OPZIJ - februari maart 2022 by MIMM

Editorial Marianne Verhoeven

Colofon/Uitgelicht

TOL

ENAAR

OPZI

G LO P I N I E − F E M I N I S M E 4 . 0

februari/maar t 2022 • 50s te jaargang • € 7,9 9

Redactieadres Witte Singel 103 2313 AA Leiden redactie@opzij.nl

Achter de schermen

Hoofdredacteur Marianne Verhoeven Editor at large Alies Pegtel Art director Emmely Pardon Eindredacteur Felix Huygen Medewerkers Lisette Alberti, Irene Berbee, Barbara van Beukering, Sylvana van den Braak, Milou Deelen, Carin Gaemers, Jolene Groen, Marleen Hogendoorn, Fleur Huijsdens, Tom Kellerhuis, Nina Klaassen, Noémi Prent, De Reismeiden, Marije van Rest, Sheila Sitalsing, Paul Tolenaar, Fieke Tissink, Marjolijn Uitzinger, Etchica Voorn, Renate van der Zee. Coverfoto Joelle Kraaijenvanger Uitgever Hans van Brussel Distributie Betapress Druk HaboDaCosta COPYRIGHT Niets uit deze uitgave mag op welke wijze dan ook worden overgenomen zonder voorafgaande toestemming van de auteurs of rechthebbenden. De uitgever is niet aansprakelijk voor schade als gevolg van druk- en zetfouten. De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten van de illustraties volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Zij die menen nog zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich wenden tot de uitgever. ABONNEMENTEN Een abonnement wordt tot wederopzegging aangegaan, tenzij anders vermeld. Opzeggingen kunnen UITSLUITEND schriftelijk worden doorgegeven per post naar OPZIJ B.V., Witte singel 103, 2313 AA Leiden. Of per email naar abonnementen@opzij.nl.

Bĳ OPZĲ ‘thuis’

Voor het gesprek dat leidde tot het artikel 'Invloed? Gewoon doen!' in onze vaste rubriek Zusterschap in dit nummer, kwamen de OPZIJ Topvrouwen van de afgelopen jaren, samen met hoofdredacteur Marianne Verhoeven, bij OPZIJ 'thuis' over de vloer. Dat 'thuis' kan ook gewoon letterlijk worden genomen: OPZIJ wordt, ook al voor Covid, vanuit huis gemaakt. Het 'keukentafelmodel'. Op de foto wordt er, voorafgaand aan het interview door Alies Pegtel, even bijgekletst terwijl de in de haast opgetrommelde fotograaf Fleur Huijsdens haar spullen klaar zette voor de shoot’.

PERSOONSGEGEVENS We maken u erop attent dat aan ons verstrekte persoonsgegevens zoals naam, (e-mail)adres en telefoonnummers worden opgenomen in het gegevensbestand van Opzij B.V.. Dit bestand is aangemeld bij het College bescherming persoonsgegevens door Opzij B.V., de verantwoordelijke voor uw gegevens. Uw persoonsgegevens worden gebruikt voor onze abonnement-enadministratie, voor de uitvoering van met ons gesloten overeenkomsten en om u op de hoogte te houden van interessante informatie en aanbiedingen van producten en diensten, eventueel ook na beëindiging van uw abonnement. KLANTENSERVICE Op opzij.nl/abonnementen kunt u zelf een abonnement nemen. Voor contact over abonnementen, bestellingen, wijzigingen en vragen kunt u mailen naar abonnementen@opzij.nl. Een jaarabonnement kost € 47,50 voor 6 nummers.

‘KUT met peren’ n zo sta je met je man en een goede vriend in de lift van het Leids Universitair Medisch Centrum, in de volksmond: LUMC. Je zit in een rolstoel en komt van de 7e. In de lift nog een al wat ouder mannetje. Hij lijkt Indisch, achter z’n mondkapje. En hij ziet er ook best gedistingeerd uit.

dit nummer) tegenover drie medewerkers van het ziekenhuis waaronder een neuroloog.

Per ongeluk – zoveel ervaring met een rolstoel hebben we ook weer niet, gelukkig – stoten we even licht tegen ‘m aan. Ik hoor me zelf zeggen ‘Kut!’. Sorry lezers van OPZIJ, zo ben ik ook, regelmatig nogal grof in de mond. (Mijn vader zei het vroeger al: ‘Hoe kan dat nou? Zo’n lief gezichtje en dan komen er af en toe zulke lelijke woorden uit….’)

Hoewel, ‘herpakken’ is het misschien niet het juiste woord. Ik wil dit niet, het kan niet bestaan, hoe kom ik hier van af? Van die bizarre diagnose. Het moet weg, ik moet verder, verder met mijn leven waarin er nog zoveel is te doen. We zijn nog zoveel van plan, er gaat ons nog zoveel goeds en leuks overkomen. Natuurlijk hoort daar ook af en toe tegenslag bij. Maar niet dit.

Het mannetje kijkt me aan, neemt me met rolstoel en al op, schat mijn situatie in en zegt: ‘Kut met peren!’. En alle vier barsten we in lachen uit, het is ook zo’n bizarre situatie. Van dat deftige mannetje zagen we dit niet aankomen, hilarisch. En omdat er eigenlijk niet zoveel te lachen viel is lachen het beste dat je kunt doen, zoveel mogelijk. Het was ergens begin december, de vorige OPZIJ net naar de drukker, toen ik me al een tijdje steeds minder goed voelde. Vaak moe en ik liep moeilijk, viel ook vaak.

Zoomen met Eva Een kijkje achter de ‘schermen’ bij het bijzonder fijne gesprek tussen Nina Klaassen en Eva Eikhout. Het uitgewerkte interview is te lezen op pagina 38.

De geraadpleegde huisarts stuurde me direct door naar het ziekenhuis voor onderzoek, daar bleef ik een nacht en onderging een MRI-scan. Aan het eind van de middag zat ik, met Hans, mijn man (zie Man over vrouw, verderop in

‘U heeft een hersentumor’. Dat gesprek nam ik op met mijn iPhone, vorm van beroepsdeformatie als journalist. Je hoort me even snikken maar binnen een paar seconden herpak ik mezelf en zeg ik: ‘Oké, en hoe nu verder?’

En nu zit ik in dat ‘hoe nu verder’. Al jaren speel ik mee in tal van loterijen en win nooit iets. En nu heb ik de hoofdprijs: een heel grote, niet operabele en überhaupt nauwelijks behandelbare tumor op een onmogelijke plek in mijn hoofd. Zomaar, opeens. Heeft niets te maken met levensstijl, niets met erfelijkheid. Sindsdien heb ik met familie en vrienden flitsbezoeken aan Parijs en Barolo afgelegd, steeds een paar dagen, langer gaat niet maar hopelijk wel nog meer, naar de plekken die me dierbaar zijn, er zijn er zoveel. Chemo’s helpen niet, bestraling misschien een beetje en die heb ik nu achter de rug. Tenzij ik een wonder beleef en alle statistieken trotseer, ben ik er binnenkort niet meer. We hebben OPZIJ – vijf jaar geleden opgegeven door de zoveelste uitgever – naar haar 50ste levensjaar weten te brengen, dit jaar. Een wonder dus, ze bestaan. Of mij dat ook lukt? De kansen zijn verwaarloosbaar maar nu ben ik er nog en hoop op meer. Lieve lezers en lezeressen, maakt niet uit of jullie ergens in geloven maar steek maar kaarsjes op. Als het al niet voor mij is, dan toch zeker voor OPZIJ want we zijn er nog lang niet, OPZIJ is op 50-jarige leeftijd relevanter dan ooit. O OPZIJ 2022

Maatschappij & Wetenschap

VOORPUBLICATIE Marjolĳn Uitzinger

MAN OVER VROUW Hans van Brussel

Kunst & Cultuur

Kopstoot

Say What?! Opmerkelijk nieuws

TENTOONSTELLING Domitia

DE OPZIJTAFEL Pieter Omtzigt en Renske Leijten

PORTRET Lady Gaga

POLITIEK Experts over het regeerakkoord van RutteVI

BOEKEN

MAATSCHAPPIJ 50 jaar later - Wat hebben we bereikt?

FILM Renate Reinsve

Musea

De Reismeiden PARIJS

REPORTAGE BUITENLAND De engelen van Palermo

Mensen

Columns

INTERVIEW Hedy d’Ancona

ZUSTERSCHAP Invloed? Gewoon doen!

