ik heb altijd met geweldige vakmensen samengewerkt. Ik was niet de enige vrouw bij Toonder Studio’s, er waren ook vrouwelijke tekenaars. Iedereen werkte anoniem, je naam kwam nergens onder te staan. Ik heb altijd als freelancer gewerkt. En ik heb er altijd van kunnen leven, maar daar heb jarenlang dan ook keihard voor gewerkt. Nadat ik bij Toonder Studio’s was weggegaan, heb ik jarenlang voor bladen als Eppo en Tina geschreven. En tien jaar lang verzorgde ik het script voor Schanulleke, een spin-off van Suske

PATTY KLEIN ‘Op stripbeurzen vragen mensen mij vaak wat ik nu precies doe. Ze denken dat ik alleen even de tekstballonnetjes invul voor de tekenaar’ en Wiske. Ik heb het altijd met veel plezier gedaan. Strips schrijven is voor mij een vorm van escapisme; ik amuseer mezelf en hopelijk daarmee de lezer. Vroeger was het nooit een punt dat ik een vrouw was in dit mannenwereldje. Later, in de jaren tachtig, begon het tijdperk van de ‘wonderboys’ in de strip en toen viel het plotseling wél op dat ik de enige vrouwelijke scriptschrijver was. Ik heb de stripwereld door de jaren heen minder vriendelijk zien worden. Op een gegeven moment ben ik meer tijd gaan vrijmaken voor het schrijven van poëzie. Nu verzorg ik nog een keer in de twee weken een Noortje voor de Tina, het is inmiddels de langstlopende stripserie van Nederland. Op stripbeurzen vragen mensen mij vaak wat ik nu precies doe. Ze denken dat ik alleen even de tekstballonnetjes invul voor de tekenaar. Terwijl, net als bij een film, het scenario de basis vormt van het verhaal!”

ESSAY VROUWELIJKE STRIPMAKERS

argreet de Heer (1972) wilde ooit theoloog worden. Maar in haar studietijd keerde zij terug naar haar jeugdliefde: het tekenen van stripverhalen. Sinds oktober 2017 is Margreet Stripmaker des Vaderlands; de komende drie jaar is zij de ambassadeur van het Nederlandse stripverhaal. Margreet de Heer: “Ik studeerde theologie, maar het werk als kerkelijk jongerenwerker viel me zwaar; al die huisbezoeken en vergaderingen. Toen kwam ik op een dag langs Studio De Zwarte Handel van striptekenaar

Deze serie loopt online nog steeds door. Ik heb nooit moeite gehad om me in te leven in het lezerspubliek. Zo was Isa geïnteresseerd in kleding en make-up, dingen waar ik zelf nooit zo mee bezig ben. En het karakter Mijntje is lesbisch. Maar ik maak ook stripboeken over wetenschappelijke onderwerpen. Voor ieder verhaal doe ik research en ik kies voor een brede scope. Ooit ben ik wel begonnen met autobiografische stripverhalen, dus ik had mezelf als stripfiguurtje al vroeg in de vingers. En zeker bij het lezen van non-fictie is het wel fijn als de auteur in het verhaal aanwezig is: dit ben ik en dit is mijn visie. Daar kun je tegenover de lezer maar beter eerlijk over zijn. Mijn man Yiri Kohl en ik werken samen in ons appartement in Amsterdam. Ik teken alle strips met de hand, waarna Yiri ze digitaal inkleurt. Ik vind niets fijner dan ’s nachts werken, zittend in bed. Het wordt nog steeds best bijzonder gevonden: een vrouw die strips maakt. Mijn baas bij Lambiek riep altijd voor de grap: ‘Meisjes kunnen helemaal niet tekenen!’ Onzin, natuurlijk. Het was een ongelooflijke eer verkozen te worden tot Stripmaker des Vaderlands. De komende drie jaar wil ik me richten op het maken van informatieve strips over actuele thema’s, zo heb ik de geschiedenis van Sinterklaas en van het Wilhelmus verstript en gepubliceerd. Daarnaast ga ik me inspannen voor het promoten van jong striptalent en vooral voor het inzetten van strips in het onderwijs. Daarvoor ontwikkel ik momenteel lespakketten, die we gratis aan scholen gaan aanbieden. Strips horen gewoon op de leeslijst.”

MARGREET DE HEER ‘Strips horen gewoon op de leeslijst’

F OTO

INGRID

Maaike Hartjes, het was een mooie zomerdag en de deur stond open. Toen ben ik binnengestapt, met P de woorden: ‘Ik wil ook strips maken!’ Voor vijftig gulden per maand mocht ik daar toen een dag per week komen werken. Zo ben ik in de stripwereld gerold. Een opleiding voor striptekenaars, zoals je tegenwoordig Comic Design bij ArtEZ in Zwolle hebt, die was er destijds nog niet. Na mijn afstuderen ben ik bij stripboekhandel Lambiek in Amsterdam gaan werken. Ik werd er verantwoordelijk voor de online encyclopedie Comiclopedia:: hierin zijn tienduizenden stripmakers en hun werk opgenomen. Mijn baas bij Lambiek was dé stripexpert van Nederland, ik heb ongelooflijk veel van hem geleerd. Op een gegeven moment wilde ik mijn vleugels uitslaan en besloot tot een e-mailbombardement. Aan honderd redacties van kranten en bladen stuurde ik een berichtje waarin ik mezelf als stripmaker aanbod. Daarop kreeg ik slechts één reactie: van het vrouwentijdschrift Yes. Zij waren wel geïnteresseerd in een stripverhaal voor hun doelgroep. Zo is in 2004 de serie Isa ontstaan die vier jaar in het blad heeft gestaan. In 2004 begon ik ook met Mijntje voor Zij aan Zij Magazine, een blad voor LBT-vrouwen.

OPZIJ I NR. 2 I 2018

ESSAY VROUWELIJKE STRIPMAKERS

Maaike Hartjes (1972) is een belangrijke vertegenwoordiger van de generatie vrouwelijke stripmakers die in de jaren negentig opkwam. Zij wordt, samen met Barbara Stok en Gerrie Hondius, tot ‘de grote drie’ van de Nederlandse vrouwenstrip gerekend. Het werk van deze stripkunstenaars is sterk autobiografisch. Maaike Hartjes heeft een herkenbare stijl: haar stripdagboek met stokpoppetjes heeft meer dan negen jaar in Viva gestaan. Twee jaar geleden won zij de Stripschapprijs voor haar oeuvre

MAAIKE HARTJES ‘Ik besefte dat ik liever een arme kunstenaar op een zoldertje werd dan een wiskundige die haar dagen slijt achter een bureau’ en inzet voor de stripbranche. In april 2018 komt haar Burn-Out Dagboek uit. Maaike: “Na het gymnasium heb ik een jaar wiskunde gestudeerd aan de Vrije Universiteit. Ik heb een wiskundeknobbel en kon eigenlijk gaan studeren wat ik wilde. Maar op een gegeven moment kwam ik in contact met kunstenaars van een stripstudio uit Arnhem, en besefte toen dat ik liever een arme kunstenaar op een zoldertje werd dan een wiskundige die haar dagen slijt achter een bureau. In 1995 heb ik met een vriend stripstudio De Zwarte Handel opgericht. Het was destijds heel gebruikelijk dat stripmakers hun krachten op die manier bundelden. Vanuit een collectief werken heeft zo zijn voordelen, bijvoorbeeld voor het verkrijgen van media-aandacht. De meeste bekendheid heb ik gekregen met mijn stokpoppetjes. Ik heb jarenlang realistisch getekend, maar vond het voor mezelf saai worden en ik kreeg veel meer reacties op die simpele poppetjes. Mijn tekenstijl is dus een bewuste keuze geweest. Mijn belangrijkste inspiratiebron is mijn eigen leven. Op dit moment leg ik de laatste hand aan mijn Burn-Out 66

Dagboek, een autobiografische strip van driehonderd pagina’s die in april uitkomt. Drie jaar geleden heb ik een burn-out gehad. Niets lukte meer, ook tekenen niet. Toen ben ik mezelf gaan pushen om elke dag tenminste één tekening te maken, over hoe het met me ging. Zo ben ik er langzaam uit gekomen; het stripdagboek is een verslag van mijn herstel. Inmiddels werk ik alweer fulltime. Vaak ben ik overdag de hele dag bezig met cartoons tekenen bij bedrijven. Maar ik ben een nachtmens. Ik sta het liefst rond het middaguur op en werk hele nachten door. Vandaag de dag bestaat de groep beginnende, jonge stripkunstenaars voor meer dan vijftig procent uit vrouwen. Deze meiden vinden via internet steeds vaker een groot publiek. Maar op bepaalde plekken merk je helaas nog weinig van die ontwikkeling. Je hebt nog van die vergrijsde mannenclubjes, die niet aan innovatie doen en jonge stripmakers niet steunen. Dat botst met mijn principes. Zij houden het verouderde imago van strips in stand. Ik zou willen dat meer mensen ontdekken hoezeer de wereld van de strip zich de laatste jaren heeft ontwikkeld.”

ESSAY VROUWELIJKE STRIPMAKERS

Aimée de Jongh (1988) is een van de meest succesvolle striptekenaars van dit moment. Ze was pas zeventien toen haar eerste werk werd gepubliceerd: Aimée TV, een autobiografisch stripverhaal dat eerder al online verschenen was. Na haar afstuderen aan de Willem de Kooning Academie, werd Aimée in 2011 gevraagd een dagelijkse strip te maken voor Metro. Ook heeft zij verschillende animatiefilms op haar naam staan. Haar

TO L U U K A E R

Aimée: “Ik ben lang een mangameisje geweest. Als je eenmaal door die oppervlakkige, grote ogen heen kijkt, zie je de gelaagdheid van de verhalen. De karakters zijn vaak verlegen losers die geleidelijk aan sterker worden, tot ze soms superkrachten hebben. Als tiener vond ik dat interessant, niet al die superhelden met spierbundels. Alle grote mangaseries worden door vrouwen gemaakt.

worstelen met het ouder worden. Dit boek zal worden uitgegeven door een Franse uitgever. De bekende striptekenaar Peter Pontiac schreef weleens dat mijn tekenstijl ‘opvallend on-meisjesachtig’ is, een ‘compliment’ dat mij aan het denken zette. Mijn werk is inderdaad niet lieflijk of kleurig. Maar ik doe zóveel verschillende dingen. Het Lesbos-project in 2017 was mijn eigen idee; een goede vriendin had daar als hulpverlener gewerkt en ik was onder de indruk van haar verhalen. Ik ben dus, samen met twee andere stripmakers, een week in het kamp Kara Tepe geweest. Ik begaf me onder de vluchtelingen en tekende De wachtkamer van Europa, dat later onder andere is gepubliceerd op nrc.nl. Als ik mijn succes zou moeten verklaren, denk ik dat het een kwestie is van hard werken en een beetje geluk. En zet je werk zoveel mogelijk op social media! Zorg er ten slotte ook voor dat je de juiste mensen leert kennen, zo houdt stripwinkel Lambiek in Amsterdam elke week een borrel voor tekenaars. Dat soort feestjes, daar moet je natuurlijk wel heen.”

eerste beeldroman De terugkeer van de wespendief kreeg in 2014 lovende recensies en is verfilmd. Eind 2017 ging Aimée samen met twee andere vrouwelijke stripmakers naar Lesbos, om verslag te doen van het leven van de vluchtelingen op dit Griekse eiland.

