OPZIJ Augustus - September 2023 by MIMM

Editorial Marleen Hogendoorn

Colofon

Achter de schermen

FEMINISTISCH MAGAZINE • SINDS 1972 aug /sept 2023 • 51ste jaargang • € 7, 99

43 rode schoenen op de Dam, tijdens het Femicide Protest van Yesim Candan

Redactieadres Witte Singel 103 2313 AA Leiden redactie@opzij.nl Hoofdredactie Marleen Hogendoorn en Noémi Prent Art director Emmely Pardon Medewerkers Laila Aait Baali, Leora Aileen, Mona van den Berg, Sanne Brands, Janice Deul, Yasmine Esser, Anne Geertjes, Anke Haadsma, Laura Heerlien, Annet Hogendoorn, Anja Meulenbelt, De Reismeiden, Sheila Sitalsing, Fieke Tissink, Devika Partiman, Etchica Voorn, Renate van der Zee, Tessel ten Zweege Uitgever Hans van Brussel Distributie Betapress Druk HaboDaCosta COPYRIGHT Niets uit deze uitgave mag op welke wijze dan ook worden overgenomen zonder voorafgaande toestemming van de auteurs of rechthebbenden. De uitgever is niet aansprakelijk voor schade als gevolg van druk- en zetfouten. De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten van de illustraties volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Zij die menen nog zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich wenden tot de uitgever. ABONNEMENTEN Een abonnement wordt tot wederopzegging aangegaan, tenzij anders vermeld. Opzeggingen kunnen UITSLUITEND schriftelijk worden doorgegeven per post naar OPZIJ B.V., Witte singel 103, 2313 AA Leiden. Of per email naar abonnementen@opzij.nl. PERSOONSGEGEVENS We maken u erop attent dat aan ons verstrekte persoonsgegevens zoals naam, (e-mail)adres en telefoonnummers worden opgenomen in het gegevensbestand van Opzij B.V.. Dit bestand is aangemeld bij het College bescherming persoonsgegevens door Opzij B.V., de verantwoordelijke voor uw gegevens. Uw persoonsgegevens worden gebruikt voor onze abonnement-enadministratie, voor de uitvoering van met ons gesloten overeenkomsten en om u op de hoogte te houden van interessante informatie en aanbiedingen van producten en diensten, eventueel ook na beëindiging van uw abonnement. KLANTENSERVICE Op opzij.nl/abonnementen kunt u zelf een abonnement nemen. Voor contact over abonnementen, bestellingen, wijzigingen en vragen kunt u mailen naar abonnementen@opzij.nl. Een jaarabonnement kost € 47,50 voor 6 nummers. 2

Journaliste Renate van der Zee met de Jezidi vrouwen. V.l.n.r. Ameera, Faiza, Sarab, Renate, Ekhlas.

De jury voor de Opzij Literatuurprijs vergadert via Zoom

Volg je ons al op Instagram? Dat kan via @opzijmagazine.

ijn beste vriendin Carlijn was in shock toen ik vertelde dat ik in zo’n goed boek bezig was. Een terechte reactie wel, want een lange tijd las ik geen boeken. Dat zit zo. Tijdens mijn studie Nederlandse Taal en Cultuur aan de Universiteit Leiden moest ik per week zo’n twaalf boeken lezen in modern, oud en Middelnederlands. Van Van den Vos Reynaerde en de Elckerlyc, tot Louis Couperus, Harry Mulisch en Hella Haasse. Ik las het destijds graag, maar het was veel. Ik denk dat ik daardoor een overdosis literatuur heb opgelopen, want sindsdien las ik niet meer ter ontspanning. Natuurlijk wel de boeken die ik moest lezen, bijvoorbeeld ter voorbereiding op een interview of een nieuw boek van een feministische schrijver. Maar lezen om te ontspannen, dat lukte niet meer, dan zette ik liever een Netflixserie op. Ik schaamde me er een tijdje voor om te zeggen dat ik geen boeken las. Het voordeel aan een dertiger zijn – Noémi behoort sinds kort ook tot de club - is dat je steeds minder schaamte hebt. Dus kom ik tegenwoordig gewoon voor mijn onpopulaire mening uit. En weet je wat, hier is er nog een. Een voorganger van mij schreef op deze plaats over haar hetze tegen de bakfietsmoeders. Drie keer raden wie elke ochtend met een Urban Arrow op het schoolplein staat en niet meer zonder kan? Maar goed ik dwaal af. De overdosis is nu over. Sinds Noémi en ik de Opzij Literatuurprijs weer hebben opgezet, kreeg ik zoveel mooie boeken thuis opgestuurd. Dagelijks kwamen er pakketten binnen, dit tot irritatie van mijn man, kinderen en buren die de ze moesten aannemen (sorry

daarvoor!). Al die boeken in mijn huis zorgden ervoor dat mijn innerlijke boekenwurm weer omhoog is gekomen en dat ik ter ontspanning een boek lees in de speeltuin, op het strand, voor het slapen en zelfs op de rustige zaterdagochtend met een kopje koffie erbij. Het was een lastige taak om de shortlist samen te stellen, de jury heeft een nog lastigere taak om daar een winnaar uit te kiezen. En jullie mogen de publieksprijs bepalen. Ik ben zo benieuwd naar de winnaars. Eén van de meest indrukkende bijeenkomsten waar ik de afgelopen tijd bij mocht zijn, was het femicideprotest op de Dam georganiseerd door Yesim Candan. Precies 43 vrouwen waren erbij aanwezig, niet druk en daardoor

‘Femicide, als ik het tik zie ik dat mijn MacBook het woord niet kent, en dat zegt genoeg’

heel intiem. Onze meegebrachte schoenen werden rood gespoten en neergezet op de Dam. Femke Halsema, Olcay Gulsen, Marije Cornelissen en Stella Bergsma gaven een toespraak. De woorden van Laura van Casteren maakten enorme indruk op me, ze sprak over haar moeder die door haar stiefvader was vermoord. Ze had de schoenen van haar moeder meegenomen. Femicide, als ik het tik zie ik dat mijn MacBook het woord niet kent, en dat zegt genoeg. Er heerst een taboe op, media en politiek erkennen het niet. Het is geen vrouwenprobleem, maar een mannenprobleem. Want veel van de vrouwen die het slachtoffer hiervan zijn, werden vermoord door hun (ex)partner. Volgend jaar gaat het protest van Yesim naar Brussel om femicide in Europa aan te kaarten. Heel goed, maar eigenlijk hoop ik dat het niet meer nodig hoeft te zijn om te protesteren tegen vrouwenmoord. Ik tik dit stukje af en ga dan naar mijn oma van 91. Ze ligt in het hospice vlakbij mijn huis. Een maand geleden viel ze in haar huis waar ze tot die tijd helemaal zelfstandig woonde. Door die ongelukkige val brak ze haar heup. Ze werd geopereerd, maar door alle stress ging het even helemaal mis. De familie kwam bijeen om afscheid te nemen. Maar opeens werd ze wakker, sprak ze weer en hadden we hoop. Toch dacht het ziekenhuis dat het niet meer goed zou komen met haar hart. Ze mocht naar het hospice voor de laatste dagen. Maar door alle liefde hier en haar eigen karakter knapt ze helemaal op. Ze loopt, maakt grapjes en is vastbesloten om weer naar haar eigen huis te gaan. Over een sterke vrouw gesproken! O OPZIJ 2023

F O T O S A N D E R PA R D O N

OPZI

Over boeken en sterke vrouwen

Cover

SHORTLIST OPZIJ LITERATUURPRIJS Dit zĳn de tien vrouwen

Maatschappij

HERSTORY Hoe het zit met de feministische vuist

ESSAY VROUWENHAAT Maar wat is vrouwenhaat nou eigenlĳk?

LA SHOP

INTERVIEW JEZIDI-VROUWEN ‘De wond geneest, maar het litteken blĳft’

FEMINIST TRAVEL GUIDE Trente

GOED MET GELD Investeringskloof

TENTOONSTELLING PINK

BUITENLAND Libanon: van het aanrecht naar de watersport

ACHTER HET AANRECHT Welmoed Bezoen

ESSAY GEZONDHEID Vaginisme uit de taboesfeer

Columns

Mens 08

VAKVROUW Desta Jong

INTERVIEW TRANS VROUWEN De stem van de trans vrouw

DUBBELBLOED Shishani Vranckx

MAN OVER VROUW Rein Hofman

88 4

Kunst & Cultuur

OP DE SOFA

03 25

EDITORIAL SHEILA SITALSING Mannen gaan voor geld, vrouwen voor schoolboeken

LAILA AIT BAALI & DEVIKA PARTIMAN De Première

JANICE DEUL Sixty and fabulous

Service 02 Colofon 11/24/99 Abonnee worden OPZIJ 2023

Heb jij een tip voor deze rubriek? Mail naar redactie@opzij.nl.

Shop

La Shop Winkelen

HANGEN maar

Je nieuwe favoriete leesplek of voor een heerlijke zomerse siësta. Deze hangmat is van het Scandinavische merk FERM. De hangmat kost € 229, maar dan weet je wel dat deze gemaakt is van gerecycled PET-garen. De hangmat is met de hand geknoopt en kan met recht duurzaam genoemd worden. Te koop via fermliving.com

pastelMOK

(H)EERLĲKE nagels

Egg back home is een vrolijk merk uit Lissabon. Er wordt uitsluitend gewerkt met lokale grondstoffen en de producten zijn handgemaakt. Daarom hebben alle items hun eigen unieke vorm, zoals deze mok. Voor €22,50 heb je deze keramische mok in een frisse pastelkleur.

Een gifvrije nagellak, op basis van natuurlijke ingrediënten. Helemaal veganistisch en dierproefvrij, daar worden we blij van. Licia Florio heeft het begrepen. Aan esthetiek hoef je niet in te boeten, de kleurkeuze is reuze, zoals bijvoorbeeld deze warme perzikkleur. Meer info op liciaflorio.com.

De IDEALE stad

De STICKY SIS club

Een fris jong merk dat handtassen, telefoontasjes en rugtassen produceert. Kleurrijk, vrolijk en van hoge kwaliteit. Met een retro twist. Bijvoorbeeld deze handige gewatteerde tote bag, geschikt voor een weekendje weg. €79,95.

Midnight SUN

I want you NAKED

Je nieuwe favoriete oppeppende douchezeep. Met munt en maanzaad; goed voor een peeling en het stimuleren van de bloedsomloop. De vrolijke groene zeep van I Want You Naked gaat bovendien extra lang mee. Zo’n eerlijk zeepje kost € 29,90.

Zomer THEE

Een bundel over de stad van de toekomst. Hoe kunnen we onze steden groener en duurzamer inrichten? In dit boek worden alternatieven verkend voor de lange termijn. Van infrastructuur voor voetgangers tot huisvesting. € 35 ((Gestalten)

We gaan de nazomer tegemoet en genoeg water drinken blijft een uitdaging. De Clima bottle maakt dit misschien wat makkelijker, zoals deze 500 ml variant. Een duurzaam alternatief voor plastic flessen. De fles is lekvrij en bovendien erg licht. Dit midnight sun design is bovendien gemakkelijk te herkennen. Voor € 34,99 van jou.

Gek op thee? Dan biedt ijsthee soelaas tijdens de warme zomerdagen. Bijvoorbeeld deze zomerse ijsthee van het duurzame merk Arelo. Met de frisse geur van munt en de zoete smaak van aardbei. Voor € 5,90 te bestellen.

VITAMIENTJES

Deze snoepjes zijn vitaminepillen. Je hebt de Yummygums in diverse varianten: voor kinderen, voor als je zwanger bent en ook voor als je wat extra vitamines tijdens de overgang nodig hebt. Te koop bij Etos of via Yummygums.com

Vrolĳk NETJE

Terug van nooit weggeweest, het boodschappennetje. Een handig, opvouwbaar en rekbaar tasje waar je alle soorten boodschappen of andere spullen in kwijt kunt. De tassen kunnen tegen een stootje. FILT is een Frans bedrijf dat producten maakt van duurzame kwaliteit. Naast mosterdgeel is het boodschappennetje ook in vele andere kleuren verkrijgbaar. € 12,50.

ZIEZO

Een handige tip voor wie er thuis dan ook schoonmaakt: het merk Zo. Zij bieden natuurlijke en veganistische alternatieven voor schoonmaakmiddelen. De flessen van Zo zijn herbruikbaar en bij een fles ontvang je tien navullingen. Voor € 20 euro heb je dit pakket in huis.

OPZIJ 2023

uitgelicht

La Shop Zien & Luisteren

Live in concert

Olivia Dean

UNRULY

enemarken,1933. De zeventienjarige Maren wordt door de Deense overheid als losbandig en ongemanierd gezien. Onder druk wordt ze naar een heropvoedingsgesticht op het eilandje Sprogø gestuurd. Eenmaal daar maakt ze kennis met Sørine, die inmiddels al in het keurslijf is geperst. De film is gebaseerd op het waargebeurde verhaal van dit vrouwengesticht, dat tussen 1923 en 1961 in opdracht van de Deense overheid is opgericht. Vanaf 24 augustus in de bioscoop.

Geprezen door sir Elton John en dat is niet voor niets. Haar debuutalbum Messy is indrukwekkend. Ze was al te zien op North Sea Jazz, nu staat ze op 11 september onder meer in de Melkweg. Meer info op melkweg.nl

Film

Yuni

De Indonesische Yuni staat op een kruispunt in haar leven. Als de middelbare school ten einde loopt, besluit ze dat ze naar de universiteit wil. Maar dat gaat niet zonder slag of stoot. Haar oma wil dat ze trouwt en de huwelijksaanzoeken druppelen binnen, maar die staan haar dromen in de weg. Ondertussen ontdekt ze samen met haar vriendinnen wat het betekent om vrouw te zijn in Indonesië. De starre verwachtingen van het dorp achtervolgen Yuni in plaats van haar vreugde te brengen. Vanaf 7 september in de bioscoop. Live in concert

Larkin Poe

Serie

The Lost Flowers of Alice Hart

De negenjarige Alice verliest haar ouders bij een mysterieuze brand. Haar grootmoeder June neemt daarna de zorg voor het meisje op zich. Alice groeit op temidden van haar oma’s kwekerij, tussen de bloemen en planten, waar zich steeds meer familiegeheimen ontvouwen. Naar de gelijknamige roman van Holly Ringland. Vanaf 4 augustus te zien via Amazon.

Nieuwe muziek

Laufey

De IJslands-Chinese Laufey slaat de brug tussen klassiek en jazz. Met haar zoetgevooisde stem en haar cello in de aanslag weet ze de luisteraars te betoveren. Haar album Bewitched is vanaf 8 september te streamen.

De twee zussen Rebecca en Megan Lovell zijn het gezicht van de Amerikaanse bluesrockformatie Larkin Poe. Kenmerkend zijn hun ijzersterke bluesriffs en heerlijke slidegitaarspel. Op 24 oktober staan ze onder meer in TivoliVredenburg. Tickets zijn € 28,85.

Podcast

Film

True Things

In het kustplaatsje Ramsgate wordt het leven van Kate opgeschud door een spontane ontmoeting met een brutale man. Hij is net ontslagen uit de gevangenis. Toch weet hij met zijn charme Kate te verleiden op een parkeerplaats. Kate raakt in zijn greep en de verliefdheid gaat gepaard met duizelingwekkende hoogtepunten en depressieve dieptepunten. Dan laat haar minnaar steeds minder van zich horen. Vanaf 17 augustus in de bioscoop.

Documentaire

Tanja, dagboek van een guerrillera

De Nederlandse student Tanja Nijmeijer trok in 2002 naar Colombia om les te geven. Eenmaal geconfronteerd met armoede aldaar gooit ze het roer om en sluit ze zich aan bij de linkse guerrillabeweging FARC, in de hoop het systeem op te schudden. Ze werkt zich op tot een van de gezichten van de organisatie, die op dat moment wordt gezien als terreurorganisatie. Uiteindelijk speelt ze een sleutelrol in het Colombiaanse vredesproces. Vanaf 31 augustus in de bioscoop.

Latin Impact

Een muzikale podcast onder leiding van Nina Jurna. In de tiendelige podcastserie Latin Impact gaat ze op zoek naar de meest indringende songs van Zuid-Amerika. Als correspondent LatijnsAmerika kent Jurna het continent op haar duimpje. Hoe klinkt het leven door in de bossanova of latin jazz, cumbia, reggaeton of salsa en in muziek uit Suriname, Curaçao, of Mexico? Meer info op vpro.nl

Podcast

Aaf en Lies lossen het wel weer op

Podcastland stond op stelten toen Aaf Brandt Corstius besloot te stoppen met haar podcast met Marc-Marie Huijbregts. Niets aan het handje, want ze is weer een nieuwe podcast gestart met vriendin Lies Visschedijk. Daarin pogen ze kleine en grote problemen samen op te lossen. Eerlijk, grappig en ontroerend – het is het allemaal. Te beluisteren via de reguliere podcastkanalen.

OPZIJ 2023

La Shop Lezen Fictie Tosca Tosca is een poëtische roman over twee vrouwen: May en Aline. Het bruist van de onderhuidse spanning als de twee verstrengeld raken in een toxische relatie. De grens tussen feit en ﬁctie vervaagt en het wordt steeds twijfelachtiger wie op wie parasiteert. Vanaf 22 september.

Non-ﬁctie Mĳn ego heeft altĳd gelĳk

Maud Vanhauwaert – Tosca € 34,99 (Uitgeverij Das Mag)

Roos Vonk – Mijn ego heeft altijd gelijk € 22,99 (Meulenhoff Boekerij)

Fictie Lang en gelukkig

Celine en Luke zijn pas verloofd en horen nog lang en gelukkig te leven. Alleen vindt Celine de piano belangrijker dan huisje, boompje, beestje en gaat Luke serieel vreemd. Phoebe werkt liever in een café dan een serieuze baan te zoeken. Archie, Lukes exgeliefde, hoort de carrièreladder te beklimmen en Luke uit zijn hoofd te zetten. Toch verzet hij geen stap. Vivian, Lukes beste vriendin en andere ex, observeert de anderen met een klinische blik. Op een naderende bruiloft vallen de vijf levens samen.

uitgelicht

VOORNAMELIJK VROUWEN

et vrouwelijk kunstenaarschap blijft la grande dame Connie Palmen intrigeren. In Voornamelijk vrouwen onderzoekt ze namen als Marilyn Monroe, Marguerite Duras, Patricia Highsmith en Jane Bowles, die ieder op hun eigen wijze de grenzen van de heersende moraal en hun sekse overschreden. Een ode aan vrouwelijke scheppende kracht en autonomie, waarbij ze ondertussen haar eigen schrijverschap verkent. Vanaf 26 september. Connie Palmen – Voornamelijk vrouwen € 20 (Prometheus)

Naoise Dolan – Lang en gelukkig | € 22,99 (Atlas Contact)

Gemist? Feria

In Feria ontleedt Ana Iris Simón haar eigen afkomst en bezingt ze haar geboortegrond. Als kind brengt ze haar zomers door op de ferias, kermissen en jaarmarkten, waar haar grootouders stonden met een speelgoedkraam en haar verhalen vertelden over vroeger. Maar als ze als jongvolwassen vrouw in Madrid gaat studeren, schaamt ze zich al snel voor haar eenvoudige komaf. Ze gaat op in het stadsleven. Als ze dertig is, met een laag loon en hoge huur, verlangt ze plots naar het leven van haar ouders. Ana Iris Simón – Feria | € 24,99 (Das Mag)

Hét boek voor wie meer inzicht verlangt in zelfbedrog en zelfkennis, wetenschappelijk onderbouwd en met aansprekende voorbeelden. Roos Vonk ontmantelt de illusies die we over onszelf hebben. Net als je denkt dat het onmogelijk is om aan je ego te ontsnappen, biedt ze oplossingen voor hoe je een betere versie van jezelf kunt worden. Verschijnt 12 september.

Non-ﬁctie Meer dan muze

Drie jonge kunsthistorici praten je bij over de levens en het werk van tientallen vrouwen die de kunstwereld hebben opgeschud en verrijkt. Het gaat niet alleen over de eigenzinnige makers, er is ook aandacht voor hun verrassende muzen én de manoeuvres die ze moesten uithalen om maatschappelijke barrières te omzeilen. Vanaf 8 september.

Over Trans vrouwen

Valse krengen

Gebaseerd op haar eigen leven vertelt Camila Sosa Villada het verhaal van een groep Argentijnse trans vrouwen in de jaren negentig. Geweld is aan de orde van de dag, maar er is ook warmte en verbinding. Een donker sprookje waarin de ongekuiste realiteit hand in hand gaat met een intiem en genuanceerd portret van de persoonlijke ontwikkeling van trans personen. Vanaf 24 augustus.

De kunstmeisjes – Meer dan muze € 24,99 (Meulenhoff Boekerij)

Non-ﬁctie POWER

De jeugd van Kemi Nekvapil verliep niet zonder slag of stoot Ze groeide op in een pleeggezin en werd als vrouw van kleur gediscrimineerd. Met dit boek inspireert ze vrouwen de baas te worden over hun eigen verhaal. Aan de hand van ervaringsverhalen en praktische tips krijgt de lezer tools om twijfels over jezelf, discriminatie, burn-out en trauma aan te gaan. Verschijnt 14 september.

Camila Sosa Villada – Valse krengen € 23,99 (De Bezige Bij)

Kemi Nekvapil – POWER | € 21,99 (Uitgeverij Cargo) Over trans vrouwen

Eindelĳk Ellen

Geboren in een jongenslichaam groeit Ellen op tot een populaire puber en een daadkrachtige ondernemer. Voor de buitenwereld lijkt Ellen alles voor de wind te gaan. Maar achter de schermen raakt Ellen steeds depressiever. Op het dieptepunt kiest ze uiteindelijk voluit voor een bevrijdende transitie. En daardoor kan ze eindelijk zijn wie ze altijd al was. Ellen Jansen – Eindelijk Ellen € 22,99 (Brave New Books) OPZIJ 2023

A AN BIE DIN G JAARABONNEMENT

OPZIJ +

gratis supplement C+D3 van Amrani voor maar

€47,50

Het drinken van dit supplement is een snelle en gemakkelijke manier om aan de aanbevolen dagelijkse hoeveelheid vitamine C, vitamine D3 en zink te voldoen. Het helpt je immuunsysteem te versterken, je energieniveau te verhogen en je concentratievermogen te verbeteren. Daarnaast draagt het bij aan gezonde huid, haar en nagels en een goede werking van het zenuwstelsel en de hormoonhuishouding. Kortom, met Vitamin C+D3+zink kies je voor een effectieve en gemakkelijke manier om je lichaam een boost te geven en gezond en mooi te blijven!

GA NAAR OPZIJ.NL Deze aanbieding is geldig zolang de voorraad strekt. Het abonnement is tot wederopzegging en wordt na de actieperiode (6 nummers) verlengd met een jaar. Er geldt een opzegtermijn van drie maanden. Betalingsvoorwaarden en overige informatie zijn opgenomen in het colofon.

OPZI ZI

LITERATUUR RA UUR RAT

PRIJS

DE SHORTLIST Wie wint de OPZIJ Literatuurprĳs 2023? Welk boek heeft het afgelopen jaar bijgedragen aan de bewustwording, emancipatie en ontplooiing van vrouwen? En heeft literaire kwaliteit en/of impact op de maatschappij gehad? De Opzij Literatuurprijs is al jaren een begrip en daarom is ze terug van weggeweest. Na onder meer Roxane van Iperen (2019), Etchica Voorn (2018) en Niña Weijers (2015) is de vraag wie dit jaar de prijs in handen krijgt. Samen met onze vierkoppige jury, bestaande uit Anja Meulenbelt, Tessel ten Zweege, Liang de Beer en Nadia Benaissa, zijn we tot een prachtige top 10 gekomen. De stem van de lezer telt ook: via onze website kun je stemmen op jouw favoriete boek. Begin oktober maken wij het winnende boek bekend. In dit nummer stellen we de shortlistkandidaten alvast aan je voor in de vorm van een kort interview. Wat heeft hen gedreven dit boek te schrijven, welk boek heeft ze gevormd en wat lezen ze zelf eigenlijk deze zomer?

OPZIJ 2023

at inspireerde je om dit boek te schrijven? “Er is ontzettend veel verkeerde informatie als het gaat om vluchtelingen, maar ook als het gaat om transgender zijn, als het gaat om vrouw en/of sekswerker zijn, in de marge van de samenleving. Ik denk dat het Nederlandse publiek zou moeten willen weten over de kruispunten van al die identiteiten. Door het schrijven probeer ik mijn eigen leven beter te begrijpen en wilde ik er in zekere zin een waarschuwend verhaal van maken. Voor ouders van queer kinderen, opvoeders, maatschappelijk werkers, beleidsmakers en alle andere mensen die in contact komen met mensen zoals ik. Zodat ze kunnen leren van mijn ervaringen.” Heb je iets met feminisme (en wat)? “Ik noem mezelf een feministe, ja, maar dat was niet altijd zo. Ik kom uit een lijn van sterke vrouwen die op hun eigen manier het patriarchale systeem trotseerden dat zo gangbaar is in Mexico. Een van mijn tantes durfde eind jaren zeventig van haar gewelddadige echtgenoot te scheiden, ook al werd ze daarna als ‘hoer’ bestempeld en was ze decennialang niet welkom in het dorp. Een andere tante volgde tegen de wens van mijn grootvader in een opleiding om lerares te worden – ongehoord in de late jaren zestig. Mijn oma was iemand die me ertoe aanzette om nieuwe dingen te proberen. Ze kende de term feminist niet, maar ze geloofde zeker dat vrouwen net zo capabel waren als mannen. Ik denk dat ze allemaal protofeministen waren. Tot tien jaar geleden was ik best bang voor het woord, maar het ontmoeten van krachtige vrouwen en het lezen van hun boeken, het horen van hun verhalen, heeft me geholpen om daar verandering in te brengen.”

Welk boek heeft jou gevormd? “Er is niet één enkel boek dat de identiteit kan vormen van een bruine trans vrouw met een geschiedenis van armoede, uitsluiting en sekswerk. Toen ik begin jaren 2000 The House of the Spirits van Isabel Allende voor het eerst las, kon ik niet anders dan denken aan de verhalen die mijn oma me vertelde, en ik wist dat ik moest schrijven. Toen ik Isle of Passion van Laura Restrepo tegenkwam, kreeg ik gevoel voor de (veer)kracht van vrouwen om te overleven. Daarna kwam We the Living van Ayn Rand, wat me de moed gaf om Mexico te verlaten. Met Whipping Girl van Julia Serano kon ik taal geven aan mijn transidentiteit. Borderlands van Gloria Anzaldúa hielp me om contact te maken en vrede te sluiten met mijn identiteit als een bruine Spaanssprekende persoon in een Engelssprekende wereld. Audre Lorde zorgde ervoor dat ik me op mijn gemak voelde, ook al ‘hoor ik er niet bij’. En Chimamanda Ngozi Adichie liet me zien dat alle delen van mijn leven ertoe doen en dat ze moeten worden erkend en gevalideerd.” Wat lees jij deze zomer? “Van mijn vriendin (en de vertaler van mijn boek) Simone Peek kreeg ik drie prachtige boeken: De meester en Margarita van Michail Boelgakov en twee boeken van Svetlana Alexievich. Ik heb Second Hand Time uitgelezen en ben nu The Unwomanly Face of War aan het lezen. De verhalen die ik tot nu toe heb gelezen, zijn allemaal zo sterk én nog steeds heel relevant, zoveel jaar later.” Welk boek moet er volgens jou nog geschreven worden en waarom? “Toen ik voor het eerst las dat Roe v. Wade door het Amerikaanse Hooggerechtshof ongedaan gemaakt werd, kon ik het niet geloven. Vrouwenrechten zijn niet in steen gebeiteld. Sindsdien is er een groeiend aantal conservatieve campagnes geweest tegen het recht van vrouwen en personen met een baarmoeder om over hun eigen lichaam te beslissen. We leven in polariserende tijden dus er moeten verzoenende boeken geschreven worden. Een boek dat vrouwen laat zien dat trans vrouwen geen paard van Troje zijn. Een boek dat ouders laat zien dat dragqueens niet de vijand zijn. Een boek dat religieuze leiders en beleidsmakers voor eens en voor altijd laat inzien en begrijpen dat elke persoon totale autonomie over zijn eigen lichaam moet hebben. We hebben een boek nodig dat onderwerpen als racisme, sekswerk, migratie, machtsstructuren en privilege op een eerlijke manier laat zien. Een boek kan oplossingen aanreiken. Met de mens en menselijkheid als focus.”