COVERINTERVIEW Eva van Eikhout

Service

DE KLOOF Milou Deelen en Barbara van Beukering

37 02

03 15 72 99

Editorial Sheila Sitalsing Etchica Voorn Carin Gaemers

Abonnee worden Colofon OPZIJ 2021/22

sta achter ibaado

KOPSTOOT

Die vluchtelingen vluchtelingen opvangt in Somalië Somalië Ibaado IbaadoMohamed Mohamedisisvijftig vijftigjaar, jaar,komt komtuit uitSomalië Somaliëen enisismoeder moedervan van negen negenkinderen. kinderen.In In2015 2015verloren verlorenzij zijen enhaar haarman manalalhun hunvee veedoor door een eenverwoestende verwoestendedroogte droogteen enmoest moestze zenoodgedwongen noodgedwongenop opzoek zoek naar naareen eenmanier manierom omin inhun hunlevensonderhoud levensonderhoudte tevoorzien. voorzien. Ze Zevestigde vestigdezich zichin ineen eenIDP IDPkamp, kamp,dit ditzijn zijnopvangkampen opvangkampenvoor voor mensen mensendie diebinnen binnenhun huneigen eigenlandsgrenzen landsgrenzenop opde devlucht vluchtzijn zijnvoor voor geweld, geweld,vervolging vervolgingof ofnatuurrampen. natuurrampen.Hier Hiervond vondze zeeen eenbaan baaninin een eenslagerij slagerijen enkon konzo zolangzaam langzaamgeld geldsparen sparenvoor vooreen eeneigen eigenhuis. huis. Waardoor Waardoorhaar haarhele helegezin gezinnu nuweer weerbij bijhaar haarwoont. woont.

Illustratie: Illustratie:Xaviera XavieraAltena Altena 6

Ibaado Ibaadocoördineert coördineertinmiddels inmiddelsdrie driekampen. kampen.Dit Ditdoet doetzezesamen samen met metOxfam OxfamNovib, Novib,die dielevensreddende levensreddendesteun steunbiedt biedtaan aanIDP’s IDP’sen en de degetroffen getroffengemeenschappen. gemeenschappen. Wereldwijd Wereldwijdzijn zijnerermiljoenen miljoenenmensen mensendie diestrijden strijdenvoor voorgelijke gelijke kansen kansenen engelijke gelijkerechten. rechten.Wij Wijstaan staanachter achterze. ze. Sta Staook ookachter achterde demensen mensendie dieopstaan opstaanvoor voorgelijke gelijkekansen. kansen. Doe Doemee meeop opOxfamNovib.nl OxfamNovib.nl

scan scan voor voor ibaado’s ibaado’s verhaal verhaal

So much voor solidariteit en een moreel kompas. Iedereen struikelt over elkaar naar de uitgang en wast zijn handen in onschuld. OPZIJ 2022

SAY WHAT?!

Stichting Komma

Hou voor het actuele nieuws opzij.nl in de gaten en abonneer je op onze nieuwsbrief.

Plezier in bed

Vrouwen in de keuken

Niet gelijk boos worden, ze hebben het zelf bedacht, de vrouwen achter het bedrijf Vrouwen in de keuken. Als u ze inschakelt komen ze niet koken. En ook niet schoonmaken, hoewel ze de boel netjes achterlaten als ze klaar zijn. Zelf zeggen ze: ‘Wij zijn een club meubelmakende vrouwen en hebben verstand van zaken. We maken zelf keukens, maar installeren dus ook keukens die jij bij een andere partij hebt gekocht. Ze slopen je oude keuken als dat nodig is en voeren het afval gescheiden af. Soms vinden ze zelfs een koper voor je oude keuken. Ze doen alles zelf: slopen, plaatsen, installeren, schilderen en stuken. En ze doen dat netjes, dekken alles af. Ook kijken ze graag vooraf mee naar het ontwerp en adviseren op basis daarvan. Extra groep voor de elektriciteit. Is een quooker slim? Of juist niet? vrouwenindekeuken.nl

Je zou zeggen: de normaalste zaak van de wereld. Maar dat is niet altijd zo. En het was al helemaal niet zo – laat staan bespreekbaar – toen Ellen Laan promotieonderzoek deed naar de seksualiteitsbeleving bij vrouwen. Eind jaren ’80 studeerde ze er cum laude op af, vervolgens richtte ze de organisatie Seksueel welzĳn Nederland op. Het ‘dichten van de orgasmekloof’ was de doelstelling. Ze werd hoogleraar en werkte voor de afdeling Seksuologie en Psychosomatische Gynaecologie van het Amsterdam UMC. Gaandeweg werd ze steeds activistischer: ‘Ik richt me nu op het grotere publiek met de boodschap dat mannen en vrouwen - als het gaat om seks - meer gelijk zijn dan verschillend, en dat het voor het seksuele welzijn van vrouwen én mannen beter is als er meer gelijkheid is in seksueel plezier’. Voor haar werk en inspanningen werd ze vele malen onderscheiden. In november 2021 nog werd ze benoemd tot Ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw voor haar taboedoorbrekende wetenschappelijke werk. ‘Is het niet fantastisch dat seksuele gelijkheid een koninklijk onderwerp is geworden?", schreef ze op Twitter. Ellen Laan overleed in het voorlaatste weekend van januari.

In december 2020 lanceerden de broers van de overleden presentator en theatermaker Marc de Hond Stichting Komma. Met de stichting helpen Brian en Michel de Hond uitbehandelde ouders iets blijvends na te laten voor hun (jonge) kinderen. Juist wanneer zoveel aandacht ligt bij de primaire zorg voor een uitbehandelde ouder, lukt het vaak niet voor een blijvende herinnering voor de achterblijvende kinderen te zorgen. Het afgelopen jaar maakte Stichting Komma voor bijna 200 gezinnen een videoportret. Inmiddels heeft de stichting een stevige basis gelegd en kan zij haar hulp niet alleen aanbieden aan ouders met kinderen in de basisschoolleeftijd, maar nu ook aan ouders van kinderen tot 18 jaar. Over Marc Marc de Hond (42) was presentator, radio-DJ, ondernemer, rolstoelbasketballer, schrijver en theatermaker. Samen met zijn grote liefde Remona Fransen kreeg hij dochter Livia en zoon James. Na zijn overlijden publiceerde Volkskrant Magazine een veelbesproken interview, afgenomen door Antoinnette Scheulderman. Postuum verscheen zijn boek Licht in de tunnel en werd een documentaire uitgezonden die Nada van Nie maakte over het laatste jaar van zijn leven. stichtingkomma.nl

Alles op slot, maar niet voor OPZĲ

De inkt van ons traditionele december/januari-nummer (Topvrouwen!) was nog niet droog of de winkels gingen weer op slot. Ook de mogelijkheden om ons jaarlijkse evenement voor de bekendmaking van de Meest Invloedrijke Vrouw 2021 kon geen doorgang vinden. Althans: niet met veel genodigden. Dus verzonnen we een list. Als persconferenties van de regering in Nieuwspoort kunnen, dan kan OPZIJ dat ook. En zo gebeurde het. Kamerlid Renske Leijten was bereid kort – voor het zoveelste debat – even langs te wippen en zo kon hoofdredacteur Marianne Verhoeven toch nog de bekendmaking doen. Inmiddels kent u de winnaar: Eva González Pérez is door OPZIJ verkozen tot de Meest invloedrijke vrouw 2021. Eva bracht als eerste een schandaal van ongekende grootte aan het licht. Natuurlijk, ze is advocaat en stond al slachtoffers bij. Daar had ze het bij kunnen laten, gewoon meelopen in de malle, alles vermalende molen van een juridisch systeem waarin de mensen gewoon vergeten worden. Dat deed Eva niet: het erbij laten.

Uit de kleren

Tien vrouwen gingen voor het goede doel uit de kleren, met prachtige foto’s als resultaat. Het fotoproject is een initiatief van de stichting Ronduit Plat, een organisatie die vrouwen ondersteunt en informeert over de keuze om ‘plat’ te blijven na een borstamputatie. Want zelfs in de medische wereld blijkt het schoonheidsbeeld van een vrouw met borsten hardnekkig te zijn. Reconstructie is de norm en vrouwen die ervoor kiezen om plat door het leven te gaan worden niet serieus genomen. Ronduit Plat strijdt daarom voor meer informatie en het recht helemaal zelf te kiezen. Hear hear! ronduitplat.nl

OPZIJ 2022

Interview Hedy d’Ancona

‘De seksuele vunzigheid die politica’s over zich heen krijgen,

NIET TE GELOVEN!’