Op de kunstacademie heb ik destijds gekozen voor de studierichting animatie; ik tekende namelijk mijn hele leven al en illustrator worden leek me een stap terug. Kort na mijn studie mocht ik de strookstrip Snippers gaan maken voor Metro, dat was een ongelooflijke uitdaging. Voor veel striptekenaars is een dagelijkse strip in de krant hét ultieme podium. Ik kon er veel van mezelf in kwijt. De kracht van vrouwelijke stripmakers is dat ze goed kunnen relativeren, ze laten je de humorvolle kant van het leven zien. Maar na ruim veertienhonderd afleveringen van Snippers werkte ik met steeds meer tegenzin. Daarom ben ik er in 2017 mee gestopt. Een gewaagde stap, want het was mijn enige vaste bron van inkomsten. Maar sinds de publicatie van mijn beeldroman De terugkeer van de wespendief is er veel belangstelling van de kant van buitenlandse uitgevers. Momenteel ben ik bezig met mijn tweede beeldroman: een liefdesverhaal over twee zestigers die beiden

OPZIJ I NR. 2 I 2018

ESSAY VROUWELIJKE STRIPMAKERS

Irene Berbee (1969) besloot in 2016 haar loopbaan als grafisch vormgever op te geven en striptekenaar te worden. Momenteel is zij druk bezig haar tweede carrière vorm te geven, met behulp van contacten die zij heeft gevonden op internet. Irene schrijft en tekent haar strips vaak zelf, maar werkt ook samen met internationale teams met een duidelijke taakverdeling. Irene: “Ik heb mijn hele leven getekend, die passie loopt als een rode draad door mijn leven. Maar als striptekenaar ben ik autodidact. Na mijn studie Art Direction & Design heb ik jarenlang voor reclamebureaus gewerkt. Twee jaar geleden durfde ik eindelijk de stap te wagen en freelance illustrator en striptekenaar te worden. Via social media was ik in contact gekomen met een Amerikaanse stripredacteur, die op zoek was naar tekenaars voor een stripproject. Hij heeft mij in contact gebracht met een Amerikaanse schrijver. Mijn eerste strip was een kort fantasy-verhaal van acht pagina’s. We hebben het met een heel team gemaakt: ik werkte samen met een schrijver, een inkter en een redacteur. In Amerika komen veel strips op die manier tot stand, in Nederland doen striptekenaars het schrijf- en inktwerk vaak zelf. Momenteel ben ik bezig met de historische fantasystrip Ulfberht, een meerdelig verhaal over een magisch

Vikingzwaard. Ik houd zelf erg van fantasy, van mij mogen veel meer vrouwen dit genre gaan lezen! Maar bij het tekenen heb ik dit niet in mijn achterhoofd; ik bedien een breed publiek. Voor Ulfberht is al een kleine uitgeverij in de Verenigde Staten gevonden, wat bijzonder is want mijn tekenstijl zou je typisch Europees kunnen noemen. Maar internet maakt het mogelijk om ook zonder uitgeverij je werk bij de mensen te krijgen, bijvoorbeeld door crowdfunding of als webcomic. Ik kan van het striptekenen nu nog niet leven, en ben dus ook werkzaam als illustrator voor bedrijven. De stripverhalen doe ik er dus naast, ’s avonds en ’s nachts. Het maken van stripverhalen

IRENE BERBEE ‘Van mij mogen veel meer vrouwen fantasy gaan lezen’ is zó arbeidsintensief, dat ik mij kan voorstellen dat het hebben van een gezin met kinderen ernaast best moeilijk kan zijn.” O

COLUMN HADJAR BENMILOUD

FOTO FEMMY WEIJS

Hadjar Benmiloud (1989) woonde in Amsterdam, Parijs, Hollywood en... Zutphen en werkt sinds haar vijftiende bij allerlei verschillende kranten, tijdschriften, televisie en radio. Ze studeerde een beetje Mediamarketing en een beetje Filosofie. In 2016 lanceerde ze Vileine.com: een dagelijks vrijwilligersmedium door ruim honderd activistische en journalistieke stemmen.

SORRY.

annelijke publieke excuses fascineren me; een nieuw fenomeen. Wat er na sorry komt, is altijd het meest veelzeggend. Het pardon van oud-minister Eurlings bijvoorbeeld voor het betimmeren van zijn vriendin kwam na bijna drie jaar nadenken plus schikking om vervolging te voorkomen. Toen de ontslagmachine op gang kwam, zei hij sorry. Kevin Spacey had de origineelste excuses voor het misbruiken van een minderjarige: “Sorry, ik ben stiekem homoseksueel.” De mannen bij de op een na grootste partij van ons land (volgens de peilingen) houden al helemaal niet van excuses, ook niet in het geval van de rassentheorie, het idee dat vrouwen biologisch ondergeschikt zijn of dat ze overmeesterd dienen te worden. Het excuseren begint sowieso nu pas te wennen bij die mannen die we veel (te veel) zien en vooral horen. Giel Beelen vroeg superster Charli XCX op de radio of ze zichzelf al gevingerd had en bleef volhouden ook achteraf op Twitter - dat dit leuk was, terwijl zij boos was over het seksisme. Giel reikte trouwens ook ooit zwart geschminkt hiphop-awards uit en liet de beelden wissen maar maakte geen excuses. Die kwamen pas nadat hij vorig jaar apengeluiden

had laten horen om Sylvana Simons na te doen. ‘Even rustig’ riep hij en hij had zogenaamd nog steeds geen idee hoe racisme en seksisme werkt. Meestal hoor je ‘sorry dat jij gekwetst bent.’ Piemels in gezichten van jonge zangeressen zwaaien die spontaan gaan huilen en zelfs zèlf hun excuses aanbieden bij Radio 538 is normaal. Of BNR met de constante stroom aan racistische, seksistische en homofobe prietpraat. Presentator Wilfred Genee die door gasten Marlies Dekkers en Willie Wartaal werd geconfronteerd, bleef volhouden dat zijn homofobie veel minder erg was dan vrouwen hoeren noemen zoals rapper Boef had gedaan (en met hem honderd rappers voor hem waarop waarschijnlijk iedereen die in deze column voorkomt heel veel keer heeft meegeblèrd). Dan de halve sorry van Jort Kelder na het zogenaamd stoere ‘vrouwen vragen er vaak om om verkracht te worden’ zonder enige aanleiding maar dat hij dat gewoon een beetje hard bedoelt, niet zo letterlijk zoals rapper Boef. Even de feiten: Boef was de enige in dit hele rijtje die zelf zijn excuses aanbood en zijn opmerking had niks met verkrachting te maken. Boef is ook de enige die al zijn werk is kwijtgeraakt en niet meer op de radio gedraaid wordt door dezelfde dj’s die met hun hoofd door ons hele land hangen op billboards en nauwelijks sorry hebben gezegd. Er

zit nogal verschil tussen een beetje sorry moeten zeggen, of in één klap je hele carrière kwijtraken. Het doel bij maatschappelijke kritiek moet zijn: verandering. Boycots gaan over bestaansbeperking zonder proces en zijn dus fascistisch, zeker na de gewenste verandering. In het uiterste geval kan een oproep tot redelijkheid als met een manifest voor de adverteerders van GeenStijl, waarna ze inderdaad hun gedrag hebben aanpast. Maar onze dubbele maatstaven zijn een ander verhaal: iemand straffen voor een opmerking na excuses heeft niks met een wens tot gedragsverandering en verbetering van onze maatschappij te maken. Niet voor niets schreeuwde De Telegraaf het hardste op voorpagina’s dat Boef moest hangen: “Dit pikken wij niet meer.” Als we in 2018 willen dat feministen effectief zijn, moeten we leren kijken naar alle dubbele standaarden die overal om ons heen worden gebruikt om een scheve wereld te meten. Deze vierde feministische golf is echt een feit, en we hebben geleerd niet per ongeluk te moeten meeschreeuwen met hen die ongelijkheid in stand houden en hun eigen gedrag excuseren. Laten we een groter wij proberen te worden. En ‘wij’ niet definiëren door ‘zij zijn slechter’, maar door ‘wij willen beter worden’. Als we blijven durven leren over onze eigen blinde vlekken kunnen we de wereld beter zien zoals-ie moet worden. O OPZIJ I NR. 2 I 2018

FOTO ZEYNEL ABIDIN AGGÜL

KUNST & CULTUUR/INTERVIEW

DOOR MARLEEN HOGENDOORN

KUNST & CULTUUR/INTERVIEW

WONDERKIND Op zevenjarige leeftijd speelde Karsu Dönmez (1990) de eerste noot op een piano. Ze zag Jan Vayne met zijn wapperende lange blonde lokken spelen achter de vleugel en dacht: dat wil ik ook. Haar ouders stelden eerst nog een kleiner instrument voor - een viool neemt bijvoorbeeld iets minder ruimte in – maar nee, Karsu moest en zou een piano hebben. Precies twintig jaar later staat ze aan de vooravond van haar vijfde theatervoorstelling Karsu Plays Atlantic Records. Een voorstelling over Ahmet Ertegün, net als Dönmez van Turkse komaf, die een van de grondleggers van het beroemde platenlabel Atlantic Records is geweest. OPZIJ I NR. 2 I 2018

KUNST & CULTUUR/INTERVIEW

oe kwam je op het verhaal van Ahmet Ertegün voor je tour? “Ik hoorde over een man met dezelfde culturele achtergrond als ik, die ook van het mixen van muziekstijlen was. Ahmet dus. Ik moest en zou les van hem krijgen of met hem werken. Ik kreeg via via het nummer van zijn assistent. We waren net te laat toen we hem belden, hij was drie dagen daarvoor overleden. Ik baalde echt. Toen ben ik me in zijn verhaal gaan verdiepen en deed research naar hem. Ahmet was de zoon van de Turkse ambassadeur in Washington. Hij organiseerde op de ambassade concerten voor zwarte muzikanten. Ahmet was rijk en wit, de straatmuzikanten waren donker en arm. Maar dat waren wel Duke Ellington, Ella Fitzgerald en John Coltrane, die later legendes werden. Hij ontdekte verder Ray Charles, The Rolling Stones, Aretha Franklin, The Bee Gees, Led Zeppelin, Eric Clapton en Cher. Iedereen bijna! Ook schreef hij liedjes, voor Ray Charles bijvoorbeeld en ken je het liedje van Shaggy genaamd Angel? Als je het verhaal van hem hoort, dan sta je gewoon met je oren te klapperen. Twee jaar geleden werd ik met mijn band uitgenodigd om op de Turkse ambassade op te treden, precies in de zaal waar de carrière van Ahmet begon. Daar hoorde ik nog meer anekdotes over hem. Bijvoorbeeld dat op de afterparty van het concert Aretha Franklin in Londen dat Ahmet een verlegen man in een hoekje ziet zitten gitaar te spelen. Hij loopt eropaf en stelt zichzelf voor. De gitarist zegt superverlegen: ‘Hoi, ik ben Eric Clapton.’ Dus op de afterparty van Aretha Franklin wordt Eric Clapton ontdekt. Hoe mooi is dat? Toen dachten we: daar moeten we echt wat mee. In de tour vertellen we zijn verhaal en spelen we liedjes van Atlantic Records, niet als coverband, maar we proberen het te transformeren tot iets nieuws.”

Terwijl social media ook wel belangrijk zijn in je beroep. “Dat is wel zo, net als mijn uiterlijk. In het begin van mijn carrière dacht ik: ik ga gewoon zo optreden in een dikke trui en spijkerbroek. Maar toen zei een vriendin tegen me dat het het oog ook wat wil. Als ik naar een optreden ga van iemand anders en degene ziet er ook mooi uit met glitters en zo, dan is het nog leuker. Nu ben ik het ook leuk gaan vinden om een mooie jurk en hakken aan te doen op het podium. Als ik met vriendinnen afspreek voor een etentje, zien zij er allemaal fabulous uit. Ik kom in mijn spijkerbroek en zonder make-up. Heb ik nu make-up op?” Eh, nee. “Zie je. Ik moet dan de dag erna optreden en ga dan wel all the way. Ik heb een team dat mijn social media bijhoudt. Ze hebben onderzocht wat wel werkt en wat niet. Als er een foto wordt geplaatst waar mijn haar mooi is en ik heb een gave jurk aan, dan krijg ik in plaats van honderd maar liefst tweeduizend likes. Wat heel stom is eigenlijk. Als ik dit beroep niet zou hebben, had ik geen Facebook. Op mijn persoonlijke pagina deel ik alleen wetenschappelijke artikelen of een grappig filmpje van Mr Bean. Maar geen foto’s van mezelf.” Zouden we tien jaar geleden hebben geweten dat we nu foto’s van ons eten en onze mooiste selfies posten op social media? Nee, erg is dat hè? Maar vroeger bladerde je in magazines met gephotoshopte lichamen en werd je op die manier voor de gek gehouden. Nu deelt iedereen op social media alleen hun gelukkige en mooie momenten. Veel mensen denken: oh, mijn leven is niet zo. Of: ik ben niet zo fabulous wakker geworden zoals die filmster er elke ochtend uitziet. Ik vind het naar voor mijn nichtjes dat ze hiermee opgroeien. Toen ik begon wilde ik per se niet gephotoshopt worden. Ik had een keer een shoot, de foto werd meteen uitgekozen en getoond op een scherm. En floep, opeens waren mijn benen twintig centimeter langer. Ik durfde niets te zeggen, maar liet later mijn agent bellen. Zo zie ik er gewoon niet uit. Ik heb geen maat 32, dat hoeft ook niet.”