OPZI ZI

Hanan Faour – schervenstad FOTO ANNEKE HYMMEN

Alejandra Ortiz – De waarheid zal me bevrĳden

LITERATUUR RA UUR RAT

PRIJS

at inspireerde je om dit boek te schrijven? “Als kind las ik veel, maar in weinig van die boeken herkende ik mezelf. Dat was een grote bron van inspiratie voor schervenstad: iemand die op mij lijkt de literatuur inschrijven, zodat die herkenning er voor anderen wel kan zijn. Een andere inspiratiebron was mijn liefde voor taal en het experiment daarin: talen mengen, registers aanroepen (zoals appjes en mails) die vaak worden gezien als ‘nietliterair’ of ‘slechts voor kinderboeken’, het standaardbegrip ‘de roman’ iets oprekken.” Heb je iets met feminisme (en wat)? “Ik denk dat elke vrouw (en elke man ook, eigenlijk) onbewust of bewust iets met feminisme heeft. Zelf vind ik het belangrijk om vanuit mijn positie als schrijver uit te dragen dat vrouwen, en vooral vrouwen van kleur, een podium verdienen. Hun (of, onze) verhalen zijn te lang genegeerd en overschaduwd. Ook hou ik me veel bezig met online en moderne uitingen van feminisme. Ik maakte bijvoorbeeld de zine Barbie murders the patriarchy waarin ik onderzocht hoe Barbieanimatiefilms een matriarchie uitbeelden en de patriarchie proberen te verwerpen. Je zou denken dat Barbie, met haar zogezegd “perfecte” en onrealistische lichaam en roze glitters het tegenovergestelde van een vrijgevochte feminist is - maar in die films is niets minder waar!” Welk boek heeft jou gevormd? “Een toneelstuk, of een gedicht, of iets daar tussenin: For Colored Girls Who Have Considered Suicide / When the Rainbow Is Enuf van Ntozake Shange. Het is een kunstwerk dat laat zien dat taal op papier niet statisch hoeft te zijn: de tekst beweegt en ademt. Het was voor het eerst dat ik een werk tegenkwam dat zo’n ontzettende urgentie met zich meedroeg, en tegelijkertijd niet haar experimentele, vrije en artistieke potentie verwaarloosde.” Wat lees jij deze zomer? “Ik onderzoek op dit moment etenswaren, specifiek de Arabische hummus en de Limburgse vlaai, en lees daarom veel over eten en koken. In de keuken, de essaybundel van Das Mag (samengesteld door Bowi van Onna) staat nu bovenaan mijn leeslijst.” Welk boek moet er volgens jou nog geschreven worden en waarom? “Ik ben vooral benieuwd naar het experiment in de Nederlandse literatuur, en heb een voorliefde voor de combinatie analoog en digitaal. Ik kijk uit naar werken die lijken op No One Is Talking About This van Patricia Lockwood: boeken die de absurditeit van de hybride wereld waar we in leven omarmen.” OPZIJ 2023

moest en daar werd behandeld met warme melk en een streng verbod om over haar klachten te praten. De opvatting dat vrouwen te belangrijk waren voor het welzijn van het volk om thuis ook maar een paar uur per dag gemist te worden. En de mannen die net zo goed knel zaten in de vast rolverdeling. Ik dacht dat ik best veel wist over dit onderwerp, maar als je alles op een rij zet, levert het toch een nieuw beeld op. Dat inspireerde me enorm om voort te schrijven.”

FOTO MARK UYL

Heb je iets met feminisme (en wat)? “Ik ben samen met mijn moeder geëmancipeerd. Zij was 58 en ik 16 toen we allebei voor het eerst gingen actievoeren. Dit was in 1981 tijdens de Vrouwenstaking om abortus uit het Wetboek van Strafrecht te krijgen. Mijn oudere zus Petra bracht de nieuwe ideeën van de jaren zeventig bij ons thuis toen ik opgroeide. Ik zag hoe mijn moeder ontdekte dat het niet erg was dat ze eigenlijk een hekel aan het huishouden had, en dat het oké was als ze naar meer verlangde in het leven. Vanaf mijn vijftiende droeg ik een vrouwenteken om mijn nek, spelde ik de Opzij en noemde me feministe. Er was maar één ander meisje op school die dat ook deed. Maar ook ik heb vanaf de jaren negentig een tijd lang gedacht dat er geen strijd meer nodig was.”

at inspireerde je om dit boek te schrijven? “In De omwenteling of de eeuw van de vrouw schets ik de afgelopen honderd jaar vanuit het perspectief van vrouwen, met mijn moeder in de hoofdrol. Zij werd geboren in 1922, het jaar waarin vrouwen voor het eerst mede een parlement konden kiezen. Ik merkte dat veel twintigers, dertigers en veertigers niet weten hoezeer er in die eeuw een revolutie heeft plaatsgevonden. In de huiskamers, en dus in het leven van iedereen. En ook niet hoe lang er gestreden is voor gelijke rechten, en hoe dat de maatschappelijke verhoudingen nu nog altijd beïnvloedt. Ik wilde het leven van onze moeders en oma’s recht doen. Al die vrouwen die werden opgevoed om huisvrouw en moeder te worden, en niet begrepen waarom ze ongelukkig waren. Mijn moeder die wegens ‘de managersziekte in de keuken’ naar een rusthuis voor overspannen huisvrouwen

Welk boek heeft jou gevormd? “De hele bibliotheek. Vanuit mijn meisjesslaapkamer keek ik uit op de bieb, ik kwam er een paar keer per week. De eerste tienerboeken die verschenen had ik snel uit. Toen de bibliothecaresse me toestemming gaf om van de volwassenafdeling te lenen, vond ik op mijn zestiende Simone de Beauvoir. Het boek heette Met kramp in de ziel. Ik weet niet meer waar het over ging, maar de vorm ben ik nooit vergeten: ogenschijnlijk losse verhalen waarin personages uit het ene verhaal ook in het andere opdoken. Dat zoiets kon! Dat je als lezer zelf de ontbrekende stukken mocht invullen met je verbeelding. Bij elk boek dat ik schrijf zit dit steeds in mijn achterhoofd: niet alles dichttimmeren. Losse momenten beschrijven en dan gaten laten vallen. Dat is best lastig. Ik ben hier nog lang niet zo ver in gegaan als ik zou willen maar ik blijf ernaar streven.” Wat lees jij deze zomer? “Sarnami, Hai/Suriname, ik ben van Bea Vianen.” Welk boek moet er volgens jou nog geschreven worden en waarom? “Onmogelijke vraag. Als ik dit zou weten en zou kunnen was ik er al mee bezig. Ik laat me heel graag verleiden door wat er aan de verbeeldingskracht van andere schrijfsters en schrijvers ontspruit.”

Maral Noshad Shariﬁ – Citroeninkt

at inspireerde je om dit boek te schrijven? “De manier waarop er over vluchtelingen wordt gesproken is de afgelopen twintig jaar verhard. Het is normaler om een vluchteling als last te zien, dan als persoon die zoals ieder ander bijdraagt aan de samenleving. De VVD heeft er laatst nog een kabinet om laten vallen. Als ik scherpe meningen hoor over vluchtelingen komen die vaak uit de mond van iemand die weinig weet heeft van hoe zo’n leven eruitziet. Waarom mensen weggaan, welke problemen ze onderweg tegenkomen, en welke obstakels ze na aankomst moeten overwinnen. Door het leven van Talar op te tekenen wilde ik lezers een inkijkje geven in een wereld die ze niet kennen, maar toch veel over praten. Het was belangrijk voor mij om het verhaal vanuit een kinderperspectief te vertellen. Er zijn meer boeken geschreven door Nederlanders met een vluchtelingenachtergrond, maar zelden vertellen die het verhaal van een kind, een meisje.” Heb je iets met feminisme (en wat)? “In de 12 jaar dat ik journalist ben is het voor mij altijd belangrijk geweest om de zichtbaarheid van vrouwen in verhalen te vergroten. Vooral als het over macht gaat. Ik zoek langer naar vrouwelijke experts, ook over thema’s waarin vooral mannen aan het woord komen. Ik ga hard opzoek naar vrouwelijke hoofdpersonages, die soms wat meer overtuigd moeten worden voordat ze ‘ja’ zeggen. Ook ben ik altijd aan het onderzoeken wat de gevolgen van politiek beleid zijn op vrouwen. Zo heb ik het afgelopen jaar in de VS veel geschreven over de gevolgen van de antiabortusbeweging. Aan de Griekse kust heb ik honderden vrouwen en meisjes uit Afghanistan gesproken over hun tocht naar Europa.”

OPZI ZI

LITERATUUR RA UUR RAT

PRIJS

Another Home. Zij is kind van politieke activisten die ZuidAfrika moeten verlaten uit angst op vervolging.” Wat lees jij deze zomer? “Ik ga op vakantie en neem mee…het boek Poverty, by America van de Amerikaanse socioloog Mathew Desmond. Ook hoop ik twee dikke pillen waar ik in begonnen ben ook uit te lezen deze zomer: Confidence Man, het boek van journalist Maggie Haberman, en Het achtste leven, van Nino Haratischwili.” Welk boek moet er volgens jou nog geschreven worden en waarom? “Er zou meer geschreven kunnen worden over de Nederlandse vluchtelingengeschiedenis, met name de rol die individuen in de samenleving hebben gespeeld. Hoe huidige en voormalige vluchtelingen en hun kinderen onze samenleving vormen, op het vlak van cultuur, politiek en mode – de grote verhalen én de kleine verhalen. Vluchtelingen zouden meer onderdeel moeten worden van Nederlands cultureel erfgoed. We zouden dat onderdeel best wat meer mogen vieren, zeker in dit politieke klimaat.”

FOTO BART HEYNEN

Suzanna Jansen – De omwenteling

Welk boek heeft jou gevormd? “Boeken hebben mij gevormd en gered. Ik denk dat ik me als kind nog veel eenzamer en onbegrepener had gevoeld als ik niet zoveel boeken las. Als kind verslond ik de boeken van Carry Slee en Thea Beckman. In de Nederlandse opvoeding worden kinderen best lang beschermd voor de grote boze buitenwereld. Als ik bij andere mensen over de vloer kwam als kind leek het net alsof mijn gezin de enige was met problemen. Wat ik fijn vond is dat zij durfden te schrijven over de realiteit van het leven, over verslaving, scheidende ouders, en depressie. Door verhalen leerde ik dat mijn problemen universeel zijn. Als volwassene heeft Wees Onzichtbaar van Murat Isik mij gevormd. Ik vond het zo bijzonder om over zijn jeugd in de Bijlmer te lezen. Misschien is mijn verhaal dan ook wel relevant, dacht ik. Nog een ander boek dat mij hiertoe inspireerde was het boek van Sisonke Msimang, Always OPZIJ 2023

Hassnae Bouazza – Een koffer vol citroenen

Esmee Schenck de Jong - Omdat mĳn lichaam het wil

OPZI ZI

LITERATUUR RA UUR RAT

PRIJS

FOTO RUUD POS

Esmee overleed dit jaar. Daarom beantwoordt Emma Louise Mendez Correa, haar beste vriendin en redacteur, de vragen namens haar.

FOTO JEROME DE LINT

at inspireerde Esmee om dit boek te schrijven? “Ik was bij het allereerste gesprek dat Esmee met haar (eerste) redacteur had, en het initiële boekidee was iets heel anders dan Omdat mijn lichaam het wil. Het zou een boek worden over familie. Over hoe de verschillende generaties van haar familie allemaal op hun eigen manier hebben laten zien hoe oorlogstrauma’s doordruppelen in levens en hoe levens hierdoor kunnen worden gestuurd en bestuurd; intergenerationeel trauma, zo dat heet. Het was een enerverend gesprek, maar de echte explosie van sprankel ontstond pas toen gevraagd werd naar haar andere boekenplannen. Esmee glimlachte stoutblij zoals ze dat zo kon en legde stralend het idee voor, voor Omdat mijn lichaam het wil. Waar we eerst nogal serieus waren, ontstond nu iets magisch. Ik herinner me een sterk gevoel van samenzijn en verbondenheid terwijl we spraken over hoe fascinerend (fysieke) intimiteit kan zijn. Dit gevoel, dit sterke gevoel van samenzijn, van interactie, van oprecht delen is wat Esmee heeft geïnspireerd om haar eerste, en helaas enige, boek te schrijven. Voor haar was seks ultiem verbonden zijn met een (of meerdere)

at inspireerde je om dit boek te schrijven? “Het plotse overlijden van mijn moeder met wie ik een diep innige band had. Ik wilde een monument voor haar bouwen met woorden, en tegelijk een groter verhaal vertellen over ongeziene vrouwen, liefde, verlies, anders zijn en de tastbare troost van eten.” Heb je iets met feminisme (en wat)? “Zeker, ik ben een hartstochtelijke feminist die gelooft in de gelijkheid en gelijkwaardigheid van mannen en vrouwen. Vrouwen serieus nemen, betekent voor mij dat je hun keuzes accepteert wanneer die niet de jouwe zijn. Dat ontbreekt nogal in het debat.” Welk boek heeft jou gevormd? “Gevormd is een groot woord, maar Madame Bovary van Flaubert heeft destijds een onuitwisbare indruk op me gemaakt. Er zit zoveel in: de onstilbare honger naar grootse dromen en begeerte, de opwinding en het gevaar van liefde, het harde oordeel van de gemeenschap. Liefde is mooi, maar kan ook hartverscheurend en destructief zijn.”

Wat lees jij deze zomer? “One Thousand and One Nights van Hanan al-Shaykh.” Welk boek moet er volgens jou nog geschreven worden en waarom? “Dat vind ik een moeilijke. Ik hou van het kleine dat voor iets groters staat. Of het kleine dat schuilgaat in het grote en onverwacht een hele wereld ontsluiert. En ik hou van eigenwijze schrijvers. De vrijheid in literatuur hoort onbegrensd te zijn. Verhalen prikkelen de verbeelding, dwingen empathie af en ontregelen – dat hebben we hard nodig.”

ander(en), en om die reden een van de mooiste dingen die er is.” Had Esmee iets met feminisme? “De behoefte om dit boek te schrijven had een feministisch hart. Het boek is met name bedoeld als aanmoediging voor lezers om verder te kijken dan de traditionele (monogame) relatie (als je denkt dat je daar gelukkiger van kan worden). Het boek laat zien dat het zo eng niet is om je over te geven aan de terra incognita van al wat seksualiteit kan zijn. Ik moedigde deze boodschap zeer aan en voor mij is later gebleken dat een aanmoediging als deze nog steeds noodzakelijk is.” Welk boek heeft haar gevormd? “In de nasleep van het overlijden van Esmee heb ik meer dan eens de vraag gekregen of haar dood te maken had met het onderwerp van haar boek. Een botte en pijnlijke vraag die ver van de waarheid stond, zo ver als maar kan. Dit benadrukte voor mij dat nog steeds de expliciet vrije seksualiteit van een vrouw gezien wordt als iets pathologisch: er moet iets mis mee zijn, als een vrouw hier zo open over is. En dat is doodvermoeiend. Het boek van Esmee heeft hopelijk voor veel van haar lezers die vrije seksualiteit los weten te koppelen van het enge, en laten zien dat de zenuwen die je in je lichaam voelt gieren wanneer je op weg bent naar een seksfeest niet heel veel anders hoeven zijn dan wanneer je op weg bent naar een tinderdate. In het verlengde hiervan denk ik dat een boek dat specifiek gaat om het ontkrachten van de beschuldigende gedachte dat onorthodoxe seks per se gek is belangrijk zou kunnen zijn. Een boek dat laat zien dat vrije seks losstaat van gekte, en dat een vrouw die hiervoor kiest niet de weg kwijt is, integendeel -misschien heeft ze hem juist gevonden.” Wat las Esmee graag? “Een van de te beantwoorden vragen voor dit stuk was wat Esmee deze zomer leest. Zij leest zelf niks meer. Gelukkig lazen wel veel mensen haar. Hopelijk blijft dit aantal groeien en leeft de stem van haar boek voort in de zomers en hoofden van velen. Ik kan ook niet zeggen wat ze nog van plan was te lezen deze zomer, want dat weet ik simpelweg niet. Wat ik wel weet, is dat de dierenverhalen van Toon Tellegen nooit ver waren van haar nachtkasje. En misschien had ze een van deze boekjes wel een keer meegenomen op een zomeravond, en hadden wij, net als de mier en de krekel, aan de oever van een rivier, gesproken ‘over voelsprieten, avonturen, verjaardagen, honing en de zon’.” OPZIJ 2023

Mischa Blok – Mama Lee

Heb je iets met feminisme (en wat)? “Ik denk dat mijn strenge sterke moeder eigenlijk al een feministe was, want zij zei altijd :’‘Denk niet ‘ik trouw wel’ maar zorg dat je een papiertje hebt en voor jezelf kunt zorgen, je moet nooit afhankelijk worden van een man want je weet nooit zeker of de liefde zal blijven.’ En ik vond het als lagere schoolkind onrechtvaardig dat meisjes andere plichten hadden dan jongens, en minder vrijheden. Op de middelbare school identificeerde ik me met Angela Davis en liet ik mijn stem horen als ik zaken onrechtvaardig vond, al leverde dat vaak straf op. Vrouwen zijn prachtige wezens en hebben eigenschappen en levenservaringen die mannen niet (kunnen) hebben maar worden nog altijd te vaak als inferieur beschouwd aan mannen, en voor een deel komt dat omdat wij vrouwen nog te weinig loyaal en solidair naar elkaar toe zijn. We laten die mannen te veel hun gang gaan, en erger nog, soms steunen we die mannen ook nog eens in dat mannetjesgedrag. Eigenlijk zijn we in de meerderheid, maar we maken er geen of nog te weinig gebruik van. “ Welk boek heeft jou gevormd? “Dat zijn verscheidene boeken, op literair gebied weer andere dan op het gebied van mijn persoonlijke ontwikkeling, en wat het laatste betreft naast vele studieboeken die ik door mijn studie Psychologie verplicht of uit vrije wil ging lezen, ook de eerste boeken die ik las over apartheid, maar evengoed de boeken van Sartre en Simone du Beauvoir, en ik vond het als 19-jarige ergerlijk dat De Beauvoir zich zo afhankelijk, in mijn ogen a-feministisch opstelde ten opzichte van Sartre. Langs lijnen van geleidelijkheid van Couperus leerde mij 20

over het belang van vrijheid op het gebied van erotiek, maar ik las elke dag minstens een boek, ook Engelstalig veel, dus ik denk dat erg veel literatuur mij heeft beïnvloed.” Wat lees jij deze zomer? “Er ligt een stapel naast mijn bed en ik zal niet alle titels noemen. Door de rouw lees ik helaas traag. Met intens plezier zit ik nu midden in De diepst verborgen herinnering van de mens van Mohammed MBougar Sarr. Ik herlees daarna de boeken van Joan Didion, en ik ben ook bezig in Logicomix, an epic search for truth (vier auteurs). De volgende titel wordt De wilde vaart van Tessa Leuwsha, en er liggen nog een aantal vrouwelijke auteurs klaar.” Welk boek moet er volgens jou nog geschreven worden en waarom? “Door mijzelf het boek waar ik wel al een beetje aan begonnen ben, mijn persoonlijke liefdesverhaal en het kost me veel moeite om dat op de juiste manier te vertellen Daarnaast moet er door vrouwen veel over vrouwen geschreven worden, want het zijn vooral de vrouwen die lezen, en lezen over elkaar zorgt voor verbinding ongeacht onze culturele of sociale achtergrond. Verbinding zorgt voor empathie en dat zorgt weer voor loyaliteit en solidariteit.”

F O T O I VA N W O L F F E R S

at inspireerde je om dit boek te schrijven? “Als achttienjarige wilde ik al een boek schrijven over vriendschap tussen meisjes, en dat werden twee jeugdromans die in de jaren zeventig verschenen, mar een roman voor volwassenen moest wachten. Het opgroeien tussen culturen bleek een urgenter onderwerp te zijn, en zo was er steeds een thema dat zich toch net iets meer aan me opdrong. Ik denk dat ik eerst mijn boek INDO, over het ontstaan van de ‘Indische Nederlander’ moest schrijven voordat ik een roman over vriendschap voor volwassenen durfde aanpakken, want ik wilde het situeren in een soort dorp als waar ik ben opgegroeid, toen verschijnselen als racisme, discriminatie, getraumatiseerde ouders, grote afstand tussen oorspronkelijke bevolking en nieuwkomers en een strikte scheiding tussen religies door de dominante bevolking nog als normaal werden ervaren. “

at inspireerde je om dit boek te schrijven? “Mijn grote liefde verliet me en ik was er kapot van. Na een jaar verdrietig zijn, snapte ik niet van mezelf waarom ik me er niet overheen kon zetten. Tot nu toe was het Koreaanse spreekwoord ‘Zeven keer vallen, acht keer opstaan’ op mijn lijf geschreven, omdat ik altijd maar doorging. Totdat ik me realiseerde dat die verlatingspijn natuurlijk voortkwam uit het feit dat mijn Koreaanse vader me als klein kind naar een kindertehuis had gebracht. Ik wilde weten of er onvoorwaardelijk van me is gehouden als kind. En de enige persoon die dat weet, is mijn Koreaanse moeder. ‘Ik doe nog één aller allerlaatste poging om haar te vinden’ zei ik tegen mezelf. En het boek was een stok achter de deur om deze belofte aan mezelf écht na te komen.”

OPZI ZI

LITERATUUR RA UUR RAT

PRIJS FOTO KEKE KEUKELAAR

Marion Bloem – Meisjes uit het dorp

Heb je iets met feminisme en wat? “Ik vind het ongelofelijk dat er anno 2023 nog steeds een loonkloof tussen man en vrouw bestaat. Ik las in het boek van econoom Sophie van Gool (Waarom vrouwen minder verdienen) dat vrouwen in een werkend leven gemiddeld € 300.000 mis lopen. Een schokkend cijfer. En dat er in Nederland nog steeds meer directeuren met de naam Peter zijn dan vrouwelijke directeuren. Dus we hebben nog een lange weg te gaan en we moeten nog steeds de barricaden op. Daarnaast ben ik alert op stereotyperingen in mijn eigen vakgebied, de media. Vrouwen die zich duidelijk uitspreken worden nog altijd getypeerd als ‘kattig’ en ‘hysterisch’ of worden simpelweg als ‘heks’ weggezet. Ik denk echt dat het helpt als we duidelijk naast diegene gaan staan als we zoiets zien gebeuren. Net als wanneer je bijvoorbeeld in de metro ziet dat een vrouw wordt lastiggevallen, ga ernaast zitten. En bij online haat zou het mooi zijn als we elkaar op dezelfde manier steunen.” Welk boek heeft jou gevormd? “Het Dagboek van Anne Frank. Mijn oma gaf het me toen ik 13 was, dezelfde leeftijd als Anne, toen zij in het dagboek begon te schrijven. Hoewel we in twee totaal verschillende werelden leefden, herkende ik haar gedachten, haar gevoelens, haar dromen. Jaren later, toen ik het voor de zoveelste keer herlas, realiseerde ik me pas hoe ze door te schrijven haar eigen vrijheid afdwong. Dat haar dagboek laat zien hoe schrijven je een stem geeft, een boodschap die de hele wereld kan bereiken én veranderen. Nu ik erover nadenk, zou eigenlijk iedere dertienjarige het dagboek van Anne Frank én een leeg dagboek moeten ontvangen.” Wat lees jij deze zomer? “Ik ben in New York, dus ik lees Fran Lebowitz, koningin van de ironie, ik vind haar ongelofelijk scherp en grappig. En ik lees All about love van Bell Hooks, ze schrijft zo treffend dat

je in de liefde nooit terug kunt gaan, alleen maar vooruit. Dat realiseerde ik me ook toen ik mijn boek Mama Lee schreef. Dat ik niets kan veranderen aan de manier waarop er van me gehouden is als kind en dat ik mijn grote liefde niet meer kan terugkrijgen, maar dat ik wél zelf in de hand heb hoe ik nu liefheb.” Welk boek moet er volgens jou nog geschreven worden en waarom? “Mijn hoofd zit altijd vol plannen, maar die ga ik deze zomer eens uitwerken en testen op uitvoerbaarheid - vind ik een heerlijke bezigheid - en daarna ga ik ze vol liefde de wereld in slingeren!” OPZIJ 2023

Heb je iets met feminisme (en wat)? “Ik ben een feminist, maar vooral ben ik anti-patriarchaal. Dat zijn voor mij synoniemen, maar dat laatste is een heel praktische term die mij recht tegenover een systeem plaats waarvan ik geen deel wil zijn. Dat systeem is zo alomtegenwoordig en raakt elk van ons op een negatieve manier. Door de lange tentakels van dat systeem te benoemen en te wijzen op de toxiciteit ervan, worden we ons ook bewust van de mogelijke alternatieven.” Welk boek heeft jou gevormd? “Er is geen enkel boek dat ik echt op één kan zetten omdat alle goede boeken voor mij dezelfde plek delen. Elk boek doet iets anders met je en blijft je om een andere reden bij. Het boek dat Half Leven gevormd heeft, is Het jaar van de olifant van Leila Abouzeid. Mijn personage Lalla Touria is voor een deel geïnspireerd op de biografie van de schrijver van dit boek, maar ook op het personage dat deze schrijver op voerde in Het jaar van de olifant. Een Marokkaanse vrouw die van haar man scheidt omdat hij wil dat ze de Franse gebruiken overneemt. Dat weigert ze: de opgelegde emancipatie. Doe alsof je vrij bent, want dit is hoe vrijheid er voor de buitenwereld uitziet. Het is een prachtig verhaal.”

at inspireerde je om dit boek te schrijven? “Wat mij in de eerste plaats inspireerde was het thema van moederschap, vooral als het gaat om de complexe band tussen moeders en dochters. Juist omdat dit zo’n gelaagd thema is, kwamen hieruit verschillende vragen die ik graag voor mezelf wilde beantwoorden. “Hoe pijn doorzingt bijvoorbeeld. Hoe we gevormd worden door de mensen die ons zijn voorgegaan. De vraag of we ons er ooit los van zouden kunnen maken. Hieruit ontstonden weer subthema’s: migratie, kolonialisme, vrouw zijn, een leven in eigen handen dragen, familiebanden, de wetenschap en de geleefde ervaring, ongeletterdheid… ik wilde met een verhaal heel erg veel vertellen en tegelijk onder ogen komen dat ik onmogelijk alles verteld kreeg. “Daarnaast was er ook de vormelijke uitdaging die Half Leven van in het begin was. Ik wist dat ik wilde eindigen met het begin, tegelijk moest dat einde de meest belangrijke gebeurtenis zijn in het verhaal. Dat inspireerde me heel erg omdat ik niet wist of ik het wel zou kunnen en tegelijk aan mezelf wilde bewijzen dat ik daartoe in staat was.”

Wat lees jij deze zomer? “Deze zomer lees ik De 100-jarige man die uit het raam klom en verdween van Jonas Jonasson omdat het een (tot nu toe) luchtig boek is dat vlot leest. Ik word er erg blij van. Dat vind ik de laatste tijd erg belangrijk, dat ik dingen lees die me gelukkig maken. Ik heb later (hoop ik) nog genoeg tijd om te lezen over dood en verlies.” Welk boek moet er volgens jou nog geschreven worden en waarom? “Er moeten geen boeken geschreven worden, want hiermee zetten we schrijvers vast in een bepaald narratief. Door Half Leven te schrijven heb ik mij geschikt aan dat narratief en me er tegelijk van bevrijd want het voelde op momenten zeer verstikkend. Het idee dat ik een bepaald boek voor een bepaalde gemeenschap moest schrijven, blokkeerde me. Toen ik dat losliet ontstond Half Leven. Misschien zijn dat de boeken die geschreven moeten worden: de boeken die ontstaan wanneer de schrijver enkel voor zichzelf schrijft. Dit zijn vaak de meest authentieke verhalen omdat ze ontstaan vanuit een creatieve authenticiteit.”

Tatjana Almuli – Ik zal je nooit meer FOTO ALINE BOUMA

FOTO ANNEMIEK MOMMERS

Aya Sabi - Half Leven

OPZI ZI

LITERATUUR RA UUR RAT

PRIJS

at inspireerde je om dit boek te schrijven? “Na het overlijden van mijn moeder heb ik zowel in fictie als non-fictie een eerlijke vertelling over rouw, (intergenerationeel) trauma, de complexe band tussen moeder en dochter, jezelf na verlies (opnieuw) uitvinden erg gemist, dus besloot ik mijn eigen proces in fictieve vorm te documenteren.” Heb je iets met feminisme (en wat)? “De afgelopen jaren is er zo veel meer bewustwording over alle mogelijke vormen van ongelijkheid, dat je mijns inziens onmogelijk niet feministisch kunt zijn, maar dat zegt wellicht over mijn eigen standpunt en de bubbel waarin ik verkeer. Zowel in mijn werk als persoonlijke leven speelt feminisme een grote rol. Ik vind het streven naar en strijden voor gelijkheid voor ieder mens ongeacht komaf, lichaamstype, mentale en fysieke capabiliteit, geaardheid, sociaal-religieuze achtergrond het allerbelangrijkste op aard.” Welk boek heeft jou gevormd? “Ik kan onmogelijk één boek noemen, welke literatuur me wanneer raakt is zo context en levensfase afhankelijk. Ik herlees Joan Didion, Maya Angelou en Deborah Levy regelmatig, schrijvers en boeken die me aan het denken en voelen zetten. En ik ben groot fan van Daan Borrel, hoe onderzoekend, eerlijk en poëtisch zij herkenbare en universele thema’s aanhaalt in haar werk vind ik inspirerend.” Wat lees jij deze zomer? “Ik spendeer mijn zomer in New York om te werken aan mijn nieuwe roman en heb alle boekhandels hier leeggekocht haha. Ik lees graag gedichten en Postcolonial Lovepoem van Natalie Diaz is mijn huidige favoriet. Met prachstrofes als: ‘I am doing my best to not become a museum / of myself. I am doing my best to breathe in and out. // I am begging: Let me be lonely but not invisible.’” Welk boek moet er volgens jou nog geschreven worden en waarom? “Er moeten nog véél meer boeken geschreven worden over thema’s die tot dusver niet of enkel op een eenzijdig, oppervlakkig of problematische wijze belicht worden. Zoals abortus. Dit thema speelt in mijn nieuwe roman een grote rol - ik wil hier over schrijven op een politiek én emotioneel gelaagde manier.” OPZIJ 2023

AANBIE DIN G

Column Sheila Sitalsing Econoom Sheila Sitalsing (1968) is freelance journalist bij de Volkskrant. Ze woont met haar man en twee kinderen in Delft.