Immer strijdbaar roert Hedy d’Ancona zich in het hedendaags debat over seksueel onrecht. En nog altijd is er haar hoop op een betere wereld, voor vrouwen én mannen. DOOR A LIE S P E GT E L BEEL D M A RIA NNE VE RHO E V E N

e spreekt veelvuldig voor publiek, ook over de jaren waarin ze aan de wieg stond van de tweede feministische golf. Hedy d’Ancona doet dit uiterst energiek en bevlogen, alsof het de dag van gisteren betreft. Ze praat uit het hoofd, is eloquent, valt niet in herhaling en spreekt zich heel duidelijk uit. Zo sprak ze ook tijdens een zoombijeenkomst van de Zaandamse PvdA over de aanpak van seksuele straatintimidatie. Ze noemde het een schandaal, - “ik heb er geen andere woorden voor” - dat de openbare

ruimte ‘s avonds meer het bezit lijkt te zijn van jonge mannen dan van jonge vrouwen. Ze vindt het daarom uitstekend dat dit probleem tegenwoordig aangekaart wordt, en hopelijk ook aangepakt. “Het is eigenlijk massaal seksueel misbruik in het openbaar,” stelt d’Ancona. En dit brengt haar op het terrein van de social media, want dit publieke domein noemt ze ook ‘ongelooflijk ondermijnend’ voor vrouwen. Ze kan er maar niet over uit wat de vrouwelijke lijstrekkers wel niet te verduren hebben gekregen tijdens de afgelopen verkiezingen. “De seksuele vunzigheid die politica’s over zich heen krijgen, niet te geloven!” Sigrid Kaag ontving pakweg tweehonderd seksistische berichten per dag, bleek uit onderzoek. d’Ancona: “Ik vind het werkelijk verbijsterend dat geen enkele mannelijke collega in de Tweede Kamer z’n mond heeft opengedaan over dit schandalige gedrag op de sociale media.” OPZIJ 2022

Interview Hedy d’Ancona En dan vertelt d’Ancona dat zij en haar tweede golfzusters seksueel geweld in het openbaar niet aan de orde stelden in de jaren zeventig, omdat er eerst andere drempels voor vrouwen geëffend moesten worden. En zo plaatst ze seksuele intimidatie elegant in een historische context. Joke “In 1968 begon ik samen met Joke Smit de Man Vrouw Maatschappij (MVM). Daarna kwamen de Dolle Mina’s, die waren veel speelser en ludieker dan wij waren. De MVM had iets studieus. Maar we richtten ons ook vooral op de politiek omdat wij meenden dat je ongelijkheid niet wegneemt in de privésfeer aan de keukentafel, maar met weten regelgeving. We spitsten ons toe op twee punten: de achterstelling van vrouwen in onderwijs, politiek en arbeidsmarkt, en we spitsten ons toe op de zorgrol die vrouwen in de samenleving geacht werden te vervullen. Dat moest veranderen.” Hollandse moeders “De meeste mensen in de samenleving stonden er tot aan het eind van de jaren zestig gewoon niet

‘Maar we richtten ons ook vooral op de politiek, omdat wij meenden dat je ongelijkheid niet wegneemt in de privésfeer aan de keukentafel, maar met weten regelgeving.’

Interview Hedy d’Ancona bij stil dat er maar heel erg weinig vrouwen werkten. Het was gewoon zo, je accepteerde het als een voldongen feit. Maar toen wij met de MVM deze kwestie eens serieus onder de loep gingen nemen, was het werkelijk onthutsend om te zien hoe groot de achterstand was van vrouwen en meisjes. Ze hielden eerder op met leren dan jongens, hadden een lager onderwijsniveau en ze participeerden amper op de arbeidsmarkt. Waarom werkten vrouwen in de zestiger jaren niet? Omdat psychologen en psychiaters ons vertelden dat dit slecht was voor kinderen. Kinderen zijn de achilleshiel van vrouwen, dus als geleerden ze vertellen dat moeders 24 uur per dag bij hun kinderen moeten doorbrengen totdat die kinderen hun middelbare school hebben voltooid, dan luisteren vrouwen daarnaar. Maar vele vrouwen, zeker ook in de PvdA, waren door hun geringe opleiding ook heel erg blij dat ze niet hoefden te werken. Vanwege hun gebrekkige scholing hadden ze ook rottige banen, en ze waren blij dat ze met werken konden stoppen na hun huwelijk. Zij vonden ons van de MVM ook helemaal niet aantrekkelijk met ons verhaal dat vrouwen meer opleiding nodig hadden, en dat ze moesten werken omdat ze economisch onafhankelijk moesten zijn. Veel vrouwen vonden ons verhaal bespottelijk. Het concept van de man als kostwinner was voor hen een kostbaar goed waar de vakbeweging tenslotte hard voor had gevochten. Ik kon ook wel begrip opbrengen voor die ongeschoolde vrouwen; in ieder geval meer begrip dan ik heb voor de hedendaagse vrouwen die parttime een beetje geld verdienen en die wel een goede opleiding hebben gehad.” Deeltijdwerk “Vrouwen hebben tegenwoordig meer onderwijs genoten dan in de jaren zestig. Ze hebben niet alleen hun achterstand ingelopen, maar ze liggen nu voor op mannen. En dan, als er kinderen komen, gaan ze in deeltijd werken. Veel vrouwen zeggen dat ze het zo prettig vinden om die vrije keuze te hebben. Maar dan ben ik dus een feminist en dan zeg ik: ‘Waarom hebben jullie wel die vrije keuze en mannen niet? Waarom verwachten jullie van mannen dat zij fulltime werken en waarom vind je het zelf zo aangenaam dat je kunt kiezen?’ Ik ben als feminist voor gelijke behandeling. Wij van de MVM vonden destijds dat mannen en vrouwen gelijk moeten zijn als het gaat om inkomen, om kennis en om macht. Als je macht vertaalt in de vertegenwoordiging in politieke organen, dan was het aantal vrouwen dat in de regering zat of een politieke carrière had, heel gering. Toen het VVD-Kamerlid Haya van Someren ermee stopte omdat ze haar eerste kind kreeg, vond iedereen dat heel vanzelfsprekend, terwijl PvdA-leider Joop den Uyl zes kinderen had. Emancipatieraad “Toen de MVM vijf jaar bestond, zeiden we tegen de toenmalige regering onder leiding van Den Uyl: ‘Het is

tijd voor een emancipatiebeleid’. Dat was wel een beetje hoog van de toren geblazen, want onze feministische club had niet meer dan tweeduizend leden. De MVM was geen massabeweging, we leken alleen wel groot want we hadden veel free publicity. Maar ons verzoek had inderdaad succes. Er kwam een adviesorgaan, de Emancipatieraad, die gevraagd en ongevraagd de regering mocht adviseren over zaken die met emancipatie te maken hadden. Wij vonden dat prachtig! De Emancipatieraad begon heel energiek, en heeft onder andere de basis gelegd voor het volwassenonderwijs voor vrouwen, ‘tweedekansonderwijs’ noemden we dat. Er werd in de beginperiode ook aandacht besteed aan de seksuele bevrijding van de vrouw, aan het feit dat vrouwen ook van seks zouden moeten kunnen genieten. Er werden cursussen georganiseerd, en er waren programma’s op de radio. Eentje op donderdagochtend bij de TROS. Dan vertelde feministe Ariane Amsberg hoe je vrouwen tot hun gerief kon brengen en hoe klungelig mannen dit vaak deden. Ze legde uit hoe vrouwen hun wensen kenbaar konden maken. En op zaterdagavond bij de VPRO sprak Germaine Groenier met luisteraars over seksualiteit. Ik hoor tegenwoordig geregeld van jonge mannen dat ze eigenlijk niet weten hoe ze vrouwen moeten bevredigen omdat ze dat nergens uitgelegd krijgen. Dit soort nuttige seksuele adviesprogramma’s zijn we kwijtgeraakt helaas.” Vijfurige werkdag voor vrouw én man “We hadden al snel in de gaten dat er structureel echt iets zou moeten veranderen om mannen en vrouwen gelijkwaardige kansen te geven. De MVM bedacht dat de zorg in de privésfeer en de zorg voor brood op de plank, eerlijk verdeeld moest worden tussen partners. Om dit plan te verwezenlijken richtten we ons wederom tot de politiek. We kwamen met een radicaal herverdelingsvoorstel: we eisten een algemene reductie van de arbeidstijd tot vijf uur per dag voor iedereen. De tijd die dan overbleef, zou kunnen worden besteed aan vrijwillige taken ten behoeve van de samenleving. Van helpen in de voetbalkantine tot aan lesgeven aan migranten en verzorgen van hulpbehoevenden. Nou, de PvdA nam ons plan over in het beginselprogramma van 1977. Ikzelf zat in de beginselprogramma-commissie; ik had er voor de zekerheid nog drie feministen bij gevraagd omdat ik het anders nooit zou redden met ons herverdelingsplan. Maar toen het beginselprogramma eenmaal was aangenomen, is het vliegensvlug verdwenen in een la. Niemand heeft het ooit nog gezien. Dus daarin zijn we niet geslaagd.” Doucheputje “Als mensen mij nu vragen: ‘wat vind je na meer dan vijftig jaar van het succes van de emancipatiebeweging?’, dan noem ik het onderwijs voor vrouwen. Het aantal vrouwen in de politiek is ook substantieel gestegen, maar

‘Ik vind het geweldig wat de #Metoo-beweging heeft gedaan. Het is de eerste mondiale beweging die alle vrouwen uit allerlei lagen van de samenleving betreft, en waar ze ook massaal aan mee doen. Ik vind dat werkelijk fantastisch.’