De eerste zin die ik van mijn moeder heb geleerd, na ‘mama, ‘papa’ en ‘ik heb honger’ was: ‘Wees niet afhankelijk van een man’

Je was op jonge leeftijd al bekend. Heeft dat je beïnvloed? “Ik ben voorzichtiger geworden. Vooral op het gebied van social media. Ik vind het grappig om te zien hoe sommige mensen op social media hun hele leven delen zonder erover na te denken. Ik kan zo speuren in het leven van mensen die ik niet ontmoet heb. Heb ik niet bij jou gedaan hoor. Als ik met iemand werk, kan ik vooraf bijvoorbeeld al weten dat hij een vrouw heeft en twee kinderen, van wie de een adhd heeft. Ik heb wel social media, maar hanteer er strenge regels voor: geen familie, niet mijn huis, maar wel weer mijn kat.” 72

Wat is typisch Turks aan jou? “Eten. Jij mag niet naar mijn huis komen, zonder dat je er eet. Ik zat laatst met mijn gitarist thuis om te oefenen. Ik zei: ‘Ik heb soep.’ Hij zei: ‘Nee, ik heb al geluncht.’ Ik zei: ‘Maakt niet uit, eet soep!’ Verder is de gastvrijheid

KUNST & CULTUUR/INTERVIEW

belangrijk en ik ben een kletskous. Dat zou in Nederland opvallend zijn. Laat ik het zo zeggen: ik ben meer een Hollander in Turkije, dan dat ik een Turk in Nederland ben. In Turkije ben ik apart, ik doe gewoon. In Turkije lopen artiesten dramatisch het podium op, ik ben meer van: hoi, hoe is het? Als je in Nederland een BN’er ziet lopen dan denk je: O, dat is Guus Meeuwis. In Turkije gaat het van: oh my God, een artiest!” Heb je weleens het idee gehad dat je als vrouw met Turkse roots meer je best moest doen? “Nee nog nooit. Ik heb juist twee streepjes voor. Ik ben nog nooit negatief beoordeeld over mijn afkomst of over mijn geslacht, wel positief. ‘We hebben je gekozen omdat je Turks bent,’ zeggen ze dan. Ik heb een keer een goed gesprek met Humberto Tan hierover gehad. Hij zei: ‘Ik werd ook gevraagd omdat ik donker was, maar ook omdat ik goed was. Je moet dus wel kwaliteit hebben als ze je vragen.’ Zo zie ik het. Ik had een bucketlist gemaakt met dingen die ik voor mijn twintigste wilde doen. Even voor mijn verjaardag stond alleen nog het Metropole Orkest erop, de rest had ik kunnen afkruisen. Tien dagen voor mijn verjaardag belden ze: we willen met je werken. Ik helemaal blij natuurlijk en ik zei welke liedjes ik wilde doen. Nee, ze wilden iets met Turkse nummers doen, omdat ik van Turkse komaf ben. Toen moest ik aan Humberto denken. “Ik hoor weleens dat mannen vaker worden gedraaid op de radio en dat ze domineren in de muziekscene. In wat ik doe, ben ik de enige. Er is geen ander Turks meisje dat zingt en piaono speelt met een glitterjurk aan, dus ik merk daar niet zoveel van.” Heb je ook weleens tegenslagen? “Ja tuurlijk. Soms gaan dingen niet zoals je wil. Ik liep net weg bij de regisseuse en ze riep: ‘We hebben het onderschat.’ Ja, voor de tour moeten we nog zoveel doen! Of als ik niet gegeten heb, dan word ik hangry. Ik denk er weleens aan hoe heerlijk het zou zijn als ik een negen-tot-vijfbaan had, dan ben je thuis gewoon klaar. Ik zat afgelopen nacht om half een nog te vergaderen.” Ben je een feminist? “Als feminisme staat voor gelijke rechten, gelijke betalingen en zo, dan ben ik zeker een feminist. Mijn moeder is lang lid geweest van OPZIJ. De eerste zin die ik van mijn moeder heb geleerd, na ‘mama’, ‘papa’ en ‘ik

heb honger’ was: ‘Wees niet afhankelijk van een man.’ Laatst had ik een hamer nodig van mijn vader. Hij zei: ‘Geef maar aan je vriend.’ Ik verontwaardigd: ‘Hoezo?!’ Maar hij bedoelde het niet zo, hij is ook een feminist. In mijn beroep heb ik niet echt te maken met onderwerpen zoals emancipatie en feminisme. Het is een eenzaam beroep. Ik heb niemand naast me aan wie ik me kan spiegelen. Maar als ik berichten op het nieuws hoor dat een vrouw minder salaris krijgt dan een man, kan ik zo boos worden.” Wat zijn je goede voornemens? “Ik wil Amsterdam ontdekken. Ik ben al in zoveel landen geweest, afgelopen week was ik in Milaan en Venetië. Andere landen ken ik door en door. Maar ik heb geen idee hoe het Paleis op de Dam van binnen eruitziet. Ik ben nog nooit bij de Museumnacht geweest. Komend jaar heb ik er ook helemaal geen tijd voor, maar I’m gonna try.” O OPZIJ I NR. 2 I 2018

FOTO QUINTALLE NIX

KUNST & CULTUUR/BOEKEN

KLAPROOS

p haar zesentwintigste verjaardag besluit Noor na een lange periode van stilzwijgen weer contact op te nemen met haar moeder en haar stiefvader Las. Las is terminaal ziek, en Noor kan de confrontatie met hen en met haar jeugd niet meer uit de weg gaan

Een verslaafde moeder, een terminaal zieke stiefvader, geen contact meer met familie. Hoe kwam je aan het onderwerp van jouw debuutroman? “Ik zal niet ontkennen dat er in Klaproos semi-autobiografische elementen zitten. Mijn moeder en stiefvader waren verslaafd aan drugs. Een paar jaar geleden ben ik begonnen met schrijven aan de Schrijversvakschool Amsterdam. Toen Laci, mijn stiefvader, terminaal ziek werd en graag zijn verhaal wilde vertellen, ontstond het idee voor een roman. Een roman kent zijn eigen regels; het gaat om stijl, componeren, doseren, suggestie. Ik heb juist voor fictie gekozen omdat ik wilde dat het boek meer zou worden dan sociaal realisme. Klaproos is een eerbetoon aan ouders aan de rand van de samenleving, waarom eigenlijk? “Voor mij gaat het erom dat we allemaal gelijk zijn en elkaar nodig hebben. We zijn als dominostenen, als er een valt, vallen er meer. Wat doe je als iemand valt, kijk je weg of schiet je te hulp? Onder een

DE KUNST VAN HET VERDWIJNEN

ls Sarah dertien is, gaan haar ouders plotseling scheiden en voor het eerst voelt ze paniek. Ze probeert haar groeiende angsten te bezweren door naar Amsterdam te verhuizen en de beste regisseur te worden die er bestaat, ze werpt zich met overgave in het glamourleven. Op haar

zesentwintigste stort ze volledig in: burn-out. In de stilte die volgt gaat ze terug naar haar wortels. Maar hoe vind je jezelf weer als je zo ver van huis bent geraakt? Sarah Domogala De kunst van het verdwijnen €17,99 (Nieuw Amsterdam)

verslaving zit heel veel pijn, onzekerheid en zelfbestraffing. Als Noor in Klaproos het contact met haar moeder en stiefvader aangaat en door de pijn heen kan kijken, ziet ze twee mensen die op hun manier liefde nodig hebben en geven. Door de verslaving wordt het zicht vertroebeld. In het boek wil ik juist de menselijke kant van verslaving laten zien – een kant die veel mensen vergeten. Uiteindelijk zijn we allemaal maar een aantal kleine misstappen verwijderd van een ander leven.” Ben je van plan om meer literatuur te schrijven? “Op dit moment werk ik aan een poëziebundel en het idee voor een tweede roman ontvouwt zich. Ik ben aan het onderzoeken wat de toon moet zijn, ik hoop dat ik die snel vind, want ik heb heel veel zin om ermee aan de slag te gaan. Ik ben dus zeker van plan om meer te gaan schrijven, maar ik hoop nu vooral dat Klaproos zijn weg gaat vinden.” Anne-Fleur van der Heiden – Klaproos €16,99 (Nieuw Amsterdam)

KUNST & CULTUUR/BOEKEN

DE MACHT

r gebeurt iets merkwaardigs overal ter wereld: meisjes die door slechts een aanraking mensen fysiek pijn doen. Dit geweld openbaart zich aanvankelijk bij zelfverdediging tegen agressie van mannen. Het lijken een paar geïsoleerde gevallen, maar komen er meldingen van vrouwen met deze kracht uit de hele wereld. En ze kunnen die kracht opwekken en doorgeven aan andere vrouwen. Het maatschappelijke proces waarbij de mannen de klassiek vrouwelijke rol moeten innemen is niet meer tegen te houden. Wat was je inspiratie om dit boek te schrijven? “Een paar jaar geleden zat ik in de trein, ik zat midden in een break-up. We reden het station in en ik zag een poster van een advertentie voor een thriller met daarop een mooie vrouw die heel bang aan het huilen was. Iets in me brak gewoon, alsof de wereld tegen me zei: ‘Hé, dat huilen en bang zijn vinden we leuk, doe dat maar heel vaak.’ En ik dacht: hoe zou het zijn als op die poster een man bang en huilend stond afgebeeld, alsof dat normaal was. Toen kwam het idee voor dit boek.” Hoe reageren mannen op je boek? “Sommige mannen kijken me aan alsof ik een vreselijk monster ben omdat ik al die slechte dingen in het boek heb bedacht. Maar de slimme mannen weten wel beter. Er was een recensie van een Britse journalist die las over penis curbing in het boek. Hij dacht: Kom op, dit is belachelijk! Maar toen dacht hij aan genitale verminking bij vrouwen en dacht: O ja, nu snap ik het. De slimme mannen snappen het.” Wat is je boodschap met het boek? “Ik wil dat er wat vragen opkomen als je het boek hebt gelezen. Waarom is de machtsstructuur tussen mannen en vrouwen zoals die is? Denken we echt dat vrouwen aardiger zijn dan mannen of hebben

ze gewoon minder fysieke kracht om geweld uit te voeren? Wat vinden we van een wereld waarin mannen de slachtoffers zijn en vrouwen de agressors? Als we geschrokken zijn van geweld tegen mannen, waarom zijn we dan niet geschokt door het geweld tegen vrouwen in de wereld waarin we leven?” Wat zou jij doen als je dezelfde kracht had als de vrouwen in je boek? “Vrouwen vertellen me vaak dat ze zouden willen dat ze die kracht hebben! Ik zou denk ik ook wel de kracht willen hebben als die me aangeboden werd. Alleen al voor de verandering. Als jij degene bent die je hele leven bang moet zijn geweest, zou het leuk zijn om de wereld vanuit een ander perspectief te zien.” Dankzij #MeToo is je boek weer actueel. Hoe ervaar jij deze beweging? “Ik ben enorm blij dat vrouwen eindelijk het gevoel hebben dat ze kunnen praten over sommige dingen die met hen zijn gebeurd. Ik hoop dat het invloed heeft op meer vrouwen dan alleen de filmsterren uit Hollywood. Ik hoop dat

het tot gevolg heeft dat een vrouw die in een bar werkt wordt geloofd als ze zegt dat haar baas haar heeft betast. Ik hoop dat het ook tot gevolg heeft dat mannen zoals Dominique Strauss-Kahn niet wegkomen met het seksueel misbruik van schoonmaakpersoneel in hotels. Wat betreft beschuldigingen in de trant van ‘Ik verstijfde of reageerde niet en toch ging je door,’ dat moeten we als rijden onder invloed beschouwen. Ooit was het acceptabel en werd het gedaan, nu kan het echt niet meer. Mannen moeten nu wel weten dat het niet meer aanvaardbaar is.” Wat zijn je plannen voor 2018? “Ik ben in mijn hoofd bezig met een nieuwe roman, maar nog niets definitiefs. Ik besteed het grootste deel van mijn tijd en energie aan The Power TV, I really want it to be astonishing.” Naomi Alderman – De Macht €21,99 (Atlas Contact)

OPZIJ I NR. 2 I 2018

KUNST & CULTUUR/BOEKEN

ontsnappen aan de sporen van twee verloren liefdes: een man en een moeder, die allebei tevergeefs hebben geprobeerd om Skip de tragedie in te trekken. De heldin heeft zich altijd met succes verzet tegen de rollen die haar werden opgedrongen, maar nu zal ze haar buitenstaanderschap opnieuw moeten overdenken.

