MAATSCHAPPIJ

CAROLA RACKETE

Kapitein aan wal

Carola Rackete (1988) haalde in de zomer van 2019 als kapitein van reddingsschip Sea-Watch 3 wereldwijd de voorpagina’s door met veertig vluchtelingen aan te meren op Lampedusa, zonder toestemming van de Italiaanse autoriteiten. Ze werd gearresteerd en beschuldigd van hulp bij illegale immigratie. Dit voorjaar besloot de rechtbank in het Siciliaanse Agrigento om haar definitief niet te vervolgen. We spraken de 33-jarige milieu-expert en klimaatactiviste over radicale verandering en een eerlijke wereld. Want ze gaat door aan land.

DOOR JOLENE GROEN

Carola Rackete (8 mei 1988, Preetz) is een Duitse milieu-activiste, kapitein en onderzoeker. Ze studeerde Nautische Wetenschappen aan de Jade University in Elsfleth, Nedersaksen. Aan de Edge Hill University in het Engelse Ormskirk volgde ze een master natuurbeheer (Conservation Management). Ze nam deel aan diverse onderzoeksmissies in het Noordpoolgebied en Antarctica waar ze met eigen ogen de gevolgen van klimaatverandering zag. Ook was ze betrokken bij missies van Greenpeace, de British Antarctic Survey en SeaWatch. Rackete is actief voor de Extinction Rebellion-beweging die onder meer via protestacties strijdt tegen klimaatverandering en het verlies van biodiversiteit.

Juni 2019.

Reddingsschip Sea-Watch 3 dobbert doelloos in de internationale wateren voor de kust van het Italiaanse eilandje Lampedusa. De haven ligt op nog geen uur afstand, maar de jonge Duitse kapitein Carola Rackete krijgt geen toestemming om aan te meren. Al zestien lange, hete dagen niet. Dat komt door de passagiers die de Sea-Watch 3 aan boord heeft: veertig vluchtelingen die op zo’n negentig kilometer van de Libische kust werden gered van een rubberbootje. Na meer dan twee weken op zee zijn ze uitgeput en wanhopig. Ze zijn getraumatiseerd, gewond en hebben dringend medische verzorging nodig. Sommigen zijn zo vertwijfeld dat ze overwegen in zee te springen. De kapitein en haar crew wachten en wachten. Ze hebben hun hoop gevestigd op de kustwacht, op de havenpolitie, op politici en regeringen, het internationale zeerecht en het VN-Vluchtelingenverdrag en hebben zelfs hulp gevraagd aan het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Maar er gebeurt niets. De situatie op het schip verslechtert. Rackete roept de noodtoestand uit: ze kan de veiligheid aan boord niet langer garanderen. Ze probeert Italiaanse wateren binnen te varen, maar overheidsschepen houden haar tegen. De Europese staten werken aan een oplossing, is hun boodschap. Maar de onderhandelingen tussen Italië en de EU-landen lopen op niets uit. De impasse is compleet. In de nacht van 28 op 29 juni neemt Rackete het heft in eigen hand: ze negeert de orders van de havenpolitie en loodst de Sea-Watch 3 de haven van Lampedusa binnen.

Ze raakt daarbij een politieboot, die probeert haar de toegang tot de ligplaats te versperren. Eenmaal aan wal wordt ze direct gearresteerd.

Zerotolerancebeleid

Illegale immigratie staat in Italië dan al jarenlang torenhoog op de politieke agenda. Het debat is grimmig en de lijn van het kabinet is hard. Matteo Salvini, leider van de nationalistische Lega-partij en op dat moment minister van Binnenlandse Zaken, heeft het tot zijn persoonlijke missie gemaakt om bootvluchtelingen te weren. Die maand is zijn veiligheidsdecreet van kracht gegaan: schepen die vluchtelingen oppikken zijn officieel niet welkom in Italiaanse wateren. De havens blijven gesloten. Voor Rackete, als verantwoordelijke kapitein, betekent dat dat er al voor haar arrestatie een onderzoek is opgestart naar haar mogelijke betrokkenheid bij illegale immigratie. Daar komt nu nog een aanklacht bij voor het binnenvaren van een haven zonder toestemming en de aanvaring met de Italiaanse motorboot. Na een paar dagen oordeelt de onderzoeksrechter dat Racketes arrestatie onterecht is. Het huisarrest dat haar was opgelegd wordt opgeheven en ze mag de rest van het onderzoek in vrijheid afwachten. Ze zegt tegen de krant La Repubblica: “Ik ben geroerd door de solidariteit die zo veel mensen voor mij hebben uitgesproken en opgelucht over de uitspraak van de rechter. Het is een grote overwinning voor de solidariteit met alle migranten en vluchtelingen en tegen het criminaliseren van degenen die hen helpen.” In mei 2021 laat het gerecht in Agrigento de aanklachten definitief vallen: het was Racketes plicht als kapitein om de vluchtelingen naar een veilige haven te brengen. Omdat er na twee weken op zee mensenlevens in het geding waren, was haar besluit om aan te meren in Lampedusa gerechtvaardigd.

