OPZIJ Juni/Juli 2023

OPZI

FEMINISTISCH MAGAZINE • SINDS 1972

Redactieadres

Witte Singel 103

2313 AA Leiden

redactie@opzij.nl

Hoofdredactie Marleen Hogendoorn en Noémi Prent

Art director Emmely Pardon

Medewerkers

Erzsó Aföldy, Beytullah Basar, Yesim Candan, Janice Deul, Yasmine Esser, Anne Geertjes, Anne Havelaar, Annet Hogendoorn, Nina Klaassen, Alies Pegtel, De Reismeiden, Roselle Servage, Sheila Sitalsing, Roos Sitser-Brandhoff, Joyce Sylvester, Fieke Tissink, Etchica Voorn, Tessel ten Zweege

Coverfoto: Corbino

Uitgever Hans van Brussel

Distributie Betapress

Druk HaboDaCosta

COPYRIGHT

Niets uit deze uitgave mag op welke wijze dan ook worden overgenomen zonder voorafgaande toestemming van de auteurs of rechthebbenden. De uitgever is niet aansprakelijk voor schade als gevolg van druk- en zetfouten. De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten van de illustraties volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Zij die menen nog zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich wenden tot de uitgever.

ABONNEMENTEN

Een abonnement wordt tot wederopzegging aangegaan, tenzij anders vermeld. Opzeggingen kunnen UITSLUITEND schriftelijk worden doorgegeven per post naar OPZIJ B.V., Witte singel 103, 2313 AA Leiden. Of per email naar abonnementen@opzij.nl.

PERSOONSGEGEVENS

We maken u erop attent dat aan ons verstrekte persoonsgegevens zoals naam, (e-mail)adres en telefoonnummers worden opgenomen in het gegevensbestand van Opzij B.V.. Dit bestand is aangemeld bij het College bescherming persoonsgegevens door Opzij B.V., de verantwoordelijke voor uw gegevens. Uw persoonsgegevens worden gebruikt voor onze abonnement-enadministratie, voor de uitvoering van met ons gesloten overeenkomsten en om u op de hoogte te houden van interessante informatie en aanbiedingen van producten en diensten, eventueel ook na beëindiging van uw abonnement.

KLANTENSERVICE

Op opzij.nl/abonnementen kunt u zelf een abonnement nemen. Voor contact over abonnementen, bestellingen, wijzigingen en vragen kunt u mailen naar abonnementen@opzij.nl. Een jaarabonnement kost

€ 47,50 voor 6 nummers.

Achter de schermen

Achter de schermen tijdens de covershoot.

Wat een bijzondere verrassing!

Jane Goodall was in Nederland en ging met ‘haar’ Opzij op de foto.

Don’t read the comments

Of ik het nu met ze eens ben of niet: grote bewondering heb ik voor vrouwen in de politieke arena. Je zou maar je hoofd boven het maaiveld uitsteken en van tevoren weten dat je met disproportioneel veel (online) haat te maken krijgt. Dit gegeven gaat in wezen op voor alle vrouwen die hogerop klimmen en vrouwen van kleur zijn hierbij extra kwetsbaar. De haat gaat soms zo ver dat de dochters van Sigrid Kaag hopen dat hun moeder iets anders gaat doen. Ook ik vind het doodeng om mijn podium te pakken, als ik eerlijk ben. Niet omdat ik het niet leuk vind, maar de dreiging van de vrouwenhaat die ermee gepaard kan gaan, werkt verlammend. Daarom ben ik trots op Maryam Hassouni, Yesim Candan en Stella Bergsma die het ‘doelwit’ zijn van onze Opzij-cover. Wat medehoofdredacteur Marleen en mij betreft de laatste keer dat ze doelwit zijn.

Zolang we het nog moeten stellen met online vrouwenhaat is mijn credo: don’t read the comments Maar dat is natuurlijk niet duurzaam en legt de verantwoordelijkheid bij de slachtoffers. Misogynie moet harder aangepakt worden. Daarom lanceert Opzij een petitie tegen vrouwenhaat. Daarin roepen we de politie en het OM op hier prioriteit van te maken en vragen we social mediabedrijven hun verantwoordelijkheid te nemen om te zorgen dat het niet verder wordt verspreid. Teken jij ook?

Terwijl dit nummer in de winkels ligt, begint officieel het Herdenkingsjaar Slavernijverleden. Aan ons als media de kans om de ongehoorde verhalen te laten horen. De gesprekken die ik voerde met drie

vrouwelijke nazaten van tot slaaf gemaakte mensen roerden me. Vooral een uitspraak van Diana Vlet bleef me bij: “Ik ben geen activist, ik ben gewoon iemand die veel kennis heeft van de geschiedenis.” Ik hoop dat het herdenkingsjaar geen punt is, maar daadwerkelijk een komma. Dat we onze historische kennis gaan verrijken. Want deze geschiedenis gaat over ons allemaal.

Misschien weet je het trouwens allang, maar ik ontmoet nog steeds vrouwen die er nooit van gehoord hebben: de pink tax, de roze belasting. In dit nummer lees je alles over waarom zaken als scheermesjes, shampoo en deodorant meer geld kosten voor vrouwen dan voor mannen. Ik koop voortaan dus blauwe scheermesjes, want ik ben dan wel weer zo’n

feminist die haar benen scheert in de zomer.

Net als velen heb ik trouwens vreselijk uitgekeken naar de zomer. Maar terwijl ik mijn zomerkleding uit de dozen haal, besef ik dat dit seizoen ook altijd een bijsmaak heeft. Ik zie veel vrouwen, mijzelf incluis, worstelen met een gemeen stemmetje. Wat mogen ze van zichzelf aan huid laten zien in de publieke ruimte? Is het lichaam wel ‘klaar’ voor de zomer, voor de bikini, voor die ene croptop en dat niets verhullende jurkje? Al mijn feministische educatie ten spijt, de indoctrinatie van de vrouwenblaadjes die ik in de nineties en zeros las, hebben hun werk helaas al gedaan. Ik ben, en met mij vele andere vrouwen, redelijk verpest. Getraumatiseerd door de pijlen die genadeloos gefotoshopt werden op de ‘cellulite’ op het lichaam van een loeistrakke Jennifer Lopez, Shakira of you name it. Ik weiger aan de indoctrinatie toe te geven. Bel mij niet voor een dieetsamenwerking. Een leven zonder pasta of pizza heeft voor mij geen zin. Maar het ‘schoonheidsideaal’, of liever gezegd de ‘schoonheidsmythe’, is hardnekkig. Om deze idioterie te duiden, bracht journaliste Alies Pegtel de schoonheidsmythe in kaart. Ik hoop vooral dat we ons zo snel mogelijk massaal gaan realiseren dat het ideale lichaam niet bestaat. Wij vrouwen hebben echt betere dingen te doen dan ons druk maken om ons lichaam. Daarom stuur ik jullie verder de zomer in met een boodschap die we wat mij betreft niet vaak genoeg kunnen herhalen: alle lichamen zijn bikinilichamen.

Liefs, Noémi O

‘

Ik ben, en met mij vele andere vrouwen, redelijk verpest.’

La Shop

Perfecte PICKNICK

De grasvelden zijn groen, de temperatuur is aangenaam: het enige wat er nog ontbreekt is een goede picknick. Perfecte picknick van Mme Charlotte geeft tips over hoe je dit kunt aanvliegen. Van lekkere hapjes tot hoe je al die lekkernijen slim meekrijgt. € 14,99, Uitgeverij Snor

Fifties VOYAGE

Een echt duurzaam geproduceerde koffer blijkt nog best lastig te vinden. Het populaire SuitSuit is in ieder geval van goede kwaliteit, biedt tien jaar garantie en gaat dus lang mee. Het op de jaren vijftig geïnspireerde design is ook nog eens geweldig om naar te kijken. Een Fabulous Fifties-spinner heb je vanaf € 129.

GIETEREN

Een degelijke ijzeren gieter met een trendy, paars-bruin design. Erg handig om te hebben, want het groen is extra dorstig in de zomermaanden. De gieter met twee hendels ziet er ook nog eens tof uit. € 39,99, Sissy-Boy.

Parasol PLEZIER

Een Nederlands en milieuvriendelijk merk, daar houden we van. Zoek je nog een parasol voor deze zomer, dan is dit retrodesign van Yuna misschien wat voor jou. Bijvoorbeeld deze Mellow Yellow van € 155. Meer info via yuna-merch.com

Terra KONTJE

Het borsten- en billenspectrum leent zich goed voor beeldhouwwerkjes. Zo ook bij deze Ferrarabloempot van Plantje.nl. Voor € 17,95 is het terracotta kontje van jou. En wel zo fijn: de binnenkant van de pot is gecoat, zodat er geen water doorheen kan lekken.

TREIN maar fijn

Treinreizen is het nieuwe vliegen. Helaas soms nog wat aan de prijs, maar hopelijk komt daar in de toekomst verbetering in. Met dit boek vol 60 onvergetelijke treinavonturen kun je in ieder geval inspiratie opdoen voor de mooiste treinreis van je leven. € 27,50, Lonely Planet.

SAFE in de zon

Er is steeds meer te doen om microplastics in verzorgingsproducten. Met de zonnebrandcrème van het Nederlandse merk Naïf weet je zeker dat je geen microplastics gebruikt. De natuurlijke Zonnecrème heeft een hoge beschermingsfactor en is daarom zeer geschikt voor je gezicht en lippen. Meer info op naifcare.com

Duurzaam DIERTJE

Heb jij thuis een viervoeter rondlopen? Deze keramieken voerbak van het duurzame Nederlandse merk Pawness is gemaakt van natuurlijk gewonnen klei. Afgewerkt in drie mooie glazuurtinten. De voerbak is ook nog eens vaatwasserbestendig en biologisch a reekbaar. Meer info via shop-pawness.nl

REISproof

Niks geen trend: Dr. Hauschka maakt al 55 jaar natuurlijke cosmetica. Voor € 35 ga je met de Dr. Hauschka-travel bag goed verzorgd op reis. Het tasje bevat reinigingsmelk, oogmakeupremover, gezichtslotion, mini volume mascara en handcrème. Meer informatie via drhauschka.nl

Wie nog ZAAIT

Nog een plekje over in je tuin of op je balkon? Probeer deze eetbare bloemen eens te zaaien. Staat kleurrijk, zowel in je tuin als op je bord. Een zakje bevat de volgende bloemen: stokroos, komkommerkruid, goudsbloem, korenbloem, afrikaantje, Oost-Indische kers en viooltje. Meer info via dille-kamille.nl

Serie

Rain Dogs

Alleenstaande moeder Costello Jones wil een beter leven voor haar dochter Iris. Ze wordt dakloos nadat ze de huur voor de Londense binnenstad niet langer kan ophoesten. Terwijl ze de eindjes aan elkaar knoopt, komt haar beste vriend Selby uit de gevangenis. Zijn familiegeld biedt perspectief. Ondertussen is hun relatie naast liefdevol ook complex en toxisch. De serie is te zien via HBO.

uitgelicht BLUE JEAN

Film La Ragazza del Futuro

Groot-Brittannië,

1988. De regering van Margaret Thatcher neemt een wet aan die de promotie van homoseksualiteit verbiedt. Gymdocent Jean valt op vrouwen. Op de middelbare school waar ze werkt, verbergt ze haar seksualiteit. Door de wet wordt het haar nog moeilijker gemaakt om open te zijn. Tot een nieuwe leerlinge Jean dwingt om een keuze te maken. Blue Jean draait vanaf nu in de bioscoop.

Film

La Syndicaliste

Een Frans drama met steractrice Isabelle Huppert. Ze kruipt in de rol van vakbondsafgevaardigde Maureen Kearney. Wanneer ze een staatsgeheim onthult, brengt dat de Franse nucleaire industrie aan het wankelen.

Documentaire

Pretty Baby

Actrice en model Brooke

Shields is iconisch. In de confronterende documentaire

Er volgt een complexe strijd tegen ministers en industriëlen, en die komt haar duur te staan. Door een gewelddadige overval staat haar leven op zijn kop. Het daaropvolgende politieonderzoek zaait nog meer verwarring. Is Maureen slachtoffer of verdachte? La Syndicaliste draait vanaf nu in de bioscoop.

Pretty Baby leren we de internationale ster beter kennen. Hoe is het om als jong meisje al geseksualiseerd te worden? Shields vertelt haar eigen verhaal. Wetenschappers, journalisten en vrienden van Shields duiden hoe dit kon gebeuren, nota bene net na de tweede feministische golf. Te zien via Disney+.

Eeuwenoude tradities zijn hardnekkig in het Sicilië van de jaren zestig. De jonge, vrolijke Lia woont samen met haar ouders in een klein dorp. De mentaliteit van de jaren zestig botst met haar sterke karakter. Op een avond dwingt de flamboyante Lorenzo, zoon van de burgemeester, haar tot seks. Volgens de wet moet Lia met hem trouwen om haar eer te redden. Het druist in tegen haar principes en ze gaat de strijd aan voor zelfbeschikking. Gebaseerd op een waargebeurd verhaal. La Ragazza del Futuro draait vanaf 22 juni in de bioscoop.

Live in concert

Maggies Melkweg

Amerikaans multitalent Maggie Rogers komt naar Nederland. In 2019 werd ze ontdekt door Pharrell Williams en na een Grammynominatie ging het hard met haar carrière. Donderdag 22 juni 2023 staat ze in Melkweg. Meer info op melkweg.nl

Podcast

De muze is moe

Wat is een kunstenaar zonder muze? Het zijn in de geschiedenis vooral veel vrouwen geweest die de (mannelijke) kunstenaars hebben geïnspireerd tot het maken van kunst. De zesdelige podcastserie

De muze is moe fileert het fenomeen muze en licht een aantal wereldberoemde muzen uit de beeldende kunstgeschiedenis uit. Van AVROTROS.

Nieuwe muziek

The Age of Pleasure

Na vijf jaar muzikale stilte is Janelle Monae terug. En hoe! Haar album The Age of Pleasure belooft een sensueel spektakel te worden. Tenminste, als we afgaan op de single Lipstick Lover. De kracht van Monae? Maatschappijkritiek vangen in een luchtig en sexy muzikaal jasje. Vanaf 9 juni 2023.

Podcast

Dipsaus

Cello power

De Engelse singer-songwriter en celliste

Ayanna Witter-Johnson is een lust voor het oor. Op 4 augustus komt ze naar Nederland om in het Concertgebouw te spelen met het Ragazze Quartet. Benieuwd hoe dat gaat klinken? Kijk de aflevering bij Podium Klassiek terug waar ze Ain’t I a Woman zingt. Meer informatie via concertgebouw.nl.

Even een shout-out naar de praatpodcast van Anousha Nzume, Ebissé Rouw en Mariam El Maslouhi. De maatschappijkritische podcast draait al een poos mee, maar is nog steeds springlevend en relevant. Gemaakt door vrouwen van kleur, voor vrouwen van kleur (maar wat ons betreft het luisteren waard voor iedereen). Te luisteren via de reguliere podcastkanalen.

uitgelicht HET ONGELUKSKIND

Terug naar het Italië onder Mussolini. Francesca is het enige kind van een keurig echtpaar. Elke zondag kijkt ze naar een meisje dat in de rivier met twee jongens speelt. Francesca raakt door haar gefascineerd en ze droomt van een vriendschap. Volgens anderen is het meisje echter vervloekt, een ongelukskind. Op een dag legt Francesca contact met het ongelukskind en er groeit een bijzondere vriendschap. De oorlogsdreiging neemt toe, terwijl de meisjes dromen van vrijheid en gelijkheid.

Beatrice Salvioni – Het ongelukskind

€ 21,99 (Uitgeverij Cargo)

Fictie

De nazaten

Daar is de langverwachte opvolger van De eetclub en Debet. Karen woont al tien jaar met haar dochters en zoontje op het Noord-Brabantse platteland. Na twee grote gebeurtenissen in haar leven besloot ze eerder het kustdorp Bergen voorgoed achter zich te laten. Tot ze op een ochtend met haar zoontje Mik wordt klemgereden. Sommige banden kun je nooit verbreken.

Saskia Noort – De nazaten

€ 24,99 (Uitgeverij Overamstel)

Fictie

Een

vrouw rent over een berg

Op een snikhete zomerse dag bevalt Takiko Odaka van een jongetje. Hij is het gevolg van een kortstondige affaire met een getrouwde man. Hoewel haar ouders zich schamen voor de situatie, besluit zij er het beste van te maken. Haar eerste jaar als alleenstaande moeder is een aaneenschakeling van genot en problemen. Ondertussen ontgroeit ze haar thuisstad Tokio en als ze een baan krijgt bij een kwekerij buiten de stad, krijgt haar leven een nieuwe wending.

€ 24,99 (De Bezige Bij)

Poëzie

Citizen

De Afro-Amerikaanse dichteres Claudia Rankine legt alledaags racisme in de westerse samenleving onder haar poëtische loep. Van terloopse opmerkingen, scheve blikken tot impliciete vooroordelen. Haar subtiele observaties zijn een schot in de roos, evenals haar langere bespiegelingen over fysiek en verbaal geweld. Citizen is een klassieker in de antiracisme literatuur.

Claudia Rankine – Citizen

€ 24,99 (Atlas Contact)

Yūko Tsushima – Een vrouw rent over een berg

Non-fictie Over leven

Het leven van Isa Hoes komt voor de tweede keer op zijn kop te staan als ze een knobbeltje in haar borst ontdekt. Haar grootste angst is dat haar kinderen opnieuw een ouder zullen verliezen. In Over leven beschrijft ze de wervelvind van angst, frustratie, maar ook hoop die het knobbeltje met zich meebrengt. Komt ze deze storm ook weer te boven?

Isa Hoes – Over leven

€ 21,99 (Meulenhoff Boekerij)

Non-fictie

Jules

De vijftienjarige Julia worstelt met haar zelfbeeld. Gedoe met vriendschappen, de televisiecarrière van haar succesvolle moeder en een onbeantwoorde liefde versterken dit gevoel. Ze zoekt troost in haar eetbuien, waarna ze alles er weer uitgooit. Het geeft haar een gevoel van controle, terwijl de wereld door draait. De eetziekte krijgt Julia steeds verder in haar greep.

Julia van Baaren – Jules

€ 22,99 (Thomas Rap)

Herdenkingsjaar

Staat & slavernij

Wat was de rol van de Nederlandse staat in het koloniale slavernijverleden?

Staat & slavernij zet nauwkeurig uiteen hoe verschillende betrokkenen, van bestuurders tot ondernemers, hiermee omgingen. Aan de hand van actuele kwesties wordt ook de doorwerking van het slavernijverleden naar het heden besproken.

Rose Mary Allen, Esther Captain, Matthias van Rossum, Urwin Vyent (red.) –Staat & slavernij € 32,50 (Athenaeum-Polak & Van Gennep)

Gemist? De rode kogel

In 1988 is Christa Meindersma zesentwintig jaar als Chinese soldaten haar tijdens een vreedzame betoging in Lhasa beschieten. Ze overleeft de kogel. Het is het startschot van haar levenslange verbondenheid met de Tibetanen. Nu is er De rode kogel: berichten uit bezet Tibet Daarmee wil ze het vergeten conflict – de voortdurende Chinese bezetting van Tibet – uit de onzichtbaarheid halen.

Christa Meindersma –De rode kogel € 29,90 (Querido Facto)

Herdenkingsjaar

Na de komma

Toen 150 jaar geleden de slavernij werd afgeschaft, was het probleem niet opgelost. Shantie Singh beschrijft wat er in Suriname gebeurde na de afschaffing van de slavernij en hoe de koloniale mentaliteit standhield. Dat werkt tot op de dag van vandaag door voor de Hindoestanen in Nederland. Na de komma is een pleidooi voor het herinneren van een vergeten geschiedenis.

Shantie Singh – Na de komma € 11,99 (Uitgeverij De Geus)

Sweet burn

1. Badpak € 54,99, Livera

2. Statement oorbellen Ice Lolly € 109, Miccy’s

3. Nagellak Into the present moment € 15,95, PJR

4. Sandalen Zarnia € 79,99, Steve Madden

5. Rieten hoed € 34,99, Sissy-boy

6. Geweven blauwe jurk € 139,90, ArmedAngels

7. Mandtas June € 160, Sézane

AANBIEDING

JAARABONNEMENT OPZIJ + gratis supplement C+D3 van Amrani

voor maar

€47,50

Het drinken van dit supplement is een snelle en gemakkelijke manier om aan de aanbevolen dagelijkse hoeveelheid vitamine C, vitamine D3 en zink te voldoen. Het helpt je immuunsysteem te versterken, je energieniveau te verhogen en je concentratievermogen te verbeteren. Daarnaast draagt het bij aan gezonde huid, haar en nagels en een goede werking van het zenuwstelsel en de hormoonhuishouding.

Kortom, met Vitamin C+D3+zink kies je voor een effectieve en gemakkelijke manier om je lichaam een boost te geven en gezond en mooi te blijven!

Deze aanbieding is geldig zolang de voorraad strekt. Het abonnement is tot wederopzegging en wordt na de actieperiode (6 nummers) verlengd met een jaar. Er geldt een opzegtermijn van drie maanden. Betalingsvoorwaarden en overige informatie zijn opgenomen in het colofon.

Een vuist tegen ONLINE VROUWENHAAT

Al in de klassieke oudheid kwam vrouwenhaat ter sprake. In gesprek met Maryam Hassouni en Stella Bergsma wil ik, Yesim Candan, erachter komen wat dit ‘slechte’ dan is. Wat is het waar mensen niet tegen kunnen? Of sterker nog: mannen.

DOOR YESIM CANDAN

FOTOGRAFIE CORBINO

VISAGIE ROOS SITSER-BRANDHOFF

KLEDING LA DRESS

In zijn boek Misogyny: The World’s Oldest Prejudice schreef auteur Jack Holland dat vrouwenhaat voorkwam in de Griekse mythologie. Daarin beleeft het menselijke ras volgens Hesiodus een vreedzaam bestaan, nog voor de opkomst van vrouwen. Totdat Prometheus besluit om het mysterie van de goden te stelen. Zeus wordt woest en besluit de mensheid te straffen met ‘een kwaad ding voor hun vreugde’: Pandora. Als eerste vrouw ter wereld wordt haar opgedragen nóóit in de kruik te kijken die ze altijd bij zich droeg. We weten allemaal dat Pandora dat toch doet en daarmee allemaal onheil de wereld in bracht. Dus al bij de Oude Grieken stond de vrouw voor ‘het slechte’.

Sinds 2004 heb ik zelf te maken met vrouwenhaat. Mijn gevecht begon met een nieuw woord dat ik introduceerde tijdens de ‘Inspiratie voor Integratie’-wedstrijd: ‘bicultureel’ in plaats van ‘allochtoon’. Dit ging over het omarmen van je tweede cultuur; het is een kracht en geen zwakte. Ik was een target voor

Yesim Candan (48) is afgestudeerd bedrijfskundige aan de Nyenrode Business Universiteit. Al vanaf het begin van haar carrière is het thema diversiteit een speerpunt voor haar. Zo lanceerde ze de term ‘bicultureel’ in de Nederlandse taal als alternatief voor ‘allochtoon’ en zette ze de nationale wedstrijd Inspiratie voor Integratie (IVI) op. In 2010 won ze de Aletta van Nu-prijs van Atria. In 2011 schreef Yesim haar eerste boek, Nederland Word Wakker! In samenwerking met de Volkskrant en het Rijksmuseum in Amsterdam

stelde ze de lijst van vijftig invloedrijkste Turkse Nederlanders op in 2015. Voor RTLnieuws.nl schrijft ze wekelijks een column. Voor FD schrijft ze essays. 69 Secrets - Turkish Delight is Yesims eerste roman.

iedereen. Sinds ik columnist ben is de haat nog groter geworden door extreemrechts en de radicale moslims. Mijn grootste haters zijn de witte mannen en daarom weet ik dat ik iets goed doe. Zij moeten wennen aan dat er biculturele vrouwen die hun mond niet laten snoeren. Maar het toppunt was na een aflevering van VI. Ik ontving doodsbedreigingen waardoor de politie zelfs naar mijn huis moest komen.

‘Mijn grootste haters zijn de witte mannen en daarom weet ik dat ik iets goed doe.’

Stella Bergsma

Wat zou jij nodig hebben wanneer je te maken krijg met vrouwenhaat?

“Steun krijgen. En dat iemand iets aardigs tegen je zegt of voor je opkomt.”

Stella benoemt het laatste incident wat ze mee heeft gemaakt. In de Nieuwe Revu werd ze onder andere ‘een zielig hoopje mens’ genoemd. Dit was wat Roddelpraat-presentator Jan Roos over haar zei. Dit is dus echt vrouwenhaat. Stella had net haar boekpresentatie gehad. En dit raakt haar. Ik vind het dapper en mooi hoe ze zich kwetsbaar opstelt. “Tuurlijk raakt dat me. Ik vind het leven veel te kort om me niet te laten raken. Het is niet de inhoud van zo’n opmerking die me raakt, maar de intentie. Dat iemand me pijn wil doen of vernederen. Dat vind ik er zo droevig aan. Vooral omdat ik zelf die intentie eigenlijk nooit heb bij mensen.”

Speelt sisterhood een rol?

“Ik vind echt dat vrouwen elkaar moeten steunen. Ik breng dat ook in de praktijk. Roep mij en ik kom.”

Wat kunnen we ertegen doen?

“Vrouwen moeten leren om verbaal assertief te worden. Met stijl. Dit is nu eenmaal de wereld. Ik wil dat vrouwen meer aanwezig zijn, aardig zijn tegen de persoon en scherp op de inhoud. Niet andersom. Wees teder, aardig is niet eens meer genoeg.

Tederheid is wat we nodig hebben in deze wereld. En elkaar steunen. Ik wil meer vrouwen op meer belangrijke plekken, ik wil ze zien. Ook als ze niet mijn politieke kleur hebben.

Dit gebeurt veel te weinig naar mijn idee.”

Wat doe je met alle haat?

“Ik maak er kunst van. Zo kan ik

ermee omgaan. Dit treft vrouwen meer. Of je moet Hugo de Jonge of Mark Rutte zijn op zulke posities. Bij een man moet je onsympathiek zijn of heel veel macht hebben om haat over je heen te krijgen. Ik hoef alleen maar gewoon te bestaan. Wij vrouwen zijn opgevoed om aardig gevonden te worden, mannen zijn opgevoed om aan te vallen, en daarom schrikken we erg van ze. Met als resultaat de gedachte: laat ik maar niets zeggen, laat ik maar niet op tv gaan. Vrouwen durven zich op die manier minder uit te spreken.”

Hoe voelt haat eigenlijk?

“Soms heb ik een goed humeur en zie ik het als een beetje spelen, maar eigenlijk maakt het me verdrietig. Überhaupt dat we zo onaardig tegen elkaar zijn geworden online. Dat heeft denk ik zijn weerslag in de samenleving. Waarom willen zo veel mensen andere mensen een slecht gevoel geven? Ik denk dat dat echt niet goed is, ook niet voor die mensen zelf. Zonder heel moralistisch te worden, denk ik dat je echt veel gelukkiger wordt van andere mensen een goed gevoel geven.