GEBREK IS EEN GROOT WOORD

ynke ‘Skip’ Nauta is al zeven jaar op zee als het verleden plotseling voor haar neus staat, zomaar, in de jachthaven van Cannes: het echtpaar Zeno en hun briljante puberzoon, Juda. De enthousiaste Zeno’s hebben al eens eerder goed gezorgd voor Skip en ze nodigen haar uit om een zomer door te brengen in hun tuinhuis in Amsterdam. Skip accepteert de uitnodiging en reist terug naar Nederland. Ze treft een stad en een gezin aan waaraan de tijdgeest knaagt. In de overbevolkte, overbekende straten van Amsterdam valt bovendien niet te

en Tom Cruise-achtige acteur wil met een duur experiment de perfecte liefde construeren. Een team onderzoekers stelt een harem voor hem samen, waarin elke vrouw een andere rol vervult. Een Boze Vriendin om ruzie mee te maken, een Moederlijke Vriendin om zijn was te doen, een Banale Vriendin om mee te hangen. Mary Parsons, opgegroeid in een streng religieuze, wereldvreemde familie, wordt zijn

Je vorige boek We zullen niet te pletter slaan ging over zoekende mensen, wat is het belangrijkste thema van Gebrek is een groot woord? “Mijn boek gaat over iemand die jarenlang van huis is geweest en bij terugkomst niet meer weet of ze zich er nog thuis zal voelen. Ze is gehecht geraakt aan haar vrijheid en wordt geconfronteerd met de vraag of verbondenheid en vrijheid wel samengaan. Het gaat dus weer over twijfels rond de manier waarop je wilt leven. In die zin past het bij mijn eerste boek, maar het heeft een heel andere toon en sfeer. Bovendien is de verteller ouder dan de twintigers in mijn eerste boek.” Hoe word je geïnspireerd bij het schrijven van verhalen? “Ik ben een lezende schrijver. Kunst, literatuur, films en games behoren tot mijn belangrijkste inspiratiebronnen. Maar waar ik mijn obsessies voor bepaalde thema’s opdoe – families bijvoorbeeld – is een beetje een mysterie. Iedereen is

Emotionele Vriendin. Ze is degene met wie hij een intimiteit vindt die recht tegen de opzet van het onderzoek dreigt in te druisen. Is dit de liefde waar hij al die tijd naar op zoek was? Maar dan grijpt het team in en lijken de acteur en Mary gijzelaars van hun eigen experiment te worden. Catherine Lacey – De antwoorden €22,99 (Das Mag)

opgezadeld met bepaalde fascinaties, denk ik. Het heeft ongetwijfeld met je eigen leven te maken.” Het lijkt alsof er, vergeleken met ‘vroeger’, veel jonge vrouwelijke schrijvers zijn. Hoe ervaar jij dat? “Er is onmiskenbaar veel aandacht voor jonge vrouwelijke schrijvers de laatste jaren, dat klopt. Een goede zaak natuurlijk, het is eeuwenlang enorm moeilijk geweest voor die groep. Ik kan me voorstellen dat ik als schrijver profijt heb van die focus op de vrouwen, maar hoewel ik die terecht vind, behoor ik niet tot de uitgesproken feministen en zou ik geloof ik het liefst zien dat het irrelevant is. Ik ben geen activistische schrijver, zoek in mijn werk liever de complexiteit op dan de politieke boodschap.” Lees je graag literatuur van vrouwen? “Natuurlijk lees ik graag vrouwen. Niet per se liever dan mannen, trouwens, op mijn lijst met favorieten staan ongeveer evenveel mannen als vrouwen denk ik. Sowieso Zadie Smith, Maggie Nelson, Jeanette Winterson, Grace Paley, Marja Pruis, Maartje Wortel… ik kan heel lang doorgaan.” Nina Polak – Gebrek is een groot woord €19,99 (Prometheus)

KUNST & CULTUUR/BOEKEN

1 2

(-)

Robert Bryndza - Het meisje in het ijs De thriller The girl in the ice van Robert Bryndza werd in het Verenigd Koninkrijk en de VS direct een daverend succes en nu is de vertaling eindelijk daar. Het meisje in het ijs is de eerste in een serie over de Londense inspecteur Erika Foster. Als een meisje uit een invloedrijke familie dood onder het ijs gevonden wordt, is het aan Erika Foster om de dader te vinden. Al snel blijken er duistere geheimen te zijn. Zijn die haar fataal geworden? Het is Erika’s eerste moordzaak nadat haar laatste zaak is uitgelopen op een persoonlijk drama. Haar carrière bij de politie hangt aan een zijden draadje en ze is vastbesloten om te bewijzen dat ze het aankan. Maar dan verschuift de aandacht van de moordenaar naar Erika zelf. Fans van M.J Arlidge en Karin Slaughter mogen Het meisje in het ijs niet missen.

(-)

Svetlana Alexijevitsj - De laatste getuigen In 2015 ontving Svetlana Alexijevitsj, een Wit-Russische auteur en journalist, voor haar werk de Nobelprijs voor Literatuur. Ze schreef onder meer boeken over Tsjernobyl, de voormalige Sovjet-Unie en vrouwen in het Rode Leger. In haar nieuwe boek De laatste getuigen vertelt ze opnieuw de verhalen van gewone mensen in roerige tijden, zoals zij dat als geen ander kan. Ze sprak met mensen die tijdens de inval van de Duitsers in Wit-Rusland in 1941 nog kinderen waren en vroeg naar hun herinneringen aan die tijd. Die zijn soms zo schokkend dat geen schrijver ze zou kunnen verzinnen.

(1)

Jenna Blum, De verloren familie De nieuwe roman van de auteur van Het familieportret. De Duits-Joodse Peter overleefde Theresienstadt en Auschwitz, maar verloor er zijn hele familie. Na de oorlog vlucht hij weg uit Europa en begint een nieuw leven in de VS. Hij trouwt met June en ze krijgen een dochter, Elsbeth. Maar de herinneringen aan de oorlog laten zich niet wegstoppen en Peter dreigt opnieuw alles te verliezen wat hem lief is. De verloren familie is een boek over hoe een oorlogsverleden zijn weerslag heeft op een hele familie.

3 4 5

(-)

Dennis Lehane - De vrouw in de spiegel “Op een dinsdag in mei, in haar zevenendertigste levensjaar, schoot Rachel haar man dood.” Zo begint De vrouw in de spiegel van Dennis Lehane, bekend van bestsellers als Shutter Island en Mystic River. Rachel Childs was ooit een succesvolle journaliste, tot ze live op tv een inzinking kreeg. Sindsdien komt ze het huis niet meer uit. Ze leidt een rustig leven samen met haar man. Maar na een toevallige ontmoeting weet ze niet meer zo zeker of haar man wel is wie hij zegt te zijn. Welke geheimen verbergt hij? In haar zoektocht naar antwoorden wordt ze een wereld ingezogen van samenzweringen, misleiding en geweld.

(2)

M.J. Arlidge - Wie niet weg is Het ijzersterke zesde deel in de serie over Helen Grace. Helen Grace was een van de beste rechercheurs van Southampton, maar nu zit ze in de gevangenis. Tussen de moordenaars die zij daar zelf heeft doen belanden zal ze moeten overleven tot haar zaak voorkomt en ze haar onschuld kan aantonen. Maar ze heeft vijanden voor wie het belangrijk is dat haar zaak gesloten blijft. Als er in de cel naast Helen een verminkt lichaam wordt gevonden, gaat ze met gevaar voor eigen leven op zoek naar de moordenaar. OPZIJ I NR. 2 I 2018

KUNST & CULTUUR/FILM & TV

MÉDECIN DE CAMPAGNE

ean-Pierre Werner (gespeeld door François Cluzet, bekend van Intouchables) werkt al dertig jaar als huisarts op het Franse platteland en staat dag en nacht klaar voor zijn patiënten. Iedereen kan altijd op hem rekenen, totdat hij op een dag zelf ernstig ziek wordt en het advies krijgt te stoppen met werken om zelf beter

te worden. Hij accepteert uiteindelijk de hulp van de jonge arts Nathalie, maar Jean-Pierre, Nathalie en de lokale bevolking moeten nogal wennen aan de nieuwe situatie. Kan Nathalie de man vervangen die onvervangbaar lijkt? Nu in de bioscoop

THE POST

atharine Graham (gespeeld door Meryl Streep) is de eerste vrouwelijke uitgever van een grote Amerikaanse krant (The Washington Post) en Ben Bradlee (gespeeld door Tom Hanks) is de hoofdredacteur. Ze zijn genoodzaakt alles op alles te zetten in hun strijd tegen concurrent The New York Times om als eerste geheime

overheidsdocumenten te onthullen die drie decennia en vier Amerikaanse presidenten overspande. Ze riskeren daarmee niet alleen hun carrière, maar ook hun vrijheid en het voortbestaan van The Washington Post. Steven Spielberg tekende voor de regie. Nu in de bioscoop

LAS HIJAS DE ABRIL

aleria is 17 en zwanger. Ze woont in Puerto Vallarta, Mexico, met haar halfzus Clara. Valeria heeft haar zwangerschap lang verborgen weten te houden voor haar afwezige moeder April, maar door de financiële druk en de overweldigende verantwoordelijkheid om een baby in

huis te hebben, besluit Clara hun moeder te bellen. April komt, bereid om haar dochters te helpen, maar al snel wordt duidelijk waarom Valeria haar in eerste instantie op afstand wilde houden. Nu in de bioscoop

HANNAH

annah is het intieme portret van een vrouw die worstelt met het verlies van haar identiteit. Nadat haar man in de gevangenis is beland, blijft Hannah (Charlotte Rampling) alleen achter. Ze moet haar

nieuwe situatie onder ogen komen en wisselt daarbij tussen momenten van ontkenning en berusting. Langzaam verliest ze daarbij echter de grip op haar leven. Vanaf 22 februari in de bioscoop

KUNST & CULTUUR/FILM & TV

ila (gespeeld door Sara Forestier) is een jonge vrouw die kampt met een stotterprobleem, ze houdt zich daarom liever op de achtergrond. Totdat kamikazepiloot Mo in haar leven stapt. Lila is op een kantelpunt in haar leven gekomen en moet haar angsten overwinnen om

een toekomst met Mo op te bouwen. Mo moet op zijn beurt uit de wereld van illegale straatraces zien te komen als hij kans wil maken op een toekomst met Lila, maar is de liefde sterker dan de verslavende adrenaline van het racen? Vanaf 8 februari in de bioscoop

LES GARDIENNES

et is 1915. Wanneer de mannen van de Paridierboerderij vertrekken naar het oorlogsfront, is het aan de overgebleven vrouwen om al het zware werk op zich te nemen. Terwijl ze alles op alles zetten om te overleven, komen de mannen druppelsgewijs terug van het front. Een nieuw evenwicht moet gevonden worden. Vanaf 8 maart in de bioscoop

TELEFILMS

anaf Valentijnsdag - voor de niet-romantische mensen onder ons: dat is 14 februari zendt NPO3 wekelijks de nieuwe reeks Telefilms uit. Romantische speelfilms die op een actueel thema inspelen. Voor de maand februari zijn dat bijvoorbeeld Het hart van Hadiah Tromp (14 februari), over Hadiah die haar vriend in bed aantreft met zijn tennislerares. Ze besluit impulsief op vaarstage te gaan bij de marine. Lost & Found (21 februari) gaat over de

succesvolle schrijver Lucas die na zijn debuut is vastgelopen. Voor zijn tweede boek besluit hij naar Berlijn te gaan: daar komt hij zijn oude reisliefde tegen. Samen praten ze over hun toekomstverwachtingen. En Gelukszoekers (28 februari) over Faiza die met haar familie asiel zoekt in Groningen. Het dorp wordt geteisterd door aardbevingen en uitzetting dreigt voor Faiza. Tegelijkertijd ontmoet ze Harko. Kan er liefde tussen de twee opbloeien? OPZIJ I NR. 2 I 2018

KUNST & CULTUUR/TENTOONSTELLING

WELKE? Caroline Coolen WAAR? Keramiekmuseum Princessehof in Leeuwarden. WAT? Grote keramische werken die doen denken aan distels. Distels zijn voor de Belgische Coolen (1975) een metafoor voor het ontembare. Coolen experimenteert in haar assemblages met materialen: porselein, steen en metaal gebruikt ze naast elkaar. Dat levert interessante sculpturen op. WAAROM? Dit is een van de tentoonstellingen waarmee het Princessehof opnieuw opent na een grote renovatie ter ere van het honderdjarig bestaan van het museum. WANNEER? Tot en met zondag 6 mei 2018. Zie: www.princessehof.nl Caroline Coolen, Carlina Vulgaris, 2017, steengoed, porselein en metaal

Horloge van goud, email en diamant, in de vorm van een aardbei uit ca. 1860, gemaakt in Zwitserland of Frankrijk.