‘Kapitein Carola komt iedereen redden’

De gebeurtenissen op de Sea-Watch 3 maken Carola Rackete tegen wil en dank het middelpunt van het verhitte vluchtelingendebat, in Italië en in Europa. Ze staat symbool voor degenen die strijden voor een humaan Europees asielbeleid en niet willen toekijken hoe migranten omkomen op de Middellandse Zee. Ze heeft gemengde gevoelens over de media-aandacht die ze nog altijd krijgt, vertelt ze aan OPZIJ. Interviews over de Sea-Watch 3 en migratiepolitiek houdt ze af. Wie wil weten hoe het met de vluchtelingen is, kan hun dat beter zelf vragen, en voor wat het onderwerp migratie betreft verwijst ze liever door naar mensen die er meer verstand van hebben. Ze legt uit: “In de media zie je vaak dat het verhaal draait om een lone hero. Ik vind dat een wat achterhaald leiderschapsmodel, kapitein Carola die iedereen komt redden. Dat is natuurlijk onzin, sowieso al omdat ik deel uitmaakte van een crew van 22 personen. Daarbij zijn er op de achtergrond nog heel veel andere mensen betrokken, het juridische team, het mediateam, fundraisers, donateurs… Ik vraag me ook af of het wel zo wenselijk is als er zo veel aandacht is voor één bepaald persoon. Zoals Greta Thunberg, die fantastische dingen doet voor de klimaatbeweging.

Maar is die aandacht rond haar persoon wel zo goed voor de beweging op zich, als zo veel anderen onzichtbaar blijven? Daarom wil ik niet in het middelpunt van de belangstelling staan. Niet omdat ik bang ben om me uit te spreken, maar omdat ik vind dat we een ander verhaal moeten vertellen: een verhaal waarin het draait om het collectief en niet om het individu. De vraag is: hoe kunnen we van dat individuele heldenverhaal naar een gezamenlijke verantwoordelijkheid en gezamenlijke actie?”

Klimaatverandering en migrantenstromen

Veel mensen weten niet dat Rackete zich met meer dan alleen vluchtelingenkwesties bezighoudt, maar ook met milieubescherming en klimaatverandering, met speciale aandacht voor de poolgebieden. De afgelopen maanden werkte ze mee aan verschillende natuurherstelprojecten in Oost-Finland en aan een beschermingscampagne op Antarctica tegen de aanleg van een Australisch

vliegveld. Ze ziet de migrantenstromen en de situatie op de Middellandse Zee dan ook als onderdeel van een veel groter plaatje: namelijk als een direct gevolg van mondiale ongelijkheid en klimaatverandering. In haar boek Tijd voor actie zet ze uiteen hoe de rijkste landen zorgen voor veruit de meeste uitstoot en impact op het klimaat, maar hiervoor geen verantwoordelijkheid nemen. Ons consumptiegedrag en onze energiebehoefte dragen bij aan milieuvervuiling en de verwoesting van ecosystemen op het zuidelijk halfrond en veroorzaken extreme droogte, bosbranden, hongersnoden en overstromingen. De armsten hebben geen andere keuze dan weg te trekken uit de onleefbare gebieden. Intussen houdt Europa echter de grenzen potdicht en stelt zich de verkeerde vragen: hoe houden we migranten buiten? Wie mag hier wel komen en wie niet? En vooral: wie gaat dat allemaal betalen? In plaats daarvan zouden we ons moeten afvragen waaróm mensen hun leven riskeren op een rubberbootje en wat we kunnen doen om dat te voorkomen.