in de regering is de man-vrouw verhouding nog niet fiftyfifty. En als je kijkt naar vrouwen op machtige posities, naar de plekken waar de besluitvorming plaatsvindt – de toppen van het bedrijfsleven en de universiteiten – dan is daar ook niets van terechtgekomen. De verhouding is wel beter geworden, maar het is nog lang geen fiftyfifty. En we zijn ook nog ver af van een gelijke verdeling van betaalde arbeid. Meer dan 90 procent van de getrouwde vrouwen werkt in deeltijd, meer dan 90 procent van de getrouwde mannen werkt fulltime. Dan kun je wel praten over glazen plafonds en andere complottheorieën, maar als de één in deeltijd werkt en de ander fulltime, dan weet je meteen waarom de doorstroming van vrouwen naar de top misgaat. Ik heb dat door de jaren heen niet zien veranderen omdat de fundamentele uitgangspositie dat je alle twee voor de helft betaald werkt en voor de andere helft thuis zorgt, nooit van de grond is gekomen. OPZIJ 2022

Interview Hedy d’Ancona

Column Sheila Sitalsing Econoom Sheila Sitalsing (1968) is freelance journalist en columnist bij de Volkskrant. Ze woont met haar man en twee kinderen in Delft.

‘Ik werd in 1981 staatssecretaris van Emancipatiezaken. Ik was de tweede, voor mij was Jeltien KraaijveldWouters het geweest vanaf 1977. Wat dit betreft zijn we er ook niet op vooruitgegaan. Want er is geen staatssecretaris van Emancipatiezaken meer en de Emancipatieraad is opgeheven.’

En je kunt wel ruzie maken over de verdeling van de huishoudelijke taken, maar zolang je de taken buitenshuis als stel niet eerlijk verdeelt, kan je moeilijk bezwaar maken tegen het feit dat jij altijd het doucheputje moet schoonmaken.” Leuke hoed “Ik werd in 1981 staatssecretaris van Emancipatiezaken. Ik was de tweede, voor mij was Jeltien Kraaijveld-Wouters het geweest vanaf 1977. Wat dit betreft zijn we er ook niet op vooruitgegaan. Want er is geen staatssecretaris van Emancipatiezaken meer en de Emancipatieraad is opgeheven. En er is ook geen Kamerbreed-overleg meer dat destijds werd opgericht om alle politieke vrouwen van alle partijen te 14

verbinden in zaken waar ze met z’n allen in het parlement tegenaan zouden gaan. Emancipatie doet er niet meer toe in Den Haag, niemand doet er nog iets aan. Het is helemaal verdwenen. Soms omdat een minister, zoals CDA’er Aart Jan de Geus, zei dat de emancipatie voltooid was, soms omdat in geval van PvdA-minister Ronald Plasterk, hij er geen enkele aandacht aan besteedde. Behalve dan met de Gay Pride, dan manifesteerde Plasterk zich varend in een boot met een leuke hoed op zijn hoofd. Als laatste minister had D66’er Ingrid van Engelshoven het in haar portefeuille, nou, daar merkte je maar heel zelden iets van.” Huiselijk geweld “Mijn staatssecretariaat duurde maar tien maanden, want de politieke mannen om mij heen kregen ruzie, en de regering viel. Maar ik heb in die korte tijd wel een studie laten verrichten naar de oorsprong van de structurele vrouwenonderdrukking. Kwam het voort uit de economische afhankelijkheid van vrouwen, of kwam het door hun biologisch bepaalde lot? Uit dit onderzoek kwam naar voren met welke grote narigheid sommige vrouwen in de huiselijke kring te maken krijgen: verkrachting, mishandeling incest. Schokkend. De schellen vielen van onze ogen. Er was destijds geen enkele politieke aandacht voor huiselijk geweld jegens vrouwen. Vrouwen die hun eigen huis ontvluchtten werden geholpen door kerken die hen onderdak boden, of door andere vrouwen op eigen initiatief. Ik wilde dat dit geweld op de politieke agenda kwam. Toen ik weg moest als staatssecretaris, heeft de kundige Annelien Kappeyne van de Coppello van de VVD het van me overgenomen. Ze heeft twee nota’s gepubliceerd, eentje over de economische onafhankelijkheid van meisjes en de ander over de bestrijding van huiselijk geweld, die in 1984 werd aangenomen. In de daaropvolgende jaren werd de wet tegen seksueel geweld aangescherpt, zodat uiteindelijk ook verkrachting binnen het huwelijk strafbaar werd.”

Ode aan de vrouwen die durven dromen van vooruitgang

mdat er ook vooruitgang is, en hoop, is dit een ode aan de vrouwen (en mannen, ja die ook) die vooruitgang en de hoop mogelijk maken. Aan de vrouwen die al die jaren onvermoeibaar te hoop hebben gelopen tegen de wettelijk verplichte bedenktijd van vijf dagen bij abortus. De verankering in weten regelgeving van het denkbeeld dat vrouwen impulsief zijn, irrationeel en niet over hun eigen lichaam mogen beschikken. Waardoor de wetgever ze decennialang heeft moeten manen: denk er nog maar eens rustig over na, vrouwtje. In de eenentwintigste eeuw. In dit land. Dit is een ode aan de vrouwen (en mannen, ik wil hier niemand voor het hoofd stoten of over het hoofd zien) die ervoor hebben gezorgd dat in het nieuwe regeerakkoord abortus ‘een vrije kwestie’ werd. Waardoor er vrij over gestemd kon

worden in de Tweede Kamer, waar zich al jaren geleden een progressieve meerderheid had verzameld vóór het afschaffen van deze betutteling. Net zoals er al langer een meerderheid was vóór de abortuspil. Het waren de laatste haltes op de route op weg naar baas in eigen buik. Dit is een ode aan Lilianne Ploumen en Corinne Ellemeet en Pia Dijkstra en al die andere vrouwen in het parlement die er voor hebben gezorgd dat de wetsvoorstellen klaar lagen en de meerderheden waren gesmeed, want verandering moet ook officieel geregeld worden, gestold op papier, met ‘Wij Willem Alexander enzovoorts’ erboven en een kloeke handtekening eronder. Dit is een ook ode aan alle vrouwen die de kolossale moed hadden om op te staan tegen machtige mannen die met hun grijpgrage handen grepen wat ze grijpen wilden. Tegen machtsdronken

mannen die zo zeker waren van hun onaantastbaarheid dat ze ‘niemand gaat je geloven’ zeiden tegen jonge vrouwen die er net achter waren gekomen dat het nooit om hun zangtalenten en capaciteiten was gegaan. Dit is een ode aan al die vrouwen die durfden op te staan tegen het machtige media-imperium van John de Mol. Die met hun getuigenissen aantoonden hoe de carrières van vrouwen nog altijd worden gedwarsboomd en bezoedeld als ze het spel van de mannen niet meespelen. Dit is een ode aan de ontelbaar veel andere vrouwen die hierdoor ook durfden op te staan, om te strijden voor veilige werkvloeren. En aan alle mannen die meestrijden. Dit is een ode aan de vrouwen die dromen van vooruitgang. Dit is een ode aan Marianne, die dit blad met zo’n rijke geschiedenis en gouden titel zo liefdevol onder haar hoede heeft genomen. O

#Metoo “Na mij kwam een generatie vrouwen die zei: ‘Nou, dit is het dan. Abortus is gelegaliseerd, we hebben een Wet gelijke behandeling, het is klaar.’ Maar de huidige generatie vrouwen voelt zich weer meer betrokken, en heeft het seksuele misbruik in de openbare sfeer aangekaart. Ik vind het geweldig wat de #Metoobeweging heeft gedaan. Het is de eerste mondiale beweging die alle vrouwen uit allerlei lagen van de samenleving betreft, en waar ze ook massaal aan meedoen. Ik vind dat werkelijk fantastisch. En zo is het ook met straatintimidatie; lange tijd hadden mensen het er niet over, het was een fact of life, je dacht er eenvoudigweg niet over na, het ontsnapte aan je aandacht. Maar als je het gaat bestuderen en denkt, wacht eens even, dan zie je de onrechtvaardigheid. Zo is de tweede feministische golf ook begonnen.” O OPZIJ 2022

De OPZIJ Tafel

‘Er is bij de regering

De OPZIJ Tafel

geen intrinsieke wil

om te kijken waar iets misgaat.’