WELKE? Goud! Horloges en juwelen van Sophia Lopez Suasso WAAR? Cromhouthuis, Amsterdam WAT? Sophia Lopez Suasso (1816-1890) kocht haar kostbaarheden tijdens reizen door Europa. Ze had een zwak voor horloges met bijzondere vormen, zoals dieren, bloemen, vruchten, muziekinstrumenten. Door op een verborgen knopje te drukken komt het klokje tevoorschijn. Bijna alle horloges en sieraden zijn van goud, bezet met diamanten, edelstenen en email. WAAROM? Deze schatten liggen altijd veilig opgeborgen maar zijn nu tijdelijk te zien. Grijp je kans en ga kijken naar deze schitterende kunstwerkjes. WANNEER? Tot en met maandag 2 april 2018. Zie: www.cromhouthuis.nl

Beeld Face Freedom van Anne de Vries, bij de Van NelleFabriek in Rotterdam.

WELKE? Art Rotterdam 2018 WAAR? In de Van Nellefabriek, Rotterdam WAT? Hier zie je de jongste ontwikkelingen in de beeldende kunst. Niet alleen vanwege de diversiteit maar ook vanwege de spannende presentaties van zowel jonge als gerenommeerde galeries, mag je Art Rotterdam als kunstliefhebber niet missen. Blikvanger bij de entree is de 8 meter hoge sprookjesboom, Face Freedom, van de jonge kunstenaar Anne de Vries. WAAROM? Het is inmiddels al de negentiende editie van de Art Rotterdam, de spil van de Art Rotterdam Week, het jaarlijks festival van hedendaagse kunst, design en architectuur. WANNEER? Van 8 februari tot en met 11 februari 2018. Zie: www.artrotterdam.com 80

KUNST & CULTUUR/PODIUM

Internationale Vrouwendag komt er weer aan en dit jaar kun je dat vieren met het Mama Cash Feminist Festival in verschillende steden in Nederland. Er is debat, kunst, mannelijk naakt en er mag ook gedanst worden. Hierbij wat highlights. Check het hele programma en voor tickets mamacash.nl/vrouwendag

GUERRILLA GIRLS IN HET STEDELIJK MUSEUM IN AMSTERDAM

eze anonieme activistes met hun kenmerkende gorillamaskers stellen al decennialang seksisme en racisme in de kunstwereld aan de kaak. Met hun scherpe humor en nog scherpere analyses schudden ze conservators, recensenten en verzamelaars wakker. Op 8 maart heb je een unieke kans om ze live te horen spreken en hun werk te bekijken in een pop-up expositie die special voor deze gelegenheid is samengesteld.

RESISTER IN WORM IN ROTTERDAM

ach, Mozart, Beethoven, Tiësto, Hardwell, Skrillex. De muziekindustrie is nog net zo mannelijk als in de tijd van de klavecimbel. Of zien we dan iets over het hoofd? En hoe zou een feministische muziekindustrie eruit kunnen zien? In WORM ontmoet je vrouwelijke artiesten zoals The Lone Taxidermist en Victoria Shen. Ze laten hun experimentele sound horen en gaan in gesprek over vrijheid, blijheid en gelijkheid in de muziekscene.

DIPSAUS IN TIVOLIVREDENBURG IN UTRECHT

en je de beste Dipsaus van Nederland al? Nee, deze Dipsaus is geen mayo, maar een tweewekelijkse podcast door en voor vrouwen van kleur en iedereen die geïnteresseerd is in een ander geluid. Gepresenteerd en opgericht door Anousha Nzume, Ebissé Rouw en Mariam El Maslouhi. Dipsaus is maatschappijkritisch, cultureel geïnteresseerd, politiek betrokken en altijd met een flinke schep humor, originaliteit en diepgewortelde eigenwijsheid. Op 8 maart kun je live een opname van de podcast bijwonen in TivoliVredenburg. OPZIJ I NR. 2 I 2018

FOTO ULI WEBER/CONTOUR BY GETTY IMAGES

VAN OPZIJ

SOFIA HELIN Ze werd beroemd als de briljante, maar hoekige rechercheur Saga Norén in de successerie The Bridge. De Zweedse actrice Sofia Helin (45) maakte er bewust een feministisch personage van. “Je kunt niet wachten tot je de macht krijgt. Je moet hem pakken.”

DOOR RENATE VAN DER ZEE

KUNST & CULTUUR/VAN OPZIJ

OPZIJ I NR. 2 I 2018

KUNST & CULTUUR/VAN OPZIJ

“H

et duurt niet lang meer voor de vrouwen aan de macht zijn. We gaan echt die kant op. Kijk maar naar wat er gebeurd is met #MeToo.” De Zweedse actrice Sofia Helin spreekt met zachte stem en ze glimlacht vriendelijk, maar ze meent wat ze zegt. “In 2017 is het postpatriarchale tijdperk ingegaan. Ik noem het voor het gemak ‘post-pat’. Het begint ermee dat we dat gewoon zeggen, dat we besluiten dat de tijd is gekomen. Er is geen andere manier. Je kunt niet wachten totdat je de macht krijgt. Je moet hem pakken.” Helin werd beroemd als de briljante, maar sociaal niet erg begaafde rechercheur Saga Norén in de Zweeds/Deense successerie The Bridge, die deze maand aan zijn laatste seizoen begint. Wie de actrice ontmoet, is even verrast door het enorme contrast tussen haar en haar alter ego. Saga Norén stampt rond op legerkistjes, in een oude leren broek, haar onverzorgde haar wapperend in de wind. Sofia Helin oogt elegant in een beige zijden blouse en hoog gehakte laarzen, haar lichtblonde haar is opgestoken. “Ik heb van Saga Norén bewust een feministisch personage gemaakt,” vertelt ze. “Het zit in de manier hoe ze naar mannen kijkt, hoe ze zonder plichtplegingen recht op haar doel afgaat als ze zin heeft in seks. Saga doet nooit haar best om aardig gevonden te worden. Ze is geen pleaser. Ze weet niet eens wat dat is. Ik wilde ook niet dat ze make-up zou dragen. Het litteken dat ik aan een ernstig fietsongeluk heb overgehouden, wilde ik niet laten wegschminken. Dat was een goede beslissing. Het zou absurd zijn als Saga Norén make-up zou dragen. Saga probeert nooit te behagen. Dat is wat ze uitstraalt: vrouwen bestaan niet om mannen te behagen. Dat is niet onze taak in het leven. Er was trouwens ook een andere reden waarom ik Saga make-uploos wilde spelen. Toen ik aan die serie begon,

waren mijn kinderen nog klein en had ik gewoon geen zin om ’s morgens een uur kwijt te zijn aan make-up.” Hoe was het om het laatste seizoen van The Bridge te doen? “Moeilijk, zoals altijd. Ik houd van Saga, maar ik houd er niet van haar te zijn. Saga is erg gespannen, intens en alert. Ik word doodmoe van haar. Die rol vreet energie omdat zij zo anders is dan ik. Zij is rationeel, ik ben emotioneel. Het is trouwens wel goed voor mij geweest om deze rol te spelen. Ik ben erdoor gegroeid, het heeft een kleine verschuiving teweeggebracht in mijn brein. Omdat zij zo rationeel is, kan ik nu ook makkelijker rationeel denken. Of tenminste, ik heb die rationele kant bij me. Ik zit niet meer zo vast in emoties. Saga spelen is zwaar, maar ik vind het wel altijd leuk haar in nieuwe en moeilijke situaties te plaatsen. In dit seizoen zit Saga in de gevangenis en is ze heel gedeprimeerd – dat was nóg moeilijker om te spelen. Ze is haar baan kwijt en de vraag die ze zich gaat stellen is: wie ben ik eigenlijk als ik geen politievrouw meer ben? Het thema van The Bridge is ‘identiteit’ en dat is een actueel thema. We zijn allemaal met vragen rond identiteit bezig. Wie hoort er bij onze samenleving en wie niet? Wat is een man en wat is een vrouw? Al deze vragen komen aan de orde in het laatste seizoen van The Bridge op verschillende niveaus. Ik ben daar zo trots op.” Sofia Helin groeide op in een dorp in het zuiden van Zweden in een heel gewoon gezin: haar moeder was verpleegkundige, haar vader vertegenwoordiger. Toen ze een baby

van nog geen twee weken was, voltrok zich een groot drama: haar oudste broertje kwam om het leven tijdens een auto-ongeluk. Hij was zes jaar oud. Ondanks dat ze dit niet bewust meemaakte, was zijn dood vormend voor haar persoon. In een eerder interview vertelde ze: “Ik groeide op met het gevoel dat er iets heel vreselijks was gebeurd.” Sofia Helin was geen kind dat op jonge leeftijd al droomde van een carrière als actrice - dat stond te ver van haar af. Ze koos voor een studie filosofie. “Ik kom van het platteland, uit een familie waar niemand artistieke ambities had. Ik was onzeker. Ik had geen idee wat ik moest doen, waar het heen moest met mij. De toneelschool zag ik simpelweg niet als een optie. Maar op een gegeven moment voelde ik wel dat een vak als filosofie te rationeel en niet creatief genoeg voor me was. Ik weet nog goed dat ik in

‘In het begin begrepen mensen niet wat ik met Saga Norén deed. Een vrouwelijke rechercheur met autistische trekjes, dat hadden ze nog nooit gezien’ mijn studentenkamer op de bank zat en erover nadacht wat ik dan wilde. Opeens kreeg ik een ingeving: acteren! Ik had op school veel aan toneel gedaan en daar had ik altijd van genoten. Maar het kostte tijd voor ik er achter was hoe je aangenomen wordt op de toneelschool, hoe je dan moet praten en hoe je je moet gedragen. En toen kreeg ik dat fietsongeluk. Mijn kaak was doormidden, mijn tanden lagen er uit. Ik was er kapot van, ik was zo

KUNST & CULTUUR/VAN OPZIJ

invloed, simpelweg omdat je bankable bent. Dat brengt verantwoordelijkheden met zich mee. Want wat ga je doen met die invloed?” Een van de dingen die Helin deed, was zich verbinden met de #MeToobeweging, die heel groot werd in Scandinavië. Het begon met een massale actie van Zweedse actrices. “We hebben honderden getuigenissen van seksuele intimidatie verzameld en een manifest opgesteld waarin we filmmaatschappijen, theaters, uitgevers en televisiestations opriepen te stoppen met het inhuren en beschermen van mensen die zich schuldig maken aan seksueel geweld. Onder aan die brief schreven we: ‘We houden onze mond niet langer. We weten wie jullie zijn.’ Honderden actrices ondertekenden die brief. We organiseerden een evenement waarbij we getuigenissen voorlazen

in aanwezigheid van de koningin, de kroonprinses, de minister van Cultuur en veel andere invloedrijke personen. Vervolgens stapten allerlei andere beroepsgroepen naar voren: advocates, artsen, ook prostituees. Het werd gigantisch en het verspreidde zich naar Noorwegen, Finland en Denemarken. Het mooie aan #MeToo is dat zo veel vrouwen zich hebben uitgesproken. Maar het risico is dat naar specifieke mannen wordt gewezen. Want dan kan iedereen zeggen: ‘O het is die man, die is het probleem.’ Maar het probleem is niet een specifieke man, het probleem is de structuur van onze samenleving. Wat moet veranderen is hoe naar vrouwen wordt gekeken en dat seksuele intimidatie wordt geaccepteerd als iets dat erbij hoort voor vrouwen. In Zweden wilden we niet dat er bepaalde mannen werden veroordeeld op sociale media.