Mannen moeten het veel bonter maken om dezelfde haat over zich heen te krijgen. Ik heb mannelijke vrienden in het publieke oog die ongeveer hetzelfde kaliber faam hebben. En die hebben ook meningen, maar ze krijgen lang niet zo actief en op stalkerige wijze haat over zich heen. Zo was er laatst een poll op internet: ‘Bent u al moe van Stella Bergsma?’ En dan deelt een hater dat onder iedere post van mij. Echt dagenlang! Zo fanatiek zou een vrouw niet snel een man aanvallen.

Mannen krijgen pas dezelfde haat als ze veel ‘groter’ zijn. Bij vrouwen is de bandbreedte van wat ze mogen veel kleiner. Bovendien krijgen vrouwen altijd de kogel van twee kanten, haat van mannen én vrouwen. Terwijl mannen bijna alleen maar haat van mannen krijgen. Omdat vrouwen mannen minder durven aan te pakken.”

Wat bereik je met activisme?

“Ik wil die bandbreedte voor vrouwen vergroten. Laatst noemde iemand mijn gedichten schreeuwerig. Terwijl ze dat gewoon niet zijn. Ze zijn misschien intens, passievol, confronterend. Maar schreeuwerig? Ik denk dus dat zoiets nooit tegen een man gezegd zou worden. Die zou een ander woord krijgen voor dezelfde intentie. Confronterend ofzo. Ik noem mezelf feminist omdat ik wil laten zien aan andere vrouwen dat het oké is om jezelf zo te noemen of voor je rechten op te komen. Maar liever zou ik er geen zijn. Gewoon lekker kunstenaar. Mijn droom is: genoeg geld om comfortabel te leven en een huisje in een warm land, want hier in Nederland is het te koud.

Wat ik heel belangrijk vind om te vermelden is dat mensen vaak tegen me zeggen: ‘Trek je de haat niet aan, negeer het, enzovoorts.’ Dat vind ik bijna nog erger dan die haat. Van negeren gaan dingen helemaal niet weg, ze blijven doorrotten. En ik zou dan onverschillig moeten zijn. Me niet erdoor moeten laten raken. Of me niet laten kennen. Maar zo ben ik niet. Ik laat me juist heel graag kennen.”

Stella Bergsma (1970) is schrijfster, opiniemaakster en frontvrouw van de band Einsteinbarbie. Ze werd bekend nadat ze in 2016 de literaire wereld bestormde met haar controversiële debuut Pussy album. Sindsdien schroomt ze niet om haar ongezouten mening te geven en heeft ze een royale plek verworven in de Nederlandse media. Maar het liefst maakt ze kunst. Onlangs schreef ze de dichtbundel Meesterwerk voor de prullenbak, het toneelstuk Nouveau Fuck en ze werkt met haar band aan hun langverwachte album. In december tourt ze samen met Saskia Noort door het land met hun theaterprogramma Unbeschreiblich Weiblich.

creatief, speels, slim. Stella

Maryam

minimalistisch, creatief, vrouw

Maryam Hassouni (37) debuteerde op haar vijftiende als actrice in de televisieserie Dunya & Desie, en won voor haar rol in Offers als eerste Nederlandse actrice een Emmy. Ze kroop twee decennia lang in de huid van vele karakters. Na een schitterende carrière en een studie Engelse Taal & Cultuur aan de UvA besloot ze zich volledig te richten op het schrijverschap. Ze schreef eerder een kinderboek, Hoekjes van geluk. In 2022 verscheen Wat de fak, een zoals de NRC schreef `vlammend j'accuse tegen de film- en televisie-industrie'.

Wat zou jij nodig hebben wanneer je te maken krijg met vrouwenhaat?

“Als actrice ben ik al 22 jaar een publiek figuur. Ik had nergens last van, totdat vorig jaar mijn boek, Wat de fak, uitkwam en ik als etnische vrouw naar buiten trad. Haat ontstijgt politieke voorkeur, het ontstijgt gender en religie. Mensen zagen het gebeuren en iedereen zweeg. Dit heeft mij het meeste geraakt. Mijn wereld stond op zijn kop. Ik begreep niet goed waar dit aan lag. Vrouwen die dit hebben meegemaakt zie je verdwijnen.”

Speelt sisterhood een rol?

“En brotherhood is ook nodig. Mensen kijken liever weg. Support is ver te zoeken voor een vrouw. Als vrouw ben je kwetsbaar en als gekleurde vrouw nóg kwetsbaarder.”

Waardoor komt het?

“De angst om niet meer mee te kunnen doen. De media is gebouwd op vriendjespolitiek. Wie is je vader en wie is je moeder? Vrouwen moeten leren om weerbaar te worden. Je krijgt te maken met haat, in Nederland zit het diepgeworteld. We denken dat mensen gelijkwaardig

zijn, maar dat is niet zo. Dit begint al op de basisschool, daar begint het gevecht. Neem niet alles aan van mensen die boven je staan.”

Wat kunnen we ertegen doen?

“Ik zie niet direct een oplossing hiervoor, we hebben te maken met een toxisch, vrouwonvriendelijk systeem. Toch is het belangrijk dat wij vrouwen ons blijven uitspreken. Ik hoop dat elke vrouw die het lef heeft dat te doen omringd is door mensen die haar steunen in haar strijd; vrouwen, queers en mannen. Door de oorverdovende stilte kun je je heel verlaten voelen. Ik heb bijvoorbeeld een fijne yogacommunity om me heen. Heb iemand in de echte wereld die een arm om je heen slaat als het nodig is.”

Heb je wat voorbeelden van wat jou is overkomen?

“Een voorbeeld van haat: ik schrok van de stille haat, van bevriende collega’s die nooit iets van zich hebben laten horen. Of reacties van mensen in de trant van: ‘Wat een vies wijf ben je toch, als je zo’n hekel hebt aan Nederland, vertrek dan.’ De haat kwam van witte mannen, rechtse mannen, ook van linkse witte VPRO-mannen. Het was heel kleinerend, als een meester die een leerling op zijn plek zet. Vrouwenhaat zit diep verankerd in de Nederlandse cultuur, in het DNA van Nederland. Haat tegen vrouwen met een mening. Ik ben na al die haat zes weken gaan detoxen in het buitenland. In de middeleeuwen werden vrouwen die zich niet conformeerde aan de geldende moraal en net iets te dicht bij de natuur stonden, gezien als gevaar voor de samenleving en op de brandstapel gegooid. Een stukje Nederlandse geschiedenis waar we zelfs lollig over doen. Het gaat niet om mannen alleen, zelfs vrouwen van kleur denken als een witte man.”

Hoe voelt het om keer op keer haat over je heen te krijgen?

“Nu nog steeds heb ik te maken met haat. Als reactie erop ben ik me gaan terugtrekken. Nu wel iets minder dan voorheen overigens. Het klinkt heel gek, maar het went. Ik moet er maar mee dealen.”

Hoe denk je dat dit komt?

“Omdat ik het systeem aanval. Als ik tegen de Marokkaanse cultuur zou aantrappen, zou ik omhelsd worden door witten. Ik val het patriciaat aan. En dan merk je dat je te maken hebt met een giftig systeem, een systeem dat is gebouwd op nepotisme, en dan willen ze je kapotmaken. Zoals ik al zei: dat doen zowel rechtse types als linkse VPRO-types. Links is net zo erg als rechts. Ik ben een socialist, maar dit boek heeft mijn ogen geopend en me laten inzien dat het ware socialisme niet bestaat. En hoe aanmatigend links is naar vrouwen van kleur.”

Hoe kijken vrouwen naar jullie?

“Achter de schermen ontvang ik veel berichten van mensen die zich herkennen in mijn verhaal. Mensen

Maryam Hassouni

‘De media is gebouwd op vriendjespolitiek. Wie is je vader en wie is je moeder?’

bedanken me. De stem van één persoon is een stem van velen.”

Stel dat een man zoiets naar buiten brengt, krijgt hij dan hetzelfde over zich heen?

“Als je je als vrouw uitspreekt, wordt er meteen karaktermoord op je gepleegd. Je wordt meteen ondermijnd. De witte mannelijke blik wordt beschouwd als de objectieve blik. De blik van een vrouw van kleur wordt gezien als een minderheidsblik en is per definitie subjectief. ”

Is Nederland wel zo vrouwvriendelijk?

“De ongelijkheid tussen man en vrouw is groot. Denk maar eens aan equal pay. Witte mannen en witte vrouwen krijgen veel meer betaald dan vrouwen van kleur. Het verschil is vaak meer dan het dubbele. Als je er iets over zegt, wordt het ontkent. Budgetten worden gemaakt op ongelijkheid.”

Wat bereik je met je activisme?

“Aan etnische acteurs vertellen wat ze zouden moeten verdienen. Ik vind dat dit onderzocht moet worden, waar gaat het geld naartoe? Je witte agent gaat niet voor jou opkomen, zij zijn onderdeel van het systeem.”

Noem je jezelf feminist?

“Ja, intersectioneel. Wit feminisme, daar kan ik niets mee. Als vrouw van kleur heb je een dubbele handicap: je bent én vrouw én allochtoon.”

Heb je ook momenten dat je denkt: waar doe ik het voor?

“Jazeker. Als je je zo verlaten en eenzaam voelt. Als je ziet dat mensen in de media maar blijven ontkennen

Petitie

en ‘struisvogelen’. Toch moet je deze misstanden blijven onderkennen en er notie van maken. En ondertussen je eigen tribe vinden en leren dat rust en afstand nemen ook een vorm van verzet is.”

Wat is je droom?

“Ik heb geen dromen meer, het enige wat ik doe is mijn hart en stem volgen.”

Deze gesprekken met Stella en Maryam hebben me geraakt. Al die mensen die zeggen: ‘joh, trek het je niet aan’, zijn medeplichtig. Door dit te zeggen maken ze normaal wat niet normaal is. We moeten een vuist maken tegen online vrouwenhaat. Zeker de vrouwen die progressief zijn en gelijke rechten willen, zoals Sigrid Kaag en Sylvana Simons, krijgen non-stop haat over zich heen. De stilte waar Maryam het over heeft, herken ik. Je voelt je alleen op de wereld. Daarom deed het me zo veel dat Femke Halsema, burgemeester van Amsterdam, mij belde toen ik zo bedreigd werd en vroeg: ‘Wat heb je nodig om niet te stoppen? Ik weet dat je eenzaam bent. Een vrouw met een missie voert haar strijd in eenzaamheid, en dat zou niet zo moeten zijn. Wat we niet willen is dat vrouwen zich hierdoor terugtrekken.’

Ik kan schrijven wat ik wil door twee vrouwen die de weg voor mij hebben vrijgemaakt: Ebru Umar en Naima el Bezaz. Mijn droom is dat door onze missie een weg vrij wordt gemaakt voor de volgende generatie. Vrouwenhaat zal er altijd zijn, maar Nederland heeft een lange weg te gaan om deze toch zo goed als mogelijk in te perken. We moeten eerlijk zijn en accepteren dat vrouwenemancipatie op dit moment slechts een term is voor de bühne. O

Diverse onderzoeken onderstrepen dat vrouwen vaak het doelwit zijn van online misogynie. Opzij vraagt het OM en de politie prioriteit te maken van online haatzaken. We zetten ook in op preventie: sociale mediabedrijven moeten verantwoordelijkheid nemen om online vrouwenhaat te voorkomen. Teken onze petitie en maak met ons een vuist tegen online vrouwenhaat.

Al die mensen die zeggen: ‘joh, trek het je niet aan’, zijn medeplichtig.

AANBIEDING

JAARABONNEMENT OPZIJ + BOEK CADEAU

Saskia Noort - Hoe nu verder?

Over het boek

Over liefde, feminisme, single-zijn en andere ontboezemingen

Zeventien jaar lang schreef Saskia Noort columns over liefde, moederschap, daten en seks - maar ook over het kronkelige pad van het single-leven, ouder worden en seksisme. In haar columns neemt ze bored couples en single mannen van middelbare leeftijd op de hak en schrijft ze onder andere over feminisme en daten na het #MeToo-tijdperk. En natuurlijk spaart ze zichzelf ook niet.

‘Intelligent, scherp, gevat, open en eerlijk over onderwerpen die vaak in de taboesfeer zitten. Wat een dijk van een schrijfster. Genoten van elke column. Zowel tranen gelaten als regelmatig enorm hard gelachen.’

voor maar

Deze aanbieding is geldig zolang de voorraad strekt. Het abonnement is tot wederopzegging en wordt na de actieperiode (6 nummers) verlengd met een jaar. Er geldt een opzegtermijn van drie maanden. Betalingsvoorwaarden en overige informatie zijn opgenomen in het colofon.

Column Sheila Sitalsing

Ongelukkige mannen?

Schuld van de vrouwen

Nu er héél voorzichtig aan de deksels van beerputten wordt gekrabbeld.

Nu vrouwen aarzelend berichten over hoe ze decennialang op werkvloeren zijn tegengewerkt en gekleineerd, onder rokjes zijn gegrepen en zwijnerijen hebben moeten aanhoren. Nu ook de oudste fossielen door beginnen te krijgen dat het best gek is om tegen de nieuwe stagiaire ‘Wat komen je benen fantastisch uit in deze broek’ te zeggen. Nu meisjes de ruimte krijgen in een omgeving die begint te onderkennen dat ook zij in staat zijn tot abstracte begrippen doorgronden, wiskundesommen maken en eigen opvattingen ontwikkelen. Nu verkrachte vrouwen niet meer standaard de vraag krijgen ‘Maar wat dééd je daar dan nog zo laat, meisje, en wat had je áán?’

zuchtje tegenwind, één keertje geconfronteerd met een vrouw die slimmer of machtiger is, en de stierenstal begint luid te loeien. Mannen voelen zich achtergesteld en over het hoofd gezien. In een heerlijke enquête van het EenVandaag Opiniepanel, gespecialiseerd in de burgermansmening, klonk er geweeklaag zonder weerga: mannen vinden dat ze het momenteel zwaarder hebben dan vrouwen, vooral als ze wit, heteroseksueel en oud zijn. Dat gedoe met #MeToo was prima, maar nu ‘slaat het door’. Ze worden in discussies met vrouwelijke collega’s ‘hard aangepakt’. Als het niet zo treurig was, zou je er hard om lachen en ze een lolly aanbieden.

Nu voor het eerst in de geschiedenis aandacht begint te komen voor het feit dat ziekten die het vrouwenlichaam treffen minder goed onderzocht worden, minder royaal gefinancierd zijn en vaker over het hoofd worden gezien.

Nu je eindelijk begrippen als loonkloof, femicide, vrouwenhaat en seksisme in een serieus debat kunt inbrengen zonder dat je op schampere blikken wordt onthaald.

Nu, kortom, een waterig zonnetje door de wolken heen breekt, nu zwelt het gekerm aan. Eén minimaal

Zoals altijd zit het venijn in de staart: mannen en jongens, zo verklaarde een psychiater met een redenering die enige intellectuele lenigheid vergt, bekeren zich tot proleten als Andrew Tate en Jordan Peterson, juist omdát ze zo verschrikkelijk in het nauw worden gedreven door ongevoelige en gemene vrouwen. Willoos slachtoffer, dat zijn ze.

We zijn weer thuis. Terug bij het wereldbeeld dat minstens zo oud is als het verhaal van Eva en de slang: het is allemaal de schuld van de vrouwen. O

Econoom Sheila Sitalsing (1968) is freelance journalist bij de Volkskrant. Ze woont met haar man en twee kinderen in Delft.

Eén zuchtje tegenwind, één keertje geconfronteerd met een vrouw die slimmer of machtiger is, en de stierenstal begint luid te loeien.

Begin

Vanuit haar studentenkamer startte Julia Veer (1998) op 21-jarige leeftijd, samen met haar vriend Randy Feliz, een skincarelijn. Dat deed ze omdat ze wilde ondernemen én om haar eigen acneprobleem op te lossen. Drie jaar lang stond hun leven in het teken van het opzetten van het bedrijf en alles moest daarvoor wijken. In 2019 lanceerden ze het eerste product. Nu zijn er tien producten die worden verkocht in de hele Benelux en zet het bedrijf enkele miljoenen per jaar om.

DOOR MARLEEN HOGENDOORN BEELD STUDIO LETTERIE

Naam: Julia Veer

Leeftijd: 25 jaar Beroep: eigenaar van Clay And Glow, een vegan en dierproefvrije skincarelijn Woont: in Den Haag met haar vriend NB: Julia is geboren in Nederland. Toen ze acht jaar was, verhuisde het gezin naar Curaçao vanwege het werk van haar vader. Op haar 18de ging ze terug naar Nederland om te studeren.

‘

klein, maar houd je visie in gedachte’

Het hoofdkantoor van Clay And Glow is gevestigd in het WTCgebouw in Den Haag.

Julia en haar team zijn net verhuisd naar een groter kantoor met vergaderruimte. De kleur roze voert de boventoon. Voordat ons gesprek begint, vraagt ze een medewerker een filmpje te maken voor social media. “Ik merk dat onze volgers mijn verhaal ook inspirerend vinden. Nu gaat het goed met ons bedrijf, maar we begonnen vanaf mijn studentenkamer met alle struggles die bij het ondernemen horen.”

Wilde je altijd al ondernemen?

“Eigenlijk niet. Toen ik van Curaçao naar Nederland verhuisde, startte ik met een studie communicatie in Den Haag. Nadat ik een jaar had gestudeerd, wilde mijn vriend Randy samen iets opzetten. Hij is wat ouder dan ik en had al een tijdje gewerkt. We zijn begonnen met het verkopen van kleding via een webshop. Ook hadden we een website met bikini’s. Met mijn studie was ik inmiddels gestopt. Telkens zei ik: ik wil groter, ik wil meer. We groeiden en daar leerden we veel van. Het was leuk om te ondernemen, alleen deden we dat niet met een eigen merk. We wilden iets opzetten dat we helemaal zelf, van begint tot eind, hadden ontwikkeld. Maar wat dat moest zijn, wisten we nog niet.”

Het werd skincare. Julia had destijds last van acne en kreeg vaak allergische reacties op veel producten. “Ik wilde een pink clay masker laten maken, zonder slechte ingrediënten. Ook moest het er mooi uitzien en betaalbaar zijn. We gingen op zoek naar een chemicus die het masker kon maken, maar nergens voelde het echt goed. Toen kwamen we bij een man in Overijssel terecht, die zijn werk in zijn schuur deed en waar

YouTubeop

Ik

zou lukken, zouden we gewoon weer een studie gaan doen. Natuurlijk waren we weleens onzeker, maar we moesten ook door van onszelf: we hadden geen plan B. Mijn ouders woonden op Curaçao, zij zijn geen ondernemer en snapten ook niet dat wij dit deden. Ze steunden ons gelukkig wel. En nu zijn ze ook heel trots.”

“Het masker werd gelanceerd en was meteen een succes. Een maand na de lancering vroegen mensen: what’s next? Het is in de beautybranche namelijk heel normaal om twee tot vier producten per jaar op de markt te brengen. Tijd om te groeien.

Een tijd lang verzonden we de bestellingen gewoon vanuit onze studentenkamer. Op een gegeven moment sliepen we op de dozen en wilde onze DHL-bezorger niet meer langskomen. Na een jaar zijn we overgestapt op een distributiecentrum. Er moesten ook meer producten komen. Daarom zijn we nieuwe producten op basis van huidproblemen gaan lanceren. We hebben veel contact met onze klanten, als er een vraag is naar een bepaald product, dan maken we dat. Zo hebben we nu een dag- en nachtcrème, cleanser, scrub, vitamine C-serum, toner, eyecream, twee maskers, een foam en een sunscreen.”

Woon je eigenlijk nu nog steeds op een studentenkamer?

we een goede klik mee hadden. Hij wilde met ons samenwerken en kon drieduizend stuks maken. Normaal gaat om aantallen van tienduizend stuks, dus dit was een mooie kans om te beginnen.”

Julia en Randy gebruikten het geld dat ze hadden verdiend met de verkoop van de andere bedrijven voor de ontwikkeling en productie. Het duurde wel wat langer dan gedacht voordat het masker klaar was. Negen maanden om precies te zijn. “Ik testte het masker elke keer, want mijn huid moest ertegen kunnen én het moest helpen tegen acne. Tijdens die negen maanden zorgden wij ervoor dat de verpakking werd ontwikkeld en dat de website en de social-mediakanalen klaar waren. Drie jaar lang stond ons leven in het teken van het opstarten van ons bedrijf. En toen kwamen we uit ons holletje.”

Dat lijkt me best een spannende en onzekere tijd.

“We twijfelden enorm. Zou het gaan lukken? We konden opgeven, maar een stemmetje in mijn hoofd zei dat we door moesten gaan. Ik ben ook wel erg eigenwijs. We woonden samen op mijn studentenkamer, hadden een lage huur en verder weinig zorgen of verantwoordelijkheden. Als het niet

Lachend: “Nee, gelukkig hebben we nu een mooi appartement op het Spui. Een tijd lang hebben we onszelf overigens niet uitbetaald. Elke euro die we verdienden, investeerden we in ons bedrijf. Nu we medewerkers hebben, moeten we onszelf wel salaris geven. Dat is verplicht.”

Je werkt samen met je partner Randy, hoe gaat dat?

“We vullen elkaar goed aan. Hij houdt me grounded. Ik heb zoveel ideeën en wil alles tegelijk. Zijn mantra is: focus. We komen er wel. We doen geen sprintjes, het is een marathon. Hij werkt veel vanuit huis, niet bij ons op kantoor. Ik ben van het operationele, het begeleiden van het team en het doen. Ik ben meer de leider en het gezicht van het merk, hij is de creatieveling.”

Hoe bevalt het ondernemen?

“Als ik had vooraf geweten hoeveel werk, tijd, moeite en problemen het ondernemen met zich meebrengt, had ik het niet gedaan. Ik ben naïef, ik denk niet aan de problemen. Dat is een mooie eigenschap, vind ik. Je begint onbezonnen ergens aan en leert ervan als het misgaat. We hebben nu jonge meiden in dienst. Daardoor kan ik meer uitbesteden. Maar ik merk dat ik het lastig vind om dingen los te laten. Ik wil altijd weten waar iedereen mee bezig is. Ik doe nog best veel zelf. Het ontwerpen bijvoorbeeld, dat doe ik samen met Randy. Het financiële aspect doen we ook samen. Ik zit daar bovenop. Van elk product moeten we tienduizend stuks inkopen, we hebben nu tien producten; dus reken maar uit. Ik maak elke maand een forecast: welke kosten zijn er, wanneer ga ik dat betalen en komt dat uit met wat we omzetten? Aan het einde van de maand schrijf ik op wat we allemaal uitgeven en ga ik na of de planning klopt. Ik heb dat nooit op school geleerd, maar heb op YouTube gekeken hoe je een forecast maakt. Als ik iets niet weet, dan zoek ik het op.”

Wat zijn je ambities?

“Dit jaar focussen we ons meer op de branding. De verpakkingen zijn wat veranderd. In mei hadden we een pop-upstore in Westfield Mall of the Netherlands, dat was heel leuk om te doen. We zijn nu bezig met een retinolserum, een anti-aging product. En volgend jaar zullen er nog meer producten op basis van de vragen van onze klanten verschijnen. Het lijkt mij gaaf als uiteindelijk elke Nederlandse vrouw een product van Clay And Glow gebruikt.”

‘

heb

gekeken hoe je een forecast maakt. Als ik iets niet weet, dan zoek ik het op.’

De weg naar succes is nooit een rechte lijn omhoog. Wat ging er mis of wat vond je lastig om te doen?

“Ik vond het moeilijk om te besluiten dat we met een andere producent gingen werken naast de chemicus waarmee we al een tijd werkten. Ik leerde ervan dat we zakelijk moeten denken en niet op basis van emoties. We hadden ons op een vervelend gesprek voorbereid, maar hij was ons dankbaar omdat het gewoon zoveel werk was.

Er is ook weleens een factuur geweest die we niet konden betalen. Daar schrok ik erg van, ik dacht: nu is het gebeurd. Gelukkig konden we een betalingstermijn regelen. Het was een wake-upcall. Sindsdien letten we heel goed op onze financiën. Van alle missers leer je veel.”

Kun je ook genieten van je succes? “We zijn geen mensen die op Ibiza chillen en roepen: we hebben het gemaakt. We zijn heel nuchter. Als ik op vakantie ben en wat afstand heb van het bedrijf, kan ik wel denken: wow, het is wel cool wat we hebben bereikt. Ik koop nooit iets tofs voor mezelf. Gisteren was ik heel blij toen ik ontdekte dat ik een factuur al had betaald, terwijl ik dacht dat hij nog openstond. Mijn vriend kocht toen een ijskoffie om het te vieren. Ik hoef geen dure tas of horloge. Dan denk ik: wajo, van dat geld kan ik een nieuw product lanceren. En het blijft nog steeds gek als iemand vraagt: ben jij van Clay And Glow?”

Heb je rolmodellen?

“Sara Blakely van het merk Spanx. Ik luister podcasts en lees interviews met haar. Zij begon vanuit haar huiskamer met haar merk. Ze zei: ‘Start small, think big and scale fast’. Dat is ook mijn mantra geworden. Begin klein, maar houd je visie in gedachte. Mijn droom was altijd dat mijn producten bij ICI PARIS XL’ XL verkocht werden. Ik maakte zelfs nog een foto van mezelf in die winkel, met de gedachte: straks liggen we hier. En precies een jaar later was het zover: onze producten worden nu in alle winkels verkocht.” O

‘Ik hoef geen dure tas of horloge.Dan denk ik: wajo, van dat geld kan ik een nieuw product lanceren.’

De vrouwen van BILBAO

Pintxos, steegjes met wapperend wasgoed, mensen met sterke kuitspieren, mooie uitzichten en inspirerende musea. De Reismeiden zijn in Bilbao, aan de noordkust van Spanje, en ontdekken daar hoe belangrijk de vrouwen voor deze stad waren én nog steeds zijn.