Het overheersende beeld dat beklijft na drie kabinetten-Rutte is dat van een ploeg ministers dat van de ene in de andere kwestie rolt en zelden iets oplost. De toeslagenaffaire is daarvan een pregnant voorbeeld en Renske Leijten en Pieter Omtzigt waren – en blijven – daarin de grote gangmakers, als je ze zo mag noemen. ‘Als je tegen je burgers aankijkt als hetzij fraudeurs, hetzij consumenten, maar ze niet ziet als mensen met bepaalde waarden, wat voor samenleving is dat dan?’ Nieuw kabinet en een regeerakkoord: Wat vinden Leijten en Omtzigt ervan? Een interview. DOOR T O M K E LLE R H U I S E N CA R I N G A E M E R S B E E L D PAUL TO LE N A A R

OPZIJ 2020

De OPZIJ Tafel

utte IV is eindelijk beëdigd. Business as usual of is er volgens jullie al iets te bespeuren van nieuw elan? Renske Leijten: “Nou, nee. Het moet ook allemaal nog beginnen. Na het debat over de regeringsverklaring volgen heel veel debatten op hoofdlijnen. De SP heeft in ieder geval debatten aangevraagd over Buitenlandse Zaken, Binnenlandse Zaken, Economische Zaken en Digitale Zaken. Gewoon om eens te met die ministers en staatssecretarissen te gaan kijken: wat willen jullie eigenlijk? Want als je kijkt naar het regeerakkoord dan is het inderdaad business as usual. Er is ontzettend veel geld vrijgemaakt voor plannen die er nog niet zijn. Terwijl er voor de echte problemen in de samenleving niet voldoende of helemaal geen geld beschikbaar is. Gekort wordt er ook: op het gemeentefonds en op de zorg.” Pieter Omtzigt: “De tekst van het regeerakkoord valt nog enigszins mee. Maar de financiële bijlage matcht op geen enkele manier met de tekst van dat akkoord. Renske noemt al het gemeentefonds dat met miljarden achteruit gaat. Voor Defensie staan er maar twee regels in het akkoord en daar gaan ze binnen twee jaar vier miljard aan uitgeven. Recipe for disaster.” Leijten: “Sinds Rutte II zijn er op heel veel vlakken in de begroting enorme kraters geslagen. Bij de politie, in het gemeentefonds, op allerlei zaken. Nu wordt dat een beetje gestut, maar niet structureel. Er is even wat extra geld,

De OPZIJ Tafel er komt even wat lucht, maar niet voor de lange termijn. Met als gevolg dat een nieuwe gemeenteraad straks na de verkiezingen in maart met het nieuwe college geen structurele verbeteringen kan aanbrengen op het gebied van voldoende bibliotheken, voldoende jeugdzorg of het weer eens een keer openen van een nieuw zwembad. Zulke voorzieningen zijn heel belangrijk voor een samenleving. Veel mensen herkennen zich niet meer in hun eigen leefomgeving. Geen winkels en bibliotheken meer in de buurt, geen fijne basisvoorzieningen. De vormgeving van een goed geoutilleerde samenleving is door de voorgaande kabinetten niet gefaciliteerd en ook niet door dit kabinet. Dit is echt een groot probleem. Tegelijkertijd wordt er 80 miljard gepompt in allerlei fondsen. Ja, en waar gaat dat dan landen? Ik zie het met angst en beven tegemoet. Volgens mij komt dat geld grotendeels terecht op bijvoorbeeld de Amsterdamse Zuidas, bij de multinationals. Het is wél het geld van diezelfde mensen die hun eigen buurt niet meer herkennen, die geen zeggenschap meer hebben over hun eigen voorzieningen of niet meer de bus kunnen pakken omdat-ie is wegbezuinigd.” Eigenlijk zeggen jullie dat in dit akkoord de infrastructuur voor gemeenschapszin in de samenleving ontbreekt? Leijten: “Ja, omdat we de afgelopen decennia een aantal kabinetten hebben gehad waarin gedacht werd: de overheid is niet belangrijk, de markt kan alles oplossen. Ik denk dat iedereen daar inmiddels wel van genezen is. Op de vraag of de overheid alles kan oplossen, zeg ook ik ronduit nee. Maar de overheid kan wel de infrastructuur aanleggen waarop mensen hun eigen verantwoordelijkheid kunnen nemen. Vrijwilligerswerk kunnen doen, maar gewoon ook in de buurt voorzieningen hebben. In de buurten die het onveiligst zijn, wonen de mensen met de laagste inkomens die vaak het hardst werken. Kijk eens naar het onderwijs: bakken met geld van het nieuwe kabinet gaan er naartoe, maar er is geen enkele ambitie om het privéonderwijs de nek om te draaien, terwijl het risico dat goede docenten worden ‘weggekocht’ door het private onderwijs levensgroot is. ‘Excellent’ onderwijs hoort overal gegeven te worden en niet 20.000 euro per jaar te kosten, als je het kan betalen. Die visie ontbreekt heel erg bij dit kabinet.” Omtzigt: “Visie mis ik sowieso. Mark Rutte heeft heel lang gedaan alsof visie een vies woord is. Hij zit niet te wachten op vergezichten voor over honderd jaar. Nu krijgen we een regeerakkoord waar bijvoorbeeld geen corona-hoofdstuk in zit. Geen van de vier coalitiepartijen had corona als speerpunt in het verkiezingsprogramma, dat snap ik allemaal wel. Het is iets wat ons is overkomen. Maar je hebt er nu wel mee te dealen. Zonder visie kom je als land in een lockdown terecht waar geen enkel ander land meer in zit. Omdat je niet hebt nagedacht over alternatieven. We zien nieuwe kloven ontstaan. Ik heb zelf een aantal jaar in Engeland gewoond en daar zie je dat

de bovenkant van de middenklasse zich aan de publieke voorzieningen onttrekt. Deze welgestelden zitten niet meer in het publieke zorgstelsel en hebben een eigen privaat schoolsysteem. Dat verarmt de hele samenleving op meerdere manieren. In onze vroegere verzuilde samenleving zaten tenminste nog mensen uit verschillende rangen en

‘Zelfs gezinnen die gemiddeld verdienen en een koophuis hebben kunnen niet vooruit.’ standen, maar zo komen we in een samenleving terecht waar je eigenlijk alleen succesvol kunt zijn op basis van je vermogen en je inkomen.” Leijten: “Succes zou een keuze voor iedereen moeten zijn. Maar als je geen succes hebt, ben je in deze maatschappijvisie dus een stumperd en moet je vooral niet op de overheid

leunen, want dan ben je al praktisch een fraudeur. Die visie is de afgelopen twintig jaar uitgedragen en onze maatschappij is daarnaar gemodelleerd. De minister-president zei ooit “armoede bestaat niet, enkel arme mensen”. Daarmee maakt hij een probleem van individuen en kijkt weg van de structurele en beleidsmatige kant van armoede: mensen die het zelf maar moeten uitzoeken. Schouders om op te leunen als dat even nodig is, die zijn er eigenlijk alleen nog maar voor de succesvolle medemens. Voor als je een koophuis hebt met hypotheekrenteaftrek. Voor als je meer dan een miljoen per jaar verdient met een belastingadviseur die je kan helpen om zo min mogelijk belasting te betalen. Zelfs gezinnen die gemiddeld verdienen en een koophuis hebben kunnen niet vooruit. Zij kunnen geen warmtepomp laten aanleggen. Zij kunnen geen privaatonderwijs voor hun kinderen financieren, terwijl veel zekerheden van vroeger zijn verdwenen. Dat is een politieke keuze geweest. Dat is allemaal gedacht vanuit, zoals ik dat altijd noem, het neoliberale mensbeeld: alles is individuele inzet. Terwijl Pieter en ik daar tegenoverstellen dat je niet alleen een product bent van je eigen daden. Je bent als mens ook een product van je omgeving. De omstandigheden maken ook uit wie jij kunt zijn of worden. Als je niet in de omstandigheid verkeert dat je goed onderwijs kunt volgen, dan is de stap naar succes veel moeilijker. Als jij niet dat inkomen hebt waardoor je de volgende stap in je leven zou kunnen zetten, dan blijf je zitten op de rand van armoede en dat overkomt ontzettend veel mensen in onze samenleving al decennialang, dan is dat geen ‘eigen schuld’.” Voelen jullie je niet gesterkt door het feit dat het vertrouwen nog nooit zo laag is geweest voor dit nieuwe kabinet? Omtzigt: “Nee, helemaal niet. Je wilt echt een kabinet dat vertrouwen heeft en ik ben ook bang dat dit kabinet zoveel geld uitgeeft dat de volgende kabinetten echt geen enkele bewegingsruimte meer hebben om nog iets te kunnen.” Sterker nog, de helft van de ploeg is gewoon blijven zitten na het ergste schandaal na de Tweede Wereldoorlog, de toeslagenaffaire. Ze hebben gewoon stuivertje gewisseld, maar ze zitten er wel bijna allemaal nog. Wat vinden jullie daarvan? Leijten: “Ik vind het heel erg pijnlijk om te zien. Wat ik ook heel pijnlijk vind, is die de Haagse bubbel van alsmaar ‘sorry’ zeggen als je een fout maakt en dan gewoon vrolijk doorgaan. De enige die verantwoordelijkheid heeft genomen door op te stappen is Lodewijk Asscher geweest. Diep tragisch voor hem, maar wat mij betreft de enige juiste invulling van zijn verantwoordelijkheid. Ik vind dat knap. In een wereld waarin het dus geaccepteerd wordt dat politici na ernstig tekort te schieten gewoon sorry zeggen en aanblijven. Zelfs journalisten en duiders vinden OPZIJ 2020