FOTO KARL NORDLUND

bang dat het niets zou worden met mijn acteerambities. Ik deed auditie voor de toneelschool met mijn kapotte gezicht en ik werd toch aangenomen. En tja, op een bepaald moment accepteer je gewoon dat je een litteken op je gezicht hebt. Zo gaat dat in het leven.” Helins loopbaan als actrice begon met een rol in een populaire Zweedse soapserie over een rederij. Ze speelde vervolgens in verschillende Zweedse films en was een beroemdheid in eigen land toen in 2010 de rol van Saga Norén voorbij kwam. “In het begin begrepen mensen niet wat ik met Saga Norén deed,” vertelt ze. “Een vrouwelijke rechercheur met autistische trekjes, dat hadden ze nog nooit gezien. Toen ik aan die serie begon, had ik echt geen flauw idee dat het een internationaal succes zou worden. Het is nu in 180 landen te zien! Dat succes heeft me wel veranderd, ja. Je krijgt meer

OPZIJ I NR. 2 I 2018

KUNST & CULTUUR/VAN OPZIJ

Daarom kozen we voor een massale actie, zonder emoties, zonder agressie. Gewoon: dit is wat er met ons gebeurt en nu willen we dat het verandert. Hoe ging het bij jullie in Nederland?” In Nederland hebben veel vrouwen zich uitgesproken op sociale media. Maar op een gegeven moment leek de discussie vooral over mannen te gaan, nadat een mannelijke

accepteren dat mensen kunnen worden gekocht alsof ze dingen zijn. Door de Wallen in stand te houden, zendt Amsterdam een bepaalde boodschap uit naar mannen: dat vrouwen dingen zijn die je kunt kopen. Wat voor boodschap is dat? Daarmee ontmenselijk je vrouwen. Ik vind dat jullie een museum moeten maken van de Wallen. Zoiets als het slavernijmuseum in Amerika. Vaders kunnen dan hun zonen meenemen naar

projecten te ontwikkelen en vragen aan de orde te stellen die ik mezelf stel. Bij alles wat ik doe, ga ik uit van een feministische blik. Wanneer je die bril eenmaal hebt opgezet, kun je hem niet meer afzetten. Ik was laatst in Engeland voor een openbaar interview. Er zaten mensen in het publiek die zeiden: ‘Ben je je ervan bewust dat je een feministisch icoon bent?’ Ik voelde me zo trots toen ik dat hoorde. Niet

‘Ik vind dat jullie een museum moeten maken van de Wallen. Zoiets als het slavernijmuseum in Amerika. Vaders kunnen dan hun zonen meenemen naar dat museum en hun uitleggen: zo behandelden we vrouwen vroeger, maar gelukkig is dat nu niet meer zo’ televisiemaker had geschreven dat hij was verkracht en een mannelijke casting agent werd beschuldigd van het seksueel intimideren van mannelijke acteurs. “Echt? Oké, mannen worden soms ook verkracht en seksueel geïntimideerd. Maar dat is toch geen wijdverbreid, structureel probleem zoals bij vrouwen?” Je hebt in Nederland veel stof doen opwaaien door te zeggen dat je niet begrijpt dat wij anno 2017 nog zoiets als de Wallen hebben. Je noemde het ‘mensonterend’. “Ik geloof dat het bij jullie controversieel is om kritisch tegenover prostitutie te staan, klopt dat? Zijn er dan zo veel mensen die daar geld aan verdienen? Een Nederlandse man zei op Instagram dat ik mijn mond moest houden omdat het geweldig was geregeld in Nederland: je kunt er voor vijftig euro ‘pussy’ kopen en er zou nooit een vrouw worden verkracht. Wat een grap, zeg! “Het gaat mij erom dat ik nooit zal 86

dat museum en hun uitleggen: zo behandelden we vrouwen vroeger, maar gelukkig is dat nu niet meer zo. Het is niet dat ik tegen prostituees ben, totaal niet. In Zweden laat de wet hen ook volledig met rust. Maar het is wel strafbaar om seks te kopen. We moeten tegen die mannen zeggen: stop daarmee. We leven in een kapitalistische wereld, dus we moeten de consument aanspreken op zijn gedrag.” Je hebt nu de laatste opnames voor The Bridge achter de rug. Wat zijn je plannen voor de toekomst? “Ik ben nu bezig met een televisieserie over vrouwelijke seksualiteit boven de veertig. Dat plan ontstond toen ik het er met vier andere actrices over had dat wij vrouwen van in de veertig onzichtbaar zijn als seksuele wezens. Vrouwen van boven de veertig zijn onzichtbaar in de media en in de maatschappij en dat is niet oké. Die serie moet trouwens een komedie worden. “Ik zie mezelf als een verhalenverteller. Dat is wat je doet als acteur. Soms zijn het leuke verhalen. Soms zijn ze droevig. Ik vind het het leukst zelf

alles wat ik doe is puur feministisch. Als actrice wil je soms ook gewoon in een goed verhaal zitten, feministisch of niet. Ik heb onlangs een rol gespeeld in een Deense low budget film over een vluchteling die door twee toeristen wordt opgepikt uit zee. Het was zo’n sterk scenario dat ik het ook voor niets had gedaan. Want als het gaat om vluchtelingen, zijn er zoveel vragen. Kunnen we werkelijk iemand het recht ontzeggen ons land binnen te komen? Kunnen we in volle overtuiging zeggen dat wij goede mensen zijn en hier horen en dat anderen slechte mensen zijn en hier niet horen?” Ga je Saga Norén missen? “Nee, want ik laat haar niet gaan. Ze blijft altijd bij me. En ik droom er stiekem van dat ze terugkeert als ze 55 is. Dat ze op die leeftijd op de voorgrond treedt. Want dat zien we nooit, vrouwen van die leeftijd die op de voorgrond treden. Maar ja, misschien is dat over tien jaar wel heel normaal. Want wij vrouwen komen eraan, dat is niet meer tegen te houden.” O

ABONNEE WORDEN

NEEM NU EEN

JAARABONNEMENT en ontvang een sjaal van Sjaalmania ter waarde van € 89,95 CADEAU!

Materiaal: 8% cashmere, 47% merino wol, 30% viscose, 15% polyamide

EEN HEE JAAR + SJ L VOO AAL R

€ 59,

Keuze uit deze drie kleuren. Wil je meer kleur? Kijk en koop er dan zelf een bij sjaalmania.nl

GA NAAR OPZIJ.NL/ABONNEMENTEN Deze aanbieding is geldig zolang de voorraad strekt. De eenmalige bezorgkosten bedragen €4,95. Het abonnement is tot wederopzegging en wordt na de actieperiode (10 nummers) verlengd met een jaar. Er geldt een opzegtermijn van 1 maand. Betalingsvoorwaarden en overige informatie zijn opgenomen in het colofon. OPZIJ I NR. 2 I 2018

KUNST & CULTUUR/OP REIS

VALLETTA MALTA

ACHTDUIZEND JAAR CULTUURGESCHIEDENIS OP EEN PAAR VIERKANTE KILOMETER

KUNST & CULTUUR/OP REIS

DOOR DE REISMEIDEN

Samen met Leeuwarden is Valletta, de hoofdstad van Malta, dit jaar Culturele Hoofdstad van Europa. Goede aanleiding voor de Reismeiden deze stad en een stukje van het eiland te verkennen.

alta kent een roerige geschiedenis. Na de prehistorische tempelbouwers volgden de buitenlandse overheersers elkaar op. Vooral de Britten drukten hun stempel op het eiland, totdat in 1964 Malta de onafhankelijkheid uitriep. Sinds 2004 hoort Malta bij de EU en nu kunnen we er zelfs met de euro betalen. Maar overal op het eiland en in de hoofdstad Valletta, zijn nog duidelijk sporen te zien van al die verschillende culturen. Van het Hypogeum uit 6000 jaar v. Chr., de Moorse en Turkse invloeden en de Britse. Dat maakt Malta anders en bijzonder. Als wij er zijn maakt de stad zich juist op voor de openingsweek. De afgelopen jaren is er hard gewerkt aan de stad. Gebouwen zijn

gerestaureerd, straten en pleinen werden opgeknapt. VALLETTA De hoofdstad is amper een vierkante kilometer groot en de straten staan allemaal haaks op elkaar. Ze vormen een mooi raster. Dat heeft een historische reden. De Johannieterorde, ook wel Maltezer Orde genoemd, krijgt in 1530 Malta toegewezen als thuisbasis om zo een christelijk bolwerk tegen de Turken te vormen. Als in 1565 de Turken toch aanvallen, slagen de Johannieter kruisridders erin de vijand te weren. Valletta ligt dan alleen wel in puin en moet opnieuw worden opgebouwd. De stad wordt ontworpen op de tekentafel, met militaire precisie: er worden rechte lijnen getrokken, â&#x20AC;&#x2DC;New York avant la lettreâ&#x20AC;&#x2122;. Later, in de zeventiende eeuw,

OPZIJ I NR. 2 I 2018

KUNST & CULTUUR/OP REIS

krijgen veel gebouwen in de stad een uitbundiger, barokke gevel, maar het strakke stratenpatroon blijft gehandhaafd. Binnen die vierkante kilometer is het behoorlijk volgebouwd met huizen, kerken en paleizen. Wij bezochten het paleis van de grootmeester, met indrukwekkende gobelins, schitterende muurschilderingen en een enorme wapencollectie. Je moet ervan houden, van die ridderattributen, maar spectaculair is het wel. In het paleis zetelt tegenwoordig ook het parlement van Malta. De namen van de verschillende presidenten hangen op een marmeren plaquette en hoe goed: Malta heeft inmiddels haar tweede vrouwelijke president. In 2014 werd Marie-Louise Coleiro Preca gekozen tot president van het land. Malta was dan misschien een van de laatste landen in Europa waar het vrouwenkiesrecht in de grondwet werd vastgelegd, pas in 1956, qua vrouwelijke presidenten loopt het land voor de troepen uit. Vlakbij het paleis stuiten we op een monument waar bloemen liggen, kaarsjes branden, teksten en foto’s hangen. Op deze plek wordt journaliste Daphne Caruana Galizia herdacht, die vorig jaar werd 90

vermoord. Ze was zowel geliefd als gehaat op het eiland. Haar kritische stukken over politici lardeerde ze geregeld met scheldwoorden en vette roddels. Ze stapte buiten de gebaande journalistieke paden en dreigde namen te noemen in een corruptieschandaal waar de maffia bij betrokken was. Dat werd haar helaas fataal. “She was killed because she mattered,” zegt een van de pamfletten. Er loopt inmiddels een rechtszaak tegen drie verdachten. MARKIEZIN Malta kent meer bijzondere vrouwen. Ze leidt ons zelf rond door haar familiehuis Casa Rocca Piccola, markiezin Frances de Piro. Het stadspaleis was in 1580 een van de eerste gebouwen in Valletta die door de Maltezer Ridderorde gebouwd werden. Nu woont de adellijke familie De Piro hier al generaties lang en met veel plezier. Het palazzo heeft prachtige vertrekken, vol antieke meubels, oude maar ook hedendaagse schilderijen, allerlei zilveren snuisterijen, een enorme verzameling kant, een bibliotheek met een uitgebreid archief. Werkelijk wonderschoon is de eetkamer, waar de gedekte tafel klaar staat, om zo aan te schuiven, met uitzicht op de tuin waar

KUNST & CULTUUR/OP REIS

de sinaasappels groeien. Een tuin is zeldzaam in Valletta, zo vertelde de markiezin. Het huis heeft ook een eigen kapel waar de familie geregeld samenkomt voor de mis. Er werd een kaarsje opgestoken voor OPZIJ. CARAVAGGIO Malta, en Valletta in het bijzonder, heeft heel veel kerken. De belangrijkste is de kathedraal die gewijd is aan Johannes de Doper. De gevel van de kerk is sober, maar het interieur is adembenemend. Hier tonen de Johannieters hoe machtig en rijk ze ooit waren. Dit godshuis moest groter en indrukwekkender worden dan welke kerk ook. De Italiaanse schilder Mattia Preti was verantwoordelijk voor een groot deel

van de schilderingen. Schitterend zijn ook de met goud versierde zuilen die de verschillende kapellen scheiden. Elke afdeling van de orde had een eigen kapel. Maar het hoogtepunt wordt toch gevormd door een groot schilderij in een aparte ruimte, het oratorium, de gebedskapel. Hier hangt een van Caravaggio’s meesterwerken, De onthoofding van Johannes de Doper uit 1608. Het is een indrukwekkend werk, van meer dan drie meter hoog bij meer dan vijf meter breed. Caravaggio woonde enige tijd op Malta en trad toe tot de orde. Het is, voor zover bekend, zijn enige gesigneerde werk. Dat zal vast betekenen dat hij er zelf ook heel tevreden over was.