DOOR DE REISMEIDEN

Denk je aan Bilbao, dan denk je vast aan het Guggenheim museum. Geen gekke gedachte, want in 1997 opende het de deuren. Het opvallende gebouw is ontworpen door de Canadese architect Frank Gehry. De komst van dit museum zorgde voor een grote ontwikkeling van de stad. In de jaren negentig maakte Bilbao een ernstige economische crisis door, een moderne koers was noodzakelijk. De opening van het museum was een van de hoogtepunten van die stadsvernieuwingen. De stad kwam op de radar van toeristen en met het geld dat zij uitgaven kon er verder worden geïnvesteerd in de aanleg van voetgangerspaden, parken, ondergrondse parkeerplaatsen en sporthallen. Doe dit museum zeker een bezoek aan als je een paar uur over hebt. Mocht je niet zo into art zijn, loop dan eens een rondje om het gebouw heen. Het eerste kunstwerk dat je buiten tegenkomt is de reuzenspin genaamd Maman, moeder

dus, van de Frans-Amerikaanse kunstenaar Louise Bourgeois. Ze maakte het in 1999 als onderdeel van haar eerste tentoonstelling in het Tate Modern in Londen. Het negen meter hoge en tien meter brede beeld van brons is een prachtige blikvanger. Onder het spinnenlichaam hangt bovendien een net met eieren. De spin van de feministische kunstenaar staat symbool voor haar eigen moeder, zo vertelde ze in een interview met het Londense museum: “De Spider is een ode aan mijn moeder. Zij was mijn beste vriendin. Net als een spin was mijn moeder een wever. Mijn familie was bezig met het restaureren van wandtapijten en mijn moeder had de leiding over de werkplaats. Net als spinnen was mijn moeder erg slim. Spinnen zijn vriendelijke aanwezigheden die muggen eten. We weten dat muggen ziektes verspreiden en daarom ongewenst zijn. Spinnen zijn dus behulpzaam en beschermend, net als mijn moeder.” Haar moeder overleed plotseling aan een onbekende ziekte.

Feminist Travel Guide

Aan de andere kant van het plein vind je een, minder eng wellicht, kunstwerk van een ander dier. Jeff Koons maakte het twaalf meter hoge beeld van een puppy bekleed met zo’n 70.000 bloemen. De Puppy bewaakt de ingang van het Guggenheim vanaf de opening in de jaren negentig. Andere musea die ook het bezoeken waard zijn, zijn Museo de Bellas Artes de Bilbao (museum voor de Schone Kunsten) en het Museo Etnográfico Vasco (museum over de geschiedenis van Baskenland).

Geen tapas, maar pintxos

Casco Viejo is het charmante oude centrum van de stad. Denk aan steegjes met wapperend wasgoed, kleurrijke huizen, prachtige pleinen en dito kerken. Je vindt er onder andere de Donejakue Katedrala en de

Basilica de Begoña. In een paar uur slenter je door de buurt, zo groot is het niet. Loop het Plaza Nueva zeker niet voorbij. Het lijkt een beetje op het Plaza Mayor in Madrid met de neoklassieke zuilengalerijen, statige gebouwen en gezellige restaurants en barretjes. Je leert er meteen wat van de Bilbaose eetcultuur. Overal vind je de zogeheten pintxos. Het zijn stukjes brood met beleg van een salade, stuk vlees, vis of kaas en dit bijeengehouden door een satéprikker. Bij een aantal restaurants bestaat de mogelijkheid om à la carte te eten, maar dit is echt de uitzondering. Qua drinken doen de lokale wijnen het goed en die zijn ook nog eens scherp geprijsd. Een kalimotxo staat ook vaak op de drankenkaart, dat is een typisch drankje uit Bilbao: een mengsel van rode wijn en cola. Klinkt

als een aparte combi, maar zeker het proeven waard. De bekendste pintxosbar is wel Café Bar Bilbao. Het is ook heel leuk bij elke bar een paar hapjes te nemen. Een kroegentocht, maar dan anders. Op Plaza Nueva worden bovendien geregeld markten en festivals gehouden. Mocht je de pintxos na een paar avonden zat zijn en wel wat groente willen eten, dan is de vegan bar La Camelia een aanrader. Je kunt er lunchen en dineren. Er staan lekkere salades, broodjes, soepen en biologische wijnen op het menu. De eigenaresse vertelde dat de voedselresten worden gecomposteerd en de bakjes voor de afhaalmaaltijden biologisch afbreekbaar zijn. Een andere culinaire aanrader is de Marcado de la Ribera. Een beetje te vergelijken met de hippe foodhallen.

Er worden lokale, verse producten verkocht, maar er is ook een hal waar verschillende barretjes zijn gevestigd. In de ochtend komen de chefs hier hun producten kopen en op de vrijdagmiddag houdt menig inwoner hier de vrijmibo.

Spierpijn besparen

Met mooi weer, en dat is het vaak in Spanje, is het goed vertoeven in het Parque de Doña Casilda. Het grootste park van Bilbao. Je kunt er picknicken op de grasvelden, a oelen bij de fonteinen of een mooie wandeling maken. Het Museo de Bellas Artes bevindt zich in dit stadspark. Er is ook een kinderboerderij. Wie Bilbao met kinderen bezoekt zal aangenaam verrast zijn door de vele speeltuinen in de stad. De stad is heel kindvriendelijk.

Bilbao is gebouwd in een bergachtig gebied. Dat merk je aan de ontwikkelde kuiten van de inwoners. De Reismeiden, sportief als ze zijn, beklimmen de berg Pagasarri in zo’n vier uur. Naast spierpijn de volgende dag zorgt het voor een prachtig uitzicht op de stad. Ben je niet zo’n hiker, geen nood. Er zijn genoeg liften in de stad en erbuiten om het hoogteverschil te overbruggen. Een echte aanrader is de kabelbaan Artxanda funicular. In een paar minuten brengt hij je naar de top van één van de heuvels rondom de stad. Boven is het uitzicht wederom prachtig en vormt het de perfecte plek voor een instagramwaardige foto op 226 meter boven de stad. De kabelbaan werd in 1915 aangelegd. Je legt er zo’n 770 meter mee af en dat bespaart flinke spierpijn.

De weg naar gelijkheid

De Baskische stad was vroeger een belangrijke havenstad, de grootste van het Baskenland en van de Spaanse noordkust. Nog steeds wordt er jaarlijks tussen de 30 en 40 miljoen ton lading verwerkt. De geschiedenis van de haven gaat zo’n 700 jaren terug. Als je wandelt over de boulevard naast de rivier de Nervión kom je een opvallend sculptuur tegen dat verwijst naar die tijd. Een beeldengroep van vier vrouwen van zo’n 2,5 meter hoog, gemaakt door Dora Salazar. De vrouwen houden een sleepkabel vast. Het kunstwerk is een eerbetoon aan de vrouwen die de boten door de monding van de rivier sleepten met een sleepkabel. Het waren vrouwen die dit zware werk deden. Hun mannen vochten in de oorlog en de vrouwen hadden extra werk nodig om het gezin te onderhouden. Het was geen leuk werk, ze werden uitgebuit en door de inwoners geminacht. Tot aan het einde van de 19e eeuw deden de vrouwen dit werk. Het kunstwerk

staat voor de weg naar gelijkheid tussen mannen en vrouwen.

Voetbalvrouwen

In Spanje is voetbal heel belangrijk, zo ook in Bilbao. De club van de stad is Athletico Bilbao en het stadion, San Mamés, is gevestigd midden in de stad. Het is leuk om een wedstrijd te bekijken en anders kun je ook een kijkje in het stadion nemen. Ga je een wedstrijd bezoeken, dan natuurlijk die van de vrouwenclub. Athletic Club Femenino is een van de meest succesvolle voetbalteams, ze werden vijfmaal kampioen. Net als bij het herenteam, mogen er alleen spelers in het team als ze afkomstig uit Baskenland zijn. En als er geen wedstrijd wordt gespeeld kun je een kijkje nemen in het stadion. De stad Bilbao is niet zo groot, in twee of drie dagen heb je alles wel gezien. Mocht je een dag over hebben dan is het heel leuk om een auto te huren en naar San Sebastian te rijden. Maar een dagje extra hangen bij een pintxosbar met een goed glas wijn en fijn boek, is natuurlijk ook niet verkeerd. O

Over tot slaaf gemaakte vrouwen en hoe zij de slavernij hebben ervaren of wisten te ontvluchten, is weinig bewaard gebleven. Sterker nog: de meeste studies naar de ervaringen van tot slaaf gemaakte mensen zijn geschreven vanuit een mannelijk of koloniaal perspectief, of gaan over mannen tot slaaf gemaakten. Maar tot slaaf gemaakte vrouwen die in verzet kwamen tegen de slavernij waren er zeker. Het vrouwelijk perspectief verdient aandacht, zo krijgen we een vollediger beeld van de antislavernijbeweging. Atria neemt je daarom mee in de levens van de tot slaaf gemaakte vrouwen Sojourner Truth en Harriet Jacobs. Hoe zijn hun verhalen nog steeds relevant vandaag de dag?

DOOR ANNE GEERTJES & ROSELLE SERVAGE

Vrouwen & SLAVERNIJ

Een bekende zwarte feminist en abolitionist – iemand die streeft naar de afschaffing van de slavernij – was de Amerikaanse Sojourner Truth (1797-1883). Truth werd als Isabella geboren bij de rivier de Hudson, waar zij tot slaaf werd gemaakt door de Nederlandssprekende familie Hardenbergh. Na jaren als tot slaaf gemaakte te hebben geleefd en verschillende eigenaren te hebben gehad, besloot zij in 1843 om alles achter zich te laten en als reizende evangelist door het land te trekken. God gaf haar naar eigen zeggen een nieuwe naam: Sojourner, omdat zij

veel zou gaan reizen, gevolgd door Truth, omdat zij namens God de waarheid aan mensen moest gaan vertellen.

Ar’n’t

I a woman?

Tijdens een van de eerste vrouwenrechtenconferenties die ooit gehouden werd in Amerika, in 1850, gaf Truth haar eerste speech als hervormer. Ze pleitte er onder andere voor dat vrouwen meer verantwoordelijkheid moesten hebben in de wereld: “Women set the world wrong by eating the forbidden fruit, and now she was going to set it right.” Een maand later gaf Truth haar eerste antislavernijspeech, tijdens een

Verzet tegen slavernij

Aan de hand van archiefen literatuurbronnen onderzochten Aspha Bijnaar, Karin Lurvink en Katharina Joosen de rebelse rol van vrouwen in de Atlantische slavernijgeschiedenis (2018). Hun onderzoek wees uit dat vrouwen zowel openlijke als verborgen verzetsacties tegen slavernij ondernamen. Zo stuitten de onderzoekers op verhalen van vrouwen die deelnamen aan proteststakingen, maar ook op moordplannen tegen hun eigenaar, zoals in de vorm van vergiftiging. Ze vonden ook voorbeelden van vrouwen die de plantages probeerden te ontsnappen, weigerden zich te laten bekeren tot het christendom of voorkwamen zwanger te raken. Daarnaast waren er vrouwen die zich actief uitspraken tegen

slavernij: Maria Stewart was in 1832 waarschijnlijk de eerste vrouw die zich publiekelijk afzette tegen kolonialisme. Zij riep zwarte mensen op om in actie te komen ter verdediging van hun mensenrechten.

Dit artikel is een bijdrage van Atria, het kennisinstituut voor emancipatie en vrouwengeschiedenis. Herstory is een samenwerking tussen Atria en Opzij. Verhalen uit de vrouwenarchieven halen we in deze rubriek uit de onzichtbaarheid.

bijeenkomst op Rhode Island. Er zouden nog vele speeches volgen. Eén van haar bekendste betogen gaf Truth in 1851, waarop ze de beroemde woorden ‘Ar’n’t I a woman?’ uitsprak. Haar woorden maakten veel indruk: het veranderde een snerende menigte in een publiek dat respect toonde en Truth bewonderde. De vraag ‘Ar’n’t I a woman?’ en de speech zelf zijn nog steeds van belang voor het begrijpen van de jaren van strijd voor de rechten van zwarte vrouwen in Amerika.

Opgeschreven ervaringen

De Amerikaanse Harriet Jacobs (1813-1897) schreef een autobiografie over haar ervaringen als tot slaaf gemaakte in de negentiende eeuw. Eerst twijfelde ze of ze dit wel wilde doen, omdat het een pijnlijk verleden betrof. Maar een boek geschreven vanuit haar perspectief als vrouwelijke tot slaaf gemaakte zou de antislavernijbeweging verder helpen. Daarom schreef ze onder het pseudoniem Linda Brent: een naam die haar kracht gaf om over haar verleden te schrijven.

In haar boek spreekt Jacobs soms expliciet haar witte lezeressen aan. Haar woorden waren onder andere bedoeld voor de vrouwen die het begin vormden van de witte abolitionistische beweging die de slavernij wilde afschaffen. Jacobs vroeg hen daarbij om begrip, empathie en solidariteit.

In slavernij

Jacobs’ autobiografie Incidents in the Life of a Slave Girl werd in 1861 voor het eerst gepubliceerd. Het boek is uniek: het is een van de weinige autobiografische bronnen geschreven door een tot slaaf gemaakte vrouw. Het verhaal van Jacobs is een van de ‘slave narratives’ – autobiografische verhalen van mensen die tot slaaf gemaakt werden – die bijdragen aan een vollediger verhaal over slavernij. In het boek vertelt Jacobs over haar leven op een plantage in het zuiden van Amerika, over haar ervaringen met seksueel geweld en haar vastbeslotenheid om haar en haar kinderen uit de slavernij te bevrijden.

“He told me I was his property; that I must be subject to his will in all things. My soul revolted against the mean tyranny. But where could I turn for protection? No matter whether the slave girl be as black as ebony or as fair as her mistress. In either case, there is no shadow of law to protect her from insult, from violence, or even from death; all these are inflicted by fiends who bear the shape of men.”

Ruim 120 jaar later, in 1983, gaf feministische Uitgeverij Sara de Nederlandse editie van Incidents in the life of a slave girl uit onder de titel In slavernij. De Surinaams-Nederlandse hoogleraar en antropologe Philomena Essed schreef een inleiding voor deze uitgave. Jacobs schreef over de betekenis van slavernij voor zwarte vrouwen. Dat maakt haar leven “symbolisch voor dat van vele duizenden voormoeders van zwarte vrouwen”, aldus Essed: “Niet alleen in Amerika, maar ook in andere delen van de zogenaamde ‘nieuwe wereld’, waaronder Suriname en de Nederlandse Antillen.”

Portret Sojourner Truth. © American 19th Century, Pepita Milmore Memorial Fund, 1864.

Philomena Essed was een van de eersten die aandacht vroeg voor racisme binnen de Nederlandse feministische beweging. Het was haar idee om het boek van Harriet Jacobs uit te geven in het Nederlands. De autobiografie was nog steeds relevant voor “het begrijpen van hedendaags racisme van witte vrouwen ten opzichte van zwarte vrouwen”, stelde zij. In slavernij was het eerste boek dat Uitgeverij Sara uitgaf in haar historische reeks over zwarte vrouwen.

Eenheid & solidariteit

In hetzelfde jaar waarin Philomena Essed de introductie voor In slavernij schreef, 1983, las de Nederlands-Molukse feminist

Julia da Lima de ‘Verklaring van de zwarte vrouwengroep’ voor bij de opening van de Winteruniversiteit Vrouwenstudies in Nijmegen.

In de verklaring stelde Da Lima de onzichtbaarheid van zwarte vrouwen en het witte karakter van de Vrouwenstudies aan de kaak: “Als ik

Oorkonde

‘Adres van vrouwen aan den Koning, ter afschaffing der slavernij’, waarschijnlijk gemaakt in 1898

t.b.v. De Nationale Tentoonstelling van Vrouwenarbeid. Collectie IAV-Atria.

Het Dames-Comité

In 1855 richtte de Amsterdamse Anna Bergendahl, samen met haar zus Charlotte, het DamesComité te Amsterdam ter bevordering van de Afschaffing der Slavernij in Suriname op. Het comité zamelde geld in om tot slaaf gemaakte mensen vrij te kopen. De vrouwen maakten en verkochten onder andere handwerken, wierven contribuerende leden en verkochten loten. Of het comité zich ook actief uitsprak tegen slavernij, is niet bekend. Wel besloten 733 Amsterdamse vrouwen in 1855 een petitie te ondertekenen met een ‘Adres van vrouwen aan den Koning, ter afschaffing der slavernij’. Een oorkonde van deze actie is jaren later nagemaakt voor een tentoonstelling over vrouwenarbeid.

Harriet Jacobs

Statement uit de Zwarte Vrouwenkrant

‘Zwart is een politieke stellingname. Het is géén huidskleuraanduiding! Het wordt door ons gebruikt om eenheid en solidariteit aan te geven onder niet witte mensen. Het is een bundeling van wat witte mensen noemen: allochtonen, buitenlanders, minderheden, derde wereld mensen, donker gekleurd, tweede generatie, enz. enz. Deze onderverdeling houdt de verdeel- en heerspolitiek in stand!! Het maakt eenheid onder zwarte mensen onmogelijk. Het isoleert ons van elkaar. Daarom dus definiëren we ons eendrachtig als ZWART!!’ (Uit de eerste uitgave van de Zwarte Vrouwenkrant van de Stichting Zwarte Vrouwen en Racisme, 1985).

als zwarte vrouw het programmaboekje opensla en doorblader, dan kom ik al snel tot de conclusie dat er voor mij, als zwarte vrouw, amper iets bij is wat echt belangrijk is, wat aandacht besteed aan de positie van zwarte vrouwen binnen vrouwenstudies.”

Om aandacht voor hun positie in de maatschappij op te eisen, initieerden vrouwen met diverse etnische achtergronden in de jaren tachtig en negentig talloze activiteiten en netwerken onder de noemer Zwarte, Migranten- en Vluchtelingenvrouwenbeweging (ZMV-Vrouwenbeweging). Zij ontwikkelen begrippen en theorieën en laten zich inspireren door Amerikaanse zwarte feministische schrijvers en activisten als Audre Lorde en Angela Davis. Met het voorlezen van haar statement inspireerde Da Lima een groep Indische en Molukse vrouwen om in 1984 de term ‘Zwarte vrouwen’ te introduceren. Met de term duidden zij alle vrouwen die niet wit waren, om hun eigen unieke positie in de maatschappij te beschrijven. Zwart was hier een politieke term voor alle vrouwen die te maken kregen met discriminatie. In diezelfde periode wordt ook de term ‘wit’ geïntroduceerd. Dat is neutraler dan de term

‘blank’ omdat deze term in koloniale geschiedenis superioriteit uitdrukte.

In datzelfde jaar verscheen Philomena Esseds baanbrekende boek Alledaags racisme. Het is dankzij vrouwen als Essed en Da Lima dat de verhalen van zwarte vrouwen zoals Harriet Jacobs en Sojourner Truth in Nederland langzaam maar zeker de zichtbaarheid kregen die zij verdienden. Want ook veertig jaar na het uitgeven van de Nederlandse vertaling van Incidents in the life of a slave girl zijn die verhalen van belang om ook in Nederland hedendaags racisme en seksisme te kunnen begrijpen. O

Eerste Zwarte Vrouwenkrant met Amerikaanse feminist Angela Davis op de omslag en definitie van de term ‘Zwart’ op de achterkant, 1985. Uitgave Stichting Zwarte Vrouwen en Racisme, Collectie IAV-Atria.

‘Verklaring van de zwarte vrouwengroep’ van Julia da Lima, voorgelezen op 17 december 1983. Archief Troetje Loewenthal. Collectie IAV-Atria.

JAARABONNEMENT

& ontvang het boek ‘Stil Verlangen’ cadeau!

voor

€ 47,95

* Samengesteld door Simone Berger met prachtige illustraties van Hetty Ansing

* Van de makers van Indah* en Pindah*

* Waarde van €18,95

U ontvangt de welkomstcadeaus binnen 10 werkdagen.

GA NAAR PINDAH-MAGAZINE.NL

Gastcolumn Joyce Sylvester

Joyce Sylvester is dijkgraaf van waterschap Amstel, Gooi en Vecht, en voorzitter van de staatscommissie tegen discriminatie en racisme. In 2021 verscheen haar autobiografie: Bent ù de burgemeester?

Moedig voorwaarts

Begin jaren zestig waren mijn ouders tieners die vanuit een kolonie naar Nederland kwamen om hun opleidingen te vervolgen. Mijn wiegje stond in Amsterdam. Als tienjarige ging ik voor de eerste keer op vakantie naar Suriname. Het was heerlijk om te ontdekken dat ik er zoveel familie had. Ik weet nog dat ik op een zondag in het snikhete Paramaribo aan de hand van mijn grootmoeder naar de kerk ging. Eenmaal aangekomen liep mijn oma naar de achterste rijen om plaats te nemen. Ik was niet zo groot en wilde juist helemaal vooraan zitten. De stevige reprimande herinner ik me nog goed. Mijn oma zei: “Wij moeten achteraan zitten.” Daar was ik het totaal niet mee eens. Ik stapte naar voren en mijn oma kwam schoorvoetend achter me aan. Pas later begreep ik dat ik haar, voor haar gevoel, met mijn ‘vrijpostigheid’ voor schut had gezet. Wist ik veel dat wij als minderwaardig werden gezien en dat die achterste plekken voor ons waren gereserveerd?

Dit jaar is het op 1 juli precies 150 jaar geleden dat na bijna 200

jaar de slavernij werd afgeschaft in Suriname en de Caribische eilanden. Hierna was men nog verplicht om tien jaar door te werken om de plantage-economie in stand te houden.

Tegenwoordig is de doorwerking van het slavernijverleden een issue. Discriminatie en racisme vandaag de dag zouden het gevolg zijn van foute denkbeelden die leefden tijdens de slavernij, zoals dat mensen met een donkere huid minder waard zouden zijn dan mensen die lichter zijn. De gedachte van minderwaardigheid is toen gevoed. Deze denkbeelden zullen door de excuses die minister-president Rutte postuum aanbood voor het handelen van de Nederlandse staat, aan alle tot slaaf gemaakten, aan hun dochters en zonen, en aan al hun kinderen tot in het hier en nu, niet bij iedereen worden weggenomen.

In mijn leven ontmoette ik zelf ook denkbeelden. In 2008 was ik in ons land de eerste zwarte vrouw die burgemeester werd. Ik zie die meneer nog voor me staan in het Naardense stadhuis tijdens een drukbezochte receptie. “Bent ù de burgemeester? Nee dat geloof ik niet.” De bode ving het gesprek op en nam meneer snel mee voor een kopje koffie. Ik was perplex, maar raakte snel met anderen in gesprek. Even later stond die meneer weer voor mij en zei: “Mijn excuses, ik had het niet verwacht. Voor mij is de burgemeester een man en blank.” Hij was heel eerlijk en leerde mij dat onze denkbeelden eeuwenoud zijn. Ze zijn de basis voor het venijnige en hardnekkige onderscheid dat velen vandaag nog steeds maken. Hier moeten we met elkaar dus flink aan werken.

Er is meer ruimte nodig om elkaar vragen te stellen en om eerlijk gedachten te delen, zonder dat we elkaar direct aanvallen en beschuldigen van discriminatie en racisme. Na de slavernijexcuses zijn we onze reis gestart, we gaan een jaar van herdenking tegemoet. Laten we elkaar daarin nu eens daadwerkelijk gaan ontmoeten. Zonder die denkbeelden. Moedig gaan we voorwaarts! O

Laten we elkaar daadwerkelijk gaan ontmoeten. Zonder foute denkbeelden.

TEGEN DE NORM IN

Tijd zal ons leren, zo heet het nieuwe project van Romana Vrede over de verzetshelden tijdens het kolonialisme. Inspirerende verhalen die niet in de geschiedenisboeken staan, maar zeker het kennen waard zijn. Opzij praat met haar over het excuus van de Nederlandse regering voor het slavernijverleden, diversiteit in de media en the big 5-0.

TEKST MARLEEN HOGENDOORN

Precies vijf geleden sprak ik je voor het laatst. Je speelde toen in Oresteia. Is er sindsdien veel gebeurd?

“Wow, waar moet ik beginnen? Privé is er veel veranderd. Mijn zoon Charlie (hij heeft autisme – MH) is nu twintig jaar oud en net het huis uit. Daarvoor deelde ik de zorg voor hem met zijn vader. Mijn moeder is overleden, dat was heel verdrietig. Maar ik ben ook vijftig geworden. Ik heb geregisseerd, een boek geschreven en veel gewerkt. En dat gebeurde allemaal tijdens corona.”

Vijftig jaar, wat een mooie leeftijd!

“Eindelijk volwassen. Dus meer Romana, zoals ik als kind altijd al was. Maar nu unapologetic en tegelijkertijd milder en liever. Het was fijn om vijftig te worden. Mijn vriendinnen organiseerden een groot feest voor me, dat was echt fantastisch. Iemand zei: ‘Heeft Romana alleen maar mooie mensen uitgenodigd of zo?’ Omdat iedereen zo vol was, met een big smile en dansend binnenkwam. Ik heb ook echt zulke mooie dingen gedaan, het is best een tof en vol leven tot nu toe. Op naar de volgende vijftig.”

Hoe is het, nu je zoon uit huis is?

“Ik had verwacht dat ik veel meer ruimte en tijd zou hebben, maar ik ben nog steeds heel moe. Ik zit het liefst in mijn vrije tijd gewoon thuis op de bank. Het zal misschien ook wel de leeftijd zijn. Ik wil na deze voorstelling een jaar stoppen bij Het Nationale Theater, zodat ik niet fulltime aan het werk ben. Zo ontstaan er weer nieuwe dingen. ”

Je noemde jezelf destijds in ons gesprek een ‘normverbreder’. Ben je dat nog steeds?

“Zeker. Als het gaat om sekse, gender, kleur, verhalen die we vertellen in het theater, hoe we kijken naar ons verleden, dan kijk ik altijd naar wat er nog meer achter zit. Ik vind het belangrijk dat er meer mensen van kleur op bepaalde posities komen. Er moet een grote noodzaak gevoeld worden door bedrijven of instellingen om dat te doen, maar ook om het vol te houden. In het algemeen voelen witte bedrijven dat niet. Ze denken meer: o, dat zou tof zijn. Maar ze houden niet op met bestaan als bijvoorbeeld de redactie van een krant helemaal wit is. Dus de urgentie is er niet. Een quotum in het bedrijfsleven zou een goed idee zijn, het werkt ook voor vrouwen op topfuncties. Dan maar forceren.”

Ik heb het idee dat het qua diversiteit in de media wel wat beter gaat. Het kan natuurlijk altijd nog beter.

“Oh, to be young in this age. Ik zou graag nu veertien jaar willen zijn. Als je

ziet welke actrices er spelen in films en series, welke kunstenaars, theatermakers, poppen en kinderboeken er zijn. Ariël de kleine zeemeermin is nu zwart, Viola Davis speelt The Women King. Op allerlei vlakken gaat het steeds beter. De jongeren doen hun ogen open en zien mensen die op henzelf lijken.”

Jij hebt daar mede voor gezorgd. “Ik ben er ook echt trots op dat ik, samen met duizenden anderen uiteraard, daar een bijdrage aan heb kunnen leveren. En ook alle stappen daarvoor hè, want het kwam niet zo uit het niets. Gloria Wekker bijvoorbeeld is al sinds de jaren zestig bezig. Dat zijn de schouders waar ik op sta. Eerst waren het er vier of vijf en nu honderden of duizenden. Mensen durven zich meer uit te spreken. Het kwartje is meer gevallen. Als we vroeger een panel met vijf witte mannen zagen, dan namen we dat zo aan. Nu spreken we ons ertegen uit.”