Precies daarom roept ze op niet langer te wachten tot ‘regeringen ontoereikende klimaatbeschermingspakket-

ten in elkaar flansen’, maar zelf in actie te komen. Net zoals zijzelf op de Sea-Watch 3.

Een nieuw economisch model

De activiste vertelt hoe de coronacrisis ervoor heeft gezorgd dat de aandacht voor het klimaat en sociale kwesties is verslapt. Ze maakt zich daar zorgen over: “We zijn op een punt dat we niet eerst de ene crisis kunnen oplossen om pas daarna naar een andere crisis te kijken. Door corona is de sociale ongelijkheid wereldwijd nog verder toegenomen. Tegelijkertijd zijn klimaatproblemen verergerd: de biodiversiteit gaat bijvoorbeeld hard achteruit. We moeten ons realiseren dat al deze problemen sterk met elkaar samenhangen en daarnaar handelen.” Corona bracht ook kansen met zich mee, maar daar is te weinig gebruik van gemaakt, vindt Rackete. Ze vindt dat er bijvoorbeeld meer COVID-herstelgeld in duurzame, rechtvaardige transitie (Just Transition) geïnvesteerd had moeten worden. “Neem Duitsland voorbeeld, waar herstelgeld naar Lufthansa en cruisevaartbedrijven is gegaan. Het zou juist een mooie gelegenheid zijn geweest om te praten hoe we onze economie drastisch kunnen hervormen zodat we minder afhankelijk zijn van groei. We lopen tegen de ecologische grenzen van onze planeet aan en het klimaatprobleem wordt steeds groter. Er zijn dus andere economische systemen nodig. We moeten de economie herdefiniëren, op een manier waarbij er niet alleen maar meer wordt geproduceerd van wat vervolgens ongelijk verdeeld wordt – de meeste rijkdom komt terecht bij de allerrijksten en de grote bedrijven – maar waarbij iedereen genoeg heeft van wat nodig is.” In haar boek noemt ze bijvoorbeeld de donuteconomie naar het idee van de Engelse econome Kate Raworth. Het doel van dit economische model is te zorgen dat iedereen toegang heeft tot basisbehoeften, zonder daarbij de ecologische draagkracht van de aarde te overschrijden. Basisbehoeften zijn niet alleen eten en wonen, maar ook toegang tot onderwijs en gezondheidszorg en democratische rechten als het recht op vrede, politieke inspraak en (gender)gelijkheid. Rackete noemt verschillende voorbeelden van eerlijke en duurzame samenlevingen die al op kleine schaal bestaan, bijvoorbeeld de Ubuntu-filosofie in Zuid-Afrika en Buen Vivir in Zuid-Amerika. “Natuurlijk kun je niet een systeem dat ergens anders goed werkt oppakken en in Europa neerzetten. Maar we kunnen wel kijken wat we van andere culturen en wereldbeelden kunnen leren, en hoe we dit kunnen toepassen binnen onze samenleving en geschiedenis. Het gaat erom dat we realistisch zijn over hoe destructief onze maatschappij nu is en hoe we het beter kunnen doen.’ De activiste maakt korte metten met de gedachte dat het ‘bij ons toch prima gaat’. Tegelijkertijd vindt ze het belangrijk om duidelijk te maken dat zo’n radicale omwenteling ook voor rijke landen positief kan uitpakken, omdat de op oneindige groei gebaseerde economie en de prestatiemaatschappij waarin we nu leven ook schadelijk zijn voor onszelf. “We hebben hier dan misschien fysieke welvaart, maar zijn tegelijk verantwoordelijk voor het verwoesten van de leefomstandigheden van de mensheid op deze planeet. Onze samenleving is dus voor niemand goed en vernietigt een veilige toekomst van iedereen, ook voor mensen in het globale Noorden.” Ze wil maar zeggen: van een eerlijke en duurzame samenleving worden we zelf ook beter. Minder focus op groei en consumptie betekent niet alleen een gezondere

omgeving maar ook meer vrije tijd en mentaal welzijn. “Mensen die het huidige economische systeem prima vinden, hameren er altijd op dat we erop achteruitgaan als er dingen zouden veranderen. Dat we dingen moeten laten of inleveren. Maar je moet kijken naar waar we dan méér van zouden hebben. Mensen houden van nature niet van verandering. Maar zodra ze merken dat ze er beter van worden, zijn ze blij met de nieuwe gang van zaken. Toen roken verboden werd in de horeca waren veel mensen daarop tegen. Maar nu is iedereen het gewend en is het alleen maar fijn dat er in restaurants niet meer gerookt wordt.”