De OPZIJ Tafel

‘Wat ik ook heel pijnlijk vind, is die de Haagse bubbel van alsmaar ‘sorry’ zeggen als je een fout maakt en dan gewoon vrolijk doorgaan.’

het gewoon dat Rutte blijft. Maar het ís niet gewoon.” Thomas van der Dunk schreef onlangs in een column in de Volkskrant dat het de hoofdrolspelers – Rutte, Hoekstra, Kaag – van dit nieuwe kabinet had gesierd om de Kamerbankjes in te gaan. Omtzigt: “Dat heb ik precies zo in het advies aan de informateurs geschreven en in columns. Dat zou een wezenlijke stap zijn geweest. Dan hadden ze echt bijgedragen aan een andere bestuurscultuur.” Van het kabinet gaat die verandering dus niet komen. Hoe kun je dan vanuit de Kamer zorgen dat die verandering er komt? Leijten: “Als ik kijk naar wat ik in die vijftien jaar aan verandering vanuit de oppositie voor elkaar heb kunnen krijgen, bijvoorbeeld in de zorg, dan is dat mede te danken aan het opbouwen van maatschappelijke druk. Waarom is het na afgelopen zomer toch gelukt om 675 miljoen vrij te maken voor de verhoging van zorgsalarissen? Dat was door druk van buiten. En dus is het heel belangrijk dat mensen zelf in beweging komen, zonder onze eigen verantwoordelijkheid te willen afschuiven. Op maandag 11 januari stond het kersverse nieuwe kabinet op het bordes en het meest 20

schrijnende van die dag was natuurlijk dat de Groningers in de rij stonden voor subsidie voor hun kapotte huis. Maar goed, ze stonden op het bordes en ’s avonds zaten ze in allerlei praatprogramma’s zich te presenteren. Hoort erbij. Een nieuw kabinet moet zich kunnen presenteren, dat vind ik ook. Dan komt de vraag aan de ministerpresident, opnieuw missionair in zijn vierde kabinet: is er nog ergens anders een schandaal gaande zoals bij de toeslagen? Nee hoor, helemaal niks, was zijn antwoord. Dat mechanisme is killing. Ik had daar graag een andere minister-president gezien dan Rutte, want ik vind dat hij had moeten gaan, maar goed, hij zit er weer. Dan had ik in ieder geval willen zien dat hij ervan heeft geleerd. Dat hij had gezegd: ik hoop het niet, maar als het er is, dan is iedere ambtenaar bij mij welkom om het te melden en dan lossen we het meteen op. Door te zeggen: nee hoor, er is niks aan de hand, zei hij eigenlijk: beste ambtenaren, beste ministers, ik wil geen schandalen. Mijn stoepje moet schoon blijven. Precies wat er misging bij de toeslagen. Soms is het nodig dat maatschappelijke problemen vanuit de buitenkant in de Kamer worden geagendeerd. Er zijn dingen die wij als Kamerleden niet op het netvlies hebben. Niet omdat we niet geïnteresseerd zijn, of omdat we ervan weg willen kijken, maar gewoon omdat we het niet zien.” Omtzigt: “Er is bij de regering geen intrinsieke wil om te kijken waar iets misgaat. We weten dat het niet goed gaat bij arbeidsongeschiktheid, de WIA. We weten dat het niet goed gaat met de kinderen die uit huis zijn geplaatst. We weten dat het in het stuk zorg zit waar we vroeger bejaardenhuizen hadden, zeg maar het laatste stukje voordat je opgenomen wordt in een verpleeghuis. We weten dat dit gebieden zijn waar mensen volledig klem komen te zitten. Niet één geval, maar hele grote groepen. Er is geen wil om daarvan een analyse te maken en de vraag te stellen: wat willen we hiermee als samenleving?” Pieter Omtzigt is bijna twintig jaar onafgebroken Kamerlid, Renske Leijten ruim vijftien jaar. Jullie hebben allebei een burn-out gehad of er tegenaan gezeten. Hebben jullie nooit overwogen te stoppen met dit monnikenwerk? Waarom gaan jullie toch onverdroten door? Omtzigt: “Nou ja, je bent door heel veel mensen gekozen. Heel veel mensen hebben er vertrouwen in dat je het blijft doen. En kijk, je doet het vanuit een bepaalde drive omdat je vindt dat er echt wat moet veranderen. Niet omdat het altijd even leuk is. Echte verandering doorvoeren gaat zelden gepaard met een vriendelijk en aardig proces. Dat is dan maar zo. Gelukkig begint het langzaam bij meer mensen door te dringen dat er echt een fundamenteel probleem is. Ik zie het ook als mijn taak oplossingen op tafel te leggen. Daarom heb ik Een nieuw sociaal contract geschreven, met vier thema’s die ik heel belangrijk vind. Wat is die verhouding burger-overheid? Kun je rechten toetsen aan de grondwet?” Leijten: “Toen ik bij de SP begon, voerde ik actie tegen

woningnood, tegen slechte voorzieningen voor studenten, noem maar op. Die problemen zijn er allemaal nog steeds. Waarom is de woningnood nu nog steeds een probleem? Omdat het is overgeslagen naar de hele samenleving. Het was altijd een probleem voor mensen met een laag inkomen, of voor starters. Nu is de woningmarkt overgekookt. Veel problemen zijn al decennia aan de gang en die zijn terug te voeren op privatiseringsbeleid. Neem de kinderopvang. Het is in de afgelopen decennia allemaal aan de markt overgelaten en daar betalen de gewone mensen met gewone inkomens nu de hoogste prijs voor terwijl juist de free riders van onze samenleving, de mensen die in Aerdenhout en in Baarn kunnen wonen, daar geen last van hebben. Die zijn de maat der dingen in dit regeerakkoord. Terugkomend op jullie vraag: hoe hou je het vol? Ik weet niet hoe ik het volhou. Regelmatig hou ik het ook niet vol.” U wilde in 2017 zelfs stoppen als Kamerlid. Leijten: “Ik wou in 2010 al stoppen! Toen ik zag hoe bij Agnes Kant de messen in haar rug werden gestoken. Terwijl zij een excellent Kamerlid was, werd zij in de beeldvorming totaal tegen de vlakte geslagen als irreëel en te hard. Nou, dat was ze niet, dat is ze niet en is ze nooit geweest. Dat is wat Den Haag met haar deed. Ik ben weg hier, dacht ik. Toen zei Emile Roemer: ik heb jou als nieuwe generatie nodig. Ik dacht: oké, dat is dan de laatste keer. Zo is het ook afgesproken. In 2021 stond 17 maart, mijn 42e verjaardag, als Bevrijdingsdag in mijn agenda. Echt. Daar leefde ik naartoe. Er zijn periodes geweest dat ik tegen een burn-out aanzat, misschien had ik hem wel, al ben ik nooit even uitgevallen zoals Pieter. Maar ik telde echt af. Nog zoveel weken. En ja, toen kwam dat toeslagenschandaal. Ik heb die mensen recht in de ogen gekeken en gezegd: ik ga jullie helpen. Ik ga zorgen dat het wordt opgelost.” Omtzigt: “Ik ben nog een beetje aan het worstelen hoe ik zelf verder moet gaan. Ik ben overigens nooit echt met veel liefde gevraagd om door te gaan en in 2012 hebben ze mij er al een keer proberen uit te kegelen...” Heeft u geen spijt dat u afgelopen zomer zelf afscheid hebt genomen van het CDA? Anders had ‘functie elders’ wellicht tot een ministerspost geleid. Omtzigt: “Op geen enkele wijze. Ik zou geen seconde...” Leijten: “…. geloofwaardig zijn geweest.” Omtzigt: “Nou, die geloofwaardigheid is nog tot daaraantoe. Mij wordt van alles verweten dus dat kan er ook nog wel bij. Maar ik zou moeten functioneren in een regering voorgezeten door Rutte, van wie ik weet dat niet alleen hij heeft gelogen, maar meteen ook vier van zijn ministers: Tamara van Ark, Kajsa Ollongren, Wouter Koolmees en Annemarie Jorritsma als voorzitter van de Eerste Kamerfractie, Die leugen hebben zij bevestigd in brieven naar de Kamer. Met zulke mensen kan ik niet werken. Tot op de dag van vandaag wacht

ik op een vorm van uitleg. Terwijl ik acht maanden lang de hint heb gegeven: zou u niet een keer gewoon in mijn gezicht kunnen zeggen wat er nu precies is gezegd, en waar die ‘functie elders’ werkelijk voor stond. Het is heel vreemd dat dit nog steeds niet is gebeurd. Het kabinet is een professionele organisatie in