JAARABONNEMENT

OPZIJ + BOEK CADEAU Saskia Noort - Hoe nu verder? Over het boek

Over liefde, feminisme, single-zijn en andere ontboezemingen Zeventien jaar lang schreef Saskia Noort columns over liefde, moederschap, daten en seks - maar ook over het kronkelige pad van het single-leven, ouder worden en seksisme. In haar columns neemt ze bored couples en single mannen van middelbare leeftijd op de hak en schrijft ze onder andere over feminisme en daten na het #MeToo-tijdperk. En natuurlijk spaart ze zichzelf ook niet. ‘Intelligent, scherp, gevat, open en eerlijk over onderwerpen die vaak in de taboesfeer zitten. Wat een dijk van een schrijfster. Genoten van elke column. Zowel tranen gelaten als regelmatig enorm hard gelachen.’

voor maar

€47,50 GA NAAR OPZIJ.NL 24

Deze aanbieding is geldig zolang de voorraad strekt. Het abonnement is tot wederopzegging en wordt na de actieperiode (6 nummers) verlengd met een jaar. Er geldt een opzegtermijn van drie maanden. Betalingsvoorwaarden en overige informatie zijn opgenomen in het colofon.

Mannen gaan voor geld, vrouwen voor schoolboeken

at meisjes en vrouwen eindelijk – na eeuwen van achterstelling, ontmoediging en verboden – steeds langer naar school gaan, steeds meer doorstuderen, steeds vaker de hoogst mogelijke onderwijsniveaus halen, is een verheugend feit. (Op donkere oorden na als Afghanistan en Iran en andere plekken waar barbaarse wetten gelden en waar mannen uit oude religieuze boeken inspiratie halen om hun moeders, vrouwen en dochters te ketenen aan aanrecht en echtelijke sponde). Dat ze daarbij jongens en mannen ‘inhalen’ is ook een feit – er wordt al gesproken van een groeiende genderkloof in het onderwijs. Dit heeft, zo blijkt uit cijfers van de rijkelandenorganisatie OECD, niet alleen te maken met de betere mogelijkheden die meisjes

De meisjes laten zich niet aﬂeiden, blĳven gestaag doorstuderen en willen later een man die dat ook heeft gedaan na een lange strijd hebben verworven, maar ook met de jongens zelf. Het aantal jongens en jonge mannen dat een middelbare school afmaakt, begint aan hoger onderwijs en dit ook afmaakt is in diverse rijke landen in de afgelopen dertig jaar gedaald. Nieuw Duits onderzoek van het IZA Instituut, dat wereldwijd economische arbeidsmarktvraagstukken onderzoekt, levert interessante inzichten op. Jonge mannen, zo blijkt uit de paper Transitory earnings opportunities and educational scarring of men van Josef Sigurdsson, zijn eerder geneigd tot kortetermijnplanning. Als zich de kans voordoet om geld te

verdienen, zullen ze eerder dan meisjes of jonge vrouwen stoppen met hun school of studie. De onderzoeker nam een periode uit het verleden in IJsland onder de loep, waarin een drastische belastingverlaging het heel aantrekkelijk maakte om te gaan werken, en vond ook dáár dit effect dat al in eerdere onderzoeken was opgeworpen als verklaring voor de genderkloof in het onderwijs: jonge mannen wegen eerder de huidige kosten van studeren af tegen de huidige opbrengsten van nietstuderen. Waardoor in tijden van een economische boom, wanneer er banen in overvloed zijn, de vraag naar arbeidskrachten groot en de beloningen navenant, jongens eerder het onderwijs verlaten. Dat is niet slim, want daarmee schaden deze mannen op de lange termijn hun kansen op beter verdienend werk en op meer carrièremogelijkheden. En zelfs op het vinden van een partner en het krijgen van kinderen, want de meisjes laten zich niet aﬂeiden, blijven gestaag doorstuderen en willen later een man die dat ook heeft gedaan. Waarmee de vroege schoolverlaters zichzelf in potentie een hoop boosheid en frustraties cadeau doen – in hoeverre dit fenomeen een voedingsbodem is voor het fenomeen ‘boze man’, is onderwerp voor een heel ander onderzoek. O OPZIJ 2023

Vakvrouw Naam: Desta Jong Leeftijd: 36 jaar Beroep: stand-upcomedian, werkt ook als intern begeleider in het reguliere onderwijs Woont: in Amsterdam en is single/weduwe De beste grap: is nog niet gemaakt

‘Vrouwen niet grappig?

Ik ken meer mannen die niet grappig zijn’

Van jongs af aan wilde Desta Jong (1986) al stand-upcomedian worden. Maar hoe word je dat? Er is immers geen opleiding voor. Nu staat ze wekelijks op podia door het hele land haar grappen te vertellen en wordt ze het aanstormende talent van 2023 genoemd. “Zo omschrijven ze me al een tijdje. Het zou fijn zijn als ik eind van het jaar eindelijk ‘gearriveerd’ talent word genoemd.” DOOR M AR L E E N H O G E N D O O R N

OPZIJ 2023

Vakvrouw

‘Het was fijn om op school grapjes te maken en de controle te hebben, controle die ik thuis niet had’

hat’s up Leiden? Zo begint Desta haar show bij een Leidse comedyclub. Ze opent de avond, de mc kondigt haar aan. Ze vertelt over haar leven. “Ik was ooit getrouwd. Op een gegeven moment bleken we beiden toch heel anders naar het leven te kijken. Ik zag die auto aankomen, hij niet.” Gelach in de zaal, maar ook wat ongeloof. Het blijkt later echt zo te zijn, Desta is weduwe. “Mijn stijl is best rauw ja, ik ga er met gestrekt been in. Ik praat graag over mijn eigen ervaringen, ook als die niet zo mooi zijn.” Als jong meisje keek ze met haar familie naar Eddie Murphy. “Iedereen vond hem grappig. Het viel me destijds wel al op dat er alleen mannen comedy deden. Gelukkig is dat nu wel anders, denk aan Amy Schumer en Ali Wong, maar de verhouding is nog niet gelijk.” Ze besluit dat ze het comedyvak in wil. Op school maakt ze al grapjes in de klas. “Ik hield ervan om de boel te ontregelen. Ik kan nu wel zeggen dat ik destijds gewoon een vervelend kind op school was. Het was fijn om op deze manier controle te hebben, controle die ik thuis niet had.” Thuis moest ze op haar tenen lopen 28

door de onvoorspelbare karakters van haar vader en zijn vriendin. “Er was continu spanning, het waren onvoorspelbare mensen. Je wist nooit hoe ze zouden reageren. Er was geen communicatie thuis, je kon zomaar een tijd lang genegeerd worden zonder dat je wist wat er was.” Haar Surinaamse moeder was niet aanwezig in haar jeugd. “Ik weet niet waar ze was, op een dag was ze met de noorderzon vertrokken, ze kwam sporadisch langs. Als kind vond ik dat lastig, nu heb ik er vrede mee.”

Islam en vergeving

Door haar werk in een joods verzorgingshuis begon ze zich in religies te verdiepen. Uiteindelijk bekeerde ze zich tot de islam. “In de bibliotheek ben ik gaan lezen en kwam ik de islam tegen. Ik vond het fijn om een boek te hebben dat me vertelde dat ik een reden had om te bestaan, dat er een lot is voor mij. Tot die tijd voelde ik dat niet, het leven voelde leeg en nutteloos. Het geloof bracht me balans, rust en regelmaat.” Vergeving in de islam is belangrijk, zegt ze. “Ik heb uiteindelijk mijn ouders kunnen vergeven, dat heeft wel even geduurd.”

Open mic night

Na haar studies verpleegkunde en pedagogiek gaat ze werken op een school voor speciaal onderwijs. “Mensen zeggen altijd: volg je droom, maar ze doen het niet. Wie droomt er bijvoorbeeld van om leraar te worden? Op de school waar ik werkte, zag ik leraren met gebroken dromen. Mijn droom was om mensen te laten lachen over onderwerpen die per definitie niet iets zijn om over te lachen.” Ze besluit wat minder te gaan werken en meldt zich aan bij een Open mic night in Amsterdam. “Ik kreeg leuke reacties. Vooraf was ik zenuwachtig, ik dacht: er kan van alles gebeuren, maar ik ga in ieder geval niet dood, niet letterlijk. Dat hielp. Door het rouwen om mijn partner voelde ik geen grenzen meer.”

Lachen om de dood

Eerst trad ze zelden op, maar inmiddels is dat zo’n drie keer per week, door het hele land. “Als ik onderweg ben naar Lutjebroek voor een optreden, merk je dat je bepaalde vooroordelen hebt over mensen uit een dorp. Wij Amsterdammers voelen ons wereldburgers, maar dat zijn we dus echt niet.” Desta verwerkt haar eigen ervaringen in haar grappen. “Ik probeer een negatieve situatie een positieve draai te geven. Ik wil mensen het positieve van elke gebeurtenis laten zien en hoop dat ze dat een ander perspectief geeft. Op een avond speelde ik in de Meervaart in Amsterdam. Een oudere dame wachtte me op na een show. Ze vroeg of het echt zo was dat mijn partner was overleden. Ja, hij is dus echt verongelukt. Haar man was ook overleden. Ze vertelde dat zij zich schaamde om af en toe te lachen om zijn dood. Maar doordat ze zag dat ik het kon en het mij had geholpen met rouwen, stond ze er nu voor open. Dat deed veel met me. Zo nu en dan denk ik aan haar en hoop ik dat zij ergens heel hard staat te lachen.”

Alles is inspiratie

Inspiratie kan zomaar komen. “De pubers waarmee ik werk, zijn grappig. Ik vind het leuk om grappen te maken over vrouw-zijn. Ik zie weleens reclames op tv die zo idioot zijn, dat ze een inspiratiebron vormen. En we mogen seks hebben met wie we willen, onder het mom van vrijheid, maar als we misbruik aangeven, worden we vaak niet geloofd. Laatst las ik dat een verkrachter slechts drie maanden gevangenisstraf kreeg. Dan denk ik, er zijn mensen die langer op vakantie gaan dan dat.” Er staan steeds meer vrouwen op het podium. “Jonge meiden van twintig doen het. Dat vind ik zo leuk om te zien. We hebben een inhaalslag gemaakt. Er wordt vaak gezegd: vrouwen zijn helemaal niet grappig. Dan zeg ik: ik ken meer mannen die niet grappig zijn.” Haar droom is uiteindelijk een onewomanshow. “Als de vrouwelijke Eddie Murphy. En dan Nederland een beetje ontregelen, daar kijk ik naar uit.” O

‘Ik wil mensen laten lachen om dingen die niet om te lachen zijn’ OPZIJ 2023

Feminist Travel Guide

Bubbels, bergen

en een bevlogen vrouwenbeweging:

TRENTE in vogelvlucht

Toen de Reismeiden werden uitgenodigd om de stad Trente te bezoeken, hoefden ze niet lang na te denken. Frisse berglucht, betaalbare bruiswijn en fabelachtige fresco’s zijn onderdeel van het DNA van deze Italiaanse stad, waar vrouwen steeds vaker de boventoon voeren. D O O R D E R E I SM E I D E N

OPZIJ 2023

Feminist Travel Guide Winkelweetjes

Trente is net als de andere Italiaanse steden ‘getroffen’ door kapitalistische ketens als Yamamay, Stradivarius en Bijou Brigitte. In de zijstraten vindt men het betere werk. Bijvoorbeeld de boetiek Interno 11. Een idee uit de koker van Silvia dell’Undici Dallago, die een plek wilde creëren met eerlijke kleding. Veel stukken zijn made in Italy, vaak handgemaakt en op kleine schaal geproduceerd. Een jurk bij Interno 11 kost dus iets meer dan bij Bershka, maar je weet in ieder geval waar je voor betaalt. Ook alle juwelen, schoenen en tassen zijn gemaakt door Italiaanse ontwerpers. Direct naast Interno 11 vind je de Details Design Store. Een winkel waarbij eerlijke en duurzame

e usual suspects van het Italiaanse noorden zijn steden als Milaan, Venetië en natuurlijk Verona. Trente wordt soms onterecht overgeslagen, een bescheiden stad gelegen tussen de bergen. Trente ligt op een klein uur rijden van Verona. We ontdekken een stad die bruist van het vrouwelijk ondernemerschap.

Voetsporen van de geschiedenis

Stadsgids Sabrina Deprà neemt de Reismeiden mee op sleeptouw. Natuurlijk stoppen we bij het imponerende Castello Buonconsiglio, dat letterlijk boven Trente uittorent. Dit majestueuze kasteel dateert uit de dertiende eeuw en deed eeuwenlang dienst als thuisbasis voor alle prinsbisschoppen die de regio gekend heeft. Nu is het voor het grote publiek toegankelijk. In het kasteel vind je ook vaste en wisselende exposities. En als je naar de top klimt, word je beloond met een prachtig uitzicht over Trente. De stadswandeling wordt eigenlijk pas echt interessant als we ons begeven bij de faculteit der Sociologie – volgens Deprá de broedplaats van het tweede golf feminisme. Naast 32

producten centraal staan. Van handtassen, kaarsen, nagellak tot voerbakjes. Een beter souvenir dan een grootschalig geproduceerde magneet wellicht. Met respect voor de omgeving en liefde voor design. Er is ook een filiaal van deze winkel in Verona en anders is er de webshop detailsdesignstore.it.

Smaakvol

Italianen zijn niet zo van het uitgebreid ontbijten, dus een caffè en cornetto (of iets anders zoets) volstaan. Maar die moeten natuurlijk wel goed zijn, dus daarvoor kun je onder meer terecht bij Pasticceria le Note del Gusto. Een andere uitstekende optie is Bertelli 1920, met een rijk assortiment aan zoetigheid en een stevige espresso.

Milaan en Rome was Trente namelijk een belangrijke stad voor de Italiaanse vrouwenbeweging – iets dat vaak vergeten wordt in de Italiaanse vrouwengeschiedenis. Elisa Belle schreef er daarom het boek De andere revolutie over, om de verhalen van de Trentinese vrouwengeschiedenis zichtbaar te maken. Voor een korte culturele stop kun je terecht bij Villa Romana di Orfeo, aan de rand van het stadscentrum van Trente. De Romeinse villa heeft het door de jaren heen vaak moeten ontgelden door diverse natuurrampen en oorlogen. Nu is de villa eindelijk geopend voor publiek met dank aan het werk van vele vrouwelijke deskundigen, hebben de Reismeiden zich laten vertellen. En ben je met kinderen op reis of heb je het gewoon wel even gehad met historische bouwwerken? Dan biedt het natuurwetenschappelijk museum MUSE uitkomst. Het moderne gebouw is ontworpen door de beroemde Italiaanse architect Renzo Piano, geïnspireerd op de bergen van Trentino. Een leuk detail: in het gebouw zijn een aantal ruimtes bewust vernoemd naar vrouwelijke wetenschappers, om hen zo meer naamsbekendheid te geven. OPZIJ 2023

Feminist Travel Guide Als de zon zakt verschijnt het aperitief op tafel in Noord-Italië. Hoewel Italië kampt met toenemende vergrijzing zien wij tijdens aperitivo o’clock alle leeftijden vertegenwoordigd op het terras; Trente leeft. Een Aperol Spritz of een glaasje bruisende wijn drink je bij La Vie en Rose, waar vaak ook nog wat live muziek te horen is, of de Venetiaanse bar La Quinta del Sordo. Er zijn veel restaurants die pretenderen de lokale keuken te vertegenwoordigen, maar pas wel op voor subtiele tourist traps rondom Piazza Duomo. Waar je wel lekker eet in het centrum is bij Scrigno del Duomo – ook geschikt voor een uitgebreide lunch. Laaf je aan de fagioli en als je van wijn houdt: er is keuze uit meer dan 450 labels. Locanda le due travi is een zeer betaalbaar familierestaurant aan de rand van het stadscentrum. De zussen Elisa en Alessia staan nu aan het roer en zorgen voor innovatie. Als de Reismeiden aanschuiven, vertelt Elisa geanimeerd over alle wijnmogelijkheden – wijn stroomt

duidelijk door haar bloed. Naast de primi en secondi is er ook veel keuze uit tapas. Zoals bijvoorbeeld fiori di zucca met acciughe (ansjovis) en canederli (brooddumplings) met champignons. Osteria Il Cappello is favoriet bij de plaatselijke inwoners en is gehuisvest in het historisch centrum. Het is weliswaar geen women owned restaurant, maar vooruit, dat kunnen we voor een keer door de vingers zien. Het menu is beperkt en dat is een goed teken: dat wat ze doen, doen ze goed. Er wordt gewerkt met lokale producten en er heerst een prettige ambiance. Voor een totaal andere culinaire ervaring in Trente moet je PULK in de gaten houden. Net buiten het centrum vind je deze creatieve broedplaats, een initiatief van de Italiaanse Vera Boni. Tijdens haar reizen over de wereld liet ze zich inspireren door geuren, smaken en bovenal mensen. Met haar terugkerende supperclub geeft ze de ruimte aan wereldkeukens om

zo andere tradities en gewoontes te leren kennen. Inmiddels zijn er lange wachtlijsten voor de supperclub van PULK – onlangs was de Cubaanse avond helemaal uitverkocht. Naast de supperclub organiseert ze onder meer ook kookcursussen en geeft ze ruimte aan (vaak vrouwelijk) kunstenaars om te exposeren. Meer informatie op www.pulk.me

Bergvrouwen

Het zal je niet verbazen dat de stadsbewoners van Trente in het weekend graag naar de bergen trekken. Helaas hebben de Reismeiden hier geen tijd meer voor, maar we doen wel even een caffè met Marzia Barteolotti – inmiddels uitgegroeid tot een bekendheid. Ze pendelt al jaren tussen haar thuisstad en de bergen. Jaren geleden verbaasde ze zich over het gebrek aan vrouwen in ‘bergberoepen’. Ze startte de blog @donnedimontagna. De gemeenschap is met steeds meer (inter)nationale volgers uitgegroeid tot een enorm succes. Donne di montagna initieert

OPZIJ 2023

Feminist Travel Guide nu allerlei evenementen voor vrouwen in de bergen. Alle vrouwen zijn welkom – of je nou in Trente woont of als toerist tijdelijk op bezoek bent. Om je een beeld te geven van de reikwijdte van de evenementen: van wandelen met alpaca’s tot een driedaagse trekking, hoog de bergen in.

Wijn en water aan de stadsrand

Je kunt Trente niet verlaten zonder een goed glas Trento Doc (schuimwijn) te hebben geproefd. De biologische wijngaard Maso Martis ligt op een kwartiertje rijden van het centrum. Je kunt er ook gemakkelijk met de bus komen of de fiets pakken – dan moet je wel een stukje bergopwaarts. Deze uitgestrekte biologische wijngaard is een familiebedrijf. De twee zusters zwaaien nu samen met hun vader de scepter. We worden warm ontvangen door zus Alessandra, die ons alles vertelt over het proces en de verwachtingen voor het komend wijnseizoen. Daarna worden we getrakteerd op een glas Müller Thurgau IGT Vigneti delle Dolomiti. Op het etiket zijn de twee zussen geïllustreerd, want deze wijn is helemaal naar hun smaak gemaakt. We sluiten natuurlijk af met een glaasje Trento Doc. Wil je tijdens je citytrip meer natuur snuiven, zonder hier ver voor te reizen en je stadshonk te verlaten? Ga naar Orrido di Ponte Alto, op een steenworp afstand van Trente. Het is een indrukwekkende waterval, tussen een rotsformatie, waar je niet eens ver voor hoeft te klimmen. Nadat je bent bijgekomen van de immensiteit van de waterval, lunch je geweldig bij Gnocco Fritto. De lokale keuken vind je hier niet, maar wel een geweldige interpretatie van de keuken van de Italiaanse regio Emilia tegen een scherpe prijs.

Slapen

Hotel America B&B Al Cavour, Al Cavour 34

Meer informatie Visittrentino.info O 36

OPZIJ 2023

Herstory

Dit artikel is een bijdrage van Atria, het kennisinstituut voor emancipatie en vrouwengeschiedenis. Herstory is een samenwerking tussen Atria en Opzij. Verhalen uit de vrouwenarchieven halen we in deze rubriek uit de onzichtbaarheid.

publicaties op haar naam staan en was leider van dé vrouwenbeweging in Amerika. Een afsplitsing van deze beweging was WITCH, een afkorting voor Women’s International Terrorist Conspiracy from Hell. Deze groep speelde zeer creatief met humoristische acroniemen, waarvan de meest opvallende misschien wel Women Inspired to Commit Herstory is. Interessant feit: met dit acroniem heeft Morgan de credits op de term herstory, wat ook de naam is van deze rubriek. Morgan gebruikte het woord herstory voor het eerst in haar anthologie Sisterhood is powerful, waar opnieuw het feministische symbool op de cover prijkt.

Symboliek van de vrouwenbeweging

Hoe het zit met de FEMINISTISCHE VUIST Met de vuist op tafel slaan. Je vuist ballen. Een vuist maken tegen onrecht. Dit gebaar wordt al lang gebruikt om te vechten tegen onderdrukking en onrecht en werd wereldberoemd tijdens de Olympische Spelen in 1968. De vuist herken je wellicht ook in het universele feministische symbool en kent zijn oorsprong bij een Amerikaanse missverkiezing. Wat hebben Miss America en het feministische symbool met elkaar te maken? Hoe werd dit symbool het boegbeeld van Dolle Mina? En waarom viel ook modehuis Dior voor de charme van het teken? Dit is haar verhaal.

Mis(s)verstanden op de kaart

DOOR S ANNE BR A N D S

et feministisch symbool is een cirkel met een kruis aan de onderkant, het alom bekende vrouwenteken (zie kader 1) met daarin een gebalde vuist. Het symbool kent verschillende namen maar wordt vaak het (universele) feministische symbool genoemd, of in het Engels de meer pakkende feminist fist. Inmiddels is dit symbool al meer dan vijftig jaar oud en wordt het vandaag de dag nog steeds veel gebruikt in feministische merchandise, zelfgeschilderd op protestborden, als covers van boeken en wordt het in groten getale aangeboden in webshops als Etsy.

Her Humor

Oerfeminist en schrijver Robin Morgan ontwierp het feministisch symbool in 1967. Morgan heeft een lange lijst aan (feministische) 38

Vrouw leest een boek in de Atria bibliotheek | Foto: Kirsten van Santen

Voorkant boek ‘Sisterhood is Powerful: an anthology of writings from the women’s liberation movement. Morgan, R. (1970) | Vintage Books a Division of Random House, New York

Robin Morgan gebruikte haar ontwerp van het feministisch symbool voor het eerst in 1968, tijdens de door haar georganiseerde anti-Miss America protestactie. In september dat jaar protesteerde een grote groep vrouwen tegen de alom bekende schoonheidswedstrijd. Feministische actiegroepen uit het hele land kwamen naar Atlantic City om zich uit te spreken tegen het feit dat vrouwen die dag ‘publiekelijk werden tentoongesteld’. Er werden bh’s en korsetten verbrand, pamfletten uitgedeeld en spandoeken uitgerold. De activisten waren verontwaardigd: op deze ‘veemarkt’ werden vrouwen als een seksobject beoordeeld. Bovendien had er nog nooit een vrouw van kleur

‘Oerfeminist en schrijver Robin Morgan ontwierp het feministisch symbool in 1967’ Venusteken

Het venussymbool is een grafisch symbool van een cirkel met daaronder een kruis. Het verwijst naar van alles: van wc’s tot aan de planeet Venus. Het vertoont grote gelijkenissen met het Egyptische teken ankh, zowel qua uiterlijk als

betekenis. Beide zijn bekend als het levensteken maar staan ook voor liefde en seksualiteit. Het venusteken heeft de vorm van een handspiegel, dat een huwelijksgeschenk was van Zeus. Binnen de alchemie staat het

venusteken voor het element koper. Dit is niet toevallig. Koper was heilig voor de Godin Venus omdat haar grote altaar op Cyprus stond, het eiland van koper. Daarom werd Venus ook soms ook ‘de Godin van Koper’ genoemd. OPZIJ 2023

Herstory Totdat er zich een sublieme kans voordeed: filmmaker en tevens jurylid Pim de la Parra liep nietsvermoedend voorbij. Eén van de Dolle Mina’s greep haar kans en vroeg netjes of zij hem ‘mocht ontvoeren’ (deze iconische foto is te zien in de collectie van IAV-Atria). Op de foto zie je Pim de la Parra die moeite moet doen om zijn lach in te houden. Hij laat zich gewillig en geamuseerd meevoeren en zegt later ook sympathisant te zijn van Dolle Mina. De missverkiezing ging uiteindelijk ongestoord verder, maar Dolle Mina had haar doel van die avond bereikt: persaandacht en sympathie voor de vrouwenzaak.

Zwarte burgerrechtenbeweging De vuist tegen onrecht kent zijn oorsprong in de zwarte burgerrechtenbeweging. Tijdens de Olympische Spelen van 1968 schreven twee track-atleten genaamd Tommie Smith en John Carlos geschiedenis toen zij hun medailles ontvingen. Staand op het winnaarsplatform, klaar om hun

medaille in ontvangst te nemen, staken zij beiden hun vuist in de lucht. Een vuist omhuld met een zwarte handschoen. Een gedurfd statement en een krachtig protest tegen onrecht en racisme in de VS én wereldwijd. Smith over de actie in een interview met Smithonian magazine (2008): ‘[It] was a cry for

‘Zelfs modehuis Dior gebruikt de feministische vuist in 2019 in hun fashionshow’

Werk aan de winkel

Affiche van het Werkende Wijvenplan van Dolle Mina | Credit: ontwerper onbekend, 1973

‘De activisten waren verontwaardigd: op deze ‘veemarkt’ werden vrouwen als een seksobject beoordeeld’

gewonnen (sterker nog, zij mochten tot 1970 niet meedoen) en moest de winnares mee naar Vietnam ter vermaak van de soldaten daar. Voor Morgan was het de ideale plek voor protest: Where else could one find such a perfect combination of American values – racism, militarism, capitalism – all packaged in one ‘ideal’ symbol, a woman.

Dolle Missverkiezing

Anderhalf jaar na de verstoorde missverkiezing in de Verenigde Staten gingen hun Nederlandse zusters aan de slag. Dolle Mina, een radicaalfeministische protestgroep van vrouwen én mannen, was vastberaden om de Miss Cinemanifestatie te verstoren. Een Nederlandse missverkiezing waarbij de winnares een rol kreeg in een film. Even dreigde de protestactie te mislukken: de Dolle Mina’s kwamen de zaal niet binnen.

Niet alleen de missverkiezing-acties maar ook het feministisch symbool werd overgenomen vanuit Amerika. Charlie van den Berg ontwierp een eigen versie die vanaf toen het logo werd van de Dolle Mina. Het teken staat sindsdien symbool voor de vrouwenstrijd in Nederland. Zo staat de vuist overtuigend groot op de voorkant van het pamflet van het Werkende Wijvenplan. Een oproep aan de overheid met daarin vijf eisen die vijftig jaar later nog steeds actueel zijn. Mannen en vrouwen hebben tegenwoordig weliswaar recht op gelijk loon en gelijke behandeling, in de praktijk pakt dit toch anders uit. Bergen verzetten In de jaren tachtig was Dolle Mina als groep minder zichtbaar, maar als individuen ging hun strijd onvermoeid door. Het feministisch symbool blijkt ook veelzijdig en duikt sindsdien op tijdens verschillende demonstraties. Bijvoorbeeld tijdens een actie op 30 maart 1981, toen vrouwen massaal de straat op gingen om actie te voeren voor de legalisering van abortus. Eén van de leuzen uit die tijd: ‘Wij Vrouwen Eisen: abortus uit het wetboek van strafrecht’. Ook die strijd is nog niet voorbij. Op de foto hangt Saskia Poldervaart roepend uit het raam, naast haar een spandoek waarop het feministische symbool geschilderd is. Poldervaart was de vriendin van ontwerper Charlie van den Berg.

freedom and for human rights. We had to be seen because we couldn’t be heard.’ Dankzij de Black Lives Matter-beweging heeft de zwarte vuist opnieuw meer zichtbaarheid gekregen en dient het als krachtig symbool voor solidariteit en het gevecht tegen onrecht.

Een button met het feministisch symbool en tekst in Hindi Credits: Button, jaren ‘80

Samen een vuist maken

Binnen het feminisme lijkt het soms moeilijk om iedereen te verenigen. Niet iedereen kan zich altijd vinden of herkennen in bijvoorbeeld de acties van Dolle Mina of de politieke standpunten tijdens een abortusdemonstratie. Het feministische symbool, daarentegen, kan dat wel. Dat is universeel. Ze spreekt veel verschillende organisaties aan en wordt al decennialang door verschillende groepen geadopteerd die strijden voor gelijke rechten. Op deze button staat de tekst ‘oema oen opo ham sab aurat, jago!’ Wat vertaald uit het Hindi betekent: ‘We are all women, wake up!’