Burgerlijke ongehoorzaamheid

Hoewel Rackete geen doemprediker wil zijn, benadrukt ze wel de urgentie van de klimaatcrisis. De wetenschap is duidelijk: de aarde verkeert nu al in een kritieke toestand en er is geen tijd meer te verliezen. Precies daarom roept ze op niet langer te wachten tot ‘regeringen ontoereikende klimaatbeschermingspakketten in elkaar flansen’, maar zelf in actie te komen. Net zoals zijzelf op de Sea-Watch 3, toen ze inzag dat ze van de instanties niets hoefde te verwachten. Ze legt uit dat het nuttig en ‘eigenlijk ook vanzelfsprekend is’ om je eigen levensstijl onder de loep te nemen, maar dat het tegelijkertijd belangrijk is om te kijken wat je op collectief niveau kunt doen. Juist ook buiten de politiek kun je het verschil maken, bijvoorbeeld door je aan te sluiten bij burgerinitiatieven of acties van burgerlijke ongehoorzaamheid, zoals protestbewegingen, demonstraties of stakingen. “We hebben de collectieve kracht van burgers nodig om invloed uit te oefenen op de politiek, van lokaal tot landelijk niveau. Wie zich wil inzetten staat er ook niet alleen voor, maar kan op hulp en support rekenen van anderen binnen deze bewegingen.” Zelf deed ze in de herfst van 2020 mee aan massaprotesten in Duitsland tegen de aanleg van een nieuwe Autobahn, dwars door een eeuwenoud bos. “Uiteindelijk werd dat deel van het bos toch gekapt, maar het zorgde wél voor discussie. Veel politieke partijen verbeterden hun programma’s voor wat betreft duurzame mobiliteit en door heel Duitsland ontstonden er meer burgerinitiatieven om de aanleg van nieuwe wegen in hun omgeving te voorkomen.” O

Kapitein Carola Rackete haalde de internationale pers toen ze als kapitein van de Sea-Watch 3 tegen de orders van de Italiaanse autoriteiten in de haven van Lampedusa binnenvoer, met aan boord veertig geredde vluchtelingen. In dit boek vertelt ze haar verhaal, maar gaat ze ook in op de directe samenhang tussen de vluchtelingencrisis en klimaatverandering. Ze roept de generatie die nu op aarde is op tot handelen: het is tijd voor actie. Het voorwoord is van de Tsjadische milieu- en mensenrechtenactiviste Hindou Oumarou Ibrahim (1984). De opbrengsten van dit boek gaan naar de ngo Borderline-europe, die zich inzet voor de rechten van vluchtelingen.

‘Als het Europeanen waren geweest, had geen enkele regering deze toestand geduld. Als onze passagiers afkomstig waren geweest uit Duitsland, Frankrijk of Italië, dan waren ze allang aan land geweest. Ze zouden in talkshows verschenen zijn, de interviewer zou hebben gevraagd hoe het ze vergaan was, en aan wie ze de schuld gaven van hun situatie. Ze zouden interviews geven aan de grote tijdschriften en boeken over hun belevenissen schrijven. Er zou maatschappelijke verontwaardiging ontstaan, mensen zouden zich afvragen hoe het mogelijk was dat mensen zulke gebeurtenissen moesten doorstaan, in kampen en op de vlucht. Maar onze passagiers hebben niet de juiste huidskleur en zijn toevallig niet op onze breedtegraad opgegroeid. Voor deze mensen wordt het acceptabel geacht om op elkaar geperst in de hitte te moeten afwachten. Omdat ze niet in een welvarend land zijn geboren. Niemand trekt zich iets van ze aan.’ (Uit: Tijd voor actie, p. 36)