‘Zelfs journalisten en duiders vinden het gewoon dat Rutte blijft. Maar het ís niet gewoon.’ een professionele omgeving waarin ik geen seconde zou kunnen en willen functioneren. Dan zou ik meegetrokken worden in een bepaalde bestuursstijl die ik heel slecht voor Nederland vind.” Leijten: “Dat Pieter maar geen helder antwoord krijgt op de vraag OPZIJ 2020

De OPZIJ Tafel

‘Gelukkig begint het langzaam bij meer mensen door te dringen dat er echt een fundamenteel probleem is.’

waarom zijn naam daar stond bij ‘functie elders’ vind ik schandalig. Ook maatschappelijk gezien had daarop een antwoord moeten komen. Zelfs wij als instituut, als Kamerleden, hebben geen antwoord gekregen. Nu is het Pieter. De volgende keer is het iemand anders. We kennen natuurlijk genoeg Kamerleden uit het verleden die ‘functie elders’ hebben gekregen en weggewerkt zijn. Dat is de kern van de bestuurscultuur die je wilt veranderen.” Jullie zijn geen van beiden optimistisch over wat er in de komende kabinetsperiode gaat gebeuren. We zitten met slachtoffers van het toeslagenschandaal, waarbij kinderen uit huis zijn geplaatst die die nog steeds in een instelling zitten. Veel van de slachtoffers zijn alleenstaande moeders die eigenlijk niet in een positie zijn om te knokken, maar ze doen het toch. Hoe moeten die mensen in de komende jaren nog iets van perspectief krijgen? Omtzigt: “Nou, heel simpel. Als een nieuwe regering aantreedt krijgen zeker de nieuwe ministers in principe het voordeel van de twijfel. De dag na de beëdiging ben ik gaan rondbellen en de eerste met wie ik een afspraak heb is Franc Weerwind, minister voor 22

rechtsbescherming, die over uit huis geplaatste kinderen gaat. Daar zit ik vanmiddag mee aan tafel. Zo begint dat.” Leijten: “Een van de dingen die ik in ieder geval heel erg belangrijk vind richting toeslagenouders, Groningers en ook zeker richting kinderen, is dat wij een overheid moeten maken die van ons allemaal is en waarbij dit soort fouten niet opnieuw op deze schaal kunnen voorkomen. Dat er fouten worden gemaakt is evident. Die moeten voortaan gewoon heel snel erkend en rechtgezet worden, waardoor niet op zo’n grote schaal en niet zo langdurig en zo systematisch wordt weggekeken van misstanden. Daarin zie ik het heil niet van het kabinet komen. Als lid van de oppositie heb ik dat eigenlijk nooit verwacht. Ik zie het heil komen vanuit de samenleving. Pieter en ik hebben het er gisteren nog over gehad welke maatschappelijke initiatieven wij vanuit de Kamer gaan nemen en hoe we dat kunnen organiseren en mobiliseren. Daar zie ik echt mijn taak. En natuurlijk ga ik eerst een kop koffie drinken met Aukje de Vries, die nu de toeslagen doet.” Hebben jullie een beetje vertrouwen in VVD’er en staatssecretaris De Vries? Leijten: “Ik ben blij dat Van Huffelen niet meer op het dossier zit. Omdat zij daarin vastliep. Wij kregen verhalen waarvan we wisten dat het niet klopte. Dus ik hoop dat de nieuwe mensen die daar nu op zitten de boel kunnen opschudden. Ik wil vooral de waakhond zijn: laat mij die menselijkere maat zien, hoe platgetreden die term ook is, van een overheid die de telefoon opneemt, waarmee je als burger een gesprek kunt voeren, die besluiten kan nemen die passen bij iemands situatie. Kortom, hoe gaan we dat voor elkaar krijgen? Dat zal op heel veel vlakken nodig zijn. De vraag is of we met dit kabinet zaken kunnen doen of dat we het moeten afdwingen. Zo zie ik mijn rol de komende tijd.” Omtzigt: “In vergelijking met andere landen hebben wij in Nederland heel weinig burgerschapsonderwijs. Burgerschapsonderwijs gaat niet alleen over inburgering, maar ook over wat wij onze gemeenschappelijke waarden vinden.” Leijten: “Ons land wordt te veel gerund als een bv.” Omtzigt: “Er is zelfs een partij die Nederland een bv vindt. Als je tegen je burgers aankijkt als hetzij fraudeurs, hetzij consumenten, maar ze niet ziet als mensen met bepaalde waarden, wat voor samenleving is dat dan? Het zou veel meer moeten gaan over hoe we onze gezamenlijke geschiedenis zien. Of waar we met z’n allen naartoe willen. Wat verwacht ik van mijn buren? Wat verwacht ik van mijn school? Wat mogen andere Nederlanders verwachten van mij, wat is mijn persoonlijke verantwoordelijkheid? Persoonlijk verantwoordelijkheid is iets anders dan eigen verantwoordelijkheid. Sorry dat ik even uit de katholieke sociale leer klap, maar daar zit een wezenlijk verschil. Burgerschap moet je ontwikkelen. Ook als overheid kun je discussiëren over ieders rol. In Nederland hebben we veel te weinig aandacht voor dat burgerschap. Zo lopen we vast in een mensbeeld dat alleen

maar, tja, uit economische tekstboekjes komt. Als die grote middengroep zich in dat maatschappelijk debat gaat mengen... Jongens dan komt het wel.” Leijten: “Ik zou heel graag willen zien dat we leren dat bepaalde waarden in onze samenleving horen bij de eigen verantwoordelijkheid. Dus je hebt rechten, maar ook plichten, en hoe is dat samenspel? Tegelijkertijd moet er aandacht zijn voor waarden die iedereen voelt. Waarin we niet meer onderwezen worden, maar die als het gaat over de vorming van onze samenleving volgens mij wel van wezenlijk belang zijn... Zoiets als intergenerationele solidariteit, bijvoorbeeld, daarmee wordt solidariteit tussen generaties bedoeld. Vanuit het idee dat je in de eerste fase van je leven de ruimte krijgt om je te ontwikkelen en dan nog niet economisch en financieel hoeft bij te dragen aan de samenleving. Dan volgt je werkzame leven, daarin draag je bij en neem je je economische en maatschappelijke verantwoordelijkheid. Tot slot is er dan je oude dag waarop er weer voor je gezorgd wordt. Door de AOW-ontkoppeling en de opstand die dat oplevert, voelen we dat nu allemaal. Toen de studiebeurs werd afgeschaft, viel het mij op dat juist de generatie gepensioneerden zei: waarom doen we dit die

jongeren aan? Die moeten hun hele leven nog presteren en dan zadelen we ze nu al op met een schuld. Juist de ouderen waren supersolidair in de argumentatie om de studiebeurs te behouden. Behoud van dit soort solidariteit van de generaties is cruciaal, juist als signaal vanuit de politiek: we zijn één samenleving.” Omtzigt: “En hiervoor hebben we echt ander leiderschap nodig.” O

‘In Nederland hebben we veel te weinig aandacht voor dat burgerschap. Zo lopen we vast in een mensbeeld dat alleen maar, tja, uit economische tekstboekjes komt. Als die grote middengroep zich in dat maatschappelijk debat gaat mengen... Jongens dan komt het wel.’

OPZIJ 2020

Politiek

Politiek Amma Asante

over Sociaal en Armoede

EXPERTS OVER HET

REGEERAKKOORD

VAN RUTTE

Er is een regeerakkoord. Misschien is dat feit alleen al een prestatie. De grote vraagstukken van onze tijd worden serieus genomen en de portemonnee wordt getrokken om daar iets aan te doen. Gratis kinderopvang is opeens een feit en dat is met grote dank aan Sigrid Kaag, die hier – als eerste politiek leider ooit – een keihard speerpunt van durfde te maken in haar verkiezingscampagne. En last but not least: het kabinet kent (eindelijk!) een gelijke verdeling mannen en vrouwen! DOOR MARIJ E VA N R E S T

a, er is reden om hoopvol te zijn. Maar dat wil niet zeggen dat de vlag uit kan. Het geld klotst tegen de plinten, maar de belangrijkste politieke keuzes worden nog altijd vooruitgeschoven. Met name toekomstige generaties betalen daar de rekening van, zo becijferde het CPB onlangs. We zitten met een politiek die potten vol geld klaarzet voor grootschalige transities, maar vervolgens nog geen antwoord geeft op de vraag hóe dan? Wellicht een beproefd recept van premier Mark Rutte: lastige kwesties

depolitiseren heeft hij immers tot een kunst verheven. De man is in wezen doodsbang voor zijn eigen ambt: moedige politieke keuzes maken is niet aan hem besteed. Maar juist het antwoord op de vraag naar het hóe is de afgelopen jaren zo prangend gebleken. OPZIJ sprak daarom met diverse vrouwelijke experts. Hoe kijken zij naar het regeerakkoord? Waar zijn ze blij mee, waar maken ze zich zorgen over? En welke keuzes moeten er door het nieuwe kabinet alsnog worden gemaakt?