Knoop het in je (di)oren

Zelfs modehuis Dior gebruikt de feministische vuist in 2019 in hun fashionshow. Opvallend is dat Morgan nu niet protesteert tegen vrouwen die ‘tentoongesteld’ worden, maar dat jaar zelf op de

Vrouwenstaking tegen abortuspolitiek in 1981 Foto Bertien van Manen 1981

catwalk staat. Niet als model, maar als inspiratiebron voor de nieuwe creative director van het modehuis. Tijdens de show prijkt de feminist fist op de T-shirts van de modellen met daarbij de titel van Morgan’s boek: Sisterhood is powerful. Over haar catwalkmoment zegt Morgan: ‘[..] because fashion really is a form of media [..] Fashion is very popular, so it can help broadcast a message and reach a new generation’. En dat kan, want de feministische vuist is van iedereen. O

Bronnen Geerlings, L (2011). Scriptie: dolle mina en de verenigde staten. Transfeur van ‘prikacties’ (1968 – 1970). Morgan, R. Going too far: the personal chronicle of a feminist. Vintage Books, New York. Walker, B, (1988). The Woman’s Dictionary of symbols & sacred objects. Harper & row, publishers, San Fransisco. OPZIJ 2023

Gastcolumn

Laila Ait Baali is directeur WO=MEN. Laila zet zich samen met collega’s, leden en partners in voor een sterk en divers platform. Om samen met hen ons netwerk bij een breder publiek bekend te maken en bruggen te slaan tussen verschillende mensen en organisaties om vrouwenrechten en gendergelijkheid te realiseren. Devika Partiman is directeur van stichting Stem op een Vrouw. De stichting zet zich in om meer vrouwen verkozen én politiek actief te krijgen, en voor een veilige politieke werkomgeving. Mede dankzij dit werk werden de afgelopen zes jaar al meer dan 700 extra vrouwen verkozen door heel Nederland. In 2019 ontving ze de Ribbius Peletier-penning voor haar verdiensten voor vrouwenemancipatie.

De Première

n 1977 werd Lucina da Costa Gomez-Matheeuws (Curaçao, 1929-2017) de eerste vrouwelijke premier van het Koninkrijk der Nederlanden. Ze zou slechts een maand op die positie zitten; de eerste langzittende vrouwelijke premier was Maria Liberia Peters, die van 1984-1986 en van 1988-1993 premier was op de voormalige Antillen. Daarna volgden er nóg vier vrouwen op die functie. Het Europese deel van Nederland bleef al die tijd achter. Zo is ook te zien op de Gender Gap Index, een wereldwijde graadmeter op het gebied van gendergelijkheid, waarop Nederland in de afgelopen tien jaar naar beneden is gekelderd. Stond Nederland in 2012 nog op plek 11, in 2022 was dat gedaald naar plek 28. De daling wordt mede veroorzaakt doordat Nederland achterblijft als het aankomt op leiderschap door vrouwen in de politiek. Zo werd pas in 2021 het eerste kabinet aangesteld met daarin 50 procent vrouwelijke ministers en is slechts zo’n 30 procent van de burgemeesters en wethouders vrouw. Dat strookt niet met hoe Nederland zichzelf internationaal profileert. In 2003 werd de emancipatie door de regering zelfs verklaard als ‘af’. Kennelijk leeft dit beeld zo sterk, dat er weinig stimulans is om actief beleid hierop te voeren. Komt daar binnenkort verandering in? Na de val van het kabinet in

juli, en de aankondiging van het vertrek van diverse huidige politiek leiders, waaronder de ministerpresident, staat de deur wagenwijd open voor een nieuwe premier. Er is een aanzienlijke kans dat dit voor het eerst een vrouw wordt. De komende maanden kiezen de leden van politieke partijen hun lijsttrekkers. Bij BBB, ChristenUnie, Partij voor de Dieren en SP gaan de vrouwen die de partijen nu leiden waarschijnlijk door. En bij VVD, CDA, D66 en GroenLinks/PvdA staan er serieuze vrouwelijke kandidaten klaar. Alle signalen wijzen erop: die vrouwelijke premier laat niet lang meer op zich wachten. Er zijn vele obstakels waardoor zij er nog niet is. Zo kiezen politieke partijtoppen en partijleden overweldigend vaak voor mannen als lijsttrekkers. Mannen die bovendien op elkaar lijken; zij zijn vaak wit, hetero, 45+, hoogopgeleid en able-bodied (zonder mentale of fysieke beperkingen). Dat heeft een beeld gecreëerd dat die specifieke demografische groep bovenmatig geschikt zou zijn voor politiek. Waar we onbewust mannelijke leiders het voordeel van de twijfel geven en een nieuw iemand duiden als talent, moeten vrouwen en anderen die niet aan die norm voldoen zichzelf twee keer zo hard bewijzen. Een ander obstakel in het behalen van politieke gelijkheid is onveiligheid, een probleem dat specifiek vrouwen buitenproportioneel treft. Denk aan online vormen van intimidatie, of onveiligheid in de vorm van micro-agressies. Uit data van de Monitor Integriteit en Veiligheid 2022 blijkt dat vrouwelijke politieke ambtsdragers in Nederland vaker (55 procent) te maken hebben met agressie en geweld door middel van verbale agressie en bedreiging dan hun mannelijke collega’s (46 procent). Onderzoekers schatten na internationaal vergelijkend onderzoek dat het aantal vrouwelijke politici dat een vorm van geweld ervaart op een moment in haar carrière tussen de 80 en 95 procent ligt. Van Sigrid Kaag tot Caroline van der Plas, en van Sylvana Simons tot Dilan Yesilgoz; allen kampen

Jaar

Global Gender Gap

Ranking: Political Empowerment

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2020

2021

Alle signalen wijzen erop: die vrouwelijke premier laat niet lang meer op zich wachten zij met buitensporig veel online haat ten opzichte van de meeste van hun mannelijke collega’s. Haat die zich bovendien niet (enkel) op de inhoud richt van hun beleid, maar ook op hun identiteit. Over actoren zoals hun vrouw-zijn, etniciteit, afkomst, religie en gezin, die niets zeggen over hun politieke kwaliteiten en keuzes. Dat heeft grote gevolgen. In College Tour spraken familieleden van Caroline van der Plas en Sigrid Kaag hun zorgen uit over die haat. Zo zeiden twee dochters van Kaag: “We dachten dat Nederland een tolerant land was. Nu kan mijn moeder door de bedreigingen de straat niet meer op. Het land verdient haar niet en we hopen dat ze een andere baan zoekt. Wij zijn bezorgd dat mijn moeder net zo eindigt als Els Borst. Het hoeft maar één keer mis te gaan.” En vertelde de moeder van Van der Plas: “Ik heb één zoon verloren en

ik wil niet een tweede kind verliezen.” Het (online en offline) geweld schaadt hun mogelijkheid om onder gelijke omstandigheden hun politieke werk te doen, en kan ertoe leiden dat ze zich terugtrekken uit de politiek - zoals recent te zien bij Sigrid Kaag - of terugtrekken van verdere carrièremogelijkheden in de politiek. Verder worden bepaalde onderwerpen bewust vermeden, een vorm van (zelf)censuur. Ook worden sociale media bewuster en minder gebruikt. Vooral wanneer het gender gerelateerd betreft, schrikt geweld bovendien de politieke participatie van andere vrouwen af. Dat druist in tegen decennia van strijd voor de representatie van vrouwen in de politiek. Politiek werk kunnen doen zonder angst voor geweld of bedreigingen is een fundamentele voorwaarde voor politieke vertegenwoordiging. Hier zijn mensenrechten in het geding. Wat zeker is, is dat Nederland vroeg of laat een vrouw als premier krijgt. Maar wat ook zeker is, is dat zij meer haat kan verwachten dan al haar mannelijke voorgangers. Wie het ook wordt, het is belangrijk dat wij als vrouwenbeweging opstaan tegen die haat. Want elke premier verdient de kans om gecontroleerd te worden op de inhoud, en niet op hun gender. O OPZIJ 2023

FOTO JASPER GROEN

De stem VAN DE

trans vrouw

De versoepelde transgenderwet lijkt er voorlopig toch niet te komen. Daarmee moest het makkelijker worden voor trans personen om het vinkje m of v in het paspoort aan te passen. Hoe is het om trans vrouw te zijn in Nederland? Opzij laat drie uiteenlopende trans stemmen klinken. D O O R N OÉ M I P R E N T

Remke Verdegem (1959) is voorlichter bij het COC in Leiden en begin dit jaar aangesteld als voorzitter van het Transgender Netwerk Nederland.

“A

ls kind wilde ik onzichtbaar zĳn. Remke is een verlegen kind, dachten mijn ouders. Ik was toen al heel ongelukkig omdat ik niet kon zijn wie ik was, ook al was er toen geen woord voor. Het woord transgender bestond niet. Het enige dat ik me realiseerde was dat ik anders was dan mijn twee broers. Ik dacht dat het aan mij lag, dat er in mijn hoofd twee draadjes niet goed waren verbonden.” “Toen ik vanuit Zoetermeer, een provinciestadje, in Amsterdam sociale wetenschappen ging studeren, zag

ik voor het eerst trans mensen ‘in het wild’ op straat. In diezelfde periode was ik heel verliefd geworden op een meisje van de tennisvereniging in Zoetermeer. Ik dacht toen al: zij weet niet wie ik diep vanbinnen ben. Leuke jongen met een zacht karakter, dacht ze. Voordat we gingen samenwonen voelde ik mij genoodzaakt om mijn geheim met haar te delen, zij het in een afgezwakte vorm. Ik was toen al 25 jaar. Zij vond het wel oké, dacht mogelijk dat het een bevlieging was. We kregen twee kinderen en een keer per maand ging ik naar een trans bijeenkomst in Utrecht, gekleed als vrouw.” “Ik leefde een dubbelleven. Op mijn werk was ik al verder uit de kast als trans vrouw. Als de kinderen op bed lagen lakte ik alvast mijn nagels en op weg naar mijn werk deed ik snel hakken aan. Eenmaal thuis moesten de make-up en nagellak er snel weer afgehaald worden; de kinderen mochten immers niets weten. Het dubbelleven viel me zwaar. Ik wilde open zijn en tegen de wil van mijn partner vertelde ik mijn dochter en zoon – destijds vijftien en twintig – over mijn geheim. Dat vonden ze heel ingewikkeld, er was boosheid en verdriet. Ik ging in transitie en dat was een lastige periode. Maar ik wist ook dat ik ze de tijd en de ruimte moest geven om te wennen aan het idee dat hun vader een vrouw is. Met mijn kinderen is het helemaal goed gekomen. Met mijn partner niet, zij dacht met een man getrouwd te zijn. Maar ik bleek een vrouw. Daar kon ik niets tegenin brengen. Zo zijn we uit elkaar gegaan, wel in harmonie. We spreken elkaar nog steeds dagelijks.” “Ik maak me zorgen om geweld tegen trans vrouwen. Toen ik net in Alphen aan den Rijn woonde, had ik mijn eerste vrijgezellenfeestje als vrouw. Bij een goede vriendin in Utrecht. Ik pakte de één na laatste trein terug en zat in een lege coupé. Ik dacht: heerlijk, even mijn oortjes in na een druk feestje. Ik hoor gestommel en er staan opeens drie witte jongens voor me. Ik wist meteen

Interview Trans vrouwen Zo heb ik Caroline Franssen een paar jaar geleden via Twitter uitgenodigd om koffie met me te drinken. Dat wilde ze niet; ze heeft me geblokt. De oplossing ligt altijd in het gesprek. Vanuit de loopgraven kun je het niet met elkaar eens worden.” “Heb jij ooit je paspoort moeten laten zien als je de kleedkamer in ging? Natuurlijk niet. Als iemand iets kwaads in de zin heeft, kan die persoon elke kleedkamer binnen stormen. De trans wet is betuttelend, daarom zijn die versoepelingen belangrijk. Alleen omdat je trans bent moet je verantwoorden hoe jij je identificeert bij een psychiater. Door deze deskundigen wordt zelf ook gezegd: wij kunnen alleen beoordelen of iemand toerekeningsvatbaar is. Als iemand zelf wel een gesprek wil met een psycholoog of psychiater is dat prima, maar stel het niet als voorwaarde om het juridische geslacht aan te passen.”

Remke ‘Als de kinderen op bed lagen lakte ik alvast mijn nagels en op weg naar mijn werk deed ik snel hakken aan’ dat het niet goed was. Ik wilde vluchten en sprong over de stoel, maar ik werd onderuit geschopt. Ik lag op de grond en ze hebben een halve minuut op me in geschopt. Instinctief bleef ik mijn hoofd beschermen. Ze sprongen uit de trein en ik heb geen idee meer hoe ik ben thuisgekomen. Ik heb geen aangifte gedaan, want ik wilde het achter me laten. Op dat moment werd ik hardhandig geconfronteerd met geweld tegen trans vrouwen.” “Ik probeer de dialoog te zoeken met mensen die mij afwijzen.

Trishanka Smaal (1981) groeide op bij een Hindoestaanse familie in het Surinaamse binnenland. Ze heeft twintig jaar carrière gemaakt bij Waternet en werkt nu als zelfstandig coach en spreker.

“I

n het bos waar ik opgroeide waren ceremonies en rituelen belangrijk. Al op mijn derde wist ik: er klopt iets niet. Mijn zusje en ik werden gebaad door mijn tantes en ik dacht dat wij hetzelfde waren. Maar dat was niet zo. Je kunt er op die leeftijd nog geen woorden aan geven, maar je weet: er klopt iets niet. Als mijn tante zich klaarmaakte, stond ik altijd te kijken. Dat lange haar, die lippenstift. Ik wilde ook zo mooi zijn. Het leven in het bos was zwaar. Er was fysiek en seksueel misbruik. Mijn vader probeerde mijn moeder te vermoorden en beroofde daarna zichzelf van het leven. Daarna moesten mijn zusje en ik verder opgroeien in internaten. Daar werden we verwaarloosd; het was overleven. “Als tiener kwam ik met mijn moeder, bonusvader en zusje naar Nederland. Daar was ik veilig, maar ik was nog steeds een jongen. Ik voelde me vrouw, ik was een vrouw. Maar ik wist niet hoe ik dat uit moest leggen aan mensen. Ik leefde een leugen en wilde uit het leven stappen. Maar toen ik een fragment van een trans vrouw bij Oprah Winfrey zag dacht ik: dat ben ik. Tot mijn twintigste geloofde ik echt dat ik ziek was. Ik zag opeens dat ik ergens bij hoorde, ik had herkenning gevonden. Toen ging er een knop om en zette ik de eerste stappen om in transitie te gaan.” “Ondertussen maakte ik carrière bij Waternet. Via de klantenservice heb ik mezelf omhooggewerkt tot teamleider. Ik heb moeilijke dossiers begeleid. Van tikgeit tot hr-manager en alles ertussenin. In die periode vond ook mijn transitie plaats. Ik heb veel te danken aan een man bij Waternet. Die man houdt van mij. Dankzij hem OPZIJ 2023

Interview Trans vrouwen zat ik bijvoorbeeld als enige gekleurde trans vrouw in een volledig mannelijk MT. Hij zag dat je in een team juist mensen moet hebben die niet op je lijken.” “Ik volg geen nieuws. Ik heb de televisie jaren geleden de deur uit gedaan. Ik heb wel naar de huidige transgenderwet gekeken en die maakt me verdrietig. Mijn transitie heeft veel verschillende fases gehad. Omdat

‘Je kunt er op die leeftijd nog geen woorden aan geven, maar je weet: er klopt iets niet’

“Als trans vrouw worstel ik met de liefde. Mannen zien je als een fetisj, terwijl je gewoon een vrouw bent. ‘Met jou kan ik geen kinderen krijgen’, ‘met jou kan ik niet thuiskomen’, hoor ik dan. Dat doet pijn, ik ben een mens. Ik heb mijn eigen huis, ik hoef niet van je te eten en te drinken. Wat ik nodig heb is liefde. Ik date niet om te spelen, maar om een relatie op te bouwen. Ik vind de apps onveilig. Het draait alleen maar om geld verdienen.” “Ik heb laatst tegen twee grote bedrijven nee gezegd voor een sprekersklus. Trans mensen worden steeds vaker gevraagd om te spreken, maar worden dan niet betaald. Een bedrijf benaderde mij voor de PRIDE month, maar er was geen budget. Het is een farmaceutisch bedrijf; die hebben miljarden aan winst. Als je geen duizend euro kan betalen voor een optreden, vraag het dan niet. Als het een non-profitbedrijf was, dan was het anders. Witte mannen en vrouwen krijgen zo vijftienhonderd euro voor een optreden betaald. Maar mensen zoals ik, gekleurde mensen en vrouwen, lhbti’ers, wij worden niet gewaardeerd.” “Ik vind het niet erg om voor dingen gevraagd te worden omdát ik trans vrouw ben. Ik kom uit het bos, toen ik opgroeide had ik geen representatie. Later leek het hoogst haalbare beroep als trans persoon sekswerk. Hell no, dacht ik. Ik word er blij van als ik gevraagd word om mijn verhaal te delen, om te laten zien dat het kan. Ik wil dat kinderen zoals ik weten dat ze erbij horen.” Ellen Jansen (1984) is een Limburgse ondernemer. Ze werkte jarenlang in het zakenleven, startte succesvol een eigen bedrijf, maar toch klopte er iets niet. Twee jaar geleden ging ze in transitie.

“H Trishanka 46

voerde ik veel gesprekken met zakelijke investeerders over mijn bedrijf en die wilde ik niet kwijtraken. Je kan niet opeens de boardroom van Vattenfall binnenlopen als mevrouw Jansen, zo werkt het gewoon niet. Ik ben twee maanden bezig geweest om iedereen te informeren. Mijn grootste vergissing was om hier bang voor te zijn. Het was juist een hele warme periode, vol begrip. Mijn investeerders zeiden dat ze alleen maar meer vertrouwen hadden om in mijn bedrijf te investeren.”

ik niet in Nederland geboren ben, moest ik hiervoor naar Suriname. Voor mij was duidelijk dat ik die operatie wilde. Ik weet ook dat er mensen zijn die geen operatie willen. Maar die willen wel kunnen zeggen dat ze vrouw zijn. Voor die mensen betreur ik de gang van zaken. Wie gaat er voor jou bepalen of je vrouw bent? Uneducated people. Dit is een ding van de lange adem. Ik wil bruggen blijven bouwen.”

oe succesvoller ik als ondernemer werd, hoe ongelukkiger ik me voelde. Als kind speelde ik met poppen, liep ik in meisjeskleren rond. In mijn tijd bij het herendispuut zag ik Kelly van der Veer van Big Brother. Ik herkende me in haar, maar bij het dispuut werd er zo hard gelachen om Kelly. Ik durfde niets te zeggen. Maar ik wist eindelijk wat het was dat ik dat had. Tegelijkertijd dacht ik: als ik dit met mensen deel, wijzen ze me af en is het voorbij met mijn carrière.” “Ik ben prestatiegedreven opgevoed en had een bucketlist voor ogen. Ik wilde per se een landelijk bedrijf, mijn master halen, een gezin stichten. Ik besloot mijn gevoelens opzij te schuiven en ging steeds vaker

“Ondertussen ging mijn relatie wel voorbij. Toen ik aan de hormonen ging, switchte mijn interesse in meisjes naar mannen. Ik merkte dat ik spiergroei en baardgroei interessant ging vinden. We braken de verloving af. Mijn ex en ik zijn eerst nog vriendinnen gebleven, maar uiteindelijk hebben we toch afscheid van elkaar genomen. Het lag te gevoelig, er was te veel verleden.”

Ellen ‘Mijn grootste vergissing was om hier bang voor te zijn. Het was juist een hele warme periode, vol begrip’ spiegels mijden. Verkleedsessies boden geen soelaas. Ik hield me ondertussen krampachtig vast aan mijn ‘bucketlist’, ik was zelfs verloofd met een meisje. Ondertussen belandde ik in een depressie. Toen besloot ik dat ik geen keuze meer had, ik moest in transitie.” “Voor mensen met genderdysforie is de grootste angst om mensen te verliezen als ze dit delen. Ik vond het belangrijk om iedereen goed te informeren over mijn transitie. Op dat moment

“Ik ben niet iemand die met regenboogvlaggen door de stad gaat lopen. Ik zit bij een dameskamer in Maastricht. Ik merk dat veel mensen tegen me zeggen: ik ben bij jou helemaal niet bezig met je trans achtergrond. Dat is omdat ik er geen aandacht op vestig. Het gaat zoveel over hokjes tegenwoordig, en daarmee benadruk je juist de verschillen. We zijn allemaal uniek en authentiek. Daar moet het veel meer over gaan. Ik denk dat de meeste mensen an sich geen moeite hebben met trans personen, maar wel als er constant de nadruk op gelegd wordt; dat roept weerstand op.” “Ik vind het goed als er processen versoepeld worden voor trans personen. Maar ik kan de kritiek ook volgen. Het is geen adreswijziging. Ik vind het eigenlijk wel fijn dat er een deskundige tussen zit. Ik heb de gesprekken met psychologen als prettig ervaren. Het wordt vaak zwaarder gemaakt dan het in wezen is.” “In mijn boek gebruik ik een quote van J.K. Rowling. Zij zegt: ‘It matters not what someone is born, but what they grow to be.’ Ik ken haar exacte uitspraken over trans personen niet. Maar als daar transfobe opvattingen bij zitten, dan doet dat mij natuurlijk pijn. Al denk ik dat het vaak een stukje onbegrip of onwetendheid is. Ik wil niet uithalen naar mensen en ik wil juist bruggen bouwen. Het wordt allemaal te veel vanuit agressie benaderd. Dat is naar mijn mening contraproductief. Het is dan ook om die reden dat ik mijn boek Eindelijk Ellen heb geschreven. “Als trans vrouw denk ik altijd na over hoe ik me kleed. Ook cisgender vrouwen worden nagekeken met een te korte rok en te lange nagels. Het menselijk brein kan het dan niet classificeren als standaard. Als jij je controversieel kleedt, moet je niet gek opkijken als mensen daar op reageren. Ik denk niet dat ik me te veel aanpas aan de norm, we hebben nu eenmaal een brein dat bepaalt wat wel of niet netjes is. Natuurlijk moet iedereen zelf weten wat-ie draagt, maar dit is hoe ik het zie.” O OPZIJ 2023

Essay Vrouwenhaat

Maar wat is vrouwenhaat nu eigenlijk? Vrouwenhaat is helaas nog steeds, gezien de vrouwen die momenteel de politiek verlaten, een actueel thema. Anja Meulenbelt gaat na waar die misogynie vandaan komt na een halve eeuw vrouwenemancipatie. “Bij elke historische stap voorwaarts die vrouwen maken, komt er protest. Alsof dat altijd gelijk staat aan een stap achteruit voor mannen.” DOOR ANJ A M E U LE N BE LT

“Vrouwen moeten leren om weerbaarder te worden”, zegt actrice en schrijfster Maryam Hassouni, “vrouwen moeten leren om verbaal assertief te worden”, zegt opiniemaakster Stella Bergsma, als antwoord op de vraag wat we kunnen doen aan de toenemende vrouwenhaat op de social media. We lezen het in het juni/juli nummer van Opzij - dat deze vrouwen, en bedrijfskundige en columniste Yesim Candan naar hun ervaringen vroeg. Daar zijn we natuurlijk voor, dat vrouwen assertiever en weerbaarder worden. Maar wacht even, zijn het nou juist niet de vrouwen die dat al zijn, die de meeste shit over zich heen krijgen, zoals minister Sigrid Kaag, of parlementariër Sylvana Simons - vrouwen die voor hun mening uitkomen, die in het openbaar hun mond opendoen, die zichtbaar zijn, die hun nek uitsteken? Die de brutaliteit hebben om te denken dat vrouwen in deze tijd het recht hebben om zich uit te spreken, op een podium te staan, zich te laten verkiezen als volksvertegenwoordiger, burgemeester te worden, zijn zij juist niet degenen die behalve op goor gescheld zelfs op doodsbedreigingen kunnen rekenen? We hebben nu een halve eeuw vrouwenemancipatie achter de rug. In twee generaties zijn we van huisvrouwen die thuis hoorden te zitten veranderd in moderne vrouwen die vanzelfsprekend, net als mannen, buitenshuis werken. We zijn dus al zelfstandiger. Maar betekent dit dat er nu minder geweld tegen vrouwen is? Helaas, dat is niet zo. De vraag is: hoe komt dat? Er is natuurlijk niet één antwoord omdat er veel verschillende soorten geweld zijn. Maar één ding weten we, er is een relatie tussen gewelddadigheid en mannelijkheid. En nee, ik weet dat er nog steeds veel mensen zijn die ervan 48

OPZIJ 2023

Essay Vrouwenhaat uitgaan dat dat nu eenmaal de aard van het (mannelijke) beestje is, maar er is nog nooit een gen aangetoond dat van mannen een geweldpleger maakt, en aan de hormonen kan het ook niet liggen. Ik ga ervan uit dat ‘mannelijkheid’ grotendeels een aangeleerd repertoire aan gedrag is, want net zoals Simone de Beauvoir zei dat vrouwen niet als vrouwen worden geboren, geldt dat uiteraard ook voor mannen.

De logica van vrouwenhaat

Femicide, moord, is de meest extreme vorm van vrouwenhaat, maar ook al is het extreem, het zegt iets over de redenen waarom er mannen zijn die een vrouw liever helemaal kapotmaken dan haar kwijt te raken. Niet omdat ze een vrouw is, maar omdat ze een vrouw is die niet doet wat hij wil. En dat zegt iets over zijn opvattingen over zichzelf als man. Waar hij denkt recht op te hebben. Vrouwen worden ook verlaten, en kunnen daar uiteraard volstrekt ontdaan door zijn. Maar het komt vrijwel niet voor dat vrouwen dan overgaan tot moord. De veel minder

‘Toen ze nog kostwinners waren hoefden ze niet om verzorging te vragen, het hoorde gewoon zo’ 50

vaak voorkomende moord door vrouwen op hun partner is juist opvallend vaak om de tegenovergestelde reden: vrouwen die in wanhoop hun man vermoorden omdat ze niet weten hoe ze anders van hem af kunnen komen. Zie de indrukwekkende documentaire van Coco Schrijber, Look what you made me do. Schrijfster en filosofe Kate Manne heeft een boek geschreven over de logica van misogynie - vrouwenhaat dus - getiteld Down Girl (2018) waar ze poneert dat vrouwenhaat niet tegen alle vrouwen is gericht, maar tegen vrouwen die niet aan de verwachtingen voldoen van mannen. Het gaat dus om de ingebakken ideeën over hoe vrouwen horen te zijn. En daarmee komen we veel dichter bij een antwoord op de vraag hoe het komt dat geweld tegen vrouwen niet is afgenomen, nu vrouwen in doorsnee onafhankelijker zijn. Eerder, en dat is een pijnlijke conclusie, is dat het juist de grotere zelfstandigheid van zoveel vrouwen is die in ieder geval bij een deel van de mannen een klaarliggende nog latente agressie op doet vlammen.

‘Vrouwen worden ook verlaten, en kunnen daar uiteraard volstrekt ontdaan door zijn. Maar het komt vrijwel niet voor dat vrouwen dan overgaan tot moord’

De backlash

Dit kunnen we ondertussen weten. Bij elke historische stap voorwaarts die vrouwen maken, komt er protest. Alsof elke stap voorwaarts van vrouwen gelijk staat aan een stap achteruit voor mannen. Neem Max Pam, een redelijk bekende schrijver en columnist van in de zeventig, die de man van tegenwoordig omschrijft als een ijsbeer op een smeltende schots. Maar hij is niet de enige. De veel jongere, en ook redelijk succesvolle Sander Schimmelpenninck, denkt óók al dat de man is ingehaald door de vrouw, hoewel daar aantoonbaar niets van klopt. Nog steeds verdienen vrouwen minder, zitten ze minder vaak op posities van macht en worden ze overal waar het gaat om status slecht gerepresenteerd. Maar toch beweert Schimmelpenninck dat mannen zich door het overwicht van vrouwen overbodig zijn gaan voelen, en op achterstand komen te staan. En daar komt rancune van zegt hij. Dit is het doembeeld: straks hebben we progressieve steden vol hoogopgeleide vrouwen en in de conservatieve achterlanden zitten al die achterblijvende mannen. Schimmelpenninck heeft ongelijk, want er is nog niet eens sprake van werkelijke gelijkwaardigheid, laat staan dat vrouwen de mannen hebben ingehaald. Maar dit klopt: vrouwen zijn tegenwoordig minder afhankelijk van mannen, en het blijkt dat veel mannen daar slecht tegen kunnen. Neem het kostwinnersbeginsel uit de tijd van mijn moeder, dat inmiddels is afgeschaft. Dat betekende weliswaar dat mannen hard moesten werken om het gezin te onderhouden, maar er stonden ook privileges tegenover: op zijn werk moest hij doen wat zijn baas wilde, maar thuis was hij de baas. Omdat hij het geld binnenbracht had hij recht had op verzorging, dat zijn kleren schoon in de kast hingen, dat zijn eten klaar stond, dat de kinderen verzorgd waren, en, dat werd zelden hardop gezegd maar iedereen wist het: dat hij als getrouwde man recht had op seks. Nu ook vrouwen geld inbrengen is die verzorging al minder vanzelfsprekend. Moderne vrouwen verwachten van mannen dat ze ook een handje meehelpen in het huishouden, en meer tijd met hun kinderen besteden. Maar dat gebeurt nog steeds maar mondjesmaat. Mannen zien zichzelf niet graag als afhankelijk van een vrouw, want afhankelijkheid is niet mannelijk. Toen ze nog kostwinners waren hoefden ze niet om verzorging te vragen, het hoorde gewoon zo. “Het is voor een man eenvoudiger te denken dat zijn harde werken hem recht geeft om achterover te gaan leunen en verzorgd te worden, dan om openlijk om verzorging en affectie te moeten vragen. Zo’n vraag zou de onderliggende angst en kwetsbaarheid blootleggen niet alles alleen aan te kunnen, en dat laatste, alles alleen aankunnen en geen hulp nodig hebben, is juist het kenmerk van geslaagde mannelijkheid’, schrijven twee therapeuten, Barry Gordon en Richard Meth. Het is niet voor OPZIJ 2023

Essay Vrouwenhaat

‘Seks is geen recht, want dat zou betekenen dat je recht hebt op het lichaam van een ander. En dat heeft niemand’ niets dat ongetrouwde mannen vijf keer meer risico lopen op fysieke en mentale ziekte. Maar nu is die zorg niet meer een vanzelfsprekend recht, en dat maakt mannen onzeker. Dit is het probleem, het diepgewortelde idee in onze cultuur dat mannen en vrouwen verschillend horen te zijn. Zoals: een man is vooral een man omdat hij niet is als een vrouw. En vrouwendingen doen, of vrouwengedrag vertonen is vernederend. Het maakt een man ‘minder man’, en daar heeft hij last van, vanwege zijn gevoel van eigenwaarde maar ook omdat andere mensen hem zouden kunnen zien als zwak, ja, als afhankelijk. Als ‘watje’, als ‘mietje’. Vrouwen staan ook onder druk om zich ‘vrouwelijk’ te gedragen, maar hebben zich daar in twee generaties al een heel eind aan ontworsteld. De meeste vrouwen voelen zich niet minder vrouw omdat ze broeken 52

dragen, en al hebben laten zien dat ze praktisch alles wat mannen kunnen ook kunnen. Maar precies dat is het wat zoveel mannen als vernederend ervaren - het zijn al die geëmancipeerde vrouwen die maken dat hij zich geen echte man meer kan voelen. En daar hebben we de backlash, de haat tegen feministen en andere vrouwen die zich niet langer aan de verzwegen maar toch voorgeschreven codes houden. Zo zien we dat het bij de formatie van heteroseksuele stellen nog steeds gebruik is, dat hij langer is, ouder is en dat zijn werk belangrijker is dan het hare en dat hij meer verdient dan zij. Daar mag wel een beetje van af, tegenwoordig, maar toch blijken veel mannen het een vernedering te vinden als zij meer verdient dan hij. Het aantal heterostellen waarbij de zorg werkelijk eerlijk is verdeeld is nog geen tien procent.