Hoe ben je met Tijd zal ons leren begonnen?

“Het begon met de moord op George Floyd, een man die werd vermoord vanwege zijn huidskleur. En toen overleed mijn moeder. De pandemie woedde rond. Ik zat binnen met een puber met uitbarstingen, die niet begreep wat anderhalve meter afstand was, en die ik niet alleen kon laten. Ik voelde me zo buitengesloten. Met Het Nationale Theater wilden we doorspelen, desnoods voor maar twee personen. Ze wilden klassieke stukken spelen. Ik zei: Nee, dat kan ik niet. Ik kan niet zomaar een stuk spelen, het moet ergens over gaan. Over de wervelwind van alle gebeurtenissen die me hebben beïnvloed te gaan zoeken naar de helden van de slavernij. De vergeten verhalen van de verzetshelden die niet in de geschiedenisboeken staan. Ik wilde de focus leggen op de mensen die in verzet kwamen tegen de norm.”

Je hebt toen 127 verhalen geschreven.

“Het zijn orale overleveringen,

‘

De lach van One-Tété Lokay echoot door de heuvels: je bent nooit alleen als je werkelijk vrij bent.’

mythes, sprookjes en liederen. Je vindt er waarschijnlijk wel een paar regels over terug in de archieven, maar daar heb ik niet echt gezocht, want die zijn geschreven door witte mensen met een bepaalde bril op. Het was geen wetenschappelijk onderzoek, maar mijn kunstproject. In de archieven staat bijvoorbeeld over iemand dat hij doodging, in de orale overleveringen werd er gezegd dat zijn lichaam wegvloog toen hij in brand werd gestoken. Welk verhaal moet ik geloven? Ik geloof dat van de orale overlevering. Het viel me verder op dat er veel verhalen over vrouwen zijn. Het blijkt dus dat aan de vooravond van een opstand op een plantage een ritueel werd geleid door vrouwen.”

Heb je een voorbeeld van zo’n verhaal?

“One-Tété Lokay was een meisje. Ze woonde op een plantage op SintMaarten, althans, daar was ze tot slaaf gemaakt en verplicht te leven. Ze vluchtte van de onderdrukking, weg van de mannen die beweerden dat zij hun eigendom is. Die vrijheid vond ze, maar Sint-Maarten had geen oerwoud waar je je kon verstoppen. Ze werd gevonden en teruggevoerd naar de plantage. Het was in die tijd gebruikelijk het lichaam van een rebel te verminken, als straf en ook om anderen af te schrikken. Toen hebben

ze een van haar borsten eraf gehakt. Vandaar haar naam. Toen haar borst was geheeld, is ze weer gevlucht. En toen werd ze niet meer gevonden. De kans is klein dat ze het heeft overleefd, maar dat vertelt de overlevering niet. Haar geest leeft voort. Ze lacht nog steeds. Haar lach echoot door de heuvels: je bent nooit alleen als je werkelijk vrij bent. De grond is je familie.”

Hoe was het om die verhalen te lezen en te verwerken tot jouw project?

“Die verhalen maakte ik thuis in een tijd van rouw, verdriet, onbegrip en onzekerheid. Ze gaven houvast in een lastige tijd waarin alles leek te tuimelen. Ik haal kracht uit de verhalen. Waarom kennen we ze niet? Deze mensen vochten tegen de norm, waar ze vierhonderd jaar in leefden. Ze hadden kunnen je denken dat het zo hoort, dat het normaal is, maar toch kwamen ze in verzet. Ze dachten: ook al is dit de norm, dit vind ik niet normaal. Dat geeft hoop.”

Mensen weten nu van het slavernijverleden, je hoeft tegenwoordig niet meer uit te leggen wat Keti Koti betekent, er was een excuus en het herdenkingsjaar gaat nu van start. Hoe heb jij dit beleefd?

“Het deed me meer dan ik zou willen. Niet mijn pijn, maar de pijn van mijn voorouders wordt gezien. Ik kom uit Suriname, het zit in mijn geschiedenis. Er werd niet over gesproken door mijn moeder en mijn familie. Het deed te veel pijn, het was te vers. Nu merk je dat mijn generatie en de generaties na mij erover te durven te praten. Het is te vergelijken met de slachtoffers uit de Tweede Wereldoorlog”

Wat ga je na de voorstelling doen in je vrije jaar?

“Ik wil gaan reizen. Naar Suriname, Japan, Senegal. Ik ga alleen, maar mensen kunnen aanhaken. Ik ga liever niet alleen op reis, dat vind ik eng. Ik weet niet of meer mensen met mijn huidskleur dat hebben, maar het is voor mij minder vanzelfsprekend om een winkel binnen te lopen, of een hotel. In het buitenland, maar ook hier in Nederland. Reizen met zijn tweeën is ook fijner, een zonsondergang is immers mooier met iemand erbij. Ik ga verder schrijven aan een tv-programma. En wie weet ontstaat er verder nog wel iets nieuws.”

Tijd zal ons leren is van donderdag 29 juni tot en met zaterdag 8 juli te zien in de Koninklijke Schouwburg in Den Haag. O

Tijdens de repetitie van Tijd zal ons leren!

‘We hebben het vooral over de foto’s en TE WEINIG OVER DE DADERS’

De wetgeving over seksueel misbruik met beeldmateriaal, ook wel bekend als wraakporno, blijft achter bij de realiteit, zeker nu er steeds vaker deepfakes opduiken. Het is een fenomeen waarvan vooral vrouwen het slachtoffer worden. Hoog tijd voor een aanpassing van de wet, vindt rechtsfilosoof Marthe Goudsmit Samaritter, die op het onderwerp promoveerde.

TEKST NINA KLAASSEN

Aan het eind van de zomer van 2014 werden honderden accounts van Amerikaanse beroemdheden gehackt en werden hun naaktfoto’s openbaar gemaakt. De gebeurtenis werd al snel ‘the Fappening’ genoemd. Een nogal grove samentrekking van ‘fapping’, wat in straattaal mannelijke masturbatie betekent, en ‘happening’. Deze kwestie was voor rechtsfilosoof Marthe Goudsmit Samaritter (1991) het startpunt van haar masterscriptie en later haar proefschrift. “Het hield de gemoederen destijds behoorlijk bezig. Ik vond het heel storend dat er geen gedeeld besef was over dat je niet naar die foto’s moest kijken. Daar had ik een discussie over met vrienden en zij waren van mening dat het niet per se verkeerd was om naar de foto’s te kijken, omdat iemand tóch niet kon voelen dat die foto’s bekeken werden. Ik kon toen niet goed onder woorden brengen waarom dat wel verkeerd is, dus besloot dat uit te zoeken in mijn masterscriptie.”

Goudsmit Samaritter vond het onderwerp ‘seksueel misbruik met beeldmateriaal’ of ‘image-based sexual abuse’ zo interessant dat ze er een PhD over deed. In de volksmond heet dit fenomeen ook wel wraakporno, maar Goudsmit Samaritter heeft weinig met die term. “In wraakporno zit het woord wraak. Dat wijst op een bepaald motief dat lang niet altijd aanwezig is. Bovendien wekt de term de suggestie dat het slachtoffer iets heeft gedaan om het te verdienen en misbruik is nooit iets dat je hebt verdiend. Ook past het woord pornografie niet, omdat het feit dat de afgebeelde persoon ‘bruikbaar’ is geworden als pornografie, onderdeel is van het misbruik.”

Seksueel misbruik met beeldmateriaal is een redelijk nieuw fenomeen en wetgeving blijft achter, ook in Nederland. Goudsmit Samaritter: “Er is weinig begrip voor de aard van het misbruik als er seksuele foto’s worden

gedeeld zonder toestemming. Maar het zijn geen gewone foto’s, het is een grove schending van iemands seksuele identiteit. In het voorjaar van 2015 schreef ik over de strafbaarstelling van deze vorm van misbruik in Nederland, die toen nog niet strafbaar was. De toenmalig minister van justitie, Ivo Opstelten, had ook helemaal niet de intentie om het strafbaar te stellen. Het idee was namelijk dat seksueel misbruik met beeldmateriaal onder smaad en laster viel. Er zou dus geen aanvullende wetgeving nodig zijn, omdat slachtoffers al beschermd zouden zijn. Mijn probleem met die redenering is dat het bij smaad en laster draait het om de aantasting van de eer en goede naam van het slachtoffer, terwijl naaktfoto’s of seksuele foto’s je goede naam helemaal niet aantasten. Het suggereert dat seks in het algemeen iets is wat je eer en goede naam aantast. Een heel verkeerd signaal, vind ik, omdat dat slutshaming is.”

Daderschap

Een van de belangrijke kwesties bij online seksueel misbruik is de vraag omtrent daderschap. Vaak is er niet maar één dader, omdat verschillende mensen betrokken kunnen zijn bij het maken en verspreiden van de afbeelding. De aandacht is vaak vrijwel uitsluitend op het slachtoffer gericht. “Een van de belangrijkste redenen waarom dit soort misbruik

‘Seksueel misbruik met beeldmateriaal is een grove schending van iemands seksuele identiteit.’

niet als seksueel misdrijf wordt erkend, is dat de dader niet zichtbaar is,” aldus Goudsmit Samaritter. “De dader laat iets zien en daar kijken we naar. Daarbij wordt dus geen rekening gehouden met het feit dat het kijken naar de foto’s juist onderdeel is van het seksuele misbruik. De kijker, zelfs al die het niet expres doet, draagt bij aan de schending van het slachtoffer. We hebben het vooral over de foto’s en te weinig over de daders. Op elk moment waarop er aan verspreiding wordt bijgedragen, kunnen we het hebben over daderschap. Je mag zelfs filosoferen over het publiek als medepleger, al denk ik niet dat dat strafbaar gesteld kan of moet worden. Wel is een maatschappelijke omslag nodig: als maatschappij zouden we niet moeten accepteren dat mensen naar afbeeldingen kijken die zonder toestemming van de afgebeelde persoon worden gepubliceerd.”

Seksueel misdrijf

In 2020 werd er in Nederland een wet ingevoerd om seksueel misbruik met beeldmateriaal tegen te gaan. Een stap in de goede richting, al is het daarmee nog steeds niet gelijkgesteld aan andere vormen van seksueel misbruik. Goudsmit Samaritter: “Misbruik met beeldmateriaal is een seksuele schending, maar staat nu niet in de wet als seksueel misdrijf. Ik vind het belangrijk dat het wel als zodanig wordt erkend, omdat

seksueel misbruik vaak erg traumatisch is en een heftige inbreuk maakt op iemands leven. Om iets een seksueel misdrijf te kunnen noemen, kun je kijken naar de aard van de handeling, maar ook naar de schending van het slachtoffer. Dat is waar mijn onderzoek over ging. Bij seksuele misdrijven zijn bijna altijd beide elementen aanwezig, maar dat hoeft niet. Bij seksueel misbruik met beeldmateriaal is de schending wél seksueel, maar de handeling – het maken of delen van een foto – niet. De schending van het slachtoffer is seksueel omdat het beeldmateriaal ofwel inherent seksueel is of geseksualiseerd wordt. Dat laatste is het geval als een nietseksuele naaktfoto, of een bikinifoto, op een pornosite terechtkomt en daarmee een seksuele foto wordt.”

Effect op slachtoffers

Het effect van dit misbruik op slachtoffers wordt nog vaak onderschat, aldus Goudsmit Samaritter: “Het is een enorme inbreuk op de privacy, autonomie en seksuele integriteit van het slachtoffer. Daarnaast tast het ook de gelijkheid tussen mannen en vrouwen, en mensen van LHBTQ+-community ten opzichte van heteroseksuelen aan. Iedereen met een minoritized identity ervaart extra nadelige gevolgen van seksueel misbruik met beeldmateriaal. Dat betekent niet dat een man die slachtoffer wordt daar niet heel veel schade van kan ondervinden, maar voor mannen in het algemeen is het minder nadelig. Terwijl het voor vrouwen bijdraagt aan een seksualisering die toch al bezig was. Het is een zichzelf versterkende cirkel. Het misdrijf kan plaatsvinden doordat er al een seksualisering van vrouwen gaande is, wat weer invloed heeft op de gelijkwaardigheid van vrouwen. Als je een homoseksuele vrouw bent, of een zwarte homoseksuele vrouw, of een zwarte homoseksuele transvrouw, dan is dat effect nog veel sterker.”

Seksueel misbruik met beeldmateriaal kan volgens Goudsmit Samaritter ook een schending zijn van het

‘

De kijker, zelfs als die het niet expres doet, draagt bij aan de schending van het slachtoffer.

’

Marthe Goudsmit Samaritter

Hunter Moore

In 2010 lanceerde de Amerikaan Hunter Moore de website Anyone Up? waarop naaktfoto’s zonder toestemming werden geüpload. Een groot deel van de foto’s en video’s waren via hacks verkregen en de (meestal) vrouwen die slachtoffer werden, hadden soms geen idee dat ze op de site stonden. Op het hoogtepunt van

Anyone Up? waren er gemiddeld 30 miljoen bezoekers per maand. Rondom Moore ontstond een fanatieke fanbase die alles deed om bij hem op te vallen.

Charlotte Laws, een van de moeders van de slachtoffers, liet het er niet bij zitten. Door haar inzet kwam er uiteindelijk een FBI-onderzoek naar

folterverbod. “Je mag niet martelen of aan inhumane behandelingen onderworpen worden. Een paar jaar geleden zei Hunter Moore (oprichter van de wraakpornowebiste Is Anyone Up?; zie kader) ‘We hebben ons allemaal op je afgetrokken en we vergeten je weer.’ Als dát de manier is waarop er met de afgebeelde persoon wordt omgegaan, dan zou ik zeggen dat het onder inhumane behandeling valt.”

Het strafbaar maken van seksueel misbruik met beeldmateriaal is zeker geen liefdadigheidswerk, aldus de rechtsfilosoof. “Door de mensenrechtenschendingen kan strafbaarstelling zelfs een juridische verplichting zijn. Ik denk dat de wet zo geformuleerd moet worden dat het online zetten van naaktfoto’s strafbaar is, tenzij er toestemming voor is.”

Toename slachtoffers

Seksueel misbruik met beeldmateriaal neemt helaas toe. In 2022 zei ruim 1 op de 10 personen (van 16 jaar of ouder) de laatste vijf jaar een of meerdere ongewenste seksuele online-ervaringen te hebben meegemaakt. Ten opzichte van vijf jaar eerder is dat een stijging van 9 procent. Volgens Goudsmit Samaritter komt die stijging ook doordat digitale seks steeds meer onderdeel wordt van het seksleven, waardoor er meer ruimte is voor misbruik. “Het is steeds normaler om seksuele afbeeldingen uit te wisselen. Ik ga niet zeggen dat je dat niet moet doen, want dan leg je de verantwoordelijkheid bij het slachtoffer, en dat doe je bij andere misdrijven ook niet.”

Een tijd terug lanceerde tv-programma Spuiten en Slikken de sexting-campagne Als je iets deelt, hoofd buiten beeld. Doel was onherkenbaar op seksuele foto’s te staan, maar volgens Goudsmit Samaritter was de campagne ook een vorm van victim blaming. “De redenatie is: als jij geen kort rokje aan doet, word je ook niet verkracht. Als jij geen naaktfoto’s van jezelf stuurt, word je ook geen slachtoffer van online seksueel misbruik. Maar dat is gewoon niet waar, zeker nu er ook deepfakes gemaakt kunnen worden.”

Nieuwe vormen van misbruik

Het gebruik van deepfakes is relatief nieuw. Bij deepfakes wordt kunstmatige intelligentie gebruikt om bestaande

Moore. Complicerende factor was dat het delen van seksuele foto’s anno 2010 nog niet strafbaar was en de slachtoffers veelal te maken kregen met victim blaming. Na een lang gevecht werd de website in 2012 offline gehaald. Het verhaal van Laws is nu te zien in de Netflixdocumentaire The Most Hated Man on the Internet.

afbeeldingen in andere beelden te plakken waardoor het lijkt alsof het echte foto’s en video’s zijn. Vorig jaar dook er een deepfake pornovideo op met het gezicht van presentatrice Welmoed Sijtsma. Ze maakte er de docuserie Welmoed en de sexfakes over. In de laatste aflevering besloot ze aangifte te doen onder het wetsartikel over wraakporno, al worden deepfakes daar niet expliciet in genoemd. Het was Goudsmit Samaritter die haar adviseerde haar om aangifte te doen. “Ik hoop dat de rechter gaat zeggen dat deepfakes ook onder seksuele afbeeldingen vallen. Dat had de wetgever ook al in 2020 kunnen doen, maar dat is niet gebeurd. Nu er aangifte is gedaan onder dit wetsartikel – in plaats van smaad of laster – wordt er tenminste gekeken of deepfakes onder seksuele afbeeldingen kunnen vallen. Dat is in ieder geval een stap in de goede richting.” O

‘

Ik ga niet zeggen dat je geen seksuele afbeeldingen uit moet wisselen, want dan leg je de verantwoordelijkheid bij het slachtoffer.’

Een van de belangrijkste redenen

‘

waarom dit misbruik niet als seksueel misdrijf wordt erkend, is dat de dader niet zichtbaar is

Nadya van der Sluis

‘Wat ik moeilijk vond is dat ik vaak dacht: waar hoor ik thuis?’

Etchica Voorn (1963) won in juni 2018 de Opzij Literatuurprijs voor haar autobiografische roman Dubbelbloed. Ze schreef vier en een half jaar columns voor Opzij, schrijft essays en recensies voor onder andere NRC. Ze is moeder van een zoon, woont in Amsterdam en is werkzaam als docent burgerschap bij ROC Flevoland Almere als

De term ‘halfbloedje’ is inmiddels not done, maar was jarenlang een geaccepteerde term voor mensen met een biculturele achtergrond.

Schrijfster Etchica Voorn omarmde de term dubbelbloed. Geboren en getogen in Amsterdam is ze ooit haar zoektocht gestart naar haar Surinaamse roots en welke betekenis dit heeft in haar leven.

Etchica gaat nu op zoek naar verhalen van andere ‘dubbelbloeden’. Hoe ervaren zij hun dubbele achtergrond? Deze keer: de EritreesNederlandse Nadya van der Sluis, jurist bij de IND en auteur van het boek Van kwetsbaarheid naar kracht.

Voorafgaand aan het gesprek met Nadya bekijk ik een opname op YouTube waar ze spreekt op een congres van de Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie (NvvP). In haar knalrode jurk spat ze van het scherm af. In het filmpje is te horen hoe haar stem trilt van de zenuwen, in haar linkerhand houdt ze een spiekbriefje waar ze totaal niet geheimzinnig over doet. Ze is op dat moment acht maanden zwanger, wat haar kwetsbaarheid benadrukt. Maar vooral vind ik haar moedig en ontwapenend. Ze deinst er niet voor terug om voor bijna tweeduizend psychiaters en aanverwante beroepsgenoten te vertellen wat een bipolaire stoornis type 1 in real life betekent en hoe je wél kunt leven en werken met die stoornis. Nadya vertelt onder meer hoe de ziekte zich voor het eerst openbaarde met een heftige psychose tijdens haar stage in Melbourne, Australië. Ze werd zelfs gearresteerd en gedwongen opgenomen in een psychiatrische inrichting. Het was het begin van een lange, complexe weg

waarin ze haar droom om strafrechtadvocaat te worden moest loslaten en haar – sociale – leven een totaal andere wending moest geven. Nu is ze verweerschrijver bij de IND (Immigratie- en Naturalisatiedienst). Ze bouwt gestaag aan haar levenswerk: haar bedrijf Manic Momboss. Ze geeft consulten aan vrouwelijke (neurodivergente) ondernemers, laat de stem van andere zwarte vrouwen horen via haar podcast en geeft lezingen. Ook heeft ze een TedTalk via TEDxAmsterdamWomen op haar naam staan.

Nadya is geboren in het Noord-Hollandse dorp waar ik toevallig getogen ben, Uithoorn. Ik ben benieuwd hoe zij is opgegroeid in een dorp waar vanaf de jaren zeventig het beleid was om mensen met een nietNederlandse achtergrond onder te brengen in – zoals dat in de volksmond heette – de flats. Een groep van tien flatgebouwen met tien verdiepingen aan de buitenste rand van het dorp.

We spreken af bij haar thuis waar ze me in de deuropening al staat op te wachten met haar kindje op de arm. “Kom binnen! Wil je mijn huis zien? Ik woon er net en ben er zo blij mee.” Warm en een tomeloze energie, dat is wat bij me opkomt als we na de rondleiding aan haar keukentafel zitten. We praten terwijl haar kindje na de borstvoeding voldaan in haar armen in slaap valt.

Waar stond je wieg?

“In de Coudenhovenflat in Uithoorn. Ik kwam als zondagskind en zo snel dat mijn moeder niet eens de tijd had om naar het ziekenhuis te gaan. Zelfs de vroedvrouw

DOOR ETCHICA VOORN

zij-instromer.

was te laat. Dat was op 17 augustus 1986. Vier jaar later zijn we verhuisd naar het nabijgelegen dorp De Kwakel. Daar groeide ik op. Behalve mijn vriendinnen van de basisschool en mijn voetbal had ik niets met De Kwakel. Dansen deed ik in Uithoorn en zondags ging ik naar Eritrese les in Amsterdam Oost. In 2006 zijn we terugverhuisd naar Uithoorn.”

Wat was de reden dat jullie weer teruggingen?

“Uithoorn was multicultureler en we kenden er meer Eritrese gezinnen, dat was gezelliger. Bijna al mijn vrienden daar waren dubbelbloed: Nederlands en Grieks, Iers, Angolees, Israëlisch, Somalisch, Surinaams noem maar op.”

Als ik haar vraag wat de concrete aanleiding voor de verhuizing was, reageert Nadya terughoudend, ze praat liever niet over wat haar familie meemaakte. Weifelend voegt ze toe: “Uiteindelijk was racisme de reden dat we weggingen. En niet alleen wij, meerdere gezinnen voelden zich dusdanig bedreigd dat ze vertrokken uit De Kwakel. Er was een Somalisch gezin dat zelfs vuurwerk door de brievenbus kreeg. Dat was echt heftig.”

Waar stond de wieg van je moeder?

“In de stad Keren (derde stad van Eritrea, red.) Op haar negentiende vertrok ze noodgedwongen naar Nederland door de oorlog tussen Ethiopië en Eritrea.”

En van je vader?

“Hij is in Haarlem geboren en

opgegroeid in Uithoorn. Mijn ouders leerden elkaar kennen via een vriendengroep. Ze zijn ruim veertig jaar samen.”

Wanneer werd je je bewust van je kleur?

“Ik wist natuurlijk wel dat ik getint was, in tegenstelling tot de andere meiden in mijn klas, maar verder was ik er nooit zo mee bezig. Wat ik wél moeilijk vond was dat ik vaak dacht: waar hoor ik thuis? In Eritrea werd ik aangestaard omdat ik licht ben. Bamboela (pop, red.) noemden de kinderen mij. Ik voelde me daar de eerste keren niet thuis. In Nederland werd ik me bewust van mijn kleur als ik racistische dingen meemaakte. Eigenlijk identificeerde ik mij met Bob Marley, hij is mijn idool. Hij heeft ook een witte vader en een zwarte moeder. Zijn muziek en zijn boodschap, dáár identificeerde ik mij mee. Hoe je naar jezelf kunt kijken, bijvoorbeeld. Hij zegt in een interview: ‘I am not on the white side, I am not on the black side, I am on God’s side’. En zo heb ik het ook ervaren. Ik bedoel, wie ben ik qua kleur? Ik ben een creatie van God.”

In wat ben jij typisch Eritrees?

“Van jongs af aan maak ik mijn eigen haar- en gezichtsmaskers, en in mijn kraamperiode heb ik speciale kruiden gebruikt om vaginaal te stomen. Dat heb ik allemaal van mijn moeder meegekregen. Ik voel meer connectie met mijn Eritrese cultuur, het trekt me aan hoe je als familie met elkaar omgaat. Het samenzijn, het voor elkaar zorgen, ook als je ouder wordt, en het geloof in de tribe. Dat speelt ook in mijn moederschap, je hebt je tribe nodig om je kind op te voeden. In Nederland leven we niet mét, maar eerder afgezonderd van elkaar. We weten vaak niet hoe het echt met de ander gaat.”

In wat ben jij typisch Nederlands?

“De Nederlandse cultuur is best individualistisch en dat ben ik niet. Aan de andere kant… ik ben ook heel Nederlands, want ik houd van hardcore muziek en kaas (lacht).

Ik zag mezelf altijd als een wereldkind. Omdat mijn vader bij de KLM werkte, konden we veel reizen. Als je veel reist en verschillende culturen meemaakt, heb je meer begrip voor mensen. Daardoor kan ik me goed kan aanpassen aan andere waarden en normen.”

Ik luisterde naar je podcast Manic Momboss, waarom heb je deze podcast opgezet?

“Dat bedrijf, dat ben ík. Ik ben een werkende moeder geworden, maar dat was voor mij niet vanzelfsprekend.”

Hoezo?

“Mijn eerste psychose kreeg ik tijdens mijn hborechtenstudie. Vervolgens kreeg ik de diagnose bipolaire stoornis type 1. De artsen zeiden me: je hersenen zijn zo beschadigd, je gaat je diploma niet halen. Maar een jaar later haalde ik toch mijn diploma en in 2015 zelfs mijn

‘Eigenlijk identificeerde ik mij met Bob Marley, hij is mijn idool. Hij heeft ook een witte vader en een zwarte moeder.’

master in het strafrecht, aan de Erasmus Universiteit. Na mijn eerste terugval in 2015 twijfelde ik of ik aan kinderen moest beginnen. Een bipolaire stoornis is namelijk erfelijk en de kans dat je kind ook bipolair is, is 25 procent. In 2018 had ik voor mezelf geaccepteerd dat ik ongewild kinderloos zou blijven. Dat is overigens iets dat weinig aandacht krijgt; dat een psychische aandoening ook een reden kan zijn voor ongewild kinderloos zijn. Weet je dat er zelfs een wet is die jou kan dwingen om de prikpil te nemen als je een ernstige psychische aandoening hebt? Maar goed, op het moment dat ik mijn kinderwens losliet heb ik tegen mezelf gezegd: ik laat het in Gods handen. Als je dingen loslaat komt het meestal op je pad. Wat er gebeurde, was dat ik in 2019 opnieuw een psychotische terugval kreeg, dit keer vanuit een langdurige manie. Met behulp van mijn therapeut ben ik mijn triggers gaan evalueren en analyseren. Daar leerde ik veel van. Toen ik dat eenmaal onder de knie had, ging ik verder met mijn boek schrijven en bracht dat in eigen beheer uit. Dit hele proces, tot en met de marketing, duurde drie jaar en ik deed alles zelf. Daarna werd ik gevraagd voor een TedTalk, een megatrigger om manisch te worden, maar het ging heel goed. Deze – positieve –ervaringen stimuleerden me om verder te onderzoeken en te analyseren wat nu precies de triggers waren voor mijn manie. Hoe meer kennis ik kreeg over mezelf, hoe meer mijn vertrouwen groeide. Moeder worden is mijn droombaan en ik durfde me steeds vaker af te vragen: stel je voor dat ik tóch moeder word?”