MDINA De kathedraal in Valletta wordt ook wel de co-kathedraal genoemd, omdat de eigenlijke kathedraal in Mdina staat. Toen de Johannieters zich in 1530 op Malta vestigden, kozen ze aanvankelijk Mdina als hoofdzetel voor hun orde. De stad lag strategisch, op een hoog punt op het eiland. Toch bleek het geen handige plek voor de ridders, die met hun vloot beter aan zee konden wonen. Daarmee verdween de bedrijvigheid uit Mdina en kreeg de stad de bijnaam ‘de stille stad’.Ook nu is het er rustig. Ga de stad in door de Main Gate en dwaal door de middeleeuwse straatjes, met huizen opgetrokken uit de kalksteen die zo typerend is voor Malta. Het uitzicht vanaf de bolwerken is magnifiek.

OPZIJ I NR. 2 I 2018

KUNST & CULTUUR/OP REIS

THREE CITIES Ten zuidoosten van Valletta, aan de overkant van het water, liggen drie kleine vestingsteden: Cospicua, Senglea en Vittoriosa, die meestal in ĂŠĂŠn adem de Three Cities genoemd worden. Hier zijn veel sporen terug te vinden van de Johannieterorde. Zoals de pittoreske auberges, de herbergen, voor iedere afdeling van de orde een eigen woonhuis. En kerken natuurlijk. De kerk die gewijd was aan Laurentius is inmiddels een museum en is ook zeker een bezoek waard. Aan het water, waar ooit de vloot vertrok, liggen nu zeilboten en plezierjachten. Restaurantjes met terras nodigen uit om even van het uitzicht te genieten. Dat geldt ook voor de restaurants in het vissersdorpje Marsaxlokk. Hier liggen de schilderachtige vissersbootjes te dobberen op de zee, terwijl wij lekker een visje eten aan

de kade. Vooral op zondag is het hier goed toeven. Dan komen ook de Maltezers zelf flaneren met hun families over de gezellige markt op de promenade, om daarna te lunchen in hun favoriete restaurant. Zoals bijna overal op Malta is ook hier de langdurige Engelse overheersing nog voelbaar: de rode Britse telefooncel staat pal naast de uitbundige, barokke kerk. TEMPELS Op 26 december wordt ieder jaar een zogenaamde Telethon georganiseerd. Een fondsenwervingsactie waar iedereen en alle bedrijven aan meedoen. De opbrengst van 26 december 2017 was niet minder dan vijf miljoen euro. Een enorm bedrag, opgebracht door de slechts 400.000 inwoners van Malta. Daarbij steekt de nauwelijks 6 miljoen van onze Serious Request beschamend af.

KUNST & CULTUUR/OP REIS

PRAKTISCHE INFORMATIE Malta ligt op iets minder dan drie uur vliegen vanaf Amsterdam. Air Malta, in samenwerking met KLM, en Transavia verzorgen rechtstreekse vluchten vanaf Amsterdam. In het laagseizoen wordt er niet dagelijks

op Malta gevlogen. In Valletta zijn er talloze hotels te boeken, voor ieder budget. Zelf het eiland verkennen gaat prima per auto, mits je niet bang bent links te rijden. Anders zijn er voldoende

mogelijkheden per bus. Bezoek ook Gozo, het aanpalende eiland, dat rustiger en groener is dan Malta. O Voor meer informatie: www.visitmalta.com/nl

SPECIALE LEZERSAANBIEDING OPENLUCHTMUSEUM IN DE ZON Het eiland Malta is één groot openluchtmuseum, met prachtige bezienswaardigheden uit verschillende culturen die hun sporen op het eiland hebben achtergelaten. Maar ook strandliefhebbers kunnen hun hart ophalen aan de witte stranden en prachtige baaien. Geniet van aangename temperaturen, de gastvrije mediterrane sfeer en schilderachtige vissersdorpjes. ONTDEK MALTA Samen met de reisleiding ga je twee keer op stap om de omgeving te ontdekken. Een keer naar de vissersplaats Marsaxlokk, waar je de levendige vismarkt kunt bezoeken en traditionele lekkernijen kunt inslaan op de lokale markt. Ook stap je aan boord van de ‘Captain Morgan’, een boot die je door de havens van Malta vaart voor imposante uitzichten op de architectuur van het eiland. De boottocht wordt gevolgd door de ‘Malta Experience’, waarbij je meer leert over Malta’s bewogen geschiedenis in een unieke historische setting. VALLETTA In de middeleeuwse UNESCO-hoofdstad Valletta dwaal je door sfeervolle straatjes, langs barokke kerken en statige paleizen. Maar ook kun je er prima winkelen of flaneren langs de boulevard. Strijk neer op een terras en geniet van het uitzicht op de haven met een goed glas wijn. GOZO Plan ook een bezoek aan het eiland Gozo door een dagje met de ferry de oversteek te maken. Hier vind je vele historische bezienswaardigheden. De ferry vaart meerdere keren per dag in 30 minuten van Malta naar Gozo. HOTEL PLAZA REGENCY *** Voor een prachtig uitzicht op de stad Sliema zit je in dit hotel goed. Vanuit het buitenzwembad op het dak kun je de stad en de

haven zien liggen. Laat de zon zich even niet zien? Neem dan een duik in het binnenbad. Dagelijks staan het ontbijt, lunch en diner klaar in het restaurant. Vanuit het hotel sta je in een paar stappen op het strand en aan de boulevard van Sliema.

DEZE LEZERSAANBIEDING IS INCLUSIEF

• Retourvlucht Amsterdam-Malta • Retourtransfer luchthaven – hotel • Luchthavenbelasting en brandstoftoeslag • 7 nachten in hotel Plaza Regency*** • Verblijf o.b.v. volpension • 2 uitstapjes met de reisleiding • Nederlandstalige reisleiding

NU VANAF € 499,- P.P. Kijk op www.tui.nl/opzij Prijs is een vanafprijs per persoon o.b.v. 2 personen per kamer met een vlucht in Economy-klasse en is beperkt beschikbaar op geselecteerde data. Vertrek op dinsdag en zaterdag. Aanbieding geldig op boekingen vóór 15 maart 2018 en bij vertrek vóór 23 april 2018. Exclusief € 2,50 calamiteitenfonds, € 20 reserveringskosten bij een online boeking en eventuele toeslagen voor de vlucht. Op deze reis zijn SGR- en ANVR voorwaarden van toepassing. OPZIJ I NR. 2 I 2018

MAN OVER VROUW PESTVENTJE EN

MOEDERSKIND

Sander van de Pavert (1976) kennen we allemaal als programmamaker van LuckyTV. Hij noemt zichzelf liever ‘televisiereparateur’: “Ik heb dat woord een keer verzonnen. Toen ik nog niet zo bekend was en mensen vroegen wat ik deed, antwoordde ik: televisiemaker. Mensen dachten dat ik televisies repareerde. Eigenlijk ben ik dat ook wel een beetje. Een reparateur haalt dingen uit elkaar en voegt nieuwe onderdelen toe. Een goede functieomschrijving dus.” Zijn eerste ‘lucky’s’ stammen uit 2002. Aan OPZIJ vertelt hij over de belangrijkste vrouwen in zijn leven. Dat blijkt nog wel even moeilijk, want: “Ik maak het onderscheid tussen man en vrouw eigenlijk niet. Er zijn zoveel verschillende mensen, mannen en vrouwen, die me inspireren. Mijn vriendin is belangrijk voor me, maar als ze een man was geweest, dan was ze net zo belangrijk geweest. Het feit dat ze een vrouw is, maakt voor mij niet zoveel uit.” 94

DE MOEDER “Mijn moeder heeft me opgevoed, dat doet nogal wat met je haha. Samen met mijn vader natuurlijk. Als ik naar mijn ouders kijk, zie ik een verschil tussen die twee: mijn vader is een pragmatische man, een wetenschapper, een eloquente, zakelijke, niet heel erg emotionele man. Goed met taal en humorvol. Mijn moeder is een emotionele vrouw, maar niet in de zin dat ze snel huilt. Met mijn moeder had ik vroeger veel lol in het observeren van mensen. Ik kon al vrij jong praten over de emotionele wereld. Existentiële vraagstukken, wie ben ik, angst, liefde, je kent het wel. Ik kan me voorstellen dat niet elk twaalfjarig kind het daar met zijn moeder over heeft. Mijn moeder kon dat heel goed uitleggen. Je kunt je als kind weleens afvragen: waarom doen mensen zo raar? Als kind begrijp je het niet altijd als iemand opeens ergens heel erg boos over wordt. Mijn moeder heeft me altijd heel goed de diversiteit en de fragiliteit van de menselijke geest kunnen uitleggen. Als er een rare oom was die in scheiding lag, dan kon mijn moeder dat heel helder aan me uitleggen. Of misschien begreep ik het gewoon heel goed. Dat heb ik allemaal van mijn moeder geleerd en heb ik nog steeds in mij. “Mijn ouders werkten allebei. Mijn moeder werkte voor een telecombedrijf, zo’n tien jaar geleden is ze gestopt met werken. Ik heb met haar nog steeds een goede band, met allebei mijn ouders. Ik zit er regelmatig een wijntje te drinken, kan er lief en leed mee delen. Ik kan met hen lachen en uit eten gaan. Ze wonen bij me in de buurt. Ze kunnen erg lachen om mijn filmpjes. Ze zagen me als kind natuurlijk al klieren op allerlei fronten. Ik was vroeger aan het klieren, ik was een pestventje. Maar ik onderscheidde me door mijn humoristische aanpak van pesterijen. Ik maakte geen onderscheid tussen de sterken en zwakken of tussen autoriteit en niet-autoriteit. Het was niet gewoon propjes gooien, maar juist goed uitgevoerde grappen. Het herschrijven van

DOOR MARLEEN HOGENDOORN BEELD CORBINO EN LAISA MARIA

MAN OVER VROUW

OPZIJ I NR. 2 I 2018

MAN OVER VROUW

opdrachtstencils en dat soort ongein. Nog eerder liep ik thuis rond met een cassetterecorder en een microfoontje en was ik mijn eigen stem aan het opnemen. Mijn ouders vinden het geweldig dat ik daar mijn werk van heb gemaakt. Ze sturen regelmatig een appje als ze hebben gelachen om mijn gruwelijkheden.” DE TYPETJES “Laatst vroeg ik me per ongeluk af of mannen vaker onderwerp van mijn filmpjes zijn dan vrouwen. Dat blijkt niet echt zo te zijn. Een balans? Tja, wanneer is iets in balans? Als je je in de politiek begeeft, is de kans dat je een man tegenkomt twee keer groter dan dat je een vrouw tegenkomt. Ik heb geen voorkeur. Voor mijn werk zijn mensen leuk of niet leuk om aan te sleutelen, het geslacht maakt niet uit. “Eva Jinek, uitgesproken als ‘A Vagina’ was een woordgrap die ik toevallig bedacht en heel goed aansloeg. Ook ontdekte ik onlangs Erica Terpstra als een soort nieuwe Freek Vonk. Hoe ik die stemmen doe? Als iemand een vrouwenstem probeert na te doen, dan zet diegene meestal een hoog stemmetje op. Maar als je het gewoon met je eigen stem doet, let op de intonatie en lacht bij het praten, dan wordt het een vrouwenstem, wel een diepe die lijkt op zo’n callcenter-stem. Willy en Max zijn pas ontstaan in 2013, rond de kroning. Iedereen leefde naar de kroning toe. Er was een groot interview gepland met Máxima en Willem-Alexander door RTL en NOS. Toen dacht ik: hier moet ik iets mee doen. Eerst met de promo, de dag voor het interview. Er werd weinig gezegd, het voelde alsof ik er een stem onder moest zetten. Ik zit dan naar het fragment te kijken met een microfoon voor me en dan probeer ik gewoon wat uit. Bij Willem bleek dat Haagse accent goed te werken. De stem van Máxima is eigenlijk gewoon een overdrijving van haar eigen stem. Ik had in die tijd een Spaans vriendinnetje. Ik kwam ook weleens bij haar ouders thuis. Ze was al best wel Spaans, maar die ouders nog meer. Haar moeder, zij praatte zo. 96