‘Het lijkt er soms op alsof mannen nog maar nauwelijks begonnen zijn aan hun proces van aanpassing aan nieuwe tijden’

Is seks een recht?

Een ander punt is de seks. Veel mannen zijn grootgebracht met het idee dat dat een recht is. Als volwassen man heb je seks, dat komt je toe, daarmee laat je ook je mannelijkheid zien tegenover andere mannen. Maar seks is geen recht, want dat zou betekenen dat je recht hebt op het lichaam van een ander. En dat heeft niemand. En er zijn nogal wat jonge mannen die erachter komen dat seks krijgen niet vanzelf gaat. De jonge dames in kwestie hebben de vrijheid om nee te zeggen. En het is dus niet eerlijk verdeeld, vinden jonge mannen die zien dat de meest begeerlijke meiden aan hun neus voorbijgaan. De rancune die dat oplevert kan ook tot wraakzuchtige moord leiden, zoals we gezien hebben aan Elliot Rodger uit de VS, die 22 was en nog niet een keer geneukt had en uit woede een aantal willekeurige vrouwen doodschoot - en een paar mannen die in zijn ogen meer kans maakte op de arrogante blonde sletten op wie hij zijn zinnen had gezet. Om daarna zichzelf van kant te maken. Een extreem geval, inderdaad. Maar de rancune van jonge mannen die niet krijgen wat ze hebben willen, en zich daarom ‘losers’ voelen, uit zich met karrevrachten tegelijk op de sociale media - zoals we hebben kunnen zien bij het proces tegen de bedreigers van Sylvana Simons. Daar had je zo’n vrouw, en zwart ook nog, en uitdagend aantrekkelijk, die dacht dat ze te goed was voor gewone mannen zoals zij. Hoe durfde ze! En zo zijn er mannen die de pest hebben aan moderne vrouwen, feministen, die zich niet houden aan de oude afspraken. Want tenslotte was het onze taak, zo omschreef Virginia Woolf het eens, om het ego van mannen op twee keer de ware grootte te weerspiegelen. En dat doen we niet meer. Dit is de ingebakken tegenstelling in de nog steeds bestaande opvattingen over mannelijkheid: mannen moeten laten zien dat ze onafhankelijk zijn, met name van vrouwen, maar hebben ondertussen de onderdanigheid van vrouwen nodig om het gevoel te hebben een echte man te zijn. Mannen moeten leren omgaan met verlies, schrijft Maaike Meijer in een fascinerend boek Radeloze helden waarin ze laat zien dat mannen die te zeer behept zijn met de mannelijkheidswaan daar nooit gelukkig van worden. Mannen moeten leren omgaan met hun afhankelijkheid en kwetsbaarheid zeg ik - het ligt dicht bij elkaar. En nee, daar word je niet minder van. Wel menselijker. ‘Echte mannen’ bestaan niet. Al zijn er genoeg die graag doen alsof.

Minder man, meer mens

Wij vrouwen hebben al een halve eeuw gehad om onszelf opnieuw uit te vinden. We hadden daar een beweging voor, voorbeelden, we ondersteunden elkaar daarbij. Meestal. Een van de dingen die we hebben ontdekt, is dat het heel goed mogelijk is om zogenaamde vrouwelijke eigenschappen te combineren met mannelijke: liefdevol te zijn als dat erom vraagt, en gedecideerd als dat nodig

is. Van die conclusie zijn we geweldig opgeknapt, ik in ieder geval wel. Het is een enorme bevrijding om je niet zo benauwd aan één gedragsrepertoire aan gedrag te hoeven houden. Maar het lijkt er soms op alsof mannen nog maar nauwelijks begonnen zijn aan hun proces van aanpassing aan nieuwe tijden, aan werkelijke gelijkwaardigheid. Aan het besef dat er niets mis is met wederzijdse afhankelijkheid, ook niet voor mannen. Dat kwetsbaar kunnen

zijn hoort bij je mens-zijn. Dat er nog heel veel mens overblijft als je niet zo hardnekkig vasthoudt aan het idee dat je een ‘echte man’ moet zijn, de baas moet blijven, en dat alleen kunt als vrouwen zich dienstbaar blijven opstellen. Die mannen die als het ware in transitie zijn, zijn er wel. Maar het zijn er nog niet veel. Onder andere omdat ze vaak denken - hoe mannelijk - dat ze het alleen moeten doen en niet mogen leunen op bondgenoten. Een ervan stond ook in Opzij, Babah Tarawally, de schrijver van Een getemde man. We kennen Jens van Tricht, de oprichter van Emancipator, met zijn opnieuw uitgegeven boek Wat voor man wil je zijn? En er zijn er echt nog meer. Kortom, het wordt tijd dat meer mannen erachter komen dat er nog heel veel, nee méér mens overblijft als ze afstand nemen van de mannelijkheidswanen die hen agressief en gewelddadig maken, en die niemand gelukkig maken, vooral ook henzelf niet. Lieve berenman op die smeltende schots: zwem! O OPZIJ 2023

Dubbelbloed Etchica Voorn (1963) won in juni 2018 de Opzij Literatuurprijs voor haar autobiografische roman Dubbelbloed. Ze schreef vier en een half jaar columns voor Opzij, schrijft essays en recensies voor onder andere NRC. Ze is moeder van een zoon, woont in Amsterdam en is werkzaam als docent burgerschap bij ROC Flevoland Almere als zij-instromer.

Shishani Vrankx is vocalist, gitarist, songwriter en founder van meerdere projecten, waaronder Miss Catharsis, een band met uitsluitend vrouwen van kleur. Shishani is non-binair en vroeg me om die en diens als persoonsvorm in dit interview te gebruiken. DOOR ET C HIC A VO O R N

hishani wil via muziek mensen kritisch laten nadenken. Bijvoorbeeld over het Nederlands kolonialisme en hoe daardoor racisme nog steeds geworteld is in onze maatschappij. Opgegroeid in Nederland met een Namibische moeder en Belgische vader voelt Shishani zich een ‘tusseninner’. Voor Shishani gaat dit over meerdere thema’s. Hoe kun je je thuis voelen in je lichaam? Hoe verhoud je je tot de verschillende landen en culturen die je in je draagt; waar hoor je thuis, waar hoor je bij? In de pas verschenen documentaire Doubleblooded zegt Shishani: “Ik woon bijna mijn leven lang in Nederland, dus ik kom hier ook vandaan. Maar ik word nooit gezien of benaderd als een Nederlandse of Belgische persoon. Dat is altijd erg verwarrend voor me geweest, vooral in mijn puberteit.” Onze eerste ontmoeting was in juni 2019, tijdens een boekpresentatie waar Shishani optrad. Ik was destijds al geraakt door Shishani’s krachtige stem. Meestal is een ontmoeting met een andere dubbelbloed een feest van herkenning én ontspanning omdat je jezelf niet hoeft uit te leggen. Met Shishani voelde dit destijds net zo en sindsdien zijn onze harten verbonden. In een appartement met een grandioos uitzicht over de Amsterdamse Gaasperplas duiken we diens leven in.

Hoe gaat het met je? “Ik heb vier uurtjes geslapen vannacht, ik werd wakker en kon niet meer slapen. Ken je dat? Dat je mind maar doorgaat. Ik zeg tegen mezelf: laat me slapen, laat me alsjeblieft slapen maar dat werkt natuurlijk niet. We zijn net terug van onze reis van twee maanden door Namibië en álles komt weer op me af.” Hoe doe je dat, die overgang maken naar werk na twee maanden reizen? “Eerlijk gezegd: vorig jaar kreeg ik een mental breakdown. Ik lag echt he-le-maal op de grond. Ik besefte: het te veel werken, dát trek ik niet meer. Het werd me duidelijk dat het vele werken voortkwam uit vluchtgedrag, zo van: je moet productief zijn want dan ben je iets waard. Of, jíj bent de geprivilegieerde van de familie, dus jij moet het maken zodat de rest het ook kan maken. Dat gevoel heb ik eigenlijk altijd gehad, maar ik stond er niet bij stil. Mijn partner Samaa zei: je werkt alleen maar, er is geen rust en we hebben nauwelijks quality time. Ik besloot in therapie te gaan. Een goede therapeut vinden was niet makkelijk; óf iemand snapt niet wat het is om een persoon van kleur te zijn, of ze snappen niet wat gender fluidity is. Maar nu heb ik een vaste psycholoog en loop ik bij de genderpoli, omdat ik mijn leven lang genderdysforie heb. (Mensen met genderdysforie hebben een sterk gevoel van onvrede met het geslacht waarmee ze geboren en opgegroeid zijn, red.). Er zijn periodes dat ik oké ben met mijn vrouw-zijn maar ook dat ik compleet vast zit in mijn lichaam. Alsof het niet bij mij hoort. Op mijn ergste momenten voelt het als een gevangenis. Dat is een eenzame reis geweest, omdat ik veel schaamte en verwarring heb gevoeld. Het binaire denken zit zo diepgeworteld dat ik mezelf daaraan ging spiegelen. Ik schommel tussen zowel vrouwelijk als mannelijk zijn maar heb een supervrouwelijk lichaam terwijl ik een mannelijk lichaam had willen hebben. Dat is een confrontatie die ik constant met mezelf heb. Nu

Shishani Vrankx

‘Waar kom je vandaan? Dat is dé vraag van mijn leven gebleven’

OPZIJ 2023

Dubbelbloed De eigenschap die ik van mijn moeder heb meegekregen? Haar doortastendheid. Ze heeft een visie en een idee en dan voert ze het uit. Mijn vader is ook een visionair en sociaal geëngageerd, een groot hart voor zijn zaak, dat heb ik echt van hem.”

weten we dat er veel meer is dan alleen vrouw of man zijn. Ik zit in een grijs gebied dat nog maar net woorden en zichtbaarheid begint te krijgen. Toen ik eind twintig was, sprak ik met mijn lesbische vriendinnen over onze lichamen. Iedereen voelde zich echt een vrouw. In mijn beleving zagen zij er veel mannelijker uit dan ik en ik ging ervan uit dat zij ook een disconnectie met hun lichaam zouden voelen. Dat dat niét zo was, was heel verwarrend. Ik kon alleen maar denken: hoe kan dit? En wat ben ik dan?” Wat zou je hebben geholpen bij de vorming van je ‘identiteit’? “Ik miste voorbeelden. Er was een lack of representation van mensen zoals ik, die er tussenin zitten. Het is zoals wij zijn, gemixt, als het gaat om kleur. Die zoektocht van belonging geldt ook in het genderverhaal. Ik ben opgegroeid in een superbinaire wereld en dat heb ik geïnternaliseerd. Ook dat komt voort uit het kolonialisme. Het feit dat die kennis is weggevaagd heeft voor mensen zoals ik voor zoveel verwarring, pijn en uitsluiting gezorgd. Nu weten we dat er altijd al mensen waren in een breed spectrum van gender.” Dan op felle toon: “Dus mijn leven lang heb ik geleden aan depressies - omdat ik mezelf nergens terugzag - om erachter te komen dat mensen zoals ik wel bestonden! LHBTIQ+ personen bestonden altijd al, alleen is deze kennis weggevaagd door religie, het christendom en het kolonialisme. Wereldwijd waren er culturen waarin verschillende genders geïntegreerd waren in de sociale structuur. Vaak hadden ze een belangrijke sociale, spirituele rol als healers omdat zij als speciaal werden gezien door hun connectie met zowel vrouwelijke als mannelijke energieën. Taal is superbelangrijk voor representatie. Met die, diens en hen kan ik via tekst aan mensen laten zien dat ik non-binair ben, ik zit er tussenin. Maar om eerlijk te zijn, heb ik nog niet de woorden gevonden die echt bij me resoneren. In het Engels is het they/them maar dat voelt lastig voor me omdat ik me niet meervoudig voel. Ik voel me één, ik draag alle kanten van mij en ben gewoon mezelf. Snap je? Wat ik het fijnst vind is mijn naam. Dat voelt echt als ik, Shishani.” Het klinkt alsof je het gewicht van ‘representatie’ op je schouders draagt. Is dit zelfzorg of uit verantwoordelijkheid? “Dat is zo. Ik wil die awareness delen met mensen. Mijn leven lang voelt als balanceren tussen: wat is voor jezelf en wat doe je uit verantwoordelijkheid.” Dan peinzend: “Ik voel dat ik die rol moét innemen, maar ik doe het uit liefde. I mean, if I don’t speak up than nothing is gonna happen, en dat heeft alles te maken met waar en hoe ik ben opgegroeid.” Wie zijn je ouders? “Mijn vader is een Belgische man en psychiater. Hij ging naar Zuid-Afrika voor zijn werk. Omdat hij met coloured 56

Wanneer werd je je bewust van je kleur? “In Namibië was ik altijd met mijn zwarte tantes op stap en niemand die daar raar van opkeek. Maar wanneer ik met mijn witte vader naar de supermarkt ging, dán kreeg je blikken. Als kind weet je niet wat het is maar je voélt het. Of dat kinderen mij opeens gingen pesten omdat ik werd opgehaald in de Mercedes van mijn vader. Ik was in hun ogen anders, want mijn vader was wit én ook nog eens rijk. Op mijn vijfde ging ik met mijn ouders en geadopteerde zus naar Nederland. Mijn tante, die altijd voor mij gezorgd had, bleef achter, dat was een traumatische breuk. Voor mijn vader veranderde niet zoveel. Hij was al professor en een grootheid in Namibië en kreeg opnieuw een goeie aanstelling. Maar voor mijn moeder veranderde alles. Zij ging van een sterke trotse vrouw met status en een goede baan naar onbeduidend ‘migrantenvrouwtje’ uit een onbekend Afrikaans land, dat de taal niet sprak.”

en blacks omging, kwam hij in de problemen. Onder het mom van vakantie is hij naar Namibië gegaan en gebleven. Mijn vader was de grondlegger van de psychiatrische zorg in Namibië, een bekende figuur. Hij heeft meerdere sociale initiatieven opgezet. Bijvoorbeeld voor studenten die weinig geld hadden, die zo toch de mogelijkheid kregen om te kunnen studeren. Mijn moeder is Namibisch, komt uit een gezin van zeven kinderen en was heel slim. Missionarissen hebben aan mijn grootouders voorgelegd dat ze moest doorstuderen. Mijn opa vond dat onzin, als meisje moest ze werken op het veld. Uiteindelijk kreeg ze toestemming en financiële ondersteuning om verpleegkunde te studeren in de hoofdstad. In het ziekenhuis ontmoette ze mijn vader. Allebei zijn ze de eerste in hun familie die gingen studeren.” Hoe ben je opgegroeid? “In Namibië werd ik opgevoed door een tante, zij was als een moeder voor mij. Ik groeide op met haar en mijn andere zwarte tantes. Ze spraken Engels met mij, mijn moeder wilde niet dat ze Oshiwambo met me spraken. Mijn moeder heeft haar best gedaan om mij zo Europees mogelijk op te voeden, omdat ze dacht; dan heb je de beste kansen. Al vroeg ik het een miljoen keer, ze heeft me nooit een Namibisch liedje of Namibische dans geleerd. Ze dacht het beste voor mij te doen.

Wat deed dat met jou? “Het deed pijn want ze werd niet gezien. Ik zag ook angst in haar ogen, ze was de eerste periode vooral thuis. Daarna stortte ze zich op studeren, tien jaar lang heeft ze studies gevolgd en werkte ze daarnaast fulltime als verpleegster. Daardoor zag ik mijn moeder weinig in mijn jeugd. Maar ik zag wel wat het met haar deed als ze de zoveelste afwijzing kreeg na een sollicitatie. Al op jonge leeftijd had ik door wat racisme en discriminatie was en hoe hiërarchieën werkten. Ik maakte het thuis mee. Dat is waarom ik activist ben geworden. Op mijn achttiende zei ik: mum, you’re still an African woman in this country. Ik ben niet de student die thuiskomt voor een wasje en een kopje thee met een koekje, ik ben muzikant. Voor mij hoef je niet in dit land te blijven. Toen is ze teruggegaan, ze bloeide op en kreeg een internationale functie bij de Namibische regering. Ze kreeg eindelijk de aanstelling die ze verdiende, in Europa zou ze die nooit hebben gekregen.” Voelde je je thuis in Nederland? “Van de allereerste schooldagen herinner ik me alleen witte kindjes die Nederlands tegen mij praatten. Ik verstond de helft niet. Wij waren ‘die kindjes uit Afrika.’ Maar ik kreeg vriendjes en vriendinnetjes en dan pak je de taal snel op. Het was wel áltijd, waar kom je vandaan? Dat is dé vraag van mijn leven gebleven. Ik raakte eraan gewend om mijn levensverhaal op te dissen, alsof ik me moest verantwoorden waaróm ik hier ben. Tot er zes jaar geleden een keerpunt was. Ik werd gevraagd op te treden bij Amsterdammer van het Jaar. Het was mijn idee om Aan de Amsterdamse grachten te zingen. Op dat moment woonde ik in de Jordaan. Terwijl ik die tekst uit m’n

‘Mijn vader was de grondlegger van de psychiatrische zorg in Namibië, een bekend figuur’ hoofd leerde en door mijn buurt liep realiseerde ik me: in deze straten loop ik al tien jaar. Dit zijn ook míjn straten. Door op mijn eigen manier dit nummer te zingen, begon ik het mezelf toe te eigenen: dit ís mijn stad, dit ís mijn thuis, Nederland is óók ván mij.” Hoe is je contact met je Belgische familie? “Ik heb lieve Belgische familieleden en voel me geliefd, maar het was ook: jij spreekt de taal goed, jij mag bij ons. De relatie met mijn moeder is altijd moeizaam geweest. Mijn moeder komt uit een cultuur van samen oogsten als het nodig is. Hier is het; huur iemand in, zoek het uit. Mijn witte halfbroer en halfzus uit mijn vaders eerste huwelijk, zijn twintig jaar ouder en in België opgegroeid. Mijn halfbroer is muzikant en een paar jaar tourden we samen rond en kregen een goeie relatie samen. Maar sinds vijf jaar heb ik minder contact. De aanleiding was de intocht van Sinterklaas, ik was onderweg naar een afspraak toen ik de boot zag en dacht: daar gáán we weer. Tot ik de roetveegpieten zag! Wow! I’ve seen the change now in my life. Ik was daar heel blij mee. Gelijktijdig verschijnt een post op Facebook van mijn halfbroer met zijn kind geschminkt als zwarte piet. Een week lang had ik harten hoofdpijn. Via de mail heb ik uitgelegd hoe het voor mij was. Alle denkbare standaardexcuses schreef hij terug. Van: het is een viering van de multiculturele samenleving tot aan: Congolese vriendinnen vinden het niét erg. OPZIJ 2023

Dubbelbloed

Interview Jezidi-vrouwen

‘Wat ik het fijnst vind is mijn naam. Dat voelt echt als ik, Shishani’

Jezidi-vrouwen negen jaar na de genocide

Ik mailde terug: Als kind had ik de woorden niet om uit te leggen dat het altijd een pijnlijke periode was voor mij. Ook omdat onze vader letterlijk op Sinterklaas lijkt met zijn lange witte baard en blauwe oogjes. Mijn broer is daar destijds compleet overheen gewalst. Dat was emotioneel en pijnlijk voor mij. Toen besloot ik afstand te nemen om mezelf te beschermen.”

‘De wond geneest, maar het litteken blijft’

Dubbelbloed “In Namibië ben ik wit, maar in Europa word ik niet als Europees gezien. Mijn nieuwe antwoord is: kom maar naar Nederland, dan ondervind je hoe wit ik ben. Omdat ik dubbelbloed ben, sta ik meer open voor anderen. Ik weet wat het is om niet geaccepteerd te worden. Dubbelbloed gaat niet alleen over welk bloed door je aderen stroomt maar ook over de plekken waar je woont. Lang heb ik me een beetje ‘zo’ gevoeld.” Shishani duikt ter demonstratie in elkaar en zegt met klein stemmetje: “Mag ik er zijn?” “Ik deed dit onbewust, omdat mensen je – al dan niet subtiel – laten weten; je bent niet van ons.” In wat ben jij typisch Namibisch? “Ik heb ruimte om me heen nodig, ik kan niet op een stoepje lopen maar ik moet naar het midden van de weg. Dat komt door mijn vroege jeugd in Namibië met de eindeloze uitzichten. De mensen met wie ik mee omga in Namibië zijn heel bezield, krachtige zielen. Ja, dat resoneert in mij.” En in wat ben je typisch Nederlands? “Ik word recht voor zijn raap genoemd en wil alles benoemen en bespreken.” Ik nam deel aan een ontbijtdialoogtafel op Keti Koti en moest kiezen of ik wit of zwart was, in verband met de tafelsetting. Wat zou jij doen? “Wat een verschrikkelijke beledigende vraag! Als mixed person heb je een andere realiteit. Je bent belast met niet wit zijn en niet geaccepteerd worden als zwart. Ik wil dat mensen begrijpen dat ik écht allebei ben.” Heb je een dubbelbloed blooper? “Bloopers vinden vooral plaats in Noord-Namibië in het dorp waar mijn moeder vandaan komt. Bijvoorbeeld een brouwsel waarvan ik dacht dat je het moest schudden terwijl je dit absoluut niet moest doen. Het moment dat ik met twee handen de beker pakte om te schudden begon iedereen te schreeuwen, no!” O 58

DOOR RE NAT E VA N DE R Z E E BEEL D M ONA VA N D E N BE R G

et is deze maand precies negen jaar geleden dat IS-strijders de Noord-Iraakse provincie Sinjar binnenvielen en genocide pleegden op de Jezidi’s. De Jezidi’s zijn etnisch een Koerdisch volk met een eigen godsdienst die ouder is dan de islam. Tijdens de inval in Sinjar vermoordden IS-strijders duizenden mannen en oudere vrouwen. 6500 vrouwen en kinderen werden ontvoerd, tot slaaf gemaakt, systematisch verkracht, uitgebuit en doorverkocht op slavenmarkten. Negen jaar later is de situatie van de Jezidi’s nog steeds heel slecht. Ze kunnen niet terug naar Sinjar, omdat de wederopbouw daar vanwege de instabiele politieke situatie nog steeds niet is begonnen. Veel Jezidi’s willen ook niet terug naar Sinjar vanwege de gruwelijkheden die ze daar hebben meegemaakt. Volgens cijfers van de UNHCR zijn een half miljoen Jezidi’s in 2014 en 2015 op de vlucht geslagen. Er worden nog steeds 2700 Jezidi’s vermist. Sommige Jezidi’s zijn naar landen als Australië, Canada of Duitsland gevlucht, maar de meesten wonen als ontheemden in Irak, in onafgebouwde

of verlaten gebouwen in stedelijke gebieden of in tentenkampen. De omstandigheden zijn daar slecht, er zijn weinig scholingsmogelijkheden en er is nauwelijks werkgelegenheid. Een ander probleem is de moeizame berechting van IS-strijders die zich schuldig hebben gemaakt aan misdaden tegen Jezidi’s. Eerder dit jaar bracht de Nederlands-Koerdische filmmaker Reber Dosky zijn documentaire Daughters of the Sun uit. Daarin portretteert hij Jezidi vrouwen die bevrijd zijn uit IS-slavernij. Opzij sprak met drie van hen.

Daughters of the Sun

Een groep Jezidi-vrouwen komt samen in een vluchtelingenkamp in Koerdistan om te helen. Na bruut misbruikt te zijn door de terroristen van de Islamitische Staat moeten ze hun leven opnieuw zien op te bouwen. De film Daughters of the Sun is te zien tijdens het Nederlands Film Festival, van 22 tot en met 29 september in Utrecht. De film is tevens genomineerd voor een Gouden Kalf. OPZIJ 2023

Man over vrouw

Interview Jezidi-vrouwen

‘Het doel van IS was vrouwen kapot te maken’

Sarab 06

Sarab (20): “Ik was elf jaar oud toen IS mij samen met mijn twee zussen ontvoerde. We hadden ons verstopt, maar onze Arabische buren hebben ons verraden. Dat waren mensen met wie we samen aten, met wiens kinderen we speelden. Ze zeiden dat ze ons zouden helpen, maar ze vertelden IS waar we zaten. Ik ben vijf keer als slaaf doorverkocht. De eerste man die me kocht, heeft me meteen doorverkocht aan een oude man. Die sloot me op in een donkere kamer waar geen daglicht doordrong. ’s Nachts drogeerde hij me en daarna verkrachtte hij me. Ik moest zijn huis schoonmaken en hem bedienen. Na korte tijd gaf hij me cadeau aan een familielid. Die man zei: ‘Je bent mijn slaaf nu. Je gaat bij mijn neef het huishouden doen.’ Ik moest een jaar en een paar maanden bij die neef blijven, totdat hij naar Turkije vluchtte. Toen liet hij me achter bij een ouder familielid van hem. Ik heb nooit durven ontsnappen, want ze bedreigden me met de dood als ik dat zou doen. Ik kwam pas vrij toen Raqqa viel, in 2017. Vervolgens kwam ik terecht in een opvanghuis voor Jezidi vrouwen, waar ze me hielpen mijn familie terug te vinden. Mijn naaste familie bleek nog in leven, ook mijn twee zussen, dat was een lichtpunt. Maar veel

familieleden naar wie ik vroeg, bleken vermoord of nog in handen van IS. Van één nichtje en één neefje weten we nog steeds niet waar ze zijn. Ons huis was er niet meer, we moesten in een tentenkamp wonen. Maar hoe keer je terug in het gewone leven na alles wat je hebt meegemaakt? Alle wonden waren zo vers. Een nichtje, met wie ik vroeger veel speelde, hielp me met het zetten van de eerste stappen. Ze dwong me naar buiten te gaan. Met hulp uit Duitsland kon ik in het kamp een winkeltje beginnen, daar verkoop ik producten waar vraag naar is. Dat geeft mijn leven structuur. Eén keer per maand ga ik naar de stad om inkopen te doen voor mijn winkeltje. Zo kom ik in aanraking met het gewone leven en dat doorbreekt de cirkel waarin ik soms vastzit. Ik hoop dat we niet lang meer hoeven te blijven in het kamp en dat Sinjar weer wordt opgebouwd. Dan gaan we zeker terug. Die hoop geeft mij kracht, maar de situatie is nu nog te onveilig. En onze Arabische buren, die ons hebben verraden, wonen daar nog steeds en dat is een probleem. Ik droom ervan om rechten te studeren en advocaat te worden. Ik wil vrouwen ondersteunen in hun strijd, want zonder vrouwen staat het leven stil. Het doel van IS was vrouwen kapot te maken en daarmee de samenleving kapot te maken. In het kamp heb ik Faiza ontmoet en onze vriendschap geeft mij energie. Je zoekt toch iemand die je begrijpt en zij heeft hetzelfde meegemaakt als ik. Andere mensen zouden mij niet begrijpen, met hen kan ik mijn wonden niet delen. De herinneringen komen vaak terug. Dan probeer ik toch de hoop niet te verliezen en houvast te zoeken. Er worden nog steeds bijna drieduizend Jezidi’s vermist. Dat moet de wereld weten.” OPZIJ 2023

‘Ik kan nog steeds alleen slapen als er een lampje aan blijft’ Faiza (19): “Ik had een fijn leven met mijn familie. Op de televisie zag ik wel IS-strijders, maar dat maakte me niet bang. Ik dacht dat mijn familie me zou beschermen. Toen IS ons dorp binnenviel, verstopten we ons onder de trap. Maar ze vonden ons en mijn 10-jarig zusje en ik werden met heel veel andere vrouwen in een vrachtwagen geduwd. Daar, in het gedrang, ben ik mijn zusje uit het oog verloren. Ik kwam met zestien andere meisjes in een ondergrondse gevangenis terecht. Het was er aardedonker. We hebben daar dagenlang gezeten en elke dag kwamen ze een meisje halen. Totdat het mijn beurt was. Ik werd aan een commandant gegeven. Hij deed wat hij wilde met mij. Ik kan nog steeds alleen slapen als er een lampje aanblijft. Ik vroeg de IS-mensen naar mijn zusje, maar ik moest eerst moslim worden, bidden en een andere naam aannemen. Toen mocht ik haar van een afstand zien. Ik kon me niet inhouden en riep haar naam. Daarna hebben ze me een week lang voor straf opgesloten. Dat was de laatste keer dat ik haar heb gezien. Ik ben vrijgekomen omdat de ISstrijder die mij had gekocht naar 26

Turkije vluchtte en mij wilde meenemen onder valse papieren. Toen de Turkse autoriteiten dat ontdekten, vertelde ik dat ik Jezidi ben. Ze droegen me over aan de Syrische autoriteiten en die stopten me in de gevangenis. Daar zat ik bijna een maand, totdat Jezidi-activisten me vrij wisten te krijgen. Ik werd herenigd met mijn ouders in een opvangkamp. Mijn ouders hebben het overleefd, maar innerlijk zijn ze verwoest. Mijn moeder trilt, mijn vader praat niet meer. Mijn opa en mijn zusje zijn nog steeds vermist. Op een gegeven moment kregen we bericht dat mijn zusje in een ander kamp zou zitten. Mijn ouders stonden DNA af, maar ze bleek het niet te zijn. Ik wilde graag naar school, maar er was geen school in het kamp. Er was niets te doen. Toen heeft een Duitse organisatie een winkeltje voor mij gebouwd. Dat is een lichtpuntje in mijn leven: het gaat nu beter met me. Mijn vriendin Sarab, die ik in het kamp heb ontmoet, is een grote troost voor mij. Zij begrijpt mij volledig. Ze is een zusje van me geworden. Wat ik heb meegemaakt, laat mij niet los. Het kan een geur zijn, een beweging die iemand maakt, een woord dat ik op straat hoor en ik ben weer terug in die tijd. De wond geneest, maar het litteken blijft. Naar Tel Azeer, het dorp waar ik vandaan kom, durf ik niet meer terug, ook niet als het wordt opgebouwd. Wat ons is overkomen, is te pijnlijk om terug te gaan. Er liggen nog steeds bommen en lichamen van mensen die vermoord zijn. Het is belangrijk dat de internationale gemeenschap weet wat ons is overkomen, dat het als genocide wordt erkend en wij bescherming krijgen. Dat ze ons, Jezidi’s, als mensen gaan zien en niet als vijanden of vreemdelingen. Want wij horen ook bij deze aarde.”