Dat analyseren van je triggers klinkt bijna rationeel. “Klopt. Het is veel werk, maar ik noteer dagelijks mijn ervaringen in een zelfreflectieschema en geef mijn dag een cijfer. Verder gebruik ik een app om mijn gevoelens, emotie en boosheid te koppelen aan mijn gedrag. Ik stel vragen aan mezelf: waar komt het huilen vandaan? Is het angst? Frustratie? Ik kan bijvoorbeeld een agressie-aanval krijgen als ik geen parkeerplek kan vinden. Nu weet ik dat dat komt omdat er onderliggend iets anders is gebeurd. Omdat ik bipolair ben, moet ik hard werken om mijn emoties te reguleren. Door dit op tijd onder ogen te zien en consequent te analyseren, herken ik de voorfase van een manie. Als ik dat niet bijhoud, ben ik al bezig een manie te creëren en is het te laat. Dát gebeurde in 2019, ik was te laat, waardoor mijn medicatie niet aansloeg en verviervoudigd moest worden om de psychotische manie af te remmen. Ik was namelijk ook suïcidaal en wilde mijzelf pijnigen. Nu weet ik hoe dat kan voorkomen. Mijn toenmalige partner en ik besloten voor een kind te gaan. Ik was net gestart in mijn nieuwe functie toen ik zwanger bleek te zijn. Ik was al zesendertig en had niet gedacht dat het zo snel zou gaan. Na twee maanden zwangerschap overleed mijn tante, de zus van mijn moeder, zij was als mijn tweede moeder.”

Voor het eerst praat Nadya zachtjes en na een kleine pauze vervolgt ze:

“Het overlijden van mijn tante was een heel grote trigger. Ik ben naar Ethiopië gegaan om te rouwen en om het een plekje te kunnen geven.”

Als je zwanger bent, ben je een vat vol hormonen. Hoe heb je je zwangerschap ervaren?

“Heel gek, maar ik voelde me rustiger. Fysiek was het zwaar, omdat ik veel moest overgeven, maar mentaal was ik chill, ik ervaarde echt innerlijke rust. Mijn hormonen gingen alle kanten op, maar dat had ik goed door en ik was erop voorbereid. Waar ik veel meer moeite mee had, was het vinden van de juiste zorg. Verloskundigen begrijpen niet goed wat een bipolaire stoornis is en daardoor snapten ze mijn – reële –angsten voor een kraampsychose of postpartumdepressie niet, terwijl ik daar een verhoogd risico op had. Samen met mijn psycholoog en mijn psychiater had ik een uitgebreid geboorteplan opgezet. Mijn cultuur en geloof speelde hierin ook een grote rol.

“Het is de Eritrese traditie dat je moeder vanaf 38 weken zwangerschap je haar in een bepaald patroon vlecht, een bevallingskapsel. Alleen mijn kleine kwam na 42 weken, dus mijn moeder had meer werk dan ze dacht en moest het zo nu en dan opnieuw vlechten.

Tijdens de bevalling droeg ik een zwart met rood gestreepte jurk van onze stam Bilen, dat gaf mij enorm veel kracht. Ook had ik een playlist gemaakt om op te dansen tijdens de bevalling. Muziek en dansen geven mij happy feelings en ik wilde dat mijn kindje ter wereld zou komen met dit geluksgevoel. Dat is niet Eritrees,

‘In Nederland leven we niet mét, maar eerder afgezonderd van elkaar.

maar dat hoort bij mij. Wat ik ook meenam tijdens mijn bevalling is mijn geloof, de islam. Ik luisterde naar een stuk uit de Koran, het gedeelte van Meryam (Maria). Ik deed verschillende dua’s, smeekbedes. Ik bad voor een gezonde baby en een rustige bevalling. Ik hoopte dat ik mentaal stabiel zou blijven en er geen medische interventie nodig zou zijn. Ik at dadels en dronk onder andere lauw water met de bloem van Meryam erin. Mijn bevalling was supermooi.”

“Bij ‘ons’ is het normaal dat je de eerste veertig dagen bij je ouders bent en je familie voor je zorgt. Geen visite zoals ‘hier’. Na veertig dagen geef je een ‘vierde trimesterfeest’, waar alle familie en vrienden komen. Mensen onderschatten dat een vrouw moet herstellen. Je bent een heel ander mens na de bevalling, je lichaam is een andere kant opgegaan en je hebt de zorg voor een nieuw mensje. Ik vind dat de vrouw met rust gelaten moet worden! Ook tijdens de bevalling wilde ik alleen mensen die noodzakelijk zijn. Géén stagiaires, géén artsen in opleiding aan mijn bed. Het liefst wilde ik alleen bevallen, maar dat kon niet in mijn geval, omdat ik een medische indicatie had.”

Ben je nog bang voor een psychose?

“Nee, nu niet meer. Ik heb de bevalling zonder medicatie gedaan, ik geef borstvoeding en dat gaat allemaal heel goed. Kijk, ik ben ’s nachts om drie uur wel wakker om te voeden, maar dat is prima voor mij. Voorheen werd ik op dat tijdstip snel manisch, omdat ik dan het meest creatief en productief ben – waardoor ik zóveel ideeën krijg – maar nu begin ik mijn dag gewoon rustig op dat tijdstip, zonder manisch te worden. De keerzijde is dat het eenzaam maakt, omdat ik op andere tijdstippen werk en sommige mensen uit de weg moet gaan die mij triggeren.”

Heb je een dubbelbloed-blooper?

“Ik weet wel een grappig voorval: op een festival werd naar mijn afkomst gevraagd, ik zei: ik kom van de kermis. Mijn vader komt namelijk echt van de kermis, mijn Nederlandse overgrootoma had een oliebollenkraam en mijn overgrootopa de eerste grijpkraam in Nederland.”

Wat is jouw boodschap?

“Geloof in jezelf, want als jij het niet doet, waarom zou een ander het dan wel doen?” O

‘

Daarna werd ik gevraagd voor een TedTalk, een megatrigger om manisch te worden, maar het ging heel goed.

Column Janice Deul

Vrijheid W

e staan aan de vooravond van het Herdenkingsjaar Slavernijverleden, zoals door de Rijksoverheid uitgeroepen. Van 1 juli 2023 tot 1 juli 2024 wordt extra aandacht besteed aan de periode uit de geschiedenis die doorgaans met ‘een zwarte bladzijde’ wordt aangeduid. Onterecht, zoals je onder meer kunt lezen in mijn nieuwe boek dat in juni verschijnt. De trans-Atlantische slavernij is bepaald geen voetnoot in onze gezamenlijke historie, het is op z’n minst een heel hoofdstuk.

We staan hier elk jaar op 1 juli bij stil tijdens Keti Koti, de dag waarop de afschaffing van de slavernij in Suriname en de toenmalige Nederlandse Antillen wordt herdacht en gevierd. As we speak, officieel 160 jaar geleden, maar omdat de voormalig tot slaaf gemaakte mannen, vrouwen en kinderen nog tien jaar gratis voor de koloniale overheersers moesten werken, waren ze pas in 1873 echt vrij om te gaan en staan waar ze wilden. Van economische vrijheid was uiteraard geen sprake. Evenmin als van die andere aspecten van ‘vrij zijn’. Kwesties waar we ook anno nu mee worden geconfronteerd.

Wie heeft of krijgt de ruimte om zichzelf te kunnen ontplooien, de eigen cultuur uit te dragen en zijn/haar/hun authentieke zelf te laten zien? Deze zaken zijn lang

niet altijd vanzelfsprekend. En al helemaal niet als je vrouw, zwart of dik bent (of alle drie!), of een lijf hebt dat anderszins buiten de ons opgelegde normen valt. De trans-Atlantische slavernij ligt allang achter ons, maar de schadelijke gevolgen van dit op racisme en eurocentrisme gestoelde systeem zijn nog op allerlei manieren merkbaar. Check de media, de kunstwereld, het bedrijfsleven, het onderwijs en de politiek waar mensen van kleur, hun culturen, uitingen, lichamen en haarstructuur nog altijd worden gestereotypeerd

politieke beweging voor en door dikke zwarte vrouwxn*, die zich bezighield met empowerment en het bestrijden van de discriminatie en achterstelling waarmee zij maatschappij-breed moes(t)en dealen. Ruim een halve eeuw later is de movement verworden tot een hashtag en juist nu we met z’n allen de mond vol hebben van ‘diversiteit’ en ‘inclusie’, is de groep die aan de wieg van de verandering stond op een zijspoor gedirigeerd. Dikke zwarte vrouwxn worden, op enkele uitzonderingen na, nog steeds genegeerd door

en gemarginaliseerd. Iets wat we ook volop zien waar het mode en schoonheid betreft.

Als het gaat om het vieren en uitdragen van een breder beautyideaal zijn de laatste jaren stappen gezet, maar qua bewustwording en gelijkwaardigheid is er nog een wereld te winnen. Ook waar het bodypositiviteit betreft.

Een concept waar ik juist om voornoemde reden de nodige moeite mee heb. De idee is ontstaan in het VS van de jaren 60, en wordt gelinkt aan een sociaal-

de mode en media. Instituties die voor de zoveelste keer een begrip/beweging hebben gekaapt. Iedereen is mooi, is de boodschap die nu wordt gepropageerd. En dat is iets wat ik van harte onderschrijf, maar witte cisgender ‘influencers’ of (wannabe) BN’ers, die hun witte cisgender max maat-42lichaam tonen in de bladen of op de socials? Dat gaat om ego, likes of geld. Niet om het vieren van vrijheid of daadwerkelijk om bodypositiviteit.

Dikke zwarte vrouwxn worden, op enkele uitzonderingen na, nog steeds genegeerd door de mode en media.

*Vrouwxn is geen schrijffout. Vrouwxn is de term voor alle mensen die zich als vrouw identificeren. O

Janice Deul (het concept leeftijd vindt ze overrated) is publicist en maakt zich sterk voor een inclusief klimaat in mode, kunst en media.

DE GETEMDE MAN

Schrijver en journalist Babah Tarawally (1972) vluchtte in 1995 uit Sierra Leone. In Nederland schreef hij verschillende boeken en nam hij een column in Trouw voor zijn rekening. In zijn schrijfwerk, maar ook daarbuiten, stelt Tarawally zichzelf op als bondgenoot voor de vrouwenzaak. Zijn dochters houden hem scherp. “Dan zeggen ze: ‘Papa, dat is seksistisch’.” Met Opzij gaat Tarawally in gesprek over Sierra Leone, zijn recent verschenen boek De getemde man en wat hij van wijlen zijn ouders heeft meegekregen.

DOOR TESSEL TEN ZWEEGE BEELD NOEMI PÉREZ ESPINO

Man over vrouw

Ongetemde mannen

“Een titel moet prikkelen. Daarom heet mijn laatste boek, dat begin dit jaar verscheen: De getemde man. Zo zie ik mezelf, een man die zijn vrouwelijke en mannelijke energie in balans heeft. Toen ik vluchtte uit Sierra Leone, vertrok ik uit de jungle en kwam ik terecht in een dierentuin. Mannen uit mijn thuisland zie ik als ongetemde mannen. Ik denk dat mensen niet worden geboren met het idee dat diegene beter is dan iemand anders, dat mannen beter zijn dan vrouwen bijvoorbeeld. Dat wordt ons aangeleerd: dat ongetemde, die absolute macht over vrouwen. Wij werden opgevoed met het idee dat we boven vrouwen staan, dat we controle over hen moeten hebben en dat ze een soort van eigendom zijn. Niet omdat vrouwen zwak zijn, maar juist omdat het tegenovergestelde waar is. Vrouwen zijn krachtig en dus moeten we ze onder de duim houden, zo zagen wij dat in mijn familie. Mannen zijn misschien een beetje bang voor vrouwen. Als we vrouwen zouden loslaten, dan zijn we bang dat ze ons zullen domineren. Ongetemde mannen zijn geen vrouwenhaters en ze denken juist van vrouwen te houden. Het is eerder onmacht en angst waar die onderdrukking uit voortkomt. Ik denk niet dat echte liefde samengaat met onderdrukking – ongetemde mannen kunnen in die zin niet echt liefhebben. Ze zijn gewoon extreem bang en onzeker dat ze hun vrouw verliezen, en die angst overschaduwt de liefde.”

Leven in de compound

“Het onderdrukken van vrouwen gebeurt onder het mom van het beschermen van vrouwen. Daarom wonen we in Sierra Leone in compounds, kleine woongemeenschappen waarin we de vrouwen van de familie beschermen tegen mannen van buitenaf. In mijn familie zat bijvoorbeeld mijn vader altijd bij de ingang van de compound om in de gaten te houden of er niemand naar binnen glipte. In mijn boek schreef ik over een bevriende dokter die in Sierra Leone kwam wonen na in het mondiale Noorden te hebben gewoond. Hij wilde zijn dochters vrijlaten, zoals hij dat gewend was in het Noorden, en weigerde ze binnen in de compound te houden. Mijn vader waarschuwde hem al: doe dat nou niet, het is niet veilig. Binnen no time na hun verhuizing naar Sierra Leone werden die meisjes al lastiggevallen door de jongens op straat en op een gegeven moment waren ze allebei zwanger. Mijn vader verkondigde hoofdschuddend dat de dokter zijn dochters had overgelaten aan de hyena’s: zo noemden we die mannen buiten de compound. Tegelijkertijd was ik zelf soms de hyena waar ik mijn vrouwelijke familieleden tegen wilde beschermen. Vrouwen in je eigen compound moet je beschermen en vrouwen buiten zijn

‘IK TOONDE EMOTIES EN DEED DINGEN DIE STEREOTYPEREND

VOOR

VROUWEN ZIJN.’

een soort prooi. We gingen ’s avonds met groepen jongens op zoek naar meisjes, op zoek naar seks. Je doet dat als jonge jongen in Sierra Leone omdat je stoer wil doen, omdat je erbij wil horen.”

Geen emoties tonen

“Zo sta ik er zelf helemaal niet meer in. Geen enkele vrouw is mijn bezit. Mijn ex-vrouw en ik waren dertien jaar samen, maar toen was de liefde op, en daar heb je dan maar vrede mee. Echt van elkaar houden betekent ook elkaar los kunnen laten. Zij heeft nu een nieuwe man en ik ben blij voor haar. Dat vind ik een gezonde instelling, het is die van De getemde man.

Ik was altijd al een beetje een andere jongen dan de rest. Het liefst was ik in de keuken met mijn moeder en hielp ik rond het huis. Ik toonde emoties en deed dingen die stereotyperend voor vrouwen zijn. Mijn vader stak daar een stokje voor: die heeft mijn vrouwelijke kant van me afgepakt. Mannen zijn in die zin ook slachtoffer van het patriarchaat. Een man moet een man zijn en ik mocht geen emoties tonen, anders werd ik volgens mijn vader nooit succesvol. Toen ik in Nederland kwam, zag ik voor het eerst mannen die meer leken op hoe ik was als kind. Mannen met emoties, die net zo goed succesvol waren. Ik zag: ik ben gewoon voldoende. Toen begon ik te reflecteren op mijn mannelijkheid. Ik kreeg ook een relatie met een Nederlandse vrouw, die haar vrouwelijkheid anders invulde dan dat ik gewend was. Ze kon klussen in huis, autorijden, een band plakken, ik stond versteld. Van haar heb ik veel geleerd. We kregen ook twee dochters, wat mij een ander soort man heeft gemaakt dan ik daarvoor was.”

Mannen onderling

“Door in mijn boek kritisch te schrijven over praktijken als het jagen op meisjes buiten de compound, ben ik een aantal vrienden kwijtgeraakt. Die zagen mij als een verrader van onze vriendengroep en van onze cultuur. Maar ongemakkelijke gesprekken voeren met andere mannen is een belangrijk onderdeel van je emancipatie als man. Dat is een groot deel van mijn werk: ik geef naast het schrijven ook trainingen aan jonge mannen uit andere culturen dan de Nederlandse, die hier komen wonen en denken dat zij als man de baas zijn. Ik vertel ze dan dat dat anders is hier. Dat vrouwen ook werken, dat je dan twee salarissen hebt, dat je samen het huishouden doet. Dat helpt je niet alleen in praktische zin, maar ook op emotioneel vlak heb je hier baat bij. Je kunt in mijn ogen alleen een gezonde en diepgaande relatie hebben als je gelijkwaardig bent. Dat gaat er soms moeilijk in bij de mannen die ik spreek, maar het komt

uiteindelijk wel binnen. Het is niet alsof ik alleen maar perfect gedrag vertoon, hoor. Soms doe ik ook mee met die typische mannenpraat, ik ben ook geen heilige. De enige manier om je groei als man bespreekbaar te maken is om je kwetsbaar op te stellen en toe te geven: ik heb ook meegepraat met vrienden over aantrekkelijke vrouwen die voorbijlopen, ik heb ook een mannenbrein en ik maak me ook schuldig aan het objectificeren van het vrouwelijk lichaam. Daar ben ik me bewust van. Mannen praten anders als er vrouwen bij zijn. Misschien is dat hypocriet, maar het is wel zo. Sinds ik dochters heb, doe ik er wel minder aan mee. Dan denk ik: ik vind het ook geen fijn idee dat andere mannen zo over mijn dochters zouden praten.”

Dochters

“Ik leer veel van mijn dochters. In Sierra Leone hoorde ik mijn moeder tegen mijn zussen zeggen dat ze moeten zitten als een dame. Je mag niet met je benen open zitten. Ik zei dat ook tegen mijn dochters als ze wijdbeens op de bank lagen en die reageerden meteen: ‘Papa, dat is seksistisch.’ Toen dacht ik: ja, ze hebben gelijk. Ik probeer ze te leren dat ze altijd hun grenzen aan mogen geven. Toen hun moeder en ik uit elkaar gingen, was ik bang dat ik de controle zou verliezen en dat ik ze

‘MIJN ZUSJE EN IK ZIJN

‘MIJN VADER ZOU ZICH OMDRAAIEN IN ZIJN

GRAF ALS HIJ ZOU ZIEN

WAT VOOR EEN SOORT MAN IK NU BEN.’

man. Als ik met de moeder van mijn kind in de auto zat en zij reed, dan vond mijn moeder daar wat van. Of als mijn ex-vrouw voor mij liep op straat in plaats van achter mij, vond mijn moeder daar ook iets van. Ze vond het gek dat ik met mijn vrouw moest overleggen voordat ik geld opstuurde naar Sierra Leone, van onze gezamenlijke rekening. Dat vond mijn moeder echt onvoorstelbaar. Waarom mijn moeder wilde dat ik een dominante man werd, terwijl ze zelf door zo’n soort man werd onderdrukt in haar huwelijk, is mij een raadsel. Dat is hoe complex het patriarchaat is: het zit zo diep dat slachtoffers er soms in vast willen blijven zitten. We hebben het weleens over hun huwelijk, waarin veel discussie was over of mijn moeder wel mocht werken. Mijn vader interpreteerde dat als een tekortkoming aan zijn kant. Na veel gezeik ging mijn moeder uiteindelijk wel werken en gaf het geld aan mijn vader. Ze hield echt heel veel van hem en ze geloofde ook oprecht dat hij het beste voor zijn gezin wilde. Alles wat ze wilden was ons te beschermen en goed voor te bereiden op de toekomst. En om dat mogelijk te maken, werd hij gesteund door cultuur en religie. Religie en cultuur zijn tools om vrouwen te binden aan hun man, in dit soort situaties. Mijn moeder wilde mij koppelen aan

niet meer kon beschermen. Toen besloot ik ze te leren: als iemand aan jou zit en je wil het niet, dan zeg je stop. Ik vertrouw er nu goed op dat ze dat zelf kunnen. Ik heb hen opgevoed tot mondige vrouwen, dus nu ben ik er minder bang voor dat ze niet voor zichzelf opkomen. Ik voel me rustiger, ook als ik er niet ben om ze te beschermen. Ik hoop dat zij het feminisme niet meer nodig zullen hebben. Ik hoop dat ze niet op de barricade hoeven te staan voor de rest van hun leven. Mijn dochters gaan naar school met jongens en presteren veel beter dan de meeste jongens, maar zullen later toch minder verdienen. Ze groeien op in een geëmancipeerde samenleving, maar zullen later toch lastiggevallen worden op straat. Merken dat de wereld zo oneerlijk is voor vrouwen en ook voor mijn dochters, zet mij aan het denken en maakt dat ik me inzet voor vrouwenrechten. Dan krijg ik toch dat compoundgevoel: ik moet mijn dochters beschermen tegen de buitenwereld. Maar in Nederland kan ik ze niet echt binnenhouden, dus kan ik mijn pijlen beter richten op het verbeteren van hun leefwereld. Daarom schrijf ik veel over gendergelijkheid in mijn columns en mijn boek, maar ik voer ook campagne voor Amref Flying Doctors en ik spreek mannen aan op hun gedrag.”

Sierra Leone

“Mijn vader zou zich omdraaien in zijn graf als hij zou zien wat voor een soort man ik nu ben. Hij zou zijn zoon niet zo willen zien. Maar de genderdynamieken in mijn thuisland Sierra Leone zijn ook aan het veranderen: ik zie mensen bloggen over seksualiteit, en de vrouw van de president is ook echt een feminist. Ze heeft een project genaamd Hands off our girls en ze deelt tampons uit aan studentes. Ze zorgt ervoor dat mannen die met minderjarige meisjes naar bed gaan de bak in draaien. Mannen worden bang om zich te misdragen. Dat is goed: soms is angst nodig om verandering te bewerkstelligen. Onze generatie is een beetje verloren, wij zijn al getekend door een bepaalde opvoeding, maar alle veranderingen die we kunnen teweegbrengen komt ten goede aan de jonge generatie. Angst is soms nodig om jezelf te temmen en een betere toekomst te creëren. Zo werkt opvoeden ook: als je dit doet, dan gebeurt dat, en wees maar bang voor die consequenties. Bewustwording maakt niet altijd genoeg indruk, dan is angst nodig.”

Moeder

“In mijn boek schrijf ik over een gesprek met mijn moeder die mijn mannelijkheid bevraagt. Mijn moeder zat in een huwelijk waarin zij onderdrukt werd, maar wilde later toch een zoon die net zo’n onderdrukker werd als haar

‘IK LEER VEEL VAN MIJN DOCHTERS.’

een meisje uit Sierra Leone dat ze perfect voor mij vond: dat meisje zei niks en zou luisteren naar wat ik zei. Ik wil dat helemaal niet. Ik wil een partner, een compagnon, die tegen me praat als ik thuiskom na werk en die me steunt net zoals ik haar steun.”

Werk aan de winkel

“We werken ook in Nederland nog aan gendergelijkheid. Ik heb drie soorten mannen geïdentificeerd: getemde mannen, ongetemde mannen en gekooide mannen. Gekooide mannen zijn er veel in Nederland. Het zijn mannen die het gevoel hebben dat ze onderdrukt zijn. Die mannen hebben veel moeite met de veranderende genderdynamieken sinds bijvoorbeeld MeToo, ze hebben het idee dat het systeem tegen ze is. Vaak zijn ze hun kinderen kwijtgeraakt bij een echtsscheiding. Als die mannen eenmaal vrijkomen, gaan ze de raarste dingen doen. Op het moment dat ze die kooi uitkomen, weten ze niet hoe ze zich moeten gedragen. Dit is het type man dat zijn vriendin vermoordt wanneer ze het uitmaakt, wat ook in Nederland eens in de acht dagen gebeurt. Dat is

natuurlijk een groot probleem, een emancipatievraagstuk. De klus is nog lang niet geklaard. De boodschap die ik wil verspreiden is voor alle mannen. Ik heb mijn boek voor Afrikanen geschreven, omdat ik het gesprek wil hebben in onze gemeenschap, maar seksisme komt natuurlijk niet alleen voor in landen in Afrika. In Nederland zijn er genoeg mannen die ook vastzitten in een traditionele, dominerende mannelijkheid. Het is in ons voordeel, als alle mannen, dat vrouwen geëmancipeerd zijn. Ook Nederlandse mannen hebben nog veel te leren.”O

Pink tax: de financiële straf van het vrouw zijn

Dezelfde producten, andere prijzen. De ‘vrouwenversie’ van een product is gemiddeld 7 procent duurder dan de ‘mannenversie’. Hoe kan dat? En wat valt ertegen te doen? We vragen het Floor van Uhm, van Issue Killers, en marketeer Mabel Nummerdor.

Op zoek naar douchegel, shampoo, deodorant of scheermesjes? Bij de drogist is alles keurig gesorteerd op producten voor mannen en vrouwen. De mannenproducten zijn blauw, zwart en grijs. De vrouwenschappen worden gedomineerd door roze en pasteltinten. Handig en leuk voor het oog (als je van kleur houdt). Maar wie direct op de roze hoek afstevent, is in vele gevallen ook duurder uit.

Als mannen- en vrouwenproducten nagenoeg hetzelfde zijn, maar de vrouwenvariant toch duurder is, wordt dat pink tax genoemd. Oftewel, een toeslag voor vrouw-zijn. Dat komt vaak voor bij verzorgingsproducten,

maar ook bij andere producten en diensten die aan vrouwen gemarket worden. Denk aan: vitaminepillen, kinderspeelgoed, roze stepjes, een knipbeurt bij de kapper, kleding of voeding. Ter vergelijking: een Kruidvatscheermeshouder voor mannen met zes reservemesjes kost 5,49 euro, dezelfde variant voor vrouwen kost 6,99 euro. Dat lijkt misschien een klein verschil, maar in het geval van parfums kan het flink oplopen. Zo is het prijsverschil tussen Armani Gio parfum homme en femme 27,90 euro. “Vaak is alleen de kleur of alleen de verpakking anders ingestoken. Dat is eigenlijk gewoon een verdienmodel op basis van genderdiscriminatie”, zegt Floor van Uhm, medeoprichter van Issue Killers, dat traineeships aan jongeren aanbiedt om campagnes te creëren rondom een maatschappelijk thema.

Meer onderzoek

Hoeveel extra de Nederlandse vrouw jaarlijks uitgeeft door pink tax is niet duidelijk, want er is nog weinig onderzoek naar gedaan. In de Verenigde Staten was er

DOOR YASMINE ESSER

in 2015 een grootschalige studie, waarvoor achthonderd producten werden vergeleken. De onderzoekers kwamen er toen achter dat vrouwen in 42 procent van de gevallen meer betaalden dan mannen. Tuurlijk, mannen betaalden ook weleens meer, maar dat was in slechts 18 procent van de gevallen. Gemiddeld genomen betaalden vrouwen en meisjes in de Verenigde Staten 7 procent meer dan mannen en jongens voor de achthonderd producten, verdeeld over 35 categorieën. Wat dat concreet betekende? Dat de gemiddelde Amerikaanse vrouw 1351 dollar per jaar meer uitgaf. Een bedrag dat inmiddels, door de inflatie, ongetwijfeld is opgelopen.