Exact zo. Van haar heb ik geleerd. Bijvoorbeeld ‘werkwoordeng’ en ‘woordeng’ die eindigeng op –en, dat spreek je uit als ‘ng’. Dat heb ik van mijn toenmalige schoonmoeder letterlijk overgenomen. En dan die lach, dat is eigenlijk gewoon mijn eigen lach. Het is een suffe anekdote, maar het is echt waar. Toen ik het eerste filmpje van Willem-Alexander aan het opnemen was, was ik een stukje aan het terugkijken. Ik hoorde mijn eigen stemmetjes en moest daar om lachen. Als ik hard moet lachen dan ga ik zo hinniken. Ik had dat per ongeluk opgenomen. Ik hoorde Máxima zo prateng en dan hihihi. Toen dacht ik: wow! Lenny Kuhr was ooit mijn eerste lucky. Het was een interview uit 2003 Home Sweet Home van de KRO. Fons

MAN OVER VROUW

de Poel nodigde iemand uit in de studio. De studio werd dan verbouwd tot wat Fons ‘de huiskamer van het leven’ noemde. Hij heeft zo’n overduidelijke articulatie, maar goed. Ik zat te kijken, Lenny Kuhr was te gast. Ik zag hoe ontzettend absurd de situatie was. Fons is een ontzettend ijdele man, niet in de zin van dat hij veel in de spiegel kijkt, maar in de zin van narcisme. Hij vroeg: ‘Wat is de rode draad in jouw leven?’ Dan hoor je in zijn intonatie hoe ontzettend goed hij die vraag vindt. Ik keek hoe Lenny als volwassen geworden meisje vertelde over haar leven, terwijl Fons meer een onemanshow hield. Dat heeft me geïnspireerd tot het maken van mijn eerste lucky. Ik heb het verknipt tot een interview waarin Fons alleen maar over zichzelf praat. Hij moet het hebben geweten, want toen ik de KRO vroeg om de beelden voor mijn theatertour, mocht ik het ‘na intern overleg’ niet gebruiken. Dan weet je dat Fons er zelf bij betrokken is geweest. Ik heb een haatliefdeverhouding met hem, net zoals met Antoinette Hertsenberg en Andries Knevel. Mensen die de touch met de realiteit zijn verloren, die ervan overtuigd zijn dat ze iets grensverleggends aan het doen zijn en geen enkele zelfrelativering kennen. Tegelijkertijd heb ik van Fons geleerd hoe je een voice-over op een reportageachtige, pedante manier kan inspreken.”

waren er elfhonderd man, familie, vrienden en pers. De mensen om me heen waren bloednerveus en ik had zoiets van: lachen toch! Ik voelde me zeer op mijn plek daar. Baylin speelde een organisatorische rol in de tour. Nu hebben we bedacht om samen te blijven te werken en ondertussen heeft ze nog eigen filmprojecten. “Ik ben in the process of learning. Ik zou mijn relatie met Baylin niet kunnen samenvatten tot één les. Ik ben 41 en heb best wel wat relaties gehad maar ik ben in mijn leven nog nooit iemand tegengekomen zoals zij. Daarmee schrap ik elke vorm van subjectiviteit. Ze is heel ongewoon. In alles: de manier waarop ze beweegt en hoe ze communiceert met mensen. De manier waarop ze dingen observeert. Je zou haar moeten ontmoeten om dat te zien. Toen ik haar voor het eerst zag, wist ik: dit is geen doorsnee meisje. Ze staat op een unieke manier in het leven. Ze is extreem sensitief voor alles wat binnenkomt, zoals beeld, geluid of kunst. Ze is heel intens. Ze blijft me verrassen. Als ik zo thuis ben, kan er iets heel geks aan de hand zijn. Ze is wel een stabiele persoonlijkheid hoor, grotendeels dan, haha. We sluiten goed bij elkaar aan. Ze is ook wel een beetje gestoord, net zoals ik.” O

‘De stem van Máxima is gebaseerd op de stem van mijn toenmalige schoonmoeder’

DE VRIENDIN “Ik ben 4,5 jaar samen met Baylin, we wonen samen in Den Haag. Ik kan met haar goed werken. Ze heeft een scherp oog en een goed gevoel voor humor. Ze kan wat onverwachter uit de hoek komen en ze is sneller dan ik. Ze wijst me weleens op fragmenten die ik kan gebruiken als een lucky en we zitten weleens samen achter de computer iets te maken. Een idee van haar was bijvoorbeeld de bewerking van een Baby Born-reclame. Je hoort geluid, geschreeuw, ziet krijsende baby’s achter elkaar; een soort bombardement van ellende. Treffend voor haar humor, het moet altijd over de top. Ik kijk het filmpje nog altijd met plezier terug, het heet Baby Sick Princess I. Samen met haar deed ik de theatertour van LuckyTV. Die tour was heel leuk. Ik heb 25 keer het theater uitverkocht, een te gekke ervaring. Om Ivo Niehe te citeren: ‘Het was unaniem een belachelijk groot succes.’ In persoonlijke zin dan. Ik stond met ontzettend veel lol op het podium. Eerst was het alleen het filmpje, eigenlijk wel een verademing dat het eindelijk eens over mij gaat, haha. Mensen zeggen wel vaker: je zit vijftien jaar lang in een montagehok opgesloten en nu sta je in de spotlights. Ik heb het altijd leuk gevonden om aandacht te krijgen. Als ik het niet kreeg, ging ik er wel om schreeuwen. Ik ben nooit een verlegen jongen geweest. Tijdens de première OPZIJ I NR. 2 I 2018

SHOPPING

ALLE BESPROKEN BOEKEN IN DIT NUMMER ZIJN TE KOOP VIA ONZE WEBSHOP

KUNSTwacht In de jaren dat het Rijksmuseum in Amsterdam gesloten was vanwege de immense verbouwing, reisde de kunst van dit museum de hele wereld over. Deze Rijkswachters zijn gemaakt van de transportkisten die de kunst veilig hielden op reis. Elk exemplaar heeft een eigen nummer, zo kun je ontdekken welke kunst hij/zij bewaakt heeft. Rijkswachters vanaf € 27,50 via www.rijkswachters.nl

Happy FEET Deze sokken houden tijdens deze laatste koude maanden niet alleen je voeten warm maar vrolijken je ook nog eens op. Ze zijn er in allerlei varianten: gestreept, geruit of effen. De sokken worden gemaakt met biologische katoen. Daarnaast geeft Minga Berlin veel om eerlijke arbeidsvoorwaarden voor hun werknemers in binnen- en buitenland. € 12,00 via www.mingaberlin.com

Op z’n KOP Het is nog even wachten op de lente, dus je kunt beter de bloemetjes in huis houden in plaats van buiten zetten. Deze vaas is ontworpen door de Nederlandse Laura de Monchy en lijkt op z’n kop te staan. De vaas wordt gemaakt door de veelal vrouwelijke werknemers van een familiebedrijf in Noord-Thailand. In samenwerking met Plan Nederland gaat een deel van de winst naar beroepsopleidingen voor jonge vrouwen in ontwikkelingslanden. Vase Portugal Medium Sand € 79,95 via www.returntosender.nl 98

CARIN GAEMERS TAKE CARE Carin Gaemers (1958) is de meest invloedrijke vrouw 2017. Maandelijks houdt ze ons bij de les.

VAN HET JOHAN DE WITTHUIS NAAR DE LEEUWENHOEK

e ene avond in het Johan de Witthuis in Den Haag, 24 uur later op een bankje in een verpleeghuis in Rotterdam. Van het ene uiterste in het andere. Voor een avondje tussen goud beschilderd houtwerk, behang van saffraankleurig brokaat en portretten van stadhouders en koningen ben ik altijd wel te porren. Niet voor niets heb ik van geschiedenis mijn vak gemaakt. Nog maar enkele maanden geleden werd hier gewerkt aan een regeerakkoord dat ronkt van het optimisme. Niet ten onrechte. Historisch gezien leven we in een tijd van ongekende luxe en mogelijkheden. Aandoeningen die voorheen een doodvonnis betekenden zijn behandelbaar geworden. En wat doen we? We klagen dat het zoveel kost en de politiek roept dat dit de economische groei remt. Het verkopen van beleid is een kwestie van zorgvuldig je argumenten kiezen. Ook zonder economische groei kan ons welvaartsniveau in stand worden gehouden. Japan kent al decennialang een economische groei van ongeveer nul procent en dat is geen armlastig land. Het is nog maar de vraag of de zorg zoveel moet kosten. Een niet onaanzienlijk deel gaat naar de enorme zorgbureaucratie en een al even omvangrijke overlegcultuur. Nog nergens heb ik kunnen lezen hoeveel dit onderdeel van de zorg ons jaarlijks kost. Het kan anders als we de uitvoering

centraal stellen. Hoe willen kwetsbare ouderen thuis of in het verpleeghuis worden verzorgd en wat hebben zorgmedewerkers en behandelaars nodig om dat te kunnen bieden? Als dat het uitgangspunt wordt, zouden de kosten voor ouderenzorg weleens kunnen dalen. Op zijn minst wordt de stijgende lijn in de grafieken vlakker. Ik was in het Johan de Witthuis voor de aftrap van een pact waarmee minister Hugo de Jonge de neuzen in de ouderenzorg dezelfde kant op wil zetten. Een goed initiatief. In tegenstelling tot wat bij zulke bijeenkomsten gebruikelijk is, ging het hier vooral over de bedoeling. Tussen het saffraankleurige brokaat gonsde het van optimisme en enthousiasme. Toch zit de taak voor Scherp op Ouderenzorg er nog niet op. Bureaucratie is weerbarstig en cultuurveranderingen vragen tijd. Hugo Borst en ik zullen blijven uitleggen wat er nodig is om ouderenzorg te verbeteren en scherp in de gaten houden of het allemaal de goede kant op blijft gaan. Dat brengt me bij verpleeghuis De Leeuwenhoek in Rotterdam. Daar werden opnamen gemaakt van de avond- en nachtdienst voor een televisiedocumentaire waarin Hugo Borst en Adelheid Roosen het dagelijks leven van bewoners, hun mantelzorgers en de zorgmedewerkers volgen. Het bankje op de gang is sjofel en hier en daar bladdert het behang. Een contrast met de kunstwerken aan de muur, gemaakt door bewoners in het atelier van De Leeuwenhoek. Die mogelijkheid wordt helaas maar in een enkel verpleeghuis geboden.

Want ja, wie wordt getroffen wordt door dementie kan nog steeds genieten van het maken van iets moois en blijft tot op het allerlaatste moment gevoelens ervaren. Die gevoelens zijn nadrukkelijk aanwezig op dat bankje in het verpleeghuis. Een bewoonster jammert hartverscheurend omdat zij het lijstje met telefoonnummers van haar kinderen kwijt is. Pas na een uur lukt het Hugo haar af te leiden. Daarna vertelt ze in alle rust over het gezin waarin ze opgroeide en over haar eigen kinderen. Nadat Hugo is weggeroepen voor opnamen levert zij nog een poos laconiek commentaar op de ruzie die inmiddels is ontstaan tussen twee medebewoonsters. Het lukt me niet de ruzie te sussen. Pas om half drie ‘s nachts heeft de dienstdoende zorgmedewerker tijd om de drie dames naar hun kamer te brengen. Wie lijdt aan dementie kan angst, verdriet, frustratie en boosheid niet meer zelf ombuigen naar een positiever gevoel, terwijl de dagen zijn gevuld met voorvallen die zulke gevoelens oproepen. Alleen al om daarbij te helpen moeten er voldoende zorgmedewerkers bij komen. Ook voor OPZIJ een belangrijk thema. Want de groep kwetsbare ouderen boven de 75 jaar bestaat in meerderheid uit vrouwen. Hetzelfde geldt voor zorgmedewerkers en mantelzorgers. Verbetering in de ouderenzorg is wel degelijk óók een feministische kwestie. O OPZIJ I NR. 2 I 2018

toneelgroepamsterdam.nl ‘intens en meeslepend’ - de volkskrant ****

DE ANDERE STEM VAN RAMSEY NASR | REGIE IVO VAN HOVE T/M 3 MRT | STADSSCHOUWBURG AMSTERDAM EN TOURNEE