Faiza OPZIJ 2023

Interview Jezidi-vrouwen

‘Ik wilde gerechtigheid voor mijn broer en vader’

Maqboola

Maqboola (43) “Toen IS ons dorp binnenviel, hebben ze mijn vader en broer voor mijn ogen vermoord. Mij namen ze mee. Ik werd in Raqqa aan een IS-commandant gegeven, een meedogenloze man. Hij zei: ‘Jullie zijn ongelovig en alles wat ik doe is rechtvaardig’. Hij mishandelde mij en gebruikte mij als huisslaaf. Toen zijn vrouw vond dat ik niet goed had schoongemaakt, gooide ze mij van de tweede verdieping naar beneden. Ik brak mijn arm, maar kreeg geen medische zorg. Pas toen ik was bevrijd, ben ik geopereerd. Ik heb al die tijd met pijn rondgelopen. Toen ik terugkeerde, kwam ik erachter dat ik heel veel familieleden was kwijtgeraakt. Eén broer had weten te vluchten, maar is daarna door alle ellende gestorven aan een hartaanval. Ik vroeg steeds naar hem, maar niemand durfde me te vertellen dat hij overleden was. Mijn moeder en één zus zijn in Duitsland opgevangen. In een opvangkamp werd ik herenigd met een andere zus. Ik woon nu in de tent naast haar. In het begin had ik geen kracht om iets te doen. Ik wilde niet praten, niet bewegen. Ik had nauwelijks de kracht om adem te halen. Maar als je zelf niet opstaat om verder te gaan, kan niemand dat voor jou doen.

Ik wilde gerechtigheid voor mijn vader en broer. Ik ben gaan navragen bij organisaties en heb DNA afgestaan zodat ze hun lichamen kunnen identificeren mochten ze die vinden. Ik wil ze zo graag begraven. Ik hoorde dat in het al-Hol kamp, een gevangeniskamp voor IS-mensen, nog veel Jezidi’s stiekem gevangen worden gehouden in IS-huishoudens. Ik ben naar dat kamp gegaan in de hoop dat ik mijn tantes en nichtjes zou kunnen vinden. Ik kleedde me precies als een IS-vrouw, sprak Arabisch en legde contact met IS-vrouwen om te kijken of in hun huishouden Jezidi vrouwen zaten. Soms was dat zo: ik herkende hen aan hun manier van praten, maar ze waren bang, ze durfden niets te zeggen. Soms kon ik hun telefoonnummer bemachtigen en gaf dat door aan de kampdirectie, die dan nader onderzoek deed. Zo heb ik twaalf vrouwen bevrijd, maar mijn nichtjes en tantes vond ik niet. Langzamerhand ben ik weer gaan leven. Ik heb een cursus kleding maken gevolgd en daar houd ik me nu mee bezig. Maar als ik te lang geconcentreerd werk, krijg ik hoofdpijn en pijn aan mijn ogen. Dit jaar ben ik getrouwd. Ik ben zelf verbaasd dat ik die stap heb gezet. Ik kwam hem tegen en hij zag dat ik iemand nodig had. Hij wilde mij ondersteunen en bleef maar aandringen. Ik was altijd alleen en als alleenstaande vrouw heb je het moeilijk in een machocultuur. Mensen praten over je. Mijn man heeft niet gevangen gezeten, maar hij begrijpt wat ik heb meegemaakt. De herinneringen zijn heel moeilijk, maar ik moet sterk zijn. Ik moet doorgaan en mijn verhaal vertellen, zodat wat met ons is gebeurd niet wordt vergeten. Ik vind het belangrijk om de rechten van vrouwen aan de orde te stellen. Mijn kracht en energie haal ik uit het Jezidi-dom, uit mijn cultuur en mijn geloof.” O OPZIJ 2023

Man over vrouw

Acteur Rein Hofman (1980) vindt het bevrijdend om een vrouwenrol te vertolken op het podium. Na rollen in Circus Noël (2019), Michiel de Ruyter (2014) en Kruimeltje (2020), speelt hij dit jaar een bijzondere rol in Boer Koekoek, een theaterstuk over de oorsprong van de boerenbeweging: een starre boer die dichter tot zichzelf komt wanneer hij een vrouw mag spelen in een theaterstuk. Hofman leert van de vrouwen in zijn leven over #MeToo, relaties en de hedendaagse vrouwenstrijd. Tegenwoordig noemt hij zichzelf met trots feminist. “Het draait uiteindelijk om gelijkheid en ik begrijp niet waarom je daar niet achter zou staan.” DOOR T E S S E L T E N Z WE E GE

“Ik repeteer momenteel elke dag voor theaterstuk Boer Koekoek. Dat was een landbouwer én politicus uit de jaren zestig. Eigenlijk was hij de oprichter van de oorspronkelijke boerenbeweging. Het stuk gaat over een amateurgezelschap dat een voorstelling wil maken over de boerenopstand in 1963. In het stuk zien we de generale van het stuk over de opstand en wordt er geschakeld tussen heden en verleden - het heeft dus een haakje met de huidige boerenbeweging die de laatste jaren weer enorm in het nieuws is. Het is een stuk geïnspireerd op discussies die zestig jaar geleden, maar ook nu bijzonder relevant zijn. Vanaf midden juli gaan we al spelen. Ik speel een boer die eigenlijk niets met theater heeft, maar toch besluit mee te doen aan een stuk omdat boer Koekoek een held voor hem was. Er bleek een rol niet gecast te zijn, en die gaat Harrie, de boer die ik speel, dus vertolken. Dat is een vrouwenrol. Ik speel dus een boer die een vrouw speelt. Ingewikkeld hè?”

NU ZIJN DE MANNEN 6

AAN ZET

“Doordat boer Harrie besluit om mee te werken met het amateurgezelschap, komt hij eindelijk los van zijn starre boeren-persoonlijkheid. Door een vrouw te spelen komt hij wat dichter bij zijn emoties. Het ligt op de loer om dat dan heel stereotype te maken, maar ik wil een gebalanceerd personage neerzetten. Je wil niet vervallen in het dogma van ‘vrouwen zijn emotioneler’, dus ik speel boer Harrie als vrouw alleen iets zachter, misschien iets empathischer. Dat is ontzettend leuk om te doen. Acteren geeft me de mogelijkheid om verschillende kanten van mezelf een podium te bieden. Het is bijvoorbeeld heel bevrijdend om een slechterik te spelen, omdat dat een kant van jezelf is die je in het dagelijks leven natuurlijk onderdrukt. Op het podium krijgt dat dan ineens de ruimte. Als je als man een vrouw speelt, heb je ineens de mogelijkheid om de vrouwelijke kanten van jezelf te omarmen. Op andere plekken, van het podium af, word je daar misschien raar op aangekeken, maar op het podium mag het.”

Man up raakt uit de mode

“Harrie, de boer die ik speel, onderdrukt zijn emoties, maar komt dan in de vrouwenrol van Jolien Groenwegen terecht. Jolien is een interessante vrouw. In die tijd moesten de boeren van de regering uitbreiden. Ze kregen land van OPZIJ 2023

Man over vrouw

‘WE HEBBEN ALLEMAAL EMOTIES EN HET SLAAT NERGENS OP DAT MANNEN DIE NIET ZOUDEN MOGEN UITEN’ de buren, die ze dan vervolgens met scheve ogen aankeken. Jolien werkte bij de bank en gaf leningen aan boeren om de plannen te kunnen realiseren. Wanneer Harrie de vrouwenkleding van Jolien aantrekt, mag hij zijn emoties laten zien en ontwikkelt hij zich echt als persoon. In deze tijd mogen mannen hun gevoel meer tonen dan in de jaren zestig. Woorden als ‘man up’ raken uit de mode. Dat vind ik fijn aan leven in deze tijd. We hebben allemaal emoties en het slaat nergens op dat mannen die niet zouden mogen uiten. Ik kan soms een binnenvetter zijn, ook al heb ik wel altijd de ruimte gevoeld om me emotioneel te uiten als man. In mijn geval is het eerder een persoonlijkheidstrekje dat ik vind dat sommige van mijn gevoelens er niet mogen zijn. Ik ben een rationeel mens, dus ik denk eerder lang na en zit veel in mijn hoofd, voordat ik dingen echt in mijn lichaam voel. Ik koppel dat niet aan mannelijkheid en vind het alleen maar fijn als de mannen om mij heen op een gezonde manier hun emoties uiten. Zo ben ik ook opgevoed.” “Mijn moeder was altijd heel emotioneel beschikbaar, mijn vader ook, maar in mindere mate. Dat binnenvetten heb ik wel van mijn vader, maar ik ben niet opgevoed met rigide genderstereotypen en heb altijd geleerd dat ik alles tegen ze kon zeggen. Mijn moeder heeft altijd 68

‘HET IS EEN TAAK VOOR MANNEN OM ELKAAR TE CORRIGEREN IN ONZE OMGANG MET VROUWEN EN OM ZELFREFLECTIEF TE ZIJN’

gewerkt. Ze werkte als mediator, maar ze deed ook het grootste gedeelte van de opvoeding. In die zin waren we wel een traditioneel gezin, misschien. Toen ik 15 was zijn mijn ouders uit elkaar gegaan en toen ik 25 was kwamen ze weer samen. Ze hadden even een pauze nodig van elkaar, denk ik. De scheiding gaf me een heel dubbel gevoel: aan de ene kant was het fijn dat de spanning uit huis was, maar het blijft natuurlijk verdrietig om je ouders te zien scheiden. Ik vind dat mijn ouders daar op een goede manier mee om zijn gegaan.”

relaties. Dat vrouwelijke inzicht is wel handig. Mannelijk advies is vaak een beetje te zwart-wit, maar mijn vriendinnen kunnen ook nadenken over waarom iemand iets zegt of doet, en duiden wat er dan gebeurt in iemands hoofd.”

Vrouwelijk inzicht

Grenzen in de theaterwereld

“Mijn moeder is een feministische vrouw. Ze staat ervoor dat je als vrouw voor jezelf opkomt. Mijn zus is daarin hetzelfde. Ze zijn beiden onafhankelijk en zouden zichzelf niet snel wegcijferen. Daarom zou ik ze allebei wel feminist noemen, al vind ik dat best een lastige term. Ik was een paar jaar geleden bij een theaterstuk van een vriendin en collega waarin er aan het publiek werd gevraagd of ze zich feminist zouden noemen, en toen durfde bijna niemand een vinger op te steken. Ik wist het zelf eigenlijk ook niet zo goed. Gaandeweg werd in de voorstelling dan uitgelegd wat feminisme precies betekent, en als je de theaterzaal na afloop uitliep dacht je: natuurlijk ben ik een feminist! Alles wat ze in die voorstelling bespraken, dat vind ik ook allemaal!” “Ik zou mezelf nu wel feminist noemen, omdat ik voor gelijkheid, gelijke rechten en gelijke behandeling ben. Ik begrijp het niet als andere mensen daar niet ook achter staan. Vroeger was ik meer huiverig om het woord feminist in de mond te nemen. Toen had ik een ander beeld van feministen dan nu: ik dacht dat feminisme veel radicaler was dan alleen strijden voor gelijkheid. Al zou ik ook niet precies kunnen vertellen wat ik dan precies dacht dat het wel inhield. Misschien was ik er minder mee bezig en voelde het daarom ook minder urgent. Ik denk dat er vooral door mainstream media een bepaald beeld van feministen werd gecreëerd dat ze alleen maar extreem boos zouden zijn.” “Ik heb veel vrouwelijke vrienden, meer dan de gemiddelde man. Veel van mijn goede vriendinnen zijn exen, met wie ik na relaties goed bevriend bleef. Dat is niet heel gangbaar, maar voor mij is het heel logisch. Je vindt elkaar heel leuk als mens. Dan kan een romantische relatie niet werken, op meerdere vlakken, maar kan een vriendschap nog steeds heel waardevol zijn. Na een relatie is het natuurlijk niet meteen een vriendschap. Daar moet je aan werken, dat gaat met vallen en opstaan. Ik ben niet met al mijn exen bevriend, hoor, maar met een paar nog wel. Ze zijn me heel dierbaar. Ik kan ze ook om feedback vragen: Hoe ben ik als partner? Ze geven me advies als ik tegen dingen aanloop in volgende

“Op sociale media zie ik regelmatig dingen voorbijkomen over feminisme waar ik veel van leer. Posts over #MeToo, wat natuurlijk bijzonder relevant is in de theater- en filmwereld, zijn leerzaam en zetten me aan het denken. Ook van gesprekken met vriendinnen kijk ik vaak verbaasd op. Al mijn vriendinnen hebben weleens een nare ervaring gehad met een man. Ze vertellen me bijvoorbeeld dat ze nooit in hun eentje door het Vondelpark zouden fietsen in de avond, dat ze als het donker is over straat lopen en moeten doen alsof ze bellen, of dat ze hun sleutels in hun handen houden, klaar om van zich af te meppen. Ook vrouwelijke collega’s maken wat mee in de film- en theaterwereld.”

‘MIJN ZUSJE EN IK ZIJN TOTAAL VERSCHILLEND. “Ik zit in het bestuur van ACT, de IK BEN EEN acteursbelangenvereniging van Nederland.SOORT Wij hebben meegewerkt VAN aan het opzetten van MORES, het meldpuntGETROUWD voor grensoverschrijdend gedrag in onze sector. Daar hebben MET MIJN zich sinds de oprichting ontzettend veel actrices gemeld WERK.’ die met grensoverschrijdend gedrag van

regisseurs en producenten hebben moeten kampen. Aan de ene kant is het vreselijk dat er zoveel meldingen zijn, maar aan de andere kant is het goed dat er nu eindelijk oog voor is. Dat er nu eindelijk een plek is waar die verhalen op een veilige manier gehoord kunnen worden. Het is hard nodig dat we die gesprekken voeren, want als acteurs werk je zo intensief met elkaar samen en grenzen vervagen nogal snel.” “Ik kom ook nog uit een tijd dat je uit je comfortzone werd geforceerd in de theaterwereld. Je moet een bepaalde grens over. Vroeger was er een beetje de mentaliteit van: je moet iemand in het diepe gooien en gewoon daar doorheen forceren. Er was totaal geen ruimte om het eng te vinden of om persoonlijke grenzen te stellen. Tegenwoordig is dat anders: acteurs voelen meer autonomie om het op hun eigen tempo te doen en er is een groeiend besef dat je als auteur ook dingen mag weigeren als ze jouw grenzen over gaan. Ook met intimiteit en seksualiteit wordt veel zorgvuldiger omgegaan. Er zijn intimiteitscoaches die acteurs door blote of intieme scènes heen loodsen. Pas sinds de coronacrisis is de intimiteitscoördinatie-branche echt iets wat serieus genomen wordt. Omdat het nog zo nieuw is, is het nog heel erg zoeken en wordt er nog veel geleerd door alle betrokkenen. Toch gaat het al heel goed: nu hoor ik positieve verhalen van acteurs, regisseurs en andere betrokkenen op de set. Seksscènes waren een beetje the elephant in the room, niemand wilde de ongemakkelijkheid rondom die scènes bespreekbaar maken. Terwijl het heel belangrijk is om van tevoren goed te bespreken waar ieders grenzen liggen.”

Mannen aan zet

“Ik vind dat mannen nu aan zet zijn, als het om feminisme gaat. Het is een taak voor mannen om elkaar te corrigeren in onze omgang met vrouwen en om zelfreflectief te zijn. Toen het verhaal rondom The Voice losbrak, ben ik ook bij mezelf nagegaan of ik altijd goed heb gehandeld. Er was een vrouw met wie ik een situatie had waar ik een vreemd gevoel aan over had gehouden. Ik begon daar nog eens over na te denken en stuurde haar een berichtje waarin ik haar vroeg of mijn gevoel klopte: had ik misschien verkeerd gehandeld? Ik stelde haar die oprechte vraag en bood mijn excuses aan. Ze appte terug dat dat inderdaad geen fijne herinnering is voor haar, en dat ze mijn excuses accepteerde en waardeerde. Ik weet natuurlijk helemaal niet of ze daar nog vaak aan terugdenkt of er last van heeft ofzo, maar ik zou het heel rot vinden als ze door die ervaring anders over zichzelf is gaan nadenken of er nog erg mee zit. Het leek me goed om het te erkennen en aan te kaarten, en gelukkig is dat goed gevallen. Ik denk dat meer mensen dat zouden moeten doen.” O OPZIJ 2023

FOTO YVETETE KULKENS

Goed met geld

Investeringskloof: waarom slechts één procent van investeringen naar vrouwelijke ondernemingen gaat Vrouwelijke ondernemers hebben het knap lastig om investeerders aan te trekken in vergelijking met mannen. Een schamele één procent wordt geïnvesteerd in vrouwelijke ondernemingen. We vragen ondernemer Marian Spier van FEM-START en investeerder Eva de Mol van CapitalT hoe dat zit. D O O R YA S M I N E E SSE R

oen Eva de Mol een paar jaar geleden de resultaten onder ogen kreeg, kon ze het bijna niet geloven. Ze deed aan de Vrije Universiteit onderzoek naar de man-vrouwverhoudingen bij de bedrijven waarin Nederlandse investeringsfondsen geld steken. In Nederland was daar nog nooit eerder onderzoek naar gedaan. “In die tijd werkte ik bij een venture capital fonds, een investeringsfonds dat geld stak in innovatieve en snelgroeiende bedrijven. Het was echt een mannenwereld. Als ik bij wijze van spreken vroeg waar het damestoilet was, dan kon niemand me helpen. Ik zei er steeds vaker iets van, dat ik weinig vrouwen zag, maar dat werd dan een beetje weggewuifd. Ook hoorde ik vaak verhalen als: ‘Er gaat evenveel financiering naar bedrijven van vrouwen hoor, want déze vrouwen hebben wel geld

opgehaald’. Dan noemden ze twee namen. Maar het ging altijd om anekdotisch bewijs”, vertelt De Mol. “Ik heb een achtergrond als wetenschapper en wilde weten hoe het nou écht zit. Er bleken geen data te zijn over hoeveel er geïnvesteerd wordt in bedrijven van vrouwen of in bedrijven met vrouwen aan de leiding. Terwijl: you can’t change what you don’t measure.” Daarom besloot ze zelf in kaart te brengen wat de man-vrouwverhouding was van de bedrijven waarin durfkapitalisten investeerden. Ze sloeg de handen ineen met ondernemer en investeerder Janneke Niessen. In totaal werkten veertig investeringsfondsen voor beginnende bedrijven mee aan het onderzoek. De Mol en Niessen onderzochten in welke start-ups die investeringsmaatschappijen de afgelopen tien jaar geld hadden gestoken. Vervolgens keken ze wie er bij die jonge ondernemingen aan het roer stonden. Waren het alleen mannen, alleen vrouwen of gemengde teams? “Ik weet het nog precies”, zegt De Mol. “Het was zomer. Ik zag de resultaten en ik dacht alleen maar: holy shit. Janneke was op vakantie, maar ik móest haar bellen.” Wat bleek? Slechts 1,6 procent van het geld ging naar vrouwelijke ondernemers of bedrijven waar vrouwen aan het roer stonden. 6,8 procent ging naar start-ups met een gemengd team. Met andere woorden: negen van de tien financieringen gingen naar bedrijven met alleen mannen aan de leiding. “Dit onderzoek stamt uit 2018, maar sindsdien is er weinig veranderd. Elk jaar lees je weer over soortgelijke onderzoeken. Vorig jaar scheen er maar 0,6 procent van het geld naar vrouwelijke ondernemers te zijn gegaan”, zegt ze.

Economisch probleem

Dat er minder in vrouwelijke bedrijven wordt geïnvesteerd dan in bedrijven waar mannen aan het roer staan, is niet alleen een diversiteitsprobleem, het leidt ook tot een innovatiekloof in sommige sectoren. Want voor de innovaties uit het werkveld waar veel vrouwen werken, zoals de zorg, zijn te weinig investeerders. “Investeerders zijn vaak mannen en die steken hun geld niet in iets dat ze niet kennen”, zegt Marian Spier, die vrouwelijke ondernemers op weg helpt. “Sommige producten die vrouwen bedenken en maken, begrijpen mannen niet. Een

kolfapparaat bijvoorbeeld. Mannen zien daar minder snel brood in, met als gevolg dat innovaties in die sectoren achterblijven.” Daarnaast is het ook een economisch probleem dat vrouwelijke ondernemers minder geld ophalen. Op een of andere manier vergeten we dat vaak, meent Spier. “Maar het is natuurlijk ook goed voor de economie als er meer in vrouwelijke start-ups wordt geïnvesteerd. Vrouwen nemen sneller vrouwen aan, waardoor weer meer vrouwen aan het werk gaan en financieel zelfstandig worden. Het heeft een sneeuwbaleffect om in vrouwen te investeren.”

Netwerken

Hoe het komt dat er zo weinig in bedrijven van vrouwen wordt geïnvesteerd, is niet zo makkelijk te zeggen. Het zou ermee te maken kunnen hebben dat er überhaupt minder bedrijven zijn met vrouwen aan het roer, of die zijn opgericht

‘Ik weet het nog precies. Het was zomer. Ik zag de resultaten en ik dacht alleen maar: holy shit’ Eva de Mol

Eva de Mol promoveerde aan de universiteit van Berkeley en de VU in Amsterdam op diversiteit in teams. Aan de VU onderzocht ze in welke bedrijven investeringsfondsen hun geld steken en hoe het zit met de man-vrouwverhouding. Hieruit bleek dat maar 1,6 procent van alle financiering voor vrouwelijke ondernemers is en 6 procent voor diverse teams. Samen met Janneke Niessen richtte ze CapitalT op, een investeringsfonds voor jonge technologiebedrijven. Vijftif procent van hun investeringen gaat naar bedrijven met een vrouwelijke ondernemer en zestig procent gaat naar een founder of colour. Het gaat trouwens niet alleen om geld: ze mentoren de start-ups ook. Ze zijn bijvoorbeeld aanwezig bij belangrijke meetings, bouwen mee aan de bedrijfscultuur en geven media-advies.

OPZIJ 2023

Goed met geld door vrouwen. Maar zó groot is dat verschil nou ook weer niet. Momenteel is zo’n veertig procent van de ondernemers in Nederland vrouw. Een groot deel daarvan is zzp’er. Het percentage start-ups en scale-ups (bedrijven die langer dan vijf jaar bestaan en zichzelf al meer hebben bewezen, ze hebben hun eerste successen behaald, investeringsrondes gehad en gaan opschalen) in Nederland dat (mede) is opgericht door een vrouw is zeventien procent. Dat verklaart dus niet waarom er zo’n minuscuul deel van het investeringsgeld naar vrouwen gaat. De Mol verwijst naar onbewuste vooronderstellingen. “Investeerders steken vaak geld in mensen die op hen lijken, omdat ze daarmee op één lijn zitten. En ze zijn geneigd dat soort mensen betrouwbaarder te vinden. Dat heet affiliate bias in de wetenschap en is iets dat onbewust gebeurt. Doordat er in die wereld voornamelijk mannen zitten, investeren zij dus ook steeds in mannen”, legt ze uit.

‘Het heeft een sneeuwbaleffect om in vrouwen te investeren’ Marian Spier

Marian Spier is een social impact- en cultureel strateeg die helpt om ondernemingen wereldwijd diverser te maken. Ze is medeoprichter van FEM-START, een programma dat erop gericht is vrouwelijke startups te koppelen aan investeerders. Spier is vooral bekend van TEDxAmsterdamWomen, dat ze in 2010 oprichtte en waar ze tot 2020 voorzitter van was. Op dit evenement spreken inspirerende vrouwen over de manier waarop zij bijdragen aan de toekomst. Ze zit onder meer in de Raad van Toezicht van het Van Gogh Museum en de Raad van bestuur van de VandenEnde Foundation. Spier ontving voor haar inzet voor vrouwen in 2018 de Women Business Angel Award. Dit is een prijs van de Europese Unie voor vrouwen die investeren in vrouwelijk ondernemerschap. In 2021 verscheen haar boek Impact. Lessen in persoonlijk en zakelijk leiderschap.

Hoe komen bedrijven aan geld?

Voor ondernemers zijn er verschillende mogelijkheden om geld op te halen, waardoor hun bedrijf (sneller) kan groeien. Een lening bij de bank is wellicht het bekendste voorbeeld, maar je kunt bijvoorbeeld ook geld lenen van bekenden of een subsidie aanvragen. Crowdfunding is de laatste jaren in opkomst, je haalt dan direct geld op bij je publiek, ‘de crowd’. Er staat vaak een tegenprestatie tegenover, bijvoorbeeld een product of dienst. Een andere manier is geld ophalen bij een venture capital fonds, een investeringsfonds gericht op innovatieve of snelgroeiende bedrijven. Het fonds krijgt in ruil voor het geldbedrag – meestal tussen de 1 en 3 miljoen euro – vrijwel altijd aandelen in de onderneming. Ook particulieren kunnen in bedrijven investeren, dit zijn dan angel investors, vaak een (voormalig) ondernemer. Naast geld brengt een angel investor ook kennis en ervaring in en stelt hij zijn persoonlijke netwerk beschikbaar.

Daarnaast blijkt uit onderzoek dat mensen vaak investeren in ondernemers die in hun netwerk zitten. En laten de mensen in het netwerk van investeerders nou weer precies op hen lijken: geprivilegieerde mannen, met zeven vinkjes. Als vrouwen hun best doen om ‘erbij te horen’, blijkt dat niet zo eenvoudig. Ze moeten bewijzen dat ze een onderneming kunnen runnen, ze krijgen meer vragen over hoe ze zullen voorkomen dat ze falen en minder over hun visie. Terwijl er bij mannen gewoon van wordt uitgegaan dat ze het bedrijf kunnen leiden.

Jargon

Ook lopen vrouwen tegen een ‘taalbarrière’ aan. Ze kennen het jargon uit de financiële wereld vaak minder goed. “Vrouwen moeten ten eerste weten hoe de financieringswereld er eigenlijk uitziet. Ik word vaak benaderd door vrouwen die willen weten hoe ze hun onderneming kunnen laten groeien en niet weten waar te beginnen. Zoiets leer je niet op school, maar van mensen uit je netwerk. De stap daarna is dat ze moeten weten hoe ze zich in die wereld kunnen bewegen. Ze moeten het jargon beheersen, zodat ze makkelijker in gesprek gaan met een investeerder”, zegt Marian Spier. Volgens Spier begint het dus bij het opleiden van vrouwen. Daarom richtte ze een paar jaar geleden FEMSTART op, samen met Simone van Bijsterveldt, Sandra van der Pal en Ellen Tacoma. FEM-START is een online platform dat erop gericht is vrouwelijke start-ups meer in de picture te krijgen. Trainingen in pitchen en het financieringslandschap maken bijvoorbeeld deel uit van het programma. Via online learning leren de deelnemers ook rolmodellen kennen. Het idee daarachter: als je ziet dat het een andere vrouw ook is gelukt, ga je meer in jezelf geloven en wordt het makkelijker haar weg ook te bewandelen.