Floor van Uhm wil dat er in Nederland ook meer onderzoek gedaan wordt naar pink tax. Met haar organisatie Issue Killers is ze samen met een groepje jonge vrouwen een manifest gestart: Weg met de pink

Floor van Uhm

Floor is medeoprichter van Issue Killers, een initiatief dat jongeren de kans biedt om maatschappelijke campagnes op te zetten, zoals ‘Weg met de Pink Tax’ en ‘Stop met bankhangen’. Ze heeft een Master in Internationale Betrekkingen en werkte bij GroenLinks en Fairfood International. Ze is ook co-founder van het ‘Living Wage Lab’ en heeft bij Hivos gewerkt aan de participatie van vrouwen in vredesprocessen in het Midden-Oosten.

‘Veel vrouwen weten helemaal niet dat sommige producten voor vrouwen duurder zijn dan voor mannen.’

Mabel Nummerdor

Mabel is marketeer, toekomststrateeg, spreker en schrijver. In haar werk vertaalt ze sociaal-culturele ontwikkelingen naar duurzame groei van merken en mensen. In 2012 verscheen haar boek Miss Marketing - Business in de Evanomie.

tax. De vrouwen begonnen met het vergelijken van de prijzen van zo’n twintig producten en diensten. “Toen bleek al snel dat het hier ook aan de hand is”, zegt ze. De vrouwen pleiten voor duidelijkere wet- en regelgeving om pink tax tegen te gaan, handhaving om prijsdiscriminatie op basis van gender te stoppen en actie om het gebruik van stereotiepe genderrollen in marketing tegen te gaan.

Pure marketing

Om te begrijpen waar pink tax vandaan komt, zegt Mabel Nummerdor, marketeer, toekomststrateeg en auteur van Miss marketing (2012), moet je het basisprincipe van marketing snappen. “Marketeers richten zich op specifieke doelgroepen. Want op het moment dat je je product kunt onderscheiden, dat je een product voor die doelgroep extra waardevol maakt, is die groep bereid daar meer voor te betalen”, legt ze uit. “Dat kan van alles zijn: woningen voor ouderen of tassen voor paardenliefhebbers. Op een gegeven moment, vooral in de jaren negentig

‘Je wordt voor een voldongen feit gesteld: je bent vrouw, dus je betaalt meer, ongeacht wat je wilt.’

en zeros, was vrouwenmarkering erg in opkomst. Toen bestond er zelfs tuingereedschap voor vrouwen, dat 20 procent duurder was. Gelukkig is die trend inmiddels voorbij.”

Nummerdor vindt pink tax verwerpelijk als het gaat om zaken waarbij we niet kunnen kiezen voor een alternatief. Bij de kapper bijvoorbeeld. “Je wordt voor een voldongen feit gesteld: je bent vrouw, dus je betaalt meer, ongeacht wat je wilt. Het zou eerlijker zijn als je de keuzevrijheid hebt om voor het simpelere mannenpakket te gaan, zonder een hoofdhuidmassage, föhnen en stylen. Dat moet natuurlijk wel anders gaan heten, iets met quick fix bijvoorbeeld.”

Keuzevrijheid

Bij douchegel, deo of scheermesjes vindt ze het als marketeer lastiger om daar een oordeel over te vellen, omdat je als vrouw ook het nietfeminiene product kunt aanschaffen. Nummerdor: “Om wat voor producten het ook gaat: je moet je als consument altijd afvragen waarom je als vrouw wordt aangesproken. Ben jij in de eerste plaats een vrouw of ben je in de eerste plaats iemand die tuiniert? Hoe belangrijk is het dat jij een vrouw bent als je douchegel of shampoo koopt? We moeten kinderen al bewust maken van dit soort vragen, want het begint bij de opvoeding.”

De oplossing volgens haar: beter snappen waardoor we sommige dingen willen kopen. “We leven in een neoliberale, kapitalistische samenleving. Daar moeten mensen zich van bewust zijn, zodat ze weerbaarder worden en niet een speelbal worden van bedrijven die winst willen maken. En dan gaat het niet alleen over het vrouw-zijn, maar überhaupt om je bewust te worden van de tactieken waarmee we onbewust worden verleid tot aankopen.”

Het niet doorhebben hoe we worden beïnvloed, daarin zit ‘m nou juist de

crux, vindt Floor van Uhm. Heb je als vrouw écht zoveel keuzevrijheid? “Nog afgezien van het feit dat vrouwen in onze maatschappij geacht worden om er altijd tiptop verzorgd uit te zien en daarvoor allerlei producten nodig hebben: veel vrouwen weten helemaal niet dat sommige producten voor vrouwen duurder zijn dan voor mannen, omdat we het normaal vinden om in de winkel regelrecht naar het vrouwenschap te lopen. En de mannen- en vrouwenartikelen liggen bij de drogist ver uit elkaar, wat vergelijken lastiger maakt”, zegt ze.

Verboden

Van Uhm benadrukt dat pink tax niet mag. “Een Europese richtlijn bepaalt dat mannen en vrouwen gelijke toegang moeten krijgen tot goederen en diensten. Maar we zien dat er een gat in de huidige wetgeving bestaat, waardoor handhaving lastig is.”

Voor wie moedeloos wordt: er is hoop. In de VS is in januari 2023 wetgeving aangenomen waardoor pink tax op alle producten verboden is. In Europa heeft Europarlementariër Samira Rafaela, van D66, voor de tweede keer een brief gestuurd naar de Eurocommissie, omdat ze wil dat de wetgeving wordt aangepast, zodat bedrijven niet meer wegkomen met pink tax.

Bedrijven zelf lijken ook langzaam wakker te worden. Roze en blauwe muisjes (die voor op een beschuitje) hadden bijvoorbeeld niet altijd dezelfde prijs, maar inmiddels wel. En ook de simpelste wegwerpscheermesjes kosten bij veel drogisterijen nu evenveel in roze en blauw. Terecht, want ze verschillen niet in functie en design. Nu rijst alleen nog de vraag: welke kleur vind je oprecht mooier? O

Vrouwen staan financieel al achter

“Vrouwen worden in Nederland dubbel geraakt in hun portemonnee”, zegt Floor van Uhm van Issue Killers. Zo komt pink tax boven op de loonkloof: in Nederland krijgen vrouwen gemiddeld 13,5 procent minder betaald dan mannen voor hetzelfde werk. “En dan moeten ze dus ook nog meer betalen voor allerlei producten en diensten. Dat is niet een probleem dat individuen – vrouwen dus – zelf moeten oplossen, maar een taak voor de politiek.”

‘Nu rijst alleen nog de vraag: welke kleur vind je oprecht mooier?’

TOT OP DE DRAAD

Wie sloeg er niet aan het handwerken tijdens corona? Opeens hadden we allemaal een brei-, haak-, punnik- of borduurwerkje binnen handbereik.

Zelf breidde ik een lange, warme sjaal: één recht, één averecht. We waren het handwerken wellicht wat verleerd, maar nu is het weer helemaal terug op de agenda. Wat dacht je van een cursus macramé of een workshop erotisch borduren? Handwerkworkshops doen het geweldig goed en ook in de musea is er weer belangstelling voor het betere handwerk. Zoals momenteel in het Amsterdam Museum met de tentoonstelling Continue This Thread.

Het Amsterdam Museum nodigde modeontwerpers

Karim Adduchi en Tess van Zalinge uit om als gastcuratoren een tentoonstelling samen te stellen. De twee doken het depot in, samen met conservator Roberto Luis Martins. Tussen de meer dan 10.000 stuks mode en textiel, uiteenlopend van minutieus geborduurde merklappen gemaakt door weesmeisjes, tot eigentijdse Amsterdamse designkleding, voelden ze zich als kinderen in een snoepwinkel. Zoveel interessante stukken, spannende creaties en textiel met een verhaal. Toch gingen de curatoren niet meteen voor de spannende gewaden, of de haute couture. Het was een grijze map die hun aandacht trok. In die map bleken maar liefst 97 proeflapjes met verschillende handwerktechnieken te zitten: een staalkaart van brei-, haak-, naai- en knooptechnieken uit het einde van de 19de eeuw. Waarom maak je zoiets, vroegen ze zich af. Hoe lang is eraan gewerkt en door wie? Zo werd deze map met proefjes de inspiratiebron voor de tentoonstelling. Het handwerken moest een podium krijgen, samen met de makers en de verhalen achter de voorwerpen.

Curatoren

Adduchi en Van Zalinge kozen objecten uit het depot en presenteren die in het museum, samen met hun eigen creaties en werk van makers uit de stad. Zo verbinden ze heden en verleden met elkaar, en betrekken ze diverse groepen uit de samenleving bij. De twee curatoren hebben een geheel eigen stijl, maar de liefde voor het handwerk en de ambachtelijkheid daarvan hebben ze gemeen. Van Zalinge gebruikt vaak patchwork en Adduchi verwerkt ambachtelijke borduurtechnieken uit zijn geboorteland Marokko. Hij is, zoals hij zelf zegt, opgegroeid tussen de stoffen en de naaimachines. Zijn ouders zijn kleermakers. Eigenlijk wilde hij niet in hun voetsporen treden, maar op de Rietveld Academie greep hij terug op het handwerk uit zijn jeugd. Stoffen uit zijn geboortedorp vormen de basis voor de collectie waarmee hij

DOOR FIEKE TISSINK

Karim Adduchi, Freedom Dress, 2021, Amsterdam Museum.

internationaal doorbrak. Van Zalinge kijkt vooral naar streekdracht uit Nederland. In haar tweede jaar op het Amsterdam Fashion Institute liep ze een dag mee met een vrouw uit Spakenburg die dagelijks in klederdracht gekleed ging. Ze leerde dat er veel betekenis en emotie verbonden is aan de dracht. Sindsdien laat ze zich erdoor inspireren en gebruikt ze elementen uit de traditionele kleding in haar eigen werk. Ook de duurzaamheid van deze kleding trekt haar aan. Rokken,

schorten en lijfjes gaan decennialang mee. Gaatjes worden gestopt, scheuren genaaid: er wordt goed voor de kleding gezorgd.

Feestrok en freedom dress

Het museum toont twee bevrijdingsrokken – nationale feestrokken – in de expo, een kinderrok en een volwassen variant. Bij de viering van de eerste Bevrijdingsdag in 1946 droegen veel vrouwen een dergelijke bevrijdingsrok: een patchworkrok gemaakt uit restjes oude kleding

en geborduurd met belangrijke data en symbolen. Initiatiefnemer was verzetsstrijder Mies Boissevain-van Lennep, die vrouwen opriep een rok te maken en te dragen op 5 mei. Zo werd deze rok een symbool voor de wederopbouw van Nederland en het verwerken van persoonlijke oorlogservaringen. Van de kinderrok is bekend dat die gedragen is door de driejarige Marga van der Schalie op de eerste Bevrijdingsdag. Het patchwork van de bevrijdingsrok vormde een inspiratiebron voor Van

Tess van Zalinge, Karim Adduchi, Roberto Luis Martins in het depot van het Amsterdam Museum, foto Jaimy Gail.

ZOVEEL INTERESSANTE STUKKEN, SPANNENDE CREATIES EN TEXTIEL MET EEN VERHAAL.

Zalinge bij het werken aan haar witte Patchworkjapon uit 2020, die ook op de tentoonstelling te zien is. Net als de vrouwen kort na de oorlog maakte Van Zalinge haar patchworkjurk van restmateriaal. Werken met wat voorhanden is kan leiden tot inspiratie, innovatie en duurzaamheid. Dat lieten de vrouwen in 1945-46 zien en dat laat Van Zalingen anno nu zien. Ook Karim Adduchi koos het thema vrijheid en creëerde zo zijn Freedom Dress. In dit ontwerp verenigt hij drie geloven, het christendom, het jodendom en de islam. Zelf groeide hij op te midden van deze drie religies. Ook hij recyclede oude materialen. Zijn jurk is een symbool van verbondenheid en Adduchi wil er hoop en solidariteit voor de toekomst mee overbrengen.

Voortborduren

De tentoonstelling laat ook een aantal merklappen zien, zoals die van Paulina Sophia Roos (1881-1958) die als twaalfjarige in het Burgerweeshuis in Amsterdam terechtkwam, nadat haar moeder was overleden. Een van haar eerste bezigheden was het maken van deze merklap. Samen met de andere meisjes uit het weeshuis oefende ze zo de verschillende borduursteken. Ze borduurde de initialen van haar verzorgers en van haar overleden ouders Dirk en Anna, DCR & AFW, en van haar broers. Roos bleef in het weeshuis wonen tot haar aan haar overlijden, op 76-jarige leeftijd, en was daarmee de laatste burgerwees. Behalve borduren leerden de weesmeisjes ook breien en naaien, en hielpen ze mee in het huishouden van het weeshuis. Als ze twintig jaar waren, werd er een nette betrekking voor ze gezocht. Maar Roos bleef wonen in het weeshuis. Het Burgerweeshuis zat aan de Kalverstraat 92, waar ook het Amsterdam Museum is gevestigd (alleen nu even niet, want het museum wordt verbouwd en zit daarom tijdelijk in de Hermitage).

Bijzonder dus, dat deze merklap nog steeds bewaard wordt op de plaats waar hij lang geleden is gemaakt. Op de tentoonstelling is ook een foto van Paulina Sophia Roos te zien, zodat de maker van dit handwerk een gezicht krijgt. Dat was ook een van de doelen van de curatoren: verhalen van handwerkers, afbeeldingen en het werk zelf te verbinden en zo de makers een stem te geven.

Dat er ook vandaag de dag nog flink geborduurd wordt, laat Karim Adduchi zien met zijn Social [Distancing] Fabric waaraan zo’n 200 participanten meewerkten. Het werk ontstond als reactie op de eerste lockdown van de coronapandemie in maart 2020. De borduurders hebben maandenlang bijgedragen aan dit project, met als resultaat een 35 meter lang doek waarin alle gezichten samenkomen.

Vaandels voor vrouwen

Het vaandel van de Vereniging voor Vrouwenkiesrecht is ook present

Vaandel Vrouwenkiesrecht, 1929, Amsterdam Museum.

op deze tentoonstelling. De van oorsprong militaire traditie om vaandels mee te dragen werd in de 19de eeuw door allerlei groepen overgenomen, zo ook door deze vereniging. Het borduren, waarmee vrouwen vaak stilgehouden werden, is hier ingezet om ze een stem te geven, om hardop te spreken. Eigenlijk is zo’n vaandel vergelijkbaar met een spandoek van nu. De belettering van dit vaandel is fors, zodat de teksten goed leesbaar zijn. Maar het vaandel was ook een statussymbool, gemaakt van kostbare stoffen en geborduurd met gouddraad. Toch wel iets anders dus dan de hedendaagse spandoeken.

Behalve het vaandel uit 1929 is er ook een moderne variant, gemaakt door de Feministische Handwerk Partij in 2020. Het vaandel heeft de mooie naam Absorbing Properties en is gemaakt van vochtabsorberende materialen uit de huiselijke omgeving. Mag je handwerken eigenlijk wel leuk vinden als feminist? Kan reparatiehandwerk worden gezien als een politieke daad? Kunstenaarsbeweging de Feministische Handwerk Partij bespreekt dergelijke vragen tijdens hun bijeenkomsten ‘De Naaikrans’. Al lezend, pratend en reparerend wordt de rol van vrouwen in de textielproductie verkend.

ZO WERD DEZE ROK EEN SYMBOOL VOOR DE WEDEROPBOUW VAN NEDERLAND EN HET VERWERKEN VAN PERSOONLIJKE OORLOGSERVARINGEN.

Nationale kinderfeestrok, 1945-1946, Margaretha van der Linden, Amsterdam Museum.

Helende en verbindende krachten

Breien op de bank geeft rust. Steeds weer diezelfde beweging van de pennen, de draad en de handen kan je in een soort trance brengen. Verstand op nul en breien maar. Maar, zo wordt vermeld in de tentoonstelling, de helende kracht van handwerken zit niet alleen in de handeling. Ook de producten van handwerk kunnen troost bieden of inzicht geven. Zo toont conservator Roberto

Luis Martins de bedsprei die zijn moeder haakte nadat zijn vader was overleden. En van Adduchi’s moeder is een sprei te zien die ze maakte vlak na zijn geboorte, om het toekomstige geluk van haar kind af te dwingen.

Natuurlijk hopen de curatoren dat de bezoekers geïnspireerd raken om zelf naald en draad op te nemen. Daarom is er op een paar plaatsen in de tentoonstelling de mogelijkheid

om aan de slag te gaan. Haak een blaadje, borduur een bloemetje, leef je uit. Samen zorgen we er zo voor dat het handween blijft voortbestaan, dat de technieken worden doorgegeven, dat het mensen blijft inspireren en verbinden.

De tentoonstelling Continue This Thread is tot en met 3 september te zien in het Amsterdam Museum, Amstel 51 (tijdelijk adres), amsterdammuseum.nl O

Merklap van Paulina Sophia Roos, 1895, Amsterdam Museum.

Tess van Zalinge, Patchworkjapon, 2020, Amsterdam Museum.

Welke tentoonstelling? WOMXN. Waar? Nederlands Fotomuseum in Rotterdam Wat? Voor het project WOMXN. heeft fotograaf Sebiha Öztaș 23 vrouwen geselecteerd die kracht uitstralen en een belangrijke maatschappelijk bijdrage leveren aan de stad Rotterdam. De fotograaf gaf de regie aan de vrouwen. Hoe zien zij zichzelf? Hoe willen zij geportretteerd worden? Waarom nu? Het is belangrijk te laten zien dat de vrouw meer is dan mooi of iemands muze. Vaak zijn vrouwen het object van de kunstenaar. De tentoonstelling toont een verscheidenheid aan unieke vrouwen. De titel verwijst naar alle vrouwen en nadrukkelijk ook naar mensen die zich identificeren als vrouw. Wanneer? Tot in het najaar.

Welk museum? Teylers Museum Waar? Haarlem Wat? Dit is het eerste en oudste museum van Nederland. Het museum voor wetenschap en kunst werd in 1784 gesticht. Het gebouw en het interieur zijn echt prachtig, maar ook de collectie is zeer de moeite waard. Natuurkunstige instrumenten uit de tijd van de Verlichting, zoals de grote elektriseermachine, maar ook fossielen, munten, schilderijen en tekeningen. Waarom nu? Momenteel is er de tentoonstelling Gifted Eye, met tekeningen geschonken door Tanya Rumpff. Rumpff speelde een belangrijke rol in de Nederlandse hedendaagse kunstwereld en schonk zo’n 90 tekeningen aan het museum. Een keuze daarvan is nu te zien, zoals dit mooie zelfportret van Marlene Dumas. Al sinds de 18de eeuw verzamelt het museum eigentijdse tekeningen om de ‘levende kunst’ te stimuleren. Mooi. Wanneer? t/m 3 september 2023.

Anita © Sebiha Öztas

Marlene Dumas (1953), Selfportrait as a Little Girl, 1985-87. Penseel in waterverf en zwarte inkt, kleur- en pastelkrijt, dekverf op papier.

Welke tentoonstelling? Holland Festival Waar? Op verschillende locaties in en om Amsterdam Wat? Dit is het grootste internationale podiumkunstenfesitval van Nederland en een van de oudste festivals van Europa. Het festival is artist driven, zet de kunstenaars centraal. Het festival neemt je mee, verrast, laat je ervaren en voelen, toont andere perspectieven en zet aan tot nadenken. Daar wil je gewoon heen. Waarom nu? Dit jaar is ANOHNI associate artist van het festival. We kennen haar nog van haar optredens met haar groep Antony and the Johnsons. Nu is ze echter ook als kunstenaar betrokken bij de programmering van het festival en kan ze vragen naar voren brengen die ook in haar werk centraal staan, zoals: ‘Kunnen wij ons een verandering voorstellen met meer vrouwelijke en minder patriachale vormen van bestuur?’ In Huis Willet-Holthuysen is een multimediale tentoonstelling samengesteld door ANOHNI. Wanneer? Tot en met 1 juli 2023 Holland Festival; Solotentoonstelling ANOHNI tot en met 29 oktober 2023.

Haar geschiedenis is onze geschiedenis

Geen punt, maar een komma. Want het laatste woord over het slavernijverleden is nog lang niet gesproken. Opzij is benieuwd naar verhalen van vrouwen met tot slaaf gemaakte voorouders. Noraly Beyer, Diana Vlet en Janice Deul geven een inkijkje in hun familiegeschiedenis en werpen een blik op de toekomst.

TEKST NOÉMI PRENT BEELD BEYTULLAH BASAR

Noraly

Noraly Beyer was jarenlang vertrouwd gezicht van het NOS Journaal. Een kind van Surinaamse ouders, geboren op Curaçao en sinds de jaren tachtig in Nederland. Ze zet zich in voor kennisdeling van het slavernijverleden en stond aan de wieg van de Keti Koti dialoogtafels.

NORALY BEYER

M“ijn ouders spraken nooit over het slavernijverleden. Het enige dat ik me hiervan in mijn jeugd kan herinneren is dat er in mijn familie gesproken werd over Princess. Dat hoor je dan als kind aan en ik vond het wel leuk dat er iemand in de familie was die Princess had geheten. Ze was de grootmoeder van mijn opa. Later heb ik haar naam teruggevonden in het Surinaamse slavenregister. In 2013 is er een documentaire gemaakt door filmmaker Ida Does over de sporen van slavernij in Amsterdam. Naar aanleiding hiervan ben ik naar Suriname gereisd om meer te weten te komen over mijn voorgeschiedenis. Via mijn meisjesachternaam Oostvriesland kwam ik al snel meer te weten. De naam bleek afkomstig van een zekere Egbert van Emden, een plantagehouder. Hij heeft mijn voormoeders vrijgekocht. Wij vermoedden dat Van Emden de vader is van Princess. De moeder van Princess, Sophietje, was ook eigendom van Van Emden. Ik vermoed dat zij een liefdesrelatie hebben gehad. Princess was een ‘mulat’, een mix van een zwart en een wit iemand. Zo stond ze later

ook geregistreerd bij een geloofsgemeenschap. Helaas blijft het speculatie wat er zich daadwerkelijk heeft afgespeeld tussen Van Emden en Sophietje, maar het geeft te denken dat hij zijn eerste kind liet voeden door zijn slavin Sophietje, nadat zijn vrouw in het kraambed was overleden. Huwelijken tussen witte en zwarte mensen en ook tussen zwarte mensen onderling waren verboden dus de vaders uit zo’n relatie werden niet gedocumenteerd. Later ben ik nog in contact gekomen met nazaten van Van Emden. Er is veel over de familiegeschiedenis van Van Emden te vinden, want van plantage-eigenaren werd alles precies genoteerd. Van hun bezit, de ‘slaven’, werd hoogstens vermeld of ze man/vrouw waren en hoeveel ervoor betaald was.”

“Er worden steeds meer archieven ontsloten. Ik ben blij met de toenemende aandacht die er is voor het onderwerp slavernij. We zijn niet zomaar uit de lucht komen vallen, je moet je voorgeschiedenis kennen om te weten wie je bent. Er is lange tijd een grote kennislacune

Maatschappij Slavernijverleden

geweest. Vroeger wisten sommige mensen niet eens dat Suriname onderdeel was van Nederland. Omdat ze het nooit hadden geleerd. Ze leerden wel over de Gouden Eeuw, maar er werd nooit bij vermeld dat de rijkdom voor een groot deel te danken was aan slavenarbeid.

In mijn tijd bij de NOS domineerde de witte blik in de media en ook daarbuiten bij andere instellingen. De verandering is nu ingezet. Ik vind het belangrijk dat de media zich niet blindstaren op het eigen gelijk, maar werkelijk kijken hoe de maatschappij in elkaar steekt en een evenwichtig beeld scheppen van wat er leeft.

“De excuses van Rutte waren not done, tenminste het tijdstip waarop ze werden uitgesproken.

Het viel plotseling uit de lucht. Maar het was wel een mooie speech waarmee vooral duidelijk werd dat het na de excuses niet ‘klaar’ is. Het is goed dat de regering verantwoordelijk neemt, maar ik vind dat de staat hetzelfde moet doen. De aangewezen persoon is dan de koning, dus ik mag hopen dat Koning Willem-Alexander op 1 juli excuses uitspreekt. De symboliek daarvan is groots.

Ik kijk uit naar het nationaal slavernijmuseum. Dat is al in volle gang gezet, maar het is een traag proces. Op elke straathoek vind je nu bij wijze van spreken een monument voor de Tweede Wereldoorlog. Zulke meervoudige herinneringen aan de slavernij hebben we niet, terwijl het wel gaat om ons gezamenlijk verleden. Elk kind zou moeten weten dat 1 juli de dag is van de afschaffing van de slavernij. Het lijkt lang geleden, maar het is vrij dichtbij. Mijn overgrootmoeder is nog in slavernij geboren.”

“Ik ben niet iemand die op de barricades gaat staan. Maar ik ga wel een-op-een in gesprek met mensen. Verandering krijg je pas door ontmoeting met een ander. Door werkelijk interesse in elkaar te tonen. Vandaar dat ik groot voorstander ben van de Keti Koti dialoogtafels. Als je eenmaal met iemand aan tafel hebt gezeten daar, vergeet je dat nooit meer. Ik heb overigens niets tegen mensen die met de vuist omhoog staan. Ze zetten wel iets in gang. Maar er is een grens aan je wil en

ideaal opleggen aan een ander. Soms werkt dat ook averechts.”

DIANA VLET

“

In 2005 kwam mijn vader te overlijden. Toen ben ik onderzoek gaan doen naar wie ik eigenlijk ben. Ik vroeg me af waar de naam Vlet vandaan kwam. De naam bleek uit Delft te komen. Ene meneer Vlet is ooit naar Suriname gegaan als marconist – hij was geen slavenhouder. Hij kreeg een dochter, Madeleine Adelaine Vlet, met een slaafgemaakte genaamd Yaba. Dat betekent donderdag. Hierdoor kwam ik erachter dat mijn betovergrootmoeder Yaba tot slaaf gemaakt was. Ze was gebrandmerkt met een heet ijzer, als een koe. Met nummer 1180. Ik heb vooral veel gevonden over Yaba, omdat ze een vroedvrouw was. Zo ben ik meer gaan onderzoeken. Dat bracht veel emoties bij mij naar boven. Mijn voorouders van mijn vaders kant zijn als sardientjes in een schip vervoerd vanuit Afrika en zwaar mishandeld. Zowel van mijn moederskant als ook de helft van mijn vaders kan ben ik Inheems, Lokono en Warau – de oorspronkelijke bewoners van Suriname.”

“Ik geloof in herstelbetalingen in de vorm van educatie. Ik vind het van belang dat men leert hoe de geschiedenis echt in elkaar steekt. Wat we hebben geleerd is vervalsing van de geschiedenis. Daarom deel ik mijn kennis zo veel mogelijk met mijn zoons en de wereld. Ik heb hen

‘Ik mag hopen dat koning WillemAlexander op 1 juli excuses uitspreekt. De symboliek daarvan is groots.

Diana Vlet is communicatieadviseur bij het ministerie van Financiën en deskundige van de Inheemse geschiedenis. In 2013 richtte ze Stichting Herdenking Slavernijverleden Suriname en Caribisch Nederland op, waar zij tevens voorzitter van is. Ze is de dochter van een Lokono-Inheemse moeder en een Warau-Inheemse en Surinaamse vader.

bijvoorbeeld het verhaal van Yaba verteld en ook over de genocide, landroof en ‘rode’ slavernij van de Inheemse, oorspronkelijke bewoners. Ik vind het belangrijk dat mijn kinderen ook zien dat hun moeder zich hardmaakt voor erkenning van het slavernijverleden, zowel van de zwarte als de rode slavernij.”

“Voor mij als Inheemse vrouw is het een herdenkingsjaar met een bijsmaak. Er is veel aandacht voor de zwarte slavernijgeschiedenis. Maar er is in deze materie een vergeten groep, namelijk de Inheemsen van Suriname. Over zowel de historische als de hedendaagse economische en maatschappelijke positie van deze mensen wordt niet serieus gesproken. Mijn moeder zei eens: ‘What about us, de Inheemse rode slavernij! Wie ziet ons leed? Over de Inheemse slavernijgeschiedenis is

weinig te vinden, dus ik ben zelf gaan lezen en zoeken. Columbus heeft ons niet ontdekt in Suriname, wij waren er al heel lang. Hij vertelde zijn koning dat deze mensen niet menswaardig zijn, dus zijn we Inheemse mensen ‘indianen’ gaan noemen, dat betekent eigenlijk ‘honden die niet kunnen blaffen en koeien die niet kunnen loeien’. Het Vaticaan heeft in 1455 en 1493 zelfs pauselijke bullen opgesteld. Zo werden misdaden tegen de Inheemsen, tegen de menselijkheid, gelegitimeerd. Het was legaal om ons uit te moorden – naar schatting zeventig miljoen mensen. Deze genocide was intentioneel en beleidsmatig. Al eeuwenlang worden Inheemse mensen vermoord.”

“De nog 20.000 Inheemse mensen in Suriname wordt continu de mond gesnoerd. Ook in Nederland: bij de Keti Koti dialoogtafels zat er bijvoorbeeld geen Inheems persoon aan tafel, alles werd vanuit zwart perspectief belicht. Tijdens de speech van minister-president Rutte noemt hij iedereen, van Creolen tot Javanen en Chinezen. Maar als hij het over Inheemse mensen heeft, spreekt hij van ‘overige bevolkingsgroepen’. Terwijl we nota bene

‘Ze was gebrandmerkt met een heet ijzer, als een koe.’

Maatschappij Slavernijverleden

op het wapen van Suriname staan. In de vernieuwde dialoog over het kolonialisme en de slavernij wordt er, zowel in Nederland als in Suriname, niet of nauwelijks over de oorspronkelijke of Inheemse bevolking van Suriname gesproken. Verbazingwekkend.”

“Wat zou helpen is als er bij de kranslegging ook een krans voor Inheemse mensen wordt neergelegd. We zijn de Afro-Surinamers erg dankbaar dat ze wegen voor ons geopend hebben, maar nu willen wij dezelfde erkenning voor ons verleden. Wat heeft het voor nut dat er een komma gezet wordt, als Inheemse mensen niet gehoord worden?”

“Ik ben geen activist. Als iemand mij heeft geïnterviewd, wordt het zo in de kranten gezet. ‘Diana Vlet is een activist’. Ik ben gewoon een politiek gedreven Inheemse vrouw met heel veel geschiedeniskennis. Niet dat ik geen respect heb voor activisten, integendeel. Maar ik word er moe van om zo weggezet te worden.

“Ik ga door met vechten voor erkenning tot mijn dood. Soms ben ik hoopvol voor de toekomst en soms niet. Op 2 mei zijn er Inheemsen in Suriname op brute wijze mishandeld en vermoord, alleen maar omdat zij opkwamen voor hun rechten. Ik hoop dat de Nederlandse en Surinaamse regering verantwoordelijkheid gaat nemen ten behoeve van de Inheemsen. Als men dit niet doet, ben ik bang dat wij binnen tien jaar uitgemoord zijn.”

JANICE DEUL

“

In 2005 zat ik in een televisie-uitzending om in gesprek te gaan over het slavernijverleden. Daar heb ik letterlijk gezegd: ‘Slavernij, dat is zo lang geleden. Moeten we ons daar nog mee bezig houden?’

Ik schaam me er niet voor dat ik dat heb gezegd, want de wereld was toen anders. Maar het staat haaks op hoe ik er nu in sta.

“Ik was overal en altijd de eerste zwarte vrouw. Dat vond ik helemaal niet raar. Ik had vroeger geen last van mijn achtergrond, integendeel. Mensen vonden mij juist mooi, grappig en slim. Ik studeerde braaf af, kreeg een leuke baan als eindredacteur van een glossy blad. Dus ik dacht vroeger: als mensen van kleur het niet redden, moet je misschien harder werken. Mij is het ook gelukt, dus waarom zou het jou niet lukken? Maar dat is een manier van denken die je vaker ziet bij geprivilegieerde mensen.

“Mijn ogen zijn langzaamaan geopend, want zo simpel is het niet. Achteraf denk ik ook dat er wel degelijk incidenten in mijn leven zijn geweest die aan racisme gelinkt kunnen worden. Zo solliciteerde ik ooit voor een vakantiebaan bij een juwelier. Hij nam mij niet aan. Hij zei dat ik de beste kandidaat was die ze gesproken hadden, maar volgens hem zouden veel collega’s het niet trekken als een zwart meisje met juwelen over straat ging. Keihard racisme, maar dat zag ik toen niet.”

“Via mijn broer Pim hoorde ik dat een kennis onze familienaam had gevonden in de boeken van een plantage in Suriname. Een lijst van mensen die hun vrijheid hadden verkregen na 1863. Dat is heel erg gek om te zien. Een paar jaar geleden vond ik zelf ook ergens de naam Deul, van een witte Nederlandse familie. Ik heb hen een paar keer een bericht gestuurd om te vragen hoe het zat. Daar zijn we niet uitgekomen, maar er is natuurlijk een verband. Het heeft me wel geïntrigeerd.

“Verder weet ik helaas nog weinig van mijn eigen geschiedenis. Via mijn moeder kreeg ik vroeger vooral algemeenheden over slavernij mee, zoals de wreedheden op de plantages in Suriname. Op school leer je daar niks over, in mijn tijd al helemaal niet. Het woord Keti Koti kwam niet voor.”

‘Niemand zegt dat het de schuld is van mensen die nu nog leven. Maar we moeten ons wel realiseren dat het een collectieve verantwoordelijkheid is geweest.’

Janice

Janice Deul is modeactiviste, journaliste en sinds kort Opzijcolumniste. Haar gloednieuwe boek Keti Koti, over waarom we de afschaffing van slavernij moeten herdenken en vieren, ligt nu in de winkels. Ze heeft een AfroSurinaamse achtergrond.

“Ik was in shock toen de excuses er door Rutte werden doorgeduwd. Het had veel betekenisvoller moeten zijn, door een symbolische datum en een symbolische plek. Maar al met al zijn het toch historische woorden die Rutte heeft geuit. De herstelbetalingen moeten er natuurlijk komen. Maar hoe dat moet gaan, ik heb geen idee. Het zal heus niet zo zijn dat elke nakomeling van een tot slaaf gemaakt iemand een zakje geld krijgt. Dat gaat niet werken. Maar er moeten wel fondsen komen die bestemd zijn voor gemeenschappen van nabestaanden – en die moeten ook beheerd worden door de nabestaanden. Dus niet dat een of ander bijdehand clubje diversiteitsmanagers de subsidiepot gaat leegtrekken.”

“Ik wil dat de slavernijherdenking een inclusieve aangelegenheid wordt. Voor iedereen die Nederlander is of zich zo voelt. Dat iedereen dezelfde affiniteit krijgt met 1 juli als met 4 en 5 mei. Dat doe je denk ik door de kennis over dit onderwerp te vergroten. Door te laten zien hoe slavernij precies doorwerkt: ongelijkheid, white supremacy, eurocentrisme. Onze rijkdom is gestoeld op bloed, zweet en tranen van tot slaaf gemaakte mensen. Niemand zegt dat het de schuld is van mensen die nu nog leven. Maar we moeten ons wel realiseren dat het een collectieve verantwoordelijkheid is geweest; een houding van de staat der Nederlanden en van de kerk. Zij hebben mogelijk gemaakt dat dit systeem eeuwenlang kon bestaan. Met 1 juli gooien we nu alles op een dag, het bestaat nu uit herdenken en vieren. Vanuit de Surinaamse traditie is het gebruikelijk om, als er een event is, de dag ervoor te gebruiken als moment van bezinning en reflectie. Er ontstaan ook steeds meer comités die gericht zijn op 30 juni én 1 juli. Die splitsing zou nationaal navolging moeten krijgen.”

‘Ik was overal en altijd de eerste zwarte vrouw. Dat vond ik helemaal niet raar.’

IRAN

De Veiligheidsraad van de Verenigde Naties wil dat de Taliban de inperking van vrouwenrechten zo snel mogelijk terugdraait. Tijdens een bijeenkomst van de Veiligheidsraad is er unaniem een resolutie aangenomen waarin staat dat de Taliban alle maatregelen tegen meisjes en vrouwen zo snel mogelijk ongedaan moet maken. Een duidelijk statement vanuit de VN met 15 stemmen voor en 0 tegen. Zowel de Verenigde Staten, China als Rusland steunden de resolutie.

EUROPA

Door nieuwe EU-wetgeving kunnen werknemers binnenkort zien wat collega’s gemiddeld verdienen. Bedrijven met meer dan honderd werknemers moeten bovendien periodiek over hun loonkloofbeleid rapporteren. Er zijn al bedrijven die hun best doen om de loonkloof te verkleinen, maar nu wordt het dus verplicht. Het kan in ons land nog wel zo’n drie jaar duren voordat de regels hier zijn ingevoerd.

VERENIGDE STATEN

Aan de eerste bemenste NASAmissie naar de maan in ruim 50 jaar tijd, neemt voor het eerst een vrouw deel. Christina Koch heeft al praktijkervaring in de ruimte. Het team bestaat uit vier mensen, en is gekozen uit een voorselectie van 45 astronauten.

ITALIË

Grote zorgen in Italië om het lage geboortecijfer. Tijdens een conferentie in Rome riepen de Italiaanse premier Giorgia Meloni en Paus Franciscus op tot meer geboortes. Meloni sprak: “Vrouwen zijn niet vrij als ze moeten kiezen tussen kinderen en werk. Het moederschap is niet te koop en de baarmoeder is niet te huur.” De paus noemde koppels die niet kiezen voor kinderen “egoïstisch”. De twee hopen dat er over tien jaar weer 500.000 kinderen per jaar geboren worden.

SPANJE

De vijftigjarige Beatriz Flamini heeft 500 dagen in een zeventig meter diepe grot in Granada onder de grond geleefd. Een nieuw wereldrecord! Ze deed het als experiment om meer te leren over ons slaap-waakritme en over de capaciteiten van het menselijk brein. Ze noemde haar ervaring in de grot “uitstekend”.

NEDERLAND

Op 3 juni werd in ons land een landelijke actiedag georganiseerd door het Nationale Heksenmonument. De afgelopen jaren is er een internationale beweging op gang gekomen die slachtoffers van de heksenjachten hun stem terug wil geven. Eeuwenlang zijn er tienduizenden mensen, voornamelijk vrouwen, veroordeeld, gemarteld en geëxecuteerd. Dit heeft diepe impact op vrouwen nu: op hoe zij worden gezien en hoe zij zichzelf zien.

BELGIË

AUSTRALIË

Tientallen vrouwen in Australië ontvingen gebruikte condooms in de brievenbus. Bijgevoegd waren ‘zeer beeldende handgeschreven verhalen’. Er is een link tussen de vrouwen die deze post hebben ontvangen. In 1999 gingen zij allemaal naar de vrouwenschool Kilbreda College en vermoedelijk heeft de dader hun adressen in het jaarboek gevonden. De politie doet nu verder onderzoek en roept vrouwen met soortgelijke post op zich te melden.

De eerste vrouwelijke brouwmeester van België is op 98-jarige leeftijd overleden. Rosa Merckx begon ooit als secretaresse van brouwerij Liefmans en werkte zich op tot ‘brouwmeesteres’, waarna ze de leiding kreeg over het bedrijf. Ze was de eerste vrouw die deze positie verwierf in de door mannen gedomineerde Belgische bierindustrie. Een leuk wapenfeit is dat de profielfoto van Merckx nog steeds te zien is op het etiket van Liefmans Fruitesse en haar handtekening op elke Liefmansverpakking is gedrukt.

beantwoordt psycholoog Annet Hogendoorn al jouw vragen over relaties, opvoeding, werk, vriendschappen; kortom het leven. Heb jij een vraag voor haar? Mail dan naar redactie@opzij.nl. Je vraag zal dan anoniem in deze rubriek verschijnen.

Vraag

Ik heb een vriendinnengroep die ik al ken vanaf de middelbare school. We denken over veel zaken hetzelfde en gaan jaarlijks met elkaar op vakantie. De laatste tijd merk ik dat ik anders kijk naar bepaalde dingen. Ik ben bijvoorbeeld veel bezig met duurzamer leven en ga liever niet meer met het vliegtuig op vakantie. Mijn vriendinnen vinden dit onzin en willen het liefst met elkaar naar het strand van een warm land. Ik vind het lastig, want het voelt alsof zij een duurzamer leven niet belangrijk vinden en niet respecteren hoe ik erin sta. Maar je kunt toch ook een leuke vakantie hebben dichter bij huis? Ik heb de neiging om mijn punt duidelijk te maken door niet mee te gaan, maar dat vind ik ook erg jammer. Wat zal ik doen?

Antwoord

“Wanneer er verschil is van mening of wanneer mensen echt anders in het leven staan, kan dat een reden voor ruzie of discussie zijn: jij vindt iets wel en de ander vindt dat niet (of vindt het zelfs onzin, zoals jij schrijft). Naast het feit dat het heel mooi is dat jij duurzamer wil leven, is het niet zo dat iedereen daar hetzelfde over denkt, of op dezelfde manier met duurzamer leven bezig is. Misschien maken jouw vriendinnen andere keuzes qua duurzaamheid en vinden ze

het helemaal niet allemaal onbelangrijk. Ik zou eerst voor jezelf helder krijgen waar jouw grenzen liggen. Je zegt dat je liever niet met het vliegtuig op vakantie gaat. Betekent dit dat je echt niet wilt vliegen, of dat je bijvoorbeeld alleen wilt vliegen als er geen alternatief vervoermiddel is, of dat je een maximaal aantal keer per zoveel jaar wilt vliegen? Als je dat helder hebt voor jezelf, kun je met hen in gesprek gaan. Leg uit wat en waarom voor jou belangrijk is en kom met een alternatief. Veel leuke vakantieplekken zijn ook per trein bereikbaar. En als zij echt voet bij stuk houden op dit punt en dus willen vliegen naar een warm oord, kun jij ook voet bij stuk houden en op jouw voorwaarden meegaan. Daar heb je alle recht toe.”

‘In jouw huis gelden jouw regels, dus je kunt echt zeggen wat je verwacht van kinderen in jouw huis.’

Vraag

Mijn zwager en schoonzus hebben drie kinderen, die ontzettend druk zijn. Daarnaast luisteren ze niet. Niet naar hun ouders, maar ook niet naar mij als ze bij mij thuis zijn. Zelf heb ik geen kinderen en probeer ik te blijven lachen. Ik zeg vaak ‘Maakt niet uit hoor’, als er iets omvalt of als ze met schoenen over m’n bank lopen. Maar eigenlijk maakt het me wel uit. Ik ben alleen bang dat ik ruzie krijg als ik er iets van zeg, omdat m’n zwager en schoonzus het niet erg lijken te vinden. Kan ik dit gewoon zeggen tegen hen?

Antwoord

“Het klinkt alsof je de goede vrede wilt bewaren, door te zeggen dat het je niet uitmaakt. Maar op deze manier bewaak je de vrede binnen jezelf niet en die is juist zo belangrijk. Jouw grenzen zijn belangrijk en daarom mag je ze aangeven. In jouw huis gelden jouw regels, dus je kunt echt zeggen wat je verwacht van kinderen in jouw huis. Daarnaast verwacht je ook dat jouw zwager en schoonzus hun kinderen aanspreken, dus benoem dat ook. In het kader van ‘vreemde ogen dwingen’ kun je de kinderen verleiden te luisteren naar jouw regels door goed gedrag te belonen, bijvoorbeeld met een leuke activiteit. Maar de basis ligt bij de ouders van deze kinderen, zij zijn daar verantwoordelijk voor en horen daarop te letten.”

Vraag

Ik heb onlangs promotie gekregen op mijn werk. Ik hoorde via de wandelgangen dat ik dat waarschijnlijk alleen maar heb gekregen omdat ik een vrouw ben. Ik word daar zo boos om, ik werk al jaren ontzettend hard voor mijn werkgever. Hoe kan ik dit nu het beste bespreekbaar maken?

Antwoord

“Gefeliciteerd met jouw promotie en wat ontzettend vervelend dat je dit hebt gehoord. Het is echt zo’n voorbeeld dat maar weer laat zien hoeveel stappen we in Nederland nog te zetten hebben op dit gebied. Je krijgt geen promotie omdat je een vrouw bent, je krijgt promotie omdat je dat hebt verdiend op basis van jouw functioneren. En helaas wordt dat nog altijd niet op deze manier gezien. Hoe vervelend ook, ik zou deze situatie aangrijpen om er verandering in te brengen. Maak het bespreekbaar, betrek daarbij eventueel je leidinggevende en/of iemand die over interne communicatie gaat, zodat jouw specifieke voorbeeld breder kan worden getrokken. Om stappen te kunnen zetten in het overbruggen van man-vrouwverschillen op dit gebied, moeten we er niet onze mond over houden.”

‘

Je krijgt geen promotie omdat je een vrouw bent, je krijgt promotie omdat je dat hebt verdiend op basis van jouw functioneren.’

Achter het aanrecht

Nee, daar horen vrouwen natuurlijk niet meer. Maar koken is en blijft een leuke bezigheid. Elke Opzij lichten we een heerlijk recept uit een nieuw kookboek uit van een inspirerende vrouw.

Deze keer Paulami Joshi. In haar kookboek De Bijbel van de Indiase keuken neemt ze je mee op reis door het immense India: een land zo groot en rijk aan verschillende talen en culturen dat je amper van een land kunt spreken. De Indiase eetcultuur is de afgelopen vijfduizend jaar onafgebroken in beweging geweest - en is dat tot op de dag van vandaag nog steeds.

Hoe is je liefde voor koken aangewakkerd?

“Ik denk dat eten het leven is voor iedereen in India.

Tijdens het ontbijt praten we over wat we zullen eten voor lunch en diner. Zo was het tenminste altijd bij mij thuis. Er was altijd een associatie met eten en emoties eromheen. Ik studeerde in de keuken terwijl mijn moeder kookte. Dus de geuren en kooktechnieken waren mij niet vreemd. Toen ik 18 was en het huis verliet om te gaan studeren, was koken voor mij de enige manier om thuis niet vreselijk te missen. Ik begon te experimenteren met eten en merkte dat ik het heel leuk vind om te koken en mensen te ontvangen.”

Waar haal je inspiratie vandaan voor nieuwe recepten?

“Inspiratie voor nieuwe recepten haal ik uit mijn herinneringen en alle reizen die ik als kind en als volwassene met mijn gezin heb gemaakt. En ik vind het geweldig om nieuwe ingrediënten in oude kooktechnieken te toe te passen.”

Wat is het geheim van de Indiase keuken?

“Proef terwijl je kookt, dan leer je verschillende smaken (qua specerijen) kennen. Sta open voor bold, gedurfde, smaken. Dat betekent trouwens lang niet altijd pittig. Indiase gerechten kook je het beste op gevoel en niet met een weegschaal en maatlepels. Het is prima om de eerste keer een recept tot in de perfectie te volgen om te zien hoe het eindresultaat is, maar voeg daarna je eigen touch toe. Wees niet bang om bijvoorbeeld een halve theelepel kurkuma aan een gerecht toe te voegen.”

Wat is je favoriete recept?

“Paneer en doperwten in tomatensaus oftewel matar paneer. Ik ben gek op Indiase kaas!”

Wat zijn nog meer je plannen de komende tijd?

“Ik ben nu bezig met boek nummer twee, waarin ik veel meer recepten uit India meeneem en meer inspiratie biedt om elke dag vegetarisch te koken. Het boek staat gepland voor eind oktober 2023. Volgend jaar ben ik van plan om een foodtour naar India te lanceren, waarbij ik met een kleine groep naar het land wil gaan om het onontdekte deel van India te zien.”

MATAR PANEER

Ingrediënten (4 personen)

• 5 el zonnebloemolie, om in te bakken

• ½ tl komijnzaad

• 1 ui, fijngehakt

• 2 el gember-knoflookpasta (zie p. 57)

• 1½ tl zout

• 1 tl kurkumapoeder

• 2 tomaten, in blokjes

• 2 tl chilipoeder

• 2½ tl korianderpoeder

• 2 tl garam masala (zie p. 50)

• 2 ½ tl komijnpoeder

• 500 g paneer* (zie p. 49), in blokjes van 3 x 3 cm

• 200 g doperwten

• 10 g koriander, grof gehakt

1 Verhit de olie in een koekenpan op middelhoog vuur en fruit het komijnzaad 1 minuut. Voeg de ui toe en laat in ongeveer 5 minuten karamelliseren.

2 Voeg de gember-knoflookpasta, het zout, het kurkumapoeder en de tomaat toe en bak al omscheppend 10 minuten. Voeg de overige specerijen en 300 milliliter water toe en breng het geheel aan de kook.

3 Voeg de paneer en de doperwten toe, zet het vuur wat lager en stoof het geheel met het deksel op de pan en al roerend in ongeveer 10 minuten gaar. Garneer met de koriander. Lekker met platbrood (zie p. 69) of gelaagd platbrood.

* Liever vegan? Vervang de paneer dan door stevige tofu. O

Vooropgesteld: iederéén kan long covid krijgen. Wel hebben vrouwen vaker long covid, zijn hun symptomen anders en heviger, en blijven ze langer doorwerken met long covidklachten dan mannen. Een onderzoeker en drie

ervaringsdeskundigen, onder wie een Tweede Kamerlid en ex-zorgmedewerker, vertellen over de enorme impact van long covid.

DOOR ERSZÓ AFÖLDY

een ziekte met een lange adem die vaker vrouwen treft dan mannen

Judith

Hoogleraar Psychosomatiek aan het Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG), Judith Rosmalen, wil om te beginnen graag een vooroordeel wegnemen. “Long covid is, zoals sommigen misschien denken, niet voorbehouden aan ouderen en mensen met overgewicht of onderliggende ziektes. Het is wel zo dat zulke kwetsbare groepen gevoeliger zijn voor long covid. Maar iederéén kan long covid krijgen. Ook jonge, voorheen perfect gezonde mensen.”

Hoewel de cijfers enigszins uiteenlopen, is ruim twee derde van de long covidpatiënten opvallend genoeg vrouw. Ook ervaren vrouwen vaak andere klachten dan mannen. Een verklaring hiervoor is –

vooralsnog – niet gevonden. Rosmalen: “We weten wel dat vrouwen door hun hormoonhuishouding een ander immuunsysteem hebben dan mannen. Maar in hoeverre dit invloed heeft op het krijgen van long covid, blijft helaas nog onduidelijk.”

Onder Rosmalens leiding werd onlangs het grootschalige, multidisciplinaire onderzoeksproject ACTION naar long covid afgerond. Daarvoor maakten Rosmalen en haar collega-onderzoekers gebruik van Lifelines, een grote databank uit Noord-Nederland met ruim 167.000 deelnemers.

“Voor het onderzoek hebben we ruim 1 miljoen ingevulde vragenlijsten ingenomen”, vertelt Rosmalen. “Daarin hebben in totaal ruim 76.000 deelnemers hun klachten van vóór, tijdens en na afloop van de pandemie aangegeven. Analyse hiervan leverde allerlei belangrijke inzichten op over de aard en duur van de symptomen. Zo bleek koorts weliswaar een veelvoorkomend symptoom bij een corona-infectie, maar niet bij long covid. Terwijl vermoeidheid juist wel bij long covid hoort. En hoewel we dit niet hebben onderzocht, wordt door patiënten ook brain fog, oftewel hersenmist, vaak als klacht genoemd.”

Vrouwen hebben andere klachten dan mannen

1 op de 8 mensen loopt na een coronabesmetting long covid op. Het exacte aantal blijft onduidelijk, aangezien er in Nederland geen landelijke registratie voor long covid bestaat. (Minister Kuipers verklaarde onlangs nog niet naar zo’n registratie toe te willen, omdat het niet duidelijk zou zijn hoeveel mensen last hebben van langdurige klachten na een coronabesmetting. Ook zijn ondertussen speciale poliklinieken gesloten, EA). In ieder geval komen de schattingen voor Nederland uit op enkele honderdduizenden gevallen. Waarvan het merendeel vrouw dus.

Voor de goede orde: er is sprake van long covid wanneer klachten langer dan drie maanden aanhouden. “Wát die symptomen precies zijn, verschilt per

‘Iederéén kan long covid krijgen. Ook jonge, gezonde mensen.’

individu”, aldus Rosmalen. “Het ene long covid-geval is het andere niet.”

Voor het Groningse onderzoek zijn 23 verschillende klachten van patiënten in kaart gebracht. Dit leverde vier groepen patiënten op: patiënten met spierpijn (56 procent), patiënten met reuk- en/of smaakverlies (25 procent), patiënten met vermoeidheid, zware armen en benen, en spierpijn (14 procent), en patiënten met hart- en ademhalingsproblemen (6 procent).

Daarin is wel een duidelijk verschil waargenomen tussen mannen en vrouwen. Bij vrouwen lijken vooral spierpijn en vermoeidheid de belangrijkste boosdoeners.”

Een verklaring voor dit verschil heeft Rosmalen niet. “Wat we wel hebben gevonden is dat vrouwen niet meer verzuimen dan mannen, maar wel vaker aangeven met klachten door te werken.”