FEM-START Up Awards

Verder is het doel van FEM-START om de ondernemers te koppelen aan investeerders. Spier is daarom blij dat ze dit jaar voor de derde keer de FEM-START Up Awards powered by Antler kan uitreiken. De eerste keer was de prijs een trip naar New York, naar het hoofdkantoor van crowdfunding-organisatie Kickstarter. Het jaar erop ging

de reis naar Silicon Valley. Spier: “Ik zag gewoon dat als de vrouwen terugkwamen, ze veel grootser waren gaan denken. Ze werden zichtbaarder en het lukte ze beter om geld op te halen. Ze kwamen tijdens die reizen makkelijker in contact met investeerders; venture capital investeerders, maar ook angel investeerders: iemand die vanuit zakelijk oogpunt investeert in ondernemingen, vaak iemand die zelf ondernemer is geweest.” Dit jaar is er voor het eerst een flink geldbedrag gekoppeld aan de prijs. Investeringsfonds Antler heeft 100.000 euro investeringsgeld vrijgemaakt. “Daar zijn we heel blij mee, want het is voor het eerst in Nederland dat vrouwelijke ondernemers zo’n bedrag kunnen winnen. Meestal gaat het om 5000 of 10.000 euro, maar met een ton kun je natuurlijk veel harder groeien”, zegt Spier.

Investeer in de besten

Zowel Marian Spier als Eva de Mol denken dat échte verandering niet alleen in handen ligt van de vrouwelijke ondernemers, maar dat ook de investeerders zichzelf achter de oren mogen krabben. Én dat ingrijpen vanuit de overheid noodzakelijk is. “Vanuit de overheid is er al veel aandacht voor ondernemers, maar er wordt dan vaak alleen naar sectoren gekeken. Kunstmatige intelligentie vinden ze nu heel hot, terwijl er ook andere problemen zijn, bijvoorbeeld in de gezondheidszorg, waar vrouwen juist producten voor bedenken. Voor vrouwelijke ondernemers is helaas weinig aandacht”, zegt Spier. De Mol is inmiddels zelf ook investeerder geworden. Samen met Janneke Niessen is ze eigenaar van CapitalT, een investeringsfonds voor jonge technologiebedrijven. 50 procent van de investeringen van CapitalT is naar bedrijven gegaan met een vrouwelijke ondernemer en zestig procent gaat naar een founder of colour. “Dat komt ten eerste doordat wij wél kijken naar bedrijven buiten ons eigen netwerk”, legt De Mol uit. “Maar ook mooi en belangrijk: het is vooral een uitkomst van onze teamscan. Die teamscan heb ik ontworpen tijdens het maken van mijn proefschrift. Het doel van die scan is erachter komen welke bedrijven op lange termijn succesvol zijn. Niet geheel toevallig zijn dat bedrijven die goed scoren op diversiteit. We investeren in de beste teams en die blijken dus heel divers te zijn.” O OPZIJ 2023

PINK de Thierry, Ter Zake. Business as Usual, 1988. Bruikleen van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) Amersfoort.

Cultuur Tentoonstelling

en een leven in kunst “Ver voor social media en realityshows als Big Brother en Keeping up with the Kardashians stelde PINK al vragen over de grens tussen privé en openbaar”, aldus conservator Manique Hendricks over PINK naar aanleiding van de tentoonstelling in het Frans Hals Museum in Haarlem. D O O R FI E K E TI SSI N K

OPZIJ 2023

Cultuur Tentoonstelling PINK de Thierry, At Home III, 1987, Frans Hals Museum, Haarlem

VANAF DE GEBOORTE VAN HAAR DOCHTER IN 1980 BETREKT PINK HAAR GEZIN IN HAAR PERFORMANCES PINK de Thierry, Portret uit de serie Video Schetsboek, 1984, Frans Hals Museum, Haarlem

omenteel is er in het Frans Hals Museum, locatie Hof, in Haarlem de eerste overzichtstentoonstelling ever van het werk van PINK de Thierry. PINK werd geboren als Helena Scheerder in Haarlem in 1943 en overleed dit jaar op 79-jarige leeftijd op 25 februari in Amsterdam. De hoogste tijd dus voor een overzichtstentoonstelling van het werk van deze bijzondere kunstenaar die bekend werd door haar performances vanaf de jaren tachtig van de vorige eeuw. PINK begint haar werkzame leven, na een studie aan het conservatorium in Brussel, als acteur in België. Ze maakt daar deel uit van het kunstenaarscollectief Mass Moving, een groep die bekend wordt met acties en happenings in de openbare ruimte. De straat en het publieke domein zijn belangrijker voor de leden van Mass Moving dan het museum en de galerie. Hier immers kunnen ze in direct contact komen met het publiek. In Utrecht, Arnhem en Venetië is PINK betrokken bij projecten, tot ze in 1972 de groep verlaat en terugkeert naar Nederland. De kiem is dan gelegd voor haar performances, maar het duurt nog tot de jaren 80 dat ze hier echt mee doorbreekt.

Droomhuis voor de Bavo in Haarlem

Man Vrouw Kind-MVK

Vanaf de geboorte van haar dochter in 1980 betrekt PINK haar gezin in haar performances. In 1981 stuurt ze adreswijzigingen rond waarin ze vermeldt dat de familie De Koning dertig dagen gaat wonen in een appartement in De Meervaart in Amsterdam. Dit is tijdens het Holland Festival en bezoekers kunnen zien hoe PINK met haar gezin leeft. Haar man Donald vertrekt iedere ochtend naar zijn werk. PINK blijft thuis, doet het huishouden en verzorgt baby Sara. De meubels, waar de prijskaartjes nog aanhangen, zijn gesponsord door De Bijenkorf. De bezoekers kunnen iedere dag gedurende een aantal uren langskomen en maken zo deel uit van de performance die de titel Oost West Thuis Best krijgt.

HET IDEALE GEZIN STAAT CENTRAAL, MET MOOIE KLEDING, GLAZEN WIJN EN DE ZON DIE SCHIJNT In 1983 woont PINK twaalf dagen met haar gezin -Man Vrouw Kind (MVK) noemt ze het – in een ander huis in de Spaarnrijkstraat in Haarlem-Noord. MVK wisselen iedere dag van huis. De bewoners van het betreffende huis vertrekken ’s ochtends en PINK en haar gezin trekken erin totdat de bewoners ’s avonds weer terugkeren. ‘Je bent jezelf in de rol van een ander’, aldus de kunstenaar. Het gezin nam de dagelijkse rituelen van de bewoners

over, inclusief de visite van opa en oma op zondag. Foto’s van het gezin in de verschillende huizen bieden een mooi kijkje in het leven in deze straat, op dat moment. PINK laat zien dat het gelukkige gezinsleven inwisselbaar is. Het werkt bevreemdend om steeds dezelfde drie personen te zien in een compleet ander interieur, met een kopje koffie rond de tafel of zittend op de bank. Is dit hoe geluk eruitziet? De scheidslijn tussen kunst en leven vervaagt.

At home

Een jaar later, in 1984, gaat PINK nog een stapje verder en leeft ze op de Grote Markt in Haarlem in een huis van hardboard. Het is een tweedimensionaal ‘droomhuis’, geplaatst voor de Sint Bavokerk, en het OPZIJ 2023

PINK de Thierry, Standing Stone (slapen in het Frans Hals Museum), 1989, Frans Hals Museum, Haarlem

Cultuur Tentoonstelling

TOCH IS HAAR WERK NOG VRIJ ONBEKEND IN NEDERLAND. MOET JE ALS KUNSTENAAR DAN TOCH EERST DOOD ZIJN VOORDAT JE ERKENNING KRIJGT? dagelijks leven van het gezin speelt zich af in het tuintje voor het huis met kunstgras, een zandbak voor Sara, een tuinkabouter en een barbecue. Ook hier leeft PINK weer een ideaal gezinsleven dat overdag te zien is voor iedereen die maar wil. ’s Nachts slaapt het gezin in de container achter het huis. Wat is echt, wat is namaak en wat is in scène gezet? Daar draait het vaak om in het werk van PINK. Het ideale gezin staat centraal, met mooie kleding, glazen wijn en de zon die schijnt.

Ter zake

In 1988 maakt PINK op uitnodiging een reis, samen met haar man Donald, naar Amerika. PINK besluit om van deze reis ook weer een performance te maken. “Ik wil als kunstenaar naar Amerika. Een kunstenaar is zijn atelier. Het atelier is de kunstenaar. Hoe neem ik dat mee? Toen moest ik denken aan Marcel Duchamp. Die vluchtte in oorlogstijd naar Amerika met een koffertje met zijn kunstwerken in miniatuur”, aldus PINK in een interview. Ze besluit de werken in haar atelier te fotograferen en de 23 meter lange afdruk van haar werk op te rollen en in een golftas te 78

OPZIJ 2023

In Must Visit deelt Fieke Tissink extra culturele tips.

Cultuur Tentoonstelling

Welk evenement? Into the Great Wide Open Waar? Op Vlieland Wat? Het bekende, vierdaagse popfestival dat naast muziek ook beeldende kunst toont, films en aandacht heeft voor de natuur, bedoeld voor de cultuurliefhebber die op zoek is naar meer diepgang, rust, natuur en diversiteit. En de kinderen mogen mee. Waarom nu? Vanwege de geweldige line up, vanwege de verse oesters van het wad, vanwege de kampvuurliedjes op het strand. Wanneer? Van 31 augustus tot en met 3 september 2023.

Museum, waar ze dineren en slapen tussen de kunst. De volgende dag wandelen MVK naar Zandvoort waar de zwerfkei in de branding wordt geplaatst op de plek tot waar ooit het gletsjerijs kwam. Ze klimmen met z’n drieën op de steen en vervolgens wordt er een staatsieportret gemaakt. PINK ziet de eeuwenoude steen als symbool voor de aarde en haar gezin staat voor de mensheid. Tegenwoordig ligt de zwerfkei voor haar voormalig atelier aan de Overtoom in Amsterdam, op een sokkel, om deze plek te markeren.

Influencer avant la lettre

Tot de tweede helft van de jaren negentig van de vorige eeuw houdt PINK zich bezig met performances in de openbare ruimte. Daarna gaat ze zich meer richten op werk dat in de beslotenheid van haar atelier tot stand komt.

PINK de Thierry, Standing Stone (Staatsieportret II), 1989, Frans Hals Museum, Haarlem

IN 1989 VERTREKT ZE MET MAN EN KIND ÉN EEN ZWERFKEI VAN AMSTERDAM NAAR ZANDVOORT. DIE STEEN VAN 2500 KILO GAAT PER VRACHTWAGEN stoppen. Zo reist ze dertig dagen door de Verenigde Staten. Donald loopt in een keurig pak een paar meter achter haar. Hij is haar financieel adviseur. Ze bezoeken musea om haar werk aan de man te brengen. Het is een soort promotietour. Dat valt nog niet mee. Slechts één keer rolt ze haar werk uit in een museum, in het Museum of Contemporary Art in Los Angeles. De 80

reis wordt vastgelegd in enkele foto’s, met steeds weer die golftas.

Zwerfkei

Je verzint het niet, maar PINK wel: in 1989 vertrekt ze met man en kind én een zwerfkei van Amsterdam naar Zandvoort. Die steen van 2500 kilo gaat per vrachtwagen, het gezin loopt. Ze overnachten in het Frans Hals

De performances van PINK gaan over de rol van het gezin, het ideale gezin dat ze steeds voorspiegelt, over de grens tussen echt en nep. Haar werk gaat over de echtheid en de maakbaarheid van het leven. Het alledaagse wordt door PINK in een nieuwe context geplaatst. En er is veel humor in haar werk. Er valt altijd wat te lachen. Het is bevreemdend. PINK was haar tijd ver vooruit. Nu laten massa’s mensen zien hoe mooi hun leven is of kan zijn; PINK deed dat in de jaren 80 van de vorige eeuw. Een influencer avant la lettre. Toch is haar werk nog vrij onbekend in Nederland. Moet je als kunstenaar dan toch eerst dood zijn voordat je erkenning krijgt? Als het oeuvre compleet is? PINK liep voor de troepen uit: nu is haar werk te zien op haar eerste overzichtstentoonstelling in Haarlem. Gaat dat zien!

Welk museum? Bonefanten Waar? Maastricht Wat? Het is een museum voor oude, moderne en hedendaagse kunst in een schitterend gebouw. Waarom nu? Omdat het nu vakantietijd is en je wellicht naar het zuiden rijdt. Doe dan Maastricht even aan, want er zijn twee bijzondere tentoonstellingen. Patricia Kaersenhout: Visions of Possibilities. En A Room of One’s Own, over het werk en denken van vrouwelijke kunstenaars van diverse generaties uit de collectie van het museum. Wanneer? Kaersenhout t/m 5 november 2023; A Room t/m 7 januari 2024. Het museum is geopend van dinsdag t/m zondag van 11.00-17.00 uur.

De tentoonstelling is t/m 29 oktober 2023 in het Frans Hals Museum, locatie HAL (Grote Markt) in Haarlem. Podcast over PINK: Wie wat bewaart. Aflevering: Ter zake. Business as usual. O

A Room of One’s Own

OPZIJ 2023

Buitenland

LIBANESE VROUW van het aanrecht naar de watersport

Praat je over Libanese vrouwen, dan komen al snel de vooroordelen op tafel: ‘Vrouwen lopen compleet gesluierd rond’, ‘blijven thuis bij de kinderen’ en ‘doen niet aan sport’. Die vooroordelen zijn niet zo gek, in veel landen in het Midden-Oosten is dit nog wel de norm. Gelukkig lijkt dit langzaamaan te veranderen, Libanon is hier misschien wel de voorloper in. Caroline, Roba en Celine vertellen hoe zij naar sport kijken en hoe zij hopen verandering te brengen voor vrouwen in Libanon.

lle drie de vrouwen waren vorig jaar zomer aanwezig op het Waterwoman Festival in Libanon. Een sportevenement dat zich focust op watersport en vrouwen in die sport. De initiatiefnemers willen vrouwen in het land hiermee laten zien dat die sporten ook voor hen toegankelijk zijn. Caroline Raphael (40) is één van de initiatiefnemers. Zij is zelf professioneel stand up paddlester, maar de weg hiernaartoe was voor haar niet de makkelijkste.

Vrouw hoort achter het aanrecht

“Ik ben opgegroeid met vier zussen”, schetst Caroline haar vroegere thuissituatie. “Als we aan de zondagse lunch (Libanese traditie, red.) zaten met de hele familie, dan stond mijn moeder op een gegeven moment op en spoorde ons alle vijf aan de tafel af te ruimen. Dan zei ze letterlijk: ‘Jullie zijn de vrouwen van de toekomst, als jullie straks getrouwd zijn, dan zijn jullie ook verantwoordelijk voor het huishouden.’ Ik reageerde daar

D O O R A N K E H A A D SMA

‘In het water lagen voornamelijk mannen waar een hoop mannelijke energie omheen hing’

best gemeen op en zei dat als mijn vader niet hielp, ik ook niet zou helpen.” Haar vader was overigens de persoon die Caroline heeft aangemoedigd te gaan sporten. “Mijn vader houdt heel erg van sport en heeft mij en mijn zussen altijd meegenomen naar al zijn sportieve activiteiten. Mijn moeder was vroeger overigens ook fanatiek hardloper, tot ze ging trouwen. Dat is nu eenmaal hoe hier altijd over het huwelijk is gedacht, de vrouw komt na het huwelijk ‘aan het aanrecht’ te staan. Zo raar!” Het is duidelijk dat Caroline al op vroege leeftijd tegen dit soort sociale normen aanschopte. In 2013 kwam ze voor het eerst in aanraking met surfen. Hier merkte ze heel sterk dat het vooral een mannenwereld was en vrouwen niet erg gewenst waren. “Misschien waren we wel gewenst, maar het voelde niet zo. In het water lagen voornamelijk mannen waar een hoop mannelijke energie omheen hing. Dat kan best intimiderend zijn als je dan als enige vrouw aan komt peddelen. Dat houdt veel vrouwen tegen. Ik denk daarom dat niet alleen de mentaliteit van vrouwen hier veranderd

Caroline

OPZIJ 2023

‘Afgelopen week gaf ik les aan een meisje van negen. Ik ben echt haar idool!’ moet worden, maar ook die van de mannen. Zij moeten inzien dat vrouwen prima mee kunnen komen in de sport.” Voor Caroline is het Waterwoman Festival daar een middel voor. “De cultuur in Libanon is gelukkig aan het veranderen. In de zwemsport en bij triatlon is de community vrouwen enorm gegroeid. Ik zou het persoonlijk heel mooi vinden als dit in de watersport ook gebeurt. Je ziet nu al wel veel mensen, zowel mannen als vrouwen, die de watersport oppakken als ontspanning. Dan pakken ze een SUP om even een rondje te peddelen bijvoorbeeld. Maar hoe mooi zou het zijn als deze mensen, en dan met name vrouwen, ook mee gaan doen in wedstrijden?”

Weinig professionele atleten in Libanon

Makkelijk is het niet voor Libanese atleten om op hoog niveau mee te doen in internationale wedstrijden. “De overheid ondersteunt dit totaal niet en sportfederaties evenmin. Heel zonde, want we hebben enorm veel talent rondlopen in Libanon. In de winter op de pistes zie je hier bijvoorbeeld zoveel goede skiërs, maar zij krijgen vaak het geld niet rond om op internationaal niveau mee te doen.” 84

Roba “Ik wilde ook heel graag meedoen aan internationale stand up paddle-wedstrijden”, vertelt Caroline. “Het plan lag klaar, maar toen kwam covid. Ik kon het doen omdat ik het geld ervoor heb door mijn werk in Saudi-Arabië. Maar als je het geld niet hebt kun je zonder sponsoring niets. Wel leuk trouwens, in Saudi-Arabië zie ik ook steeds meer vrouwen die gaan sporten.” Hoewel Caroline internationaal nog weinig ervaring heeft, zoekt zij wel steeds opnieuw uitdagingen voor zichzelf op sportief gebied. Zo is ze eigenaar geweest van een surfschool, heeft ze een recordpoging gedaan op de SUP en wil ze het Waterwoman Festival jaarlijks blijven organiseren. “Ik wil hiermee heel graag andere vrouwen inspireren en ze de watersport laten ontdekken. Vrouwen die al actief zijn in de watersport, fungeren hier als rolmodel.”

Van kantoorbaan naar kitesurfinstructrice

Eén van die vrouwen is Roba Hamadini (36), zij heeft zonder hulp meegedaan aan een internationale wedstrijd sneeuwkiten. Roba is kitesurfinstructeur, zelf ook fervent kitesurfster, maar houdt van iedere vorm van boardsports. Libanon is een perfect land voor haar hobby met de zee aan de westkant en ten oosten de bergen met in de winter sneeuw. Voor Roba is sporten altijd een belangrijk onderdeel geweest in haar leven. “Ik begon al heel jong met hardlopen

en was de snelste van alle meisjes op school. Ik kwam in een jongensteam terecht, zij vonden het heel leuk dat ik bij ze aansloot. Mijn team moedigde mij heel erg aan, ze waren erg trots dat ik als enige meisje met ze meedeed.” Ze moest vanwege gezondheidsproblemen stoppen met hardlopen, maar andere sporten kon ze nog wel doen. “Ik woonde in de bergen, dus kende de watersport niet echt. In 2013 zag ik een kitesurfvideo, dat leek me heel gaaf. De sport was toen nog niet zo populair hier, ik had dan ook geen idee wat het precies inhield. Dus ging ik op Google zoeken en vond ik een instructeur die het me kon leren.” Het duurde niet lang voordat Roba haar passie voor de sport had gevonden. Ze rondde haar studie Business Management op de Universiteit van Beiroet af en begon te werken in het familiebedrijf. Intussen begon haar passie voor kitesurfen te groeien. “Op een gegeven moment werd het kitesurfen echt een verslaving. Als er goede wind stond, wilde ik het water op. Dat kon ik natuurlijk niet combineren met mijn 9 tot 5 baan. Dus besloot ik te stoppen met werken en me te focussen op het kitesurfen.” “Mensen om me heen zeiden wel tegen me dat ik een ‘echte’ baan moest gaan zoeken en dat het kitesurfen mijn rekeningen niet kan betalen. Ik wist ook niet zeker of ik de juiste keuze had gemaakt en raakte gedemotiveerd door wat iedereen tegen mij zei. Maar ik ben ook iemand die niet luistert naar anderen. Ik volgde mijn eigen instinct.”

Door dat instinct werd Roba kitesurfinstructeur. Ze droomde ervan de wind achterna te reizen en kiteles geven. Inmiddels is haar droom verder ontwikkeld, ze wil anderen inspireren met haar sport. “De sport heeft mijn leven veranderd. Ik ging door een depressie voordat ik begon met kitesurfen. Iets wat we in Libanon niet leren, is dat sport daarin kan helpen. Door te sporten kreeg ik meer kracht, ik leerde op mezelf te vertrouwen en ik leerde omgaan met stress. Het is denk ik iets wat je echt moet meemaken, maar je moet je er ook bewust van zijn dat sport zo’n positieve kracht op je mentale gesteldheid heeft.”

Rolmodel voor andere vrouwen

Door Roba’s gewaagde keuzes, leeft ze nu haar droomleven, zonder dat ze hier ooit echt een rolmodel in heeft gehad. “Ik zie mezelf nu als een rolmodel, een voorbeeld dat ik nooit heb gehad. Er komen vrouwen naar me toe die mij vertellen dat ik ze geïnspireerd heb in het kitesurfen. Afgelopen week gaf ik les aan een meisje van negen. Zij doet mij in alles na, niet alleen in het kitesurfen, ook in mijn manier van doen en mijn levensstijl. Ik ben echt haar idool!” Roba heeft het geluk gehad dat haar ouders haar altijd hebben gesteund in haar sporten. Dat was niet vanzelfsprekend, maar ze ziet hier langzaam verandering in. “Je ziet de jonge ouders van nu die, net als ik, al meer zijn opgegroeid met sport. We hebben er nu makkelijker OPZIJ 2023

Buitenland toegang toe en jonge ouders moedigen hun kinderen ook aan om te gaan sporten.” “Hopelijk kunnen we zo een weg openbreken voor de volgende generatie om op internationaal niveau mee te doen aan competities. Daarvoor missen we nu nog de support vanuit de overheid. Ik denk dat als ik de juiste support en sponsoring had gehad tijdens internationale wedstrijden, mijn prestaties ook beter waren geweest. Maar goed, we moeten ergens beginnen”, besluit Roba.

Op naar de Olympische Spelen

Het aandeel Libanese atleten op de Olympische Spelen is nu nog verwaarloosbaar, zeker in vergelijking met bijvoorbeeld de Nederlandse delegatie van atleten. Maar mede door de inspanningen van Roba en Caroline, zijn er nu steeds meer Libanese (water) sporters die durven te dromen van internationale competities. Zo ook Celine Khoury (15). “Mijn vader heeft me altijd gepusht om te sporten. Ik heb dan ook veel sporten gedaan, maar zeilen is altijd mijn favoriet geweest. Mijn vader is zelf ook fanatiek zeiler, hij heeft me op mijn vijfde letterlijk in een boot gezet en afgeduwd. ‘Ik vertel wel wat je moet doen als je in de boot zit’, riep hij nog. Je moet je voorstellen dat je normaal gesproken voordat je aan boord stapt nog iets van theorie krijgt”, lacht Celine.

ik de sport ervaar. Maar er zijn maar weinig van mijn schoolgenoten die aan sport doen. Op mijn school worden wij ook niet gestimuleerd om te sporten. We hebben slechts één uur per week een sportles, maar daar ligt totaal geen focus op.” “In mijn eigen sport heb ik weinig rolmodellen, mijn vader is echt mijn grootste voorbeeld. Op de zeilclub ben ik sowieso altijd de jongste en een van de weinige meiden. Ik moet altijd tegen oudere, zwaardere, mannen zeilen. Dat betekent dat ik altijd twee keer zo hard moet werken, aangezien de boot waar ik in zeil eigenlijk ook veel meer gewicht nodig heeft dan dat ik heb.” “Ik kijk dan ook naar andere Libanese vrouwen in de sport die ik kan gebruiken als voorbeeld. Bijvoorbeeld Caroline, zij geeft nooit op en blijft pushen. Dat is wat ik nodig heb, zo blijf ik ook pushen. Anders had ik misschien allang opgegeven.” Nu heeft Celine het geluk dat de complete zeilgemeen-

‘Op de zeilclub ben ik sowieso altijd de jongste en een van de weinige meiden’

schap achter haar en haar dromen staat. “Toch is het lastig om als Libanees aan internationale competities mee te doen. Het materiaal in de zeilsport is behoorlijk kostbaar, en we hebben geen sponsoren. Ook politiek gezien is het niet makkelijk om aan bijvoorbeeld de Olympische Spelen mee te doen. Hoewel politiek en sport in mijn hoofd niet samengaan, is het nu eenmaal wel een probleem waar ik tegenaan loop.” Opgeven komt niet in Celines woordenboek voor: “Het zal niet makkelijk zijn, maar ik weet dat ik mijn doel kan halen. Na de zomer ga ik met mijn ouders in Florida, wonen. Hopelijk kan ik daar competities varen tegen andere meiden van mijn leeftijd, iets wat in Libanon niet mogelijk is. We gaan zien wat de toekomst me brengen zal in de zeilsport!” Waar Celine nu een rolmodel vindt in vrouwen als Caroline en Roba, hoopt ze straks zelf ook een rolmodel te kunnen zijn. Alleen al door naar de Olympische Spelen te gaan, of andere internationale wedstrijden te varen. Het is aan haar om een structuur te leggen waar de toekomstige generatie op voort kan bouwen. Het is dan ook niet Celines doel om per se medailles te halen, ze wil vooral haar land vertegenwoordigen en haar passie uitdragen. O

Celine

“Ik vond dat niet erg, ik was namelijk direct verkocht. Op zee voelde ik me gelijk heel vrij en onafhankelijk, zeilen geeft me een gevoel wat ik nergens anders kan ervaren. Hoewel ik ook veel heb geskiet, gefietst en geskeelerd, was zeilen de sport waar ik altijd weer naar terug kwam.” Met haar vrienden praat ze weinig over haar passie voor zeilen. “Ik denk dat maar tien procent van mijn leeftijdsgenoten weten dat ik zeil. Ze zijn er ook gewoon niet in geïnteresseerd. Ik heb het wel geprobeerd hoor, ze te vertellen hoe 86

OPZIJ 2023

Op de sofa

In Op de sofa beantwoordt psycholoog Annet Hogendoorn al jouw vragen over relaties, opvoeding, werk, vriendschappen; kortom het leven. Heb jij een vraag voor haar? Mail dan naar redactie@opzij.nl. Je vraag zal dan anoniem in deze rubriek verschijnen.

Vraag Ik ben al vijftien jaar samen met mijn man en we zijn acht jaar getrouwd. De laatste maanden heb ik weleens het idee dat hij misschien homoseksueel is. Eerst dacht ik dat hij moe was, druk had op werk, enzovoorts, maar het verbetert niet. Sterker nog: het wordt alleen maar erger. Er is bijna geen intimiteit meer tussen ons. Het is weleens door mijn hoofd gegaan en dan sprak ik dat idee tegen, maar laatst maakte een vriend van hem een opmerking hierover en sindsdien maak ik me echt zorgen. Hoe kan ik erachter komen wat er aan de hand is?

Vraag Ik ben een oma van vijf kleinkinderen en ik merk dat mijn kinderen hun eigen kinderen heel anders opvoeden dan dat ik zelf heb gedaan. Grenzen lijken veel verder te liggen, er worden geen consequenties gegeven aan bepaald gedrag waar ik mijn kinderen vroeger wel consequenties voor gaf en zo kan ik nog wel even doorgaan. Ik weet niet zo goed wat ik hier nou mee moet; moet ik het bespreken, moet ik mijn grenzen/regels veranderen als mijn kleinkinderen bij ons zijn of gewoon zo laten? Antwoord

et is mooi hoe je het verwoordt; je constateert het verschil en in je manier van schrijven laat je geen oordeel doorschemeren. Misschien voel je dat wel? Vind je er iets van, dat jouw kinderen jouw kleinkinderen anders opvoeden? En zo ja, wat vind je precies lastig? Want als je dat helder hebt, kun je ook weten wat je ermee moet. Maak je je zorgen om de ontwikkeling van je kleinkinderen, omdat ze geen grenzen krijgen voor bepaald gedrag? Gaan je kleinkinderen jouw eigen grenzen over als ze bij jou thuis zijn, omdat ze die grenzen niet krijgen aangeleerd? Of is het zoals je het in eerste instantie ook opschrijft: jij deed het anders dan jouw kinderen het doen, dat is een verschil, maar is dat een verkeerd verschil? Als je je zorgen maakt om de ontwikkeling van jouw kleinkinderen, zou ik zeker het gesprek aan gaan.

‘De familie wil kamperen, je partner niet, maar wat wil jĳ?’

Houd daarbij wel voor ogen dat iedere ouder in principe zijn of haar kind zo opvoedt met de beste intenties (dat deed jij vroeger ook) en een goede ouder wil zijn. Dus ‘aangesproken worden’ op je ouderschap, is iets kwetsbaars. Hou het bij jezelf, val de ander niet aan. Als je kleinkinderen over jouw grenzen gaan wanneer ze bij jou zijn, mag je echt in jouw huis jouw regels aanhouden en jouw grenzen bewaken. Kinderen kunnen dat vaak goed scheiden; dat bepaalde dingen in het ene huis wel mogen en in het andere huis niet. Mochten beide bovenstaande punten niet aan de orde zijn, dan kun je eens nadenken over of het verschil in opvoeden erg is; er leiden immers meer wegen naar Rome. Maar het moet wel een veilige weg zijn natuurlijk.

Antwoord

at vervelend dat je je dit afvraagt, met je partner waar je al vijftien jaar mee samen bent. Ik kan me voorstellen dat dit veel onzekerheid met zich meebrengt. Allereerst: een gebrek aan intimiteit en een partner die moe is, kan natuurlijk veel verschillende oorzaken hebben en duidt niet direct op een andere geaardheid. Werkstress (en andere vormen van stress) kunnen een grote weerslag hebben op ons welbevinden en dan is thuis vaak de veilige haven waar je die moeheid eruit laat komen, wat tot een gebrek aan intimiteit kan leiden. Ik zou als eerste stap eens je zorgen over je partner met hemzelf bespreken. Zeg wat je ziet en benoem wat het met jou doet. Benoem daarbij de feiten, dus het gebrek aan intimiteit en de onzekerheid die jij voelt. En kijk eens wat er uit dat gesprek komt, neem geen genoegen met ‘nee joh, niks aan de hand’. Mocht jouw gevoel blijven, dan kun je het toch ook benoemen. Als dit echt speelt bij jouw partner, is het voor hem natuurlijk ook erg kwetsbaar, moeilijk en ingewikkeld, dus als jij het aankaart, weet hij dat het bespreekbaar is.

Vraag Wij gaan binnenkort op familieweekend, een weekend kamperen met alle kinderen en aanhang. Mijn partner wil niet mee, zij houdt niet van kamperen. Ik vind het ingewikkeld, want ik vind het belangrijk dat we met elkaar gaan, en eigenlijk vind ik dat zij mee moet. Maar ik kan haar niet dwingen. Moet ik wel gaan? Antwoord

linkt alsof je in een spagaat zit; meegaan zonder partner, of niet meegaan en bij je partner blijven, want je wilt of kunt je partner niet dwingen. De familie wil kamperen, je partner niet, maar wat wil jij? Dat laatste is namelijk ook erg belangrijk om te voelen; waar voel jij je het beste bij? En wil je partner alleen niet kamperen of wil ze überhaupt niet met de familie een weekend weg? Als het dat eerste is, kunnen jullie misschien ook kijken of er een manier is die wel bij je partner past en dat open bespreken met de familie. Als het dat tweede is, wordt het namelijk een heel ander gesprek. Hoe komt het dat ze niet met de familie weg wil en is daar iets aan te doen of een compromis in te vinden (bijvoorbeeld één nachtje gaan, in plaats van een heel weekend). Dan is het zeker belangrijk dat jij jouw eigen wensen en behoeftes helder hebt, want dan kun je die meenemen in een eventueel compromis en ben je niet alleen maar alle partijen tevreden aan het houden behalve jezelf.

OPZIJ 2023

Achter het aanrecht

Nee, daar horen vrouwen natuurlijk niet meer. Maar koken is en blijft een leuke bezigheid. Elke Opzij lichten we een heerlijk recept uit een nieuw kookboek uit van een inspirerende vrouw.

Deze keer Welmoed Bezoen. Haar kookboek Welmoeds Wilde Keuken is een verzameling van alles wat het leven lekker maakt. Ze laat zien hoe je in een recordtijd een heerlijke maaltijd op tafel zet en leert je álle tips, trucs en kooktechnieken die ze dagelijks gebruikt. Ze vertelt: “Ook laat ik zien hoe je een flinke collectie lang-houdbare smaakbommen aanlegt waarmee je werkelijk alles hoog op smaak krijgt en toon ik wat je allemaal in het groen kunt plukken en wat je daar zoal mee kunt maken.”

oe is je liefde voor koken aangewakkerd? “Mijn eerste herinneringen zijn van experimenteren met smaken. Nutella met tomaat, pindakaas met augurk, Doritos met aardbeienglazuur. Niet allemaal winnaars, maar zeker spannend en vol fantasie. Ik mocht ook, in tegenstelling tot m’n vrienden, altijd een grote bende maken in de keuken. Koken staat dus al van jongs af aan voor vrijheid en spelen. De betere dingen in het leven.” Waar haal je inspiratie vandaan voor je recepten? “Bekende plekken zoals kookboeken, restaurants en eetreizen (ver en dichtbij) zijn natuurlijk goede bronnen, maar inspiratie kan in onverwachte hoeken zitten. Botanische tuinen, dromen, kunstboeken, sprookjes en natuurgebieden geven me net zoveel ideeën.” Wat eet je het liefste op een rustige zondagavond? “Pasta is mijn perfecte zondagavondgerecht. Je kunt de saus zo uitgebreid of simpel maken als je maar wil en het is altijd zalig en comforting. In de zomer eet ik graag een lichte spaghetti of capellini met gegrilde courgette, citroen, rozijnen en pistache of een rauwe tomatensaus. En in de winter eet ik graag lasagne en maak ik een gigantische schaal waar ik de volgende dag ook nog van kan eten.” Wat maak je klaar voor een feestavond met vrienden? “Als er vrienden komen eten, dan word ik vaak al wakker vol enthousiasme en begin ik graag zo vroeg mogelijk met koken, zonder plan. Ik kijk wat ik in huis heb en daar maak ik zoveel mogelijk verschillende gerechten van. Een soort persoonlijke Ready steady cook (als iemand dat programma nog kent).” Wat kunnen we de komende tijd van je verwachten? “Ik ben nu de hele tijd met fruit in de weer. De viering van de zomer. M’n wildste droom is een kookprogramma dus hopelijk staat dat ook in de sterren.”

GEPOFTE AUBERGINE

met knoﬂookyoghurt en chiliolie Ingrediënten (4 personen) • 3 aubergines

• 400 g yoghurt

• 100 ml zonnebloemolie

• 2 tenen knoﬂook, geraspt

• 1 el nigellazaad

• 4 el granaatappelmelasse

• 1 el sesamzaad

• 3 el gebakken aardappelsticks (eventueel te

• 2 tl komijnzaad

vervangen door frietsticks of gebakken uitjes)

• 2 el gochugaru (Koreaanse chilivlokken)

• 1 stokbrood

• zout en peper • ½ tl Szechuan-peperolie

1. Steek metalen prikkers of goedkope vorken in de aubergines. Dit zijn je hendels om ze makkelijk te draaien. 2. Leg de aubergines boven op de pit, zet het vuur middelhoog en draai om gelijkmatig te garen regelmatig om. De aubergines krijgen een geblakerd vel en het vruchtvlees wordt zacht. Stevige delen moet je nog wat langer garen, die zijn nog rauw. 3. Verhit in een koekenpan op middelhoog vuur de zonnebloemolie en bak het nigellazaad, sesamzaad, komijnzaad en de Koreaanse chilivlokken tot de olie begint te schuimen. Haal de pan van het fornuis en giet de Szechuan-peperolie erbij. Breng op smaak met zout en peper en zet opzij. 4. Meng de yoghurt met de knoﬂook en verdeel de yoghurt met de bolle kant van een lepel over een groot bord. Bestrooi met zout en peper en zet opzij. 5. Pel de geblakerde schil van de aubergines en laat daarbij de kroontjes intact. Vang als je wilt het sap van de geroosterde aubergines op en voeg dit toe aan de chiliolie. 6. Drapeer de gepelde aubergines over de yoghurt en bestrooi met een snufje zout. 7. Besprenkel met de granaatappelmelasse en doe hetzelfde met de chiliolie. Bestrooi vlak voor het serveren met de aardappelsticks. 8. Serveer met het stokbrood ernaast. OPZIJ 2023

Essay Gezondheid

Mĳn

k*t probleem Vaginisme is een reactie in het vrouwelijk lichaam waarbij de spieren rond de vagina zich ongewild aanspannen. Exacte cijfers erover bestaan niet. Er wordt geschat dat zo’n twintig tot vijfentwintig procent van de vrouwen regelmatig pijn heeft bij het vrijen en zo’n tien procent heeft altijd pijn. Soms heb je er een tijd last en soms zelfs je hele leven. Dit is het verhaal van Leora Aileen. DOOR LEORA AILEEN

Nadat hij wegging, bleven alleen ik en de bloederige lakens over. Ik was weggedoken in het uiterste hoekje van het bed, hopelijk kon ik door mezelf zo klein mogelijk te maken ontsnappen aan het onverklaarbare gevoel van verlies. Dit hoorde erbij. Ik durfde niet naar mijn dekbed te kijken. Misschien als ik heel koppig de andere kant opkeek, zou de roodbruine vlek uit mijn zicht verdwijnen. Ik was een standbeeld. Ik zou hier blijven zitten tot het over was. Ik en mijn kolk aan gedachten– waar is hij, is hij beneden, hij komt zo terug, hij komt terug en jij zit hier nog en hij komt terug, hij gaat dan bij je weg, hij huilde, waarom huilt hij, ik dacht dat het goed ging, ik dacht dat het zou lukken, ik dacht– Ik voelde me lichtelijk verraden door alle romantische films, biologieboeken en fictieverhalen die ik ooit had gezien. Het was niet logisch, niet eerlijk, dat er bij de tweede of derde poging ook zoveel bloed kon zijn. De hoeveelste poging was het? Ik wist het niet. Ik wilde niet meer tellen. De pillen tegen de pijn die de dokter me had gegeven, hadden geholpen. Ze hadden zo goed geholpen dat ik was doorgegaan omdat de pijn dit keer dof was, als een te hete stoom die zich door me heen verspreidde in plaats van messteken. Ik had mijn ogen dichtgeknepen. Het was niet gelukt. Nu hoorde ik hem de trap opkomen en de tijd kwam langzaam weer op gang. Dat dekbed zouden we weg moeten gooien. Van de keren dat ik nog wel telde, weet ik nog maar weinig. Hij en ik, samen in mijn bed, de vage geur van mijn vanille geurkaarsen in de kamer. Mijn ouders amper een gang verderop. We waren jong, zeventien of achttien. Ik weet nog hoe zijn gewicht op het mijne voelde, de donkerbruine plukken haar die over zijn gezicht krulden- ik kon soms daarnaar staren en iets warms voelen onder in mijn buik. Dat voelde ik op dat moment niet. Doe jij het maar, neem jij alsjeblieft de leiding, ik weet niet hoe dit werkt, doe jij het maar gewoon- dat had ik gezegd. En dat bedoelde ik ook. Hoewel we allebei geen flauw idee hadden en ik eigenlijk altijd het voortouw had genomen met zo’n beetje alles in deze relatie- ik zoende hem in de regen, ik glimlachte mijn scheve lachje, ik vroeg prompt na twee maanden wat we nu eigenlijk waren- dit mocht hij klaren. Hij was de man. Hij zou het regelen. In mijn tienerbed zette ik me schrap alsof iemand me een duw zou gaan geven, m’n adem stokte hoog boven in mijn borstkas. De eerste steek scherpe pijn overviel ons beiden, maar er was mij allang verteld dat dit zeer zou gaan doen. Dat wist ik heus. En dus kneep ik mijn ogen dicht en liet ik de withete pijn door me heen vloeien. Mijn hele lichaam spande strak, wachtend op aflossing van

OPZIJ 2023

Essay Gezondheid er was wel een soort opening. Daar kreeg ik alleen niks in. Het voelde alsof je een uit de kluiten gewassen courgette in je neusgat probeerde te doen. Gewoon simpelweg totaal niet de bedoeling en een beetje gestoord.

‘Ik staarde naar mijn bos schaamhaar. Had ik dat weg moeten halen?’

Tara was een moment stil. Dit was zeldzaam, en dus zorgwekkend. Ik wilde net mijn mond open doen om mede te delen dat ik altijd nog monnik kon worden, toen ze zachtjes begon te grinniken. “Maar je weet wel zeker dat je het goede gaatje had?” vroeg ze, terwijl ze de kopjes thee de woonkamer in droeg. “En je hebt het ook wel even goed geprobeerd? Niet zomaar snel?” Ik keek op naar haar. Ik was achttien, een jong kuiken dat niks wist—zoveel was duidelijk. Mijn wangen brandden verraderlijk. Ik verzekerde Tara fervent dat we zeker weten het goede gaatje hadden, en dat we het echt wel een goede tien minuten hadden geprobeerd. “Hm”, zei ze, alsof ‘hm’ een conclusie was. “Misschien heeft hij gewoon een grote lul?” De dokter dacht niet dat de kans aanwezig was dat mijn partner een bovengemiddeld geslachtsdeel had en dat het daardoor niet lukte. Neemt u plaats op de praktijkstoel, werd mij verteld. Mijn broek lag al in een beteuterd hoopje op de grond.

dit gevoel. Hij stopte. Ik staarde naar de plukken haar, het plekje net naast zijn ogen (misschien zou hij denken dat ik hem aankeek), hij vroeg of het wel ging. Ik knikte verwoed, het bed bewoog er meer van dan onze puberale poging tot intimiteit. Maar het was te duidelijk dat het mij pijn deed. Hij kon dat niet. Hij wilde dat ook helemaal niet, verklaarde hij. Dit was onverwacht en ik werd er zelfs een beetje pissig van. Hoezo wil je dat niet? We moeten dit toch doen? Afijn, dacht ik toen, wellicht zou ik de volgende keer mijn pijn gewoon iets beter moeten verbergen. Mijn vriendin Tara had een aantal vragen. Tara was ouder, cooler en beter dan ik, ze had haar eigen appartement en leuke kleine kopjes waar je uit kon drinken, een kat die een hekel had aan iedereen behalve mij. Tara was overtuigend en als zij je iets vertelde dan geloofde je haar meteen. Ze stond in de keuken, en ik vertelde half roepend, half normaal volume, mijn verhaal. Zomaar, het einde van de wereld in het voorbijgaan, het feit dat mijn vagina minuscuul was, en er nog niet eens een tampon in paste. Ik had een keer op een langzame avond in mijn bad met mijn vingers gevoeld of er wel daadwerkelijk een gaatje zat. Wist ik veel, misschien was ik zonder geboren, net weer iets voor mij. Maar 94

Ik rilde met heel mijn lichaam, mijn blote benen schoven over het lichte papiertje dat op de stoel lag. De dokter was even weg en zou zo terugkomen. Ik staarde naar mijn bos schaamhaar. Had ik dat weg moeten halen? Nee. Dokters zagen dat iedere dag. Toch? Ik moest mezelf afsluiten voor alles wat er over een paar minuten zou gaan gebeuren. Straks had ik antwoorden. Ze zou een blik op mij werpen en natuurlijk gewoon zien dat er iets verkeerd was gegaan daar beneden, waardoor ik niet zo’n optimale vagina had voor seks. Of misschien had ze daar een pil voor, en zou alles goedkomen en mijn vriendje zou niet weggaan. Dit was iets wat nooit letterlijk tegen mij gezegd was- “als je geen seks met hem hebt gaat hij bij je weg”, maar het leek mij vrij duidelijk. De dokter kwam terug. Haar vingers voelden koud. Ze was de eerste persoon naast mijzelf en mijn vriendje die me ooit daar aanraakte. Mijn hersens stonden op stand-by, ik was een sluimerende televisie met af en toe een flard van een programma op het beeldscherm. Mijn handen waren strak om de randen van de stoel geklemd. Het papier ritselde. De tang was ijskoud en de spanning trok mijn benen in. De dokter zei vast geruststellende dingen, die ik niet meer weet. Ik wilde dit onderzoek niet, ik wilde niet dat de dokter en haar ijskoude gehandschoende vingers in mij porden. Maar mijn moeder had gezegd dat het niet zo kon doorgaan. Wilde ik niet weten wat er aan de hand was? De dokter zat weer aan haar stoel bij het tafeltje. Ik had het benauwd, maar in ieder geval had ik weer een broek aan. “Zo,” zei ze, terwijl ze met haar pen klikte. Vervolgens maakte ze een heel opgelucht gezicht, zo eentje die zegt, “Er is fysiek totaal niks mis met jou, fijn hè?” Nee, dacht ik. Dit kan niet. Waarom lukt het dan in godsnaam niet? Ze vertelde verder. Met mijn lichaam was alles in orde. Ze hoorde wel vaker dat meisjes pijn hadden- het kon ook zeer doen, en dat hoorde erbij. Het was wel belangrijk dat je het met iemand deed bij wie je je comfortabel voelde. Was ik comfortabel met mijn partner?

‘Het voelde alsof je een uit de kluiten gewassen courgette in je neusgat probeerde te doen’

Nee, nee, nee, dit kon niet. Dit was niet MIJN schuld, dit was een probleem van mijn lijf, dat moest zij toch ook hebben gezien? Ja, natuurlijk was ik comfortabel bij mijn partner. We waren al anderhalf jaar samen, nota bene! En hij wilde het OPZIJ 2023

Essay Gezondheid niet eens proberen als het mij zeer zou doen! Oké, zei ik, konden ze niet operatief mij een klein beetje wijder maken daar beneden? Dan zou het vast makkelijker gaan.

gevraagd. Ik kan het me niet herinneren. Het bezoek leek vluchtig en ik voelde me een lastig meisje, dat nergens iets van begreep. Voor ik het wist stond ik weer op het stoepje voor de praktijk. De verkregen pijnstillers voor seks, een uur van tevoren in te nemen, lagen zwaar in mijn jaszak. Vanavond zou het lukken. De pillen zouden helpen.

Iets zoemde zacht en de dokter keek bedenkelijk, alsof ik zojuist had voorgesteld dat we een poging tot seks zouden doen op de praktijkstoel zodat zij kon evalueren waar het misging. Nee, dat kon niet, vaginacorrecties waren vaak een lastige ingreep, waar men slecht van genas of minder gevoel aan overhield dan van tevoren.

Dat deden ze niet.

Correctie. Want er was iets te corrigeren aan mij. Wellicht dat de dokter nog verder had

Het woord ‘vaginisme’ viel nooit tijdens mijn bezoeken aan de dokter. De eerste keer dat ik wel hoorde over vaginisme was op een seksfeest. Niet een seksfeest, maar een feest over seks. Het was winter, ik was in Amsterdam, aan het koukleumen op een veerboot om aan de andere kant van het IJ te komen. Ik was inmiddels een afgestudeerde 21-jarige en het was uit met mijn vriend. Niet vanwege mijn lockdown-vagina, dat maakte hem al die jaren niets uit, leek het wel. Hij was overal prima mee zolang we maar samen konden zijn, in tegenstelling tot de eeuwige draaikolk-des-doems in mijn brein. Soms voelde het alsof hij en ik een geheim hadden voor alle mensen om ons heen. Een complot waarin we stiekem niet seksten en iedereen dacht van wel. Bij de mensen die het wel wisten en vroegen ‘wat we dan deden’, zei ik: doe maar

‘Ergens voelde ik medelijden voor dit deel van de populatie wiens verbeelding blĳkbaar niet verder reikt dan piemelin-de-vagina-seks’ gewoon alsof we een lesbisch stel zijn. Ergens voelde ik medelijden voor dit deel van de populatie wiens verbeelding blijkbaar niet verder reikt dan piemel-in-devagina-seks. Die avond in Amsterdam regende het zacht. Binnen was het al een drukte van jewelste. Dit was in de periode na mijn afstuderen waarin ik de meest absurde freelance klussen aannam om brood op de plank te krijgen, en vanavond zou de première zijn van de piemel-animatievideo die ik had gemaakt. Ik liep heel de avond rond onder de twinkelende lichtjes en roze piemels en clitorissen. Je kon een consent-wiel knutselen (denk aan: ja- pak me nu! en NEE-schei onmiddellijk uit! als opties), en een spel spelen dat ‘gooi de condoom om de piemel’ heette, wat denk ik genoeg tot de verbeelding spreekt. Ik eindigde in een waarzeggersachtige tent in een hoek van het zaaltje, vol kussentjes en fluwelen lakens. In de tent zat een seksuoloog met een dikke zwarte bril op haar neus. Terwijl ze een ruziënd stel de tent uit praatte, schuifelde ik— met een champagneglas—zacht binnen langs de organza doeken. Ze hoefde niet met mij te praten, ik wilde gewoon weten wat hier gaande was. Ik had niet bedacht wat ik tegen haar zou zeggen, of dat ik überhaupt iets zou gaan zeggen. Mezelf balancerend op een klein rond kussentje vertelde ik haar plots alles over mijn suboptimale vagina. Dat er geen piemel in te krijgen was. Dat ik misschien wel penetratieseks wilde hebben, ooit. Ze was even stil en roerde het kleine vaginaparasolletje in haar champagne van de ene kant van het nauwe glas, naar de andere. Ik staarde naar de bubbels in mijn eigen glas. Ze vond het moedig dat ik mijn verhaal aan haar had verteld. En of ik ooit van vaginisme had gehoord? Ik nam nog een slok champagne en vertelde haar van niet. Later die avond stommelde ik de tent uit, de boot op. Ik staarde glazig voor me uit. De sneeuw dwarrelde tegen me aan. Mijn wangen gloeiden, mijn handen waren stijf en onbeweegbaar van de gure wind. Ik had gehoord wat ze zei. Ik dacht er heel hard niet over na. Pas weken later googelde ik vaginisme, mijn laptop gebalanceerd op mijn blote knieën in bed. Vaginisme, 709.000 resultaten (0,34 seconden). Je bekkenbodemspieren zijn erg sterk. Het kan soms voelen alsof je vagina ‘op slot’ gaat. Vaginisme kan door trauma later in het leven worden veroorzaakt. Trauma? Ik had geen trauma! Ik had verdomme een lieve jongen gevonden op wie ik verliefd was, ik had vanillekaarsen, ik had glijmiddel. Ik had alles gedaan wat ik had moeten doen. Er is niet veel onderzoek naar vaginisme en pijn bij de seks. Gefrustreerd sloeg ik de laptop dicht. Een andere bank, een andere avond, een ander glas in mijn handen. “Maar wij hebben ook niet vaak penetratieseks hoor. Doet zeer bij mij, en hem boeit het ook niet zo.” Dit was de eerste keer dat een vriendin van me zo in het

voorbijgaan toegaf dat mijn complete leven niet ging veranderen zodra er een piemel in me was geweest. Ik dacht aan Tara, die ik een paar weken terug trots belde om haar te vertellen dat het me gelukt was (na weken oefenen) om een dildo bij mezelf in te brengen. Aan het aanspannen ontspannen van mijn bekkenbodemspieren wat ik soms in de rij van de supermarkt deed, puur om te oefenen, als een kind dat voor het eerst zijn handen ontdekt en ze met bedachtzame blik bestudeert. Nu vouwde mijn vriendin haar benen over elkaar en leunde mijn kant op. “Maar wie weet lukt het met een nieuw iemand wel! Of niet.” Twee jaar later. Ik lig naast hem in bed, de nieuwe jongen. We hebben net ongeveer een halfuur lang gezoend, en we dansen al sinds de eerste date om de daad heen. Ik wil geen seks op de eerste date, vertelde ik hem. Dat was een leugen. Ik wil dat wel, ik kan dat alleen niet. Nu draai ik me om op mijn kussen. Ik aai door zijn haar. Vertel hem dat mijn lijf soms zoveel aanspant dat het niet lukt om penetratieseks te hebben. Dat het inmiddels wel is gelukt met een vorige partner, maar of hij, in het hier en nu, in dit bed met mij, geduld met me wil hebben. Niet wil schrikken als ik het moeilijk vind. Hij is de eerste die ik het vertel zonder eromheen te draaien. Ik voel de warmte van zijn benen tegen de mijne. Glimlacht hij nou? Ja. Hij drukt een kus op mijn voorhoofd. Tuurlijk geeft hij me de ruimte. Ik hoef niks te doen wat ik niet wil doen. O OPZIJ 2023

Janice Deul (het concept leeftijd vindt ze overrated) is publicist en maakt zich sterk voor een inclusief klimaat in mode, kunst en media.

Sixty and fabulous

nlangs raakte ik in gesprek met een vrouw, die bekend is van theater en tv. Niet eens zo heel lang geleden een van de meest gevraagde actrices van ons land, maar nu met name actief als ‘stem’ op radio en in commercials. ‘Afgeserveerd’ vanwege haar leeftijd, zoals enkele jaren geleden in een entertainmentblad viel te lezen. “Er is simpelweg geen werk voor oude vrouwen”, zei ze. Hoezo oud, dacht ik, mede ingegeven door de wetenschap dat zij jaren jonger is dan ik. Nu ben ik geen actrice, en is de conditie van mijn huid niet van belang voor het werk dat ik doe. Dat zou het overigens evenmin moeten zijn voor wie acteert, een tv-programma presenteert, of voor welke professional dan ook. De realiteit is echter anders voor vrouwen. En helemaal als er een camera aan te pas komt. Het is een raar iets met leeftijd. We willen allemaal ouder worden, maar niemand wil oud zijn, zoals je tot vervelens toe hoort. Dit gaat maar ten dele op, want er zijn plenty culturen die niet zoals wij obsessed zijn met jeugd, jong en glad. Daar wordt ouderdom als een pluspunt beschouwd en rimpels en andere tekenen van het voortschrijden der jaren (zoals een enkele baardhaar bij vrouwen) worden gelinkt aan wijsheid. Ook

mijn eigen houding ten aanzien van het concept leeftijd is bepaald ambivalent. Afgelopen winter vierde ik the big six-o, een Bigi Yari (= kroonjaar in het Sranan). Ik prijs mezelf gelukkig dat ik deze leeftijd heb bereikt. En zonder noemenswaardige kleerscheuren. Edoch: in de bio van deze column staat mijn geboortejaar niet. En dat heeft een reden. Ik vind dat we veel te veel bezig zijn met het concept leeftijd. We hangen er te veel aan op en gebruiken het om iemand in het zoveelste hokje te plaatsen. Ik ben weleens een klus misgelopen omdat ik stam uit het jaar waarin Bob Dylan zijn Blowing in the wind voor het eerst voor publiek zong, het jaar waarin Marilyn Monroe zichzelf het leven benam en Nelson Mandela werd gearresteerd. Dat klinkt allemaal als ages ago. En ja, het is ook lang geleden. Jij boft maar, wordt vaak gezegd, want jij oogt niet

FOTO MARIE LOUISE HODGE

Column Janice Deul

A A NBIE DI NG JAARABONNEMENT

OPZIJ + BOEK CADEAU Hedy d’Ancona - Vrolijk verval Over het boek

Het valt niet te ontkennen: in onze huidige samenleving is jong in en oud out. Ouderen worden vooral bestempeld als kwetsbaar en knuffelhongerig. Een woud van treurwilgen dat je moet beschermen tegen uitsterven. Hedy d’Ancona kreeg genoeg van die stereotypering van zichzelf en haar leeftijdsgenoten. In Vrolijk verval relativeert ze het zieligheidsstempel en bekritiseert ze de zachte uitsluiting. Van de angstaanjagendheid van de ouderdom blijft weinig over in deze grappige en scherpe observaties van het dagelijks leven. Hedy d’Ancona (1937) is een belangrijk feministe en was vooraanstaand PvdA-politica. Ze werkte bij de VARA, en werd bekend als mede-oprichtster van de actiegroep Man-Vrouw-Maatschappij en het blad OPZIJ. Ze was staatssecretaris van Emancipatie, minister van Volksgezondheid, Welzijn en Cultuur. Ook was ze Eerste Kamerlid en tien jaar lang lid van het Europees Parlement.

We willen allemaal ouder worden, maar niemand wil oud zĳn ‘oud’. Black don’t crack en ik dank mijn ouders voor hun goede genen. Tegelijkertijd ben ik ervan overtuigd dat uitstraling en persoonlijkheid niets te maken hebben met rimpels of postmenopauzale lichaamsveranderingen. En age is just a number, dat niets zegt over hoe je in het leven staat. Het gaat om de passie die je voelt, het warmlopen voor zaken, de wetenschap dat je heel veel kunt en wilt, dat houdt iemand jong van geest. En los daarvan moeten we sowieso af van het idee dat ‘oud’ zijn iets negatiefs is. Het is een voorrecht, een privilege. Oud is goud en niet fout. Laten we dus ruimte maken voor grey goddesses. Op tv, in ﬁlm, overal en altijd. Sixty and fabulous. Proud to be ‘oud’. Maar, Opzij, mijn geboortejaar hoeft hier nog steeds niet bij. O

voor maar

€47,50

“In handen van Hedy d’Ancona wordt het verval van de ouderdom net zo komisch en weemoedig als de dwaasheid van de jeugd. Ze schrijft met het vuur van de verliefde; nog altijd smaakt de verboden vrucht haar het best. Zo spreekt zij haar jongere ik toe: struikelen was het, is het en zal het altijd blijven.” – Arnon Grunberg “Heerlijke, soms vileine en altijd vrolijk makende observaties, vol met het type wijsheid dat alleen met de jaren komt.” – Sheila Sitalsing

OPZIJ Augustus - September 2023

Articles inside

BOEK CADEAU

Sixty and fabulous

Mĳnk*t probleem

GEPOFTE AUBERGINE

LIBANESE VROUW

Cultuur Tentoonstelling

Investeringskloof:

‘WE HEBBEN ALLEMAAL EMOTIES EN HET SLAAT NERGENS OP DAT MANNEN DIE NIET ZOUDEN MOGEN UITEN’

NU ZIJN DE MANNEN AAN ZET

‘Ik kan nog steeds alleen slapen als er een lampje aan blijft’ Faiza

Sarab

‘De wond geneest, maar het litteken blijft’

Maar wat is vrouwenhaat nu eigenlijk?

De stem VAN DE trans vrouw

De Première

Hoe het zit met de FEMINISTISCHE VUIST

TRENTE in vogelvlucht

JAARABONNEMENT OPZIJ + BOEK CADEAU

Maral Noshad Shariﬁ – Citroeninkt

AANBIEDING

La Shop

Over boeken en sterke vrouwen