Extreme moeheid

Één van die tienduizenden – mogelijk honderdduizenden – vrouwelijke long covidpatiënten is Daphne Mutter (46). Ruim drie jaar geleden werkte ze als basisschooldirecteur,

Daphne

en leidde ze een actief leven, totdat corona in het voorjaar van 2020 voor de eerste keer toesloeg. Tijdens een werkbezoek aan Praag kreeg Mutter opeens hoofdpijn, werd misselijk en duizelig. De dag erna verloor ze het gevoel in haar rechterbeen, waardoor ze ongelukkig ten val kwam en haar been gegipst moest worden, vertelt Mutter. Ook voelde ze zich benauwd. Maar omdat er destijds nauwelijks iets over covid bekend was, gingen bij haar niet meteen de alarmbellen af. “Eenmaal thuis lag ik veel op bed met mijn gipsbeen, wat leidde tot trombose. Maar die extreme moeheid, hoofdpijnen en hartkloppingen: het klopte gewoon niet! Ik was altijd gewend 40 tot 60 uur per week te werken, ik sportte veel, en in de weekenden en de vakanties had ik de zorg voor mijn dochter. Zij was toen negen, inmiddels is ze twaalf. We ondernamen van alles samen, zoals sporten, muziek- en zangles, en intensieve vakanties.”

Heel veel inleveren

Door long covid is alles veranderd. Niet alleen is er die fysieke en mentale beperking, waardoor ze tot heel weinig in staat is, ook heeft Mutter – inmiddels arbeidsongeschikt verklaard – financieel flink moeten inleveren. Daardoor zitten al die leuke dingen die ze vroeger met haar dochter deed, er niet langer in. Zoals zang- en pianolessen. En het sportabonnement, waar ze toch al niets meer aan had. Ook de kinderopvang moest worden opgezegd en de auto is de deur uit. Door haar beperkingen gaat haar dochter nu op de maandag, als ze bij haar is, met de taxi naar school. “Vergoeding daarvoor krijg ik overigens niet, want mijn WMO-aanvraag (Wet maatschappelijke ondersteuning, EA), is afgewezen.”

En dat terwijl ze hele waslijst aan wisselende klachten heeft. Zoals hoofdpijn, vermoeidheid, geen prikkels kunnen verdragen, benauwdheid, hartkloppingen, opgezwollen benen, pijnklachten en zweren in de mond. To name just a few. Ook herkent ze de brain fog die anderen beschrijven. “Ik heb enorm last van concentratieproblemen. Ik lees graag, om meer te weten te komen over long covid. Maar vraag me niet om een samenvatting van die boeken te geven, want

‘Ik heb enorm last van concentratieproblemen.’

Anne

ik ben meestal meteen alles kwijt. Ik kan ook naar de keuken lopen om thee te zetten, en al ik daar aankom vergeten zijn wat ik ook alweer ging doen. Huishoudelijke taken kosten nu enorm veel tijd. Alles gaat veel trager en het duurt langer om op te laden na een willekeurige inspanning. Zo maakte ik vroeger hele tapastafels, terwijl ik nu al blij ben als ik – met hulp van mijn dochter – een simpele pasta voor elkaar krijg.”

Trainen voor de marathon van Rotterdam

Wie nog steeds denkt dat long covid alleen ouderen, al dan niet met onderliggende ziektes of obesitas, treft, zit er, kortom, helemaal naast. Zo leidde ook Anne Vroegindeweij (39), vóórdat ze long covid kreeg, een “volstrekt normaal leven, passend bij haar leeftijd”, vertelt ze over de telefoon. Hoewel er een online interview stond ingepland, wil ze het gesprek bij nader inzien toch liever telefonisch doen, want: “Zo’n scherm geeft te veel visuele prikkels.”

Hoe anders zag haar leven er vóór long covid uit. Vroegeindeweij: “Ik werkte 34 uur per week als redacteur bij ActionAid, een ngo op het gebied van internationale vrouwenrechten. Ik deed onderzoek, bestudeerde rapporten en schreef daar stukken over. In mijn vrije tijd ondernam ik allerlei leuke dingen met vrienden en familie, zoals naar de film, feestjes en festivals bezoeken. Ook trainde ik voor de halve marathon van Rotterdam: ik wilde de 20 kilometer halen.”

Geen prikkels verdragen

Door long covid kan Vroegindeweij met veel moeite voor zichzelf zorgen. Werken, een sociaal leven en sporten zitten er al zo’n anderhalf jaar niet meer in. En een verbetering van haar klachten ook niet. Sterker nog, sinds de tweede coronabesmetting, afgelopen november, is haar toestand alleen maar verder verslechterd. Werd long covidpatiënten aanvankelijk aangeraden om vooral in beweging te blijven, inmiddels weet ook Vroegindeweij dat inspanningen,

zowel fysiek als cognitief, averechts werken. Ook krijg ik vaak goedbedoelde adviezen. Zoals een vriendin die voorstelde eens samen een boeddhistisch healing-kamp bij te wonen. “Ik ben al blij als ik niet de hele dag op bed hoef te liggen met een oogmasker op!”

Vroegindeweijs symptomen zijn met name van neurologische aard. Zo kan ze geluid en visuele prikkels nauwelijks verdragen, heeft ook zij last van een brain fog en ervaart ze een dodelijke vermoeidheid na de minste of geringste inspanning. “Dat betekent dat ik heel goed moet nadenken over wat ik wel en niet doe”, vertelt Vroegindeweij. “Wil ik bijvoorbeeld de wasmand opruimen, dan weet ik dat ik daarna op bed moet gaan liggen. Maar dan moet ik, omdat buiten nog de zon schijnt, eerst de gordijnen dichtdoen.” Voor zulke weinig noemenswaardige, voor mensen zonder long covid vanzelfsprekende taken, moet Vroegindeweij een hoge prijs betalen. “Ik moet dan een dag op bed liggen om bij te komen. Het is extreme

‘

Ik ben al blij als ik niet de hele dag op bed hoef te liggen met een oogmasker op.’

vermoeidheid: het Engelse exhaustion dekt de lading het beste, maar eigenlijk zijn er geen woorden voor hoe long covid voelt.”

Schijn bedriegt

Wieke Paulusma (44) is fulltime aan het werk als Tweede Kamerlid. Maar de schijn bedriegt. Want om nu te zeggen dat zij weer helemaal de oude is, nee. Ook Paulusma ervaart nog steeds veel last van long covid. Bij haar uit zich dat, net als bij Mutter en Vroegindeweij, in vermoeidheid en overgevoeligheid voor prikkels. Daarnaast heeft ze chronische pijnklachten. “Het zit vooral in mijn benen. Het is alsof mijn spieren helemaal verzuurd zijn, terwijl ik geen fysieke inspanning heb geleverd.”

Hoewel ze dus in staat is enigszins normaal te functioneren, ondervindt ook Paulusma veel hinder in haar dagelijkse activiteiten. Zo ook in haar werk als Kamerlid, “dat nu eenmaal veeleisend is en om krankzinnige werkdagen vraagt.” Maar ook in de dagelijkse zorg voor haar twee kinderen van elf en dertien.

Wieke

Wat nog het ergste: er is geen peil te trekken op hoe ze zich zal voelen na een inspanning. Paulusma: “De ene dag kan ik een Kamerdebat van 12 uur bijwonen, de andere keer ben ik na een half uur spelletjes doen met mijn kinderen helemaal gevloerd.”

Leven met long covid

Ook voor Mutter blijft de onvoorspelbaarheid van haar belastbaarheid een groot probleem. “Ik heb geen idee hoe ik me zal voelen na een inspanning. Dat is ook lastig voor mijn dochter. Al heeft zij er ondertussen een gevoeligheid voor ontwikkeld. Dan kijkt ze naar mijn gezicht en vraagt ze: ‘Mama, je bent moe hè?’ Ze weet dat ik dan moet rusten om bij te komen.”

Ondanks alles probeert Mutter zich vooral te focussen op wat ze nog wél kan. “Mijn dochter wil graag YouTuber en influencer worden. Ik probeer haar schermtijd te beperken. Maar als ik moet rusten, kan ze zich uitleven op haar iPad. Op de momenten dat ik me goed voel, doen we zoveel mogelijk samen, veelal online. Zo zijn we een tijd geleden begonnen met het schrijven van blogs. Uiteindelijk wil ik een soort doe-boek schrijven over hoe om te gaan met een onbekende ziekte die je leven op alle gebieden op z’n kop zet. Ik hoop dat andere long covidpatiënten er nuttige tips uit kunnen halen.”

Vroegindeweij vindt het nog best lastig om iets positiefs te noemen aan het leven met long covid. Waar ze toch nog een beetje blij van wordt? “Mijn kat. En de wekelijkse bezoeken van een heel dierbare vriendin, bij wie ik me niet groot hoef te houden. Ik kan tegen haar ook rustig zeggen dat ze haar mond moet houden als ik het even niet meer trek.”

Daarnaast ondervindt Vroegindeweij veel steun aan lotgenotengroepen op het internet. “Ik heb daar niet alleen heel veel van geleerd, het is ook heel fijn om met mensen te kunnen praten die begrijpen hoe het voelt. Er is altijd wel iemand die reageert en je een hart onder de riem steekt.”

‘

Het is alsof mijn spieren helemaal verzuurd zijn, terwijl ik geen fysieke inspanning heb geleverd.’

Heel frustrerend vindt Vroegindeweij het gebrek aan een toekomstperspectief voor long covidpatiënten zoals zij. “Waarom gaat de overheid niet meer investeren in biomedisch onderzoek naar long covid? Zou dit ook zo zijn als de meerderheid van de long covidpatiënten man was?”

Klachten vrouwen minder serieus genomen

Paulusma, wier portefeuille als Kamerlid curatieve zorg, corona en geneesmiddelen omvat, kan hier, in haar hoedanigheid als ex-zorgmedewerker, ervaringsdeskundige en overtuigd feministe, over meepraten. “De zorg is een sector waar overwegend vrouwen werken. Aan het begin van de pandemie deden zij dat vaak onbeschermd. Dat het aandeel vrouwen met long covid, afkomstig uit de zorg en welzijn, relatief groot is (bijna een derde, zie recente cijfers UWV over WIA-beoordelingen, EA) is, is dan ook niet zo verwonderlijk.”

Daarnaast weet Paulusma ook dat vrouwen in de medische wereld minder serieus worden genomen dan mannen. “Komt een vrouw met vage klachten bij de huisarts, dan is de kans groot dat ze wordt weggestuurd met slaaptabletten, terwijl een man wordt doorgestuurd naar een specialist voor nader onderzoek.”

Wat de relatie tussen long covid en gender – met de bijbehorende hormoonhuishouding en immuniteit – is, blijft vooralsnog onduidelijk.

Paulusma: “Wat we wel weten, is dat ook andere postinfectieuze aandoeningen, zoals chronisch vermoeidheidssyndroom, Q-koorts en de ziekte van Lyme, vaker voorkomen onder vrouwen.”

Naast financiële compensatie voor zorgmedewerkers pleit Paulusma dan ook voor meer genderspecifiek onderzoek naar long covid. “Ik ben voorstander van een grote Europese databank, naar voorbeeld van het Nederlandse Lifelines, waarin je de data van zieke mensen kunt vergelijken met die van gezonde mensen. Temeer omdat het – door de manier waarop wij met dieren in de intensieve veeteelt omgaan – wachten is op de eerstvolgende pandemie. Die

kun je dus beter vóór zijn. Hadden we dat maar eerder gedaan! Dat zou niet alleen in het belang zijn geweest van onderzoek naar long covid, maar ook naar al die andere, postinfectieuze aandoeningen waar met name vrouwen vaker door worden getroffen.”

Toekomstverwachting

Gloort er nog enige hoop aan de horizon? Bestaat er een kans dat er op korte termijn een wondermiddel wordt gevonden, of dé juiste behandeling, waar alle long covidpatiënten zo op hopen?

Rosmalen zou graag willen dat ze hierop met een duidelijk ‘ja!’ zou kunnen antwoorden. “Helaas is de werkelijkheid weerbarstiger. Er zijn ondertussen allerlei onderzoeken naar medicatie en experimentele behandelingen gaande. Maar aangezien niet alleen de patiënten, maar ook hun klachten zo verschillend zijn, is het niet waarschijnlijk dat een en dezelfde behandeling of medicatie bij iedereen aan zou slaan. Ik verwacht dan ook dat er verschillende soorten behandelingen en medicaties nodig zullen zijn voor de verschillende groepen.” O

‘Zou dit ook zo zijn als de meerderheid van de long covidpatiënten man was?’

Gevangenen van de schoonheidsmythe

DOOR ALIES PEGTEL

aarom zijn wij vrouwen altijd bezig om onszelf te laten verdwijnen?”

Dat vroeg Halina Reijn zich af in de podcast Man Up, die ze maakt met hartsvriendin Carice van Houten. “Ik spreek ook voor mezelf”, zei ze, “de obsessie die wij vrouwen hebben met ons gewicht, is toch eigenlijk in- en intriest.”

Carice vertelde dat sinds ze moeder is, haar buik is getransformeerd tot een ‘bal’. “Ik zie mijzelf nu als een kastanje waar heel dunne stokjes uitsteken, armpjes en beentjes.” Halina veronderstelde dat zij, als kinderloze vrouw, een wespentaille zou houden, maar: “In de premenopauzale fase groeit er om mijn middel ook gewoon een band vet.”

Fysieke schoonheid is voor veel vrouwen problematisch. Zelfs de meest succesvolle Nederlandse actrices – slim, geestig, mooi én slank

– oordelen meedogenloos over hun eigen lijf. Driekwart van de vrouwen is op de één of andere manier dagelijks bezig met haar gewicht. Ze tellen calorieën, onthouden zichzelf koolhydraten, of hongeren zich uit. Maaltijden staan voor veel vrouwen in het teken van ‘zondigen’ en ‘belonen’, betoogt schrijfster Sarah Meuleman in Het sprookje van het ideale gewicht. “Tot in de haarvaten van de westerse samenleving is de gewichtsdoctrine doorgedrongen. Elke dag worden vrouwen er onophoudelijk door gewenkt, gepord, belaagd: van de billboards op het station tot het tijdschrift in de trein, van de gesprekken met collega’s op het werk tot de series avonds op de bank.”

Dertig jaar geleden legde de Amerikaanse feministe Naomi Wolf dit fenomeen al messcherp bloot in The beauty myth. How images of beauty are used against women. Ondanks de verworvenheden van de tweede feministische golf zijn westerse vrouwen mentaal niet vrij. Integendeel: hoe groter hun invloed en macht, hoe zwaarder ze gebukt gaan onder een steeds dwingender schoonheidsideaal. Eetstoornissen en de cosmetische industrie groeiden in hetzelfde tempo als vrouwen emancipeerden. Geen toeval, concludeerde Wolf. Beelden van schoonheid worden als politiek wapen ingezet om het nieuwe feministische zel ewustzijn van binnenuit te ondermijnen. Vrouwen worden door het zien van reclames van beeldschone vrouwen verteerd door zel aat, gewicht-obsessies en angst voor het ouder worden. De beauty myth is volgens Wolf het enige restant van de ideologieën die vrouwen insnoerden. Nu vrouwen eindelijk bevrijd zijn uit het keurslijf van kuisheid, politieke onmondigheid, fulltime moederschap en de huwelijksplicht, resteert het schoonheidsideaal om vrouwen onzeker te maken en maatschappelijk onder de duim te houden.

Keuzefeminisme

Wolf schreef haar bestseller in 1990, vóór de opkomst van de alom aanwezige social media. In de huidige beeldcultuur is schoonheid alleen maar belangrijker geworden. Via Instagram, TikTok en Facebook trekken dagelijks tienduizenden beelden voorbij, vaak van mooie

Over de hele wereld zijn vrouwen in de ban van een verstikkend schoonheidsideaal. Deze obsessie met het uiterlijk maakt niemand gelukkiger, laat staan vrijer.

mensen, goedgekleed, zorgvuldig opgemaakt in de gym, met een gezonde groene smoothie in de hand. Je zou zeggen dat het gelijk van Wolf onomstotelijk is aangetoond. Maar vrijwel niemand beweert nog dat vrouwen als willoze, misleide slachtoffers collectief ten prooi zijn gevallen aan een genadeloze schoonheidsindustrie. Geobsedeerd bezig zijn met je uiterlijk wordt in het selfie-tijdperk beschouwd als een gerechtvaardigde individuele vrije keuze, ja, als een feministische daad. Het eigentijdse keuzefeminisme vindt immers alles goed wat iedere vrouw doet, als het maar háár keuze is. Werken aan je schoonheid is een vorm van zelfverwezenlijking. Je moet het beste uit jezelf halen ‘because you’re worth it.’

Schrijfster Emma Curvers schreef in de Volkskrant dat Instagram een eigen mainstream variant van het keuzefeminisme heeft gebaard. Rode draad is de hyperfocus op het lichaam. Een van de meest extreme exponenten is super-influencer Kim Kardashian, die van haar lijf een verkoopmodel heeft gemaakt waarmee ze een miljardenonderneming draaiende houdt. Over de hele wereld oogst ze bewondering, niet in het minst bij haar moeder en zussen, die ook miljoenen verdienen met hun maakbare uiterlijk. Hun lichaamsdelen zijn van plastic, hun foto’s gefotoshopt. We weten niet hoe de leden van het Kardashianmatriarchaat er werkelijk uitzien. Echt en nep vervloeien, maar dat lijkt alleen maar bij te dragen tot de fascinatie.

Chronisch onzeker

De Kardashians dragen uit dat

schoonheid maakbaar is, maar dat is een valse boodschap. Niet iedereen heeft de middelen om onmogelijke schoonheidsidealen na te jagen. Door het toenemende belang is schoonheid een bron van ongelijkheid geworden, stelt hoogleraar sociologie Giselinde Kuipers. “Mooie mensen worden rijker, rijke mensen worden mooier.” Het idee heerst: hoe mooier hoe gelukkiger. Maar hoe meer geld, tijd en energie mensen aan hun uiterlijk besteden, hoe ontevredener ze erover zijn, ontdekte hoogleraar Liesbeth Woertman, auteur van Psychologie van het uiterlijk. Hoe je je uiterlijk ervaart, heeft maar weinig te maken met hoe je eruitziet. Het heeft meer te maken met je zel eeld dan met je spiegelbeeld. En het zel eeld is een optelsom van de ervaringen die je opdoet met andere mensen.

In de huidige mediabeeldcultuur, waarin gemanipuleerde foto’s de norm zijn, staat het zel eeld onder druk. Door zich te vergelijken met duizenden dunne leeftijdgenootjes vinden tienermeisjes altijd wel iets wat er mis met ze is. In groep 8 beginnen sommigen al met lijnen.

Vrouwen is aangeleerd om hun lichaamsdelen apart te evalueren, schreef filosoof Susan Sontag in 1975. Borsten, heupen, hals, ogen, neus: het is nooit allemaal perfect er blijft altijd wel iets te wensen over. In het essay A woman’s beauty: put down or power source? stelt ze dat het schoonheidsideaal een vorm is van zelfonderdrukking. Dit gaat ook op voor hedendaagse vrouwen. Zo vertelde journaliste Maartje Laterveer in haar feministische podcast Wolf dat haar uiterlijk haar chronisch onzeker maakt. “Ik moet er heel veel tijd en energie insteken om er alsmaar mooier uit te zien, nog perfecter.” Haar geld gaat linea recta naar de kapper, sportschool en kledingwinkel, waar ze haar shopverslaving uitleeft. Ze wil af van de obsessie met haar uiterlijk. “Maar het voelt alsof ik dit allemaal in stand moet houden, omdat anders het kaartenhuis ineenstort.”

Schoonheid als deugd

Over de hele wereld zijn vrouwen in de ban van een verstikkend schoonheidsideaal. De vraag waarom ze zoveel belang hechten aan hun uiterlijk en waarom vrouwen hun eigen scherpste criticasters zijn, is al vaak gesteld. Vermoedelijk heeft dit z’n oorsprong in een eeuwenoude geschiedenis, waarin vrouwen nooit eigenaar waren van hun lichaam, terwijl ze er wel mee werden geïdentificeerd. Iedere tijd en cultuur stelden hun eigen eisen aan vrouwelijke schoonheid, maar de mannelijke blik bepaalde. Eeuwenlang waren mannen de kunstenaars, (toneel-)schrijvers, schilders en modeontwerpers die het vrouwelijke schoonheidsideaal vormgaven. Pas in 1906 schilderde de Duitse Paula Modersohn-Becker als eerste vrouw een naaktportret van zichzelf. Het is veelzeggend dat het decennialang in een museumkelder stond opgeslagen.

Voor de oude Grieken was schoonheid een deugd, een vorm van excelleren. Ze maakten geen onderscheid tussen binnen- en buitenkant – een mooi uiterlijk weerspiegelde

De Kardashians dragen uit dat schoonheid maakbaar is, maar dat is een valse boodschap.

Vrouwen worden door het zien van reclames van beeldschone vrouwen verteerd door zelfhaat, gewichtobsessies en angst voor het ouder worden.

een mooi innerlijk. Bescheiden, kuis en huiselijk: dat waren de karakteristieken van een mooie vrouw. Buitenhuis bleef ze vrijwel onzichtbaar. Ze droeg een stola tot op haar voeten, want de enige persoon die het recht had haar enkels te zien, was haar echtgenoot. Hij was het die haar zel eeld bepaalde. Het idee van schoonheid als een klassieke deugd ging verloren onder invloed van het christendom, dat de innerlijke schoonheid en moraal loskoppelde van het uiterlijk. Maar schoonheid bleef eeuwenlang het enige waarmee vrouwen zich in de patriarchale wereld konden manifesteren. Schoonheid gaf vrouwen macht, maar dat was passieve macht. Ze konden de aandacht van mannen trekken, maar niet actief en zelfstandig iets ondernemen. Zich mooi maken deed een vrouw nooit louter voor de lol, het was haar plicht om aantrekkelijk te zijn. Dat vergde behendig balanceren, want een teveel aan ra nement, ook in gedrag, maakte haar juist verdacht. De ideale mooie vrouw had een verfijnde, bescheiden smaak, die over het algemeen alleen was weggelegd voor vrouwen van hogere komaf.

Vrouwelijke plicht om mooi te zijn

Het ideale vrouwelijke figuur was tot de 20ste eeuw rond en vol, maar wel met een wespentaille. Vrouwen werden ingesnoerd in korsetten. “Wat die vrouwen allemaal hebben moeten

doorstaan. En waarom?” verzuchtte Carice van Houten, die geregeld in kostuumdrama’s speelde. Begin 20ste eeuw transformeerde het ideale vrouwenfiguur van ‘een weelderige Venus in een slanke, atletische Diana’. Kleding werd losser, rokken korter, korsetten elastischer, haren kortgeknipt. Filmsterren, zangeressen en modellen vervingen vorstinnen als rolmodel in de westerse wereld.

Het was de vrouwelijke plicht om mooi te zijn, maar tegelijkertijd was het najagen van schoonheid voor fatsoenlijke vrouwen moreel dubieus, een teken van lege ijdelheid. Om het schoonheidsideaal aan de massa te verkopen, loste de moderne schoonheidsindustrie dit taboe op door uiterlijk te verbinden met gezondheid, hygiëne en zel eheersing. Dankzij de westerse consumptiemaatschappij werden mensen massaal dikker, waardoor een dun figuur exclusiever en begerenswaardiger werd.

Feministen verwierpen bh’s en make-up, lieten hun okselhaar groeien en verwierpen de schoonheidseisen. Maar zij waren een piepkleine minderheid. Goed beschouwd kregen vrouwen tijdens de tweede feministische golf weliswaar zel eschikking over hun lichaam, maar niet over het ideaalbeeld waaraan ze moesten voldoen.

Naast de opkomende dieetrage werd in 1980 de aerobicscultuur geboren. Het ideaal werd een hard, gespierd lichaam, voor zowel mannen als vrouwen. In de nineties belichaamde het graatmagere tienermodel Kate Moss de wezenloze heroin chic: nog steeds dun, maar minder gespierd.

Ingesleten seksepatroon

Dankzij de body positivity-beweging is het schoonheidsideaal de afgelopen jaren ronder, diverser en veelkleuriger geworden. Via social media beïnvloeden steeds meer mensen uit niet-westerse landen en culturen het modebeeld. Maar het ideaal van ‘slank en blank’ is buitengewoon hardnekkig, want tijdens de Parijse fashionweek afgelopen najaar, zagen we de uitgemergelde heroin chic terug op de catwalk.

En wat blijkt? Kim Kardashian, die met haar lingeriemerk Skims juist vrouwelijke rondingen viert, pochte plots dat ze maar liefst zeven kilo was afgevallen in drie weken. Deze vermageringsactie verraadt dat ze in werkelijkheid toch niet zo vrij is als ze beweert te zijn. Ook deze succesvolle onderneemster laat zich leiden door het schoonheidsideaal dat gedicteerd wordt door de fashionindustrie. Haar dwangmatige behoefte om de schoonheidsmythe te belichamen en daarmee de aandacht te trekken, is een voortzetting van een diep ingesleten seksepatroon dat vrouwen reduceert tot een passief object van bewondering. Kardashians lichaam is niet van haarzelf, maar van haar miljoenenpubliek: alles voor de likes.

De keuzefeministen kijken stilletjes toe, analyse of collectieve strijd ontbreekt. Iedere vrouw is overgeleverd aan zichzelf. O

Feministen verwierpen bh’s en make-up, lieten hun okselhaar groeien en verwierpen de schoonheidseisen.

Maar zij waren een piepkleine minderheid.

AANBIEDING

JAARABONNEMENT OPZIJ + BOEK CADEAU

Hedy d’Ancona - Vrolijk verval

Over het boek

Het valt niet te ontkennen: in onze huidige samenleving is jong in en oud out. Ouderen worden vooral bestempeld als kwetsbaar en knuffelhongerig. Een woud van treurwilgen dat je moet beschermen tegen uitsterven. Hedy d’Ancona kreeg genoeg van die stereotypering van zichzelf en haar leeftijdsgenoten. In Vrolijk verval relativeert ze het zieligheidsstempel en bekritiseert ze de zachte uitsluiting. Van de angstaanjagendheid van de ouderdom blijft weinig over in deze grappige en scherpe observaties van het dagelijks leven.

Hedy d’Ancona (1937) is een belangrijk feministe en was vooraanstaand PvdA-politica. Ze werkte bij de VARA, en werd bekend als mede-oprichtster van de actiegroep Man-Vrouw-Maatschappij en het blad OPZIJ. Ze was staatssecretaris van Emancipatie, minister van Volksgezondheid, Welzijn en Cultuur. Ook was ze Eerste Kamerlid en tien jaar lang lid van het Europees Parlement.

“In handen van Hedy d’Ancona wordt het verval van de ouderdom net zo komisch en weemoedig als de dwaasheid van de jeugd. Ze schrijft met het vuur van de verliefde; nog altijd smaakt de verboden vrucht haar het best. Zo spreekt zij haar jongere ik toe: struikelen was het, is het en zal het altijd blijven.” – Arnon Grunberg

“Heerlijke, soms vileine en altijd vrolijk makende observaties, vol met het type wijsheid dat alleen met de jaren komt.” – Sheila Sitalsing