at vind je goede punten in het regeerakkoord? “De maatschappelijke urgentie is gevoeld. Of het nu gaat om armoede, toeslagen, wonen, klimaat, of over het vertrouwen in de overheid: je ziet terug dat de coalitie zich realiseert dat er radicale oplossingen moeten komen. Verder word ik blij van de man-vrouwverdeling in het kabinet. Sigrid Kaag (D66) op Financiën en Karien van Gennip (CDA) en Carola Schouten (CU) op Sociale Zaken en Armoedebeleid: dat is een sterke driehoek van vrouwen. Ik verwacht daar veel van en denk dat dit leidt tot andere keuzes.” Wat ontbreekt? “Ik mis een andere bril waarmee we naar mensen kijken. Het regeerakkoord ademt nog steeds een economisch mensbeeld uit. Dat mensbeeld heeft er de afgelopen decennia aan bijgedragen dat mensen die niet in staat waren om te voorzien in eigen inkomen, het gevoel hadden dat ze er niet toe doen. Terwijl: deze mensen doen vaak vrijwilligerswerk of verlenen mantelzorg. Juist taken waar door de overheid op is bezuinigd. Het gaat ook vooral om vrouwen, die dit soort taken verrichten. De waarde daarvan wordt nog altijd minder op prijs gesteld dan van iemand die 40 uur betaald werk verricht. Ik mis dat sociale mensbeeld.” Waar maak je je zorgen over? “Ik maak me zorgen om de ca. 432.000 mensen die onder de Participatiewet vallen. Als je langdurig in een uitkering zit, dan is het bijna onmogelijk om je eigen broek op te houden. Dat moet verbeteren. Daarmee bedoel ik: dat mensen ook gewoon een aantal rechten krijgen. Afgelopen jaren was het zo dat, als je een uitkering hebt, je bijna geen rechten had. Dat maakt mensen kapot en leidt tot armoede. In het regeerakkoord staat dat ze de kinderarmoede in vier jaar tijd willen halveren. Dat klinkt mooi, maar de verantwoordelijk minister (Carola Schouten) heeft hier vervolgens geen budget voor gekregen. Dat baart mij zorgen. Er wordt veel gesproken over het vertrouwen van burgers in de overheid. Dat vertrouwen krijg je terug door je fouten te herstellen én door een betere dialoog tussen overheid en burgers. Er is nog altijd een enorme kloof tussen de belevingswereld van beleidsambtenaren en de mensen om wie het daadwerkelijk gaat. Daarover lees ik mooie woorden, maar ik ben razend benieuwd naar de manier waarop…” Er worden wel een aantal sociale stappen gezet toch? Het minimumloon gaat omhoog, de kostendelersnorm vervalt voor 27-minners, er komt gratis kinderopvang… “De kostendelersnorm (een korting op de bijstand voor samenwonenden) is een boete op zorgen voor elkaar.

En een boete voor jongeren die geen woning kunnen vinden en noodgedwongen bij hun ouders wonen. Ik zou het liefst zien dat deze helemaal wordt afgeschaft. Het minimumloon moet uiteindelijk stijgen tot 14 euro per uur, maar dit gaat stapsgewijs en dus heel traag. De eerste verhoging is 7,5%. Dat is een doekje voor het bloeden. Bij de gratis kinderopvang gaat het alleen om werkende mensen. Dat gaat voorbij aan de praktijk waar veel vrouwen tegenaan lopen. Vrouwen beginnen vaak beter op de arbeidsmarkt, maar stromen uit zodra er kinderen komen. Na een paar jaar uit de running wil je dan weer terug, daar heb je ondersteuning bij nodig. Het is dus belangrijk dat jouw kinderen dan óók naar de opvang kunnen, ook al werk je nog niet.” Over de effecten op vrouwen is dus nog onvoldoende nagedacht? “Zeker. Wat ik ook mis is een investering in de Algemene Nabestaandenwet. De bijdrage vanuit de overheid is daaraan de afgelopen decennia geminimaliseerd. Dat treft vrouwen, omdat mannen nu eenmaal eerder overlijden. Vrouwen zijn nu aangewezen op dure levensverzekeringen en hebben vaak niet de middelen om deze af te sluiten. Er wordt gezegd dat dit probleem minder wordt, omdat het aantal werkende vrouwen toeneemt. Dat is zo, maar dat is vaak in deeltijd en vrouwen worden nog steeds lager betaald dan mannen voor hetzelfde werk. Dat laatste maakt dan weer dat binnen huishoudens keuzes worden gemaakt dat – als er kinderen komen – juist vrouwen minder gaan werken. Een vicieuze cirkel, die doorbroken moet worden.” Amma Asante is voorzitter van de Landelijke CliëntenRaad, een organisatie die streeft naar bestaanszekerheid voor iedereen. OPZIJ 2022

Politiek

Politiek gewoon een vak. Een belangrijk deel van de opvoeding van onze kinderen vindt daar plaats. Daar hoort betere waardering bij.” Wet- en beleidsvoorstellen rondom abortus worden ‘vrije kwestie’. Is dat iets om verheugd over te zijn? Of is er ook reden tot zorg? “Ik heb daar mixed feelings over. Het is goed om te constateren dat de christelijk-conservatieve wind hier niet automatisch de boventoon heeft gevoerd. En als je kijkt naar de huidige stemverhoudingen in het parlement, verwacht ik geen grote problemen als het gaat om de voorstellen voor een abortuspil bij de huisarts of het afschaffen van de vijf dagen bedenktijd.”

Femke Zeven

over Emancipatie

at vind je goede punten in het regeerakkoord? “De hogere vergoeding voor de kinderopvang, waarmee deze bijna gratis wordt, is heel mooi. Dat is echt een historische doorbraak. Onderzoek heeft aangetoond dat meer dan de helft van de ouders bij (bijna) gratis kinderopvang meer zou gaan werken. Dat betekent dat de combinatie tussen werk en zorg echt beter wordt. Ook heel fijn is het betaalde ouderschapsverlof. Dat wordt voor negen weken met 70 procent vergoed, óók voor de partners. Dat betekent dat het zwaartepunt van het zorgen voor de kinderen niet meer per definitie bij de vrouw ligt, maar dat ook mannen meer ruimte krijgen om zorgtaken op te pakken. Al is die 70 procent niet voor alle mensen voldoende, zeker niet voor mensen die het minimumloon verdienen. Deze coalitie lijkt wat dat betreft een blinde vlek te hebben voor klasse.” Wat ontbreekt? “Gratis kinderopvang is heel mooi, maar de arbeidsvoorwaarden van mensen die in deze sector werken (bijna allemaal vrouwen) zijn heel slecht. Zij krijgen te weinig salaris, te weinig erkenning en het lukt hen dus zelf ook nauwelijks om de werk-zorgbalans voor zichzelf goed in te richten. Dat verhaal ontbreekt in het regeerakkoord volledig, dat vind ik gek. Het één kan immers niet zonder het ander. Er hangt rondom kinderopvang nog steeds een beetje de sfeer van: ‘dit is iets wat vrouwen leuk vinden om te doen’. Terwijl: het is

Maar dat het een ‘vrije kwestie’ is, biedt ook weer ruimte voor de conservatief-christelijke lobby… “Precies. Er zijn een heleboel zaken die niet in de Tweede Kamer op wetsniveau worden besproken, maar wel op beleidsniveau worden geregeld en uitgevoerd. Kortgeleden bleek de organisatie Siriz jarenlang onrechtmatige overheidssteun te hebben ontvangen via het ministerie van staatssecretaris Paul Blokhuis (CU). Siriz is een organisatie die neutrale ‘keuzehulp’ zou moeten bieden aan vrouwen, maar bleek lange tijd medisch onjuiste en sturende informatie te verstrekken. Ze waren ook één van de initiatiefnemers van de Week van het Leven. Er zijn dus op meer uitvoerend niveau allerlei dingen stilletjes aan de hand die erg bepalend zijn voor de praktijk en voor de ideeën die over abortus verspreid worden.” Daar lees je in het regeerakkoord inderdaad niets hards over. Daarin alleen wat wollige termen als ‘passende voorlichting en ondersteuning’. “En dat zijn in de uitvoering vaak zaken waar de Kamer geen akkoord op hoeft te geven. Dat kan heel veel impact hebben op hoe er in Nederland gedacht wordt over abortus. Circa 80-90 procent van onze bevolking is voorstander van abortus en het recht op zelfbeschikking van de vrouw. Maar wat gebeurt er als onze jeugd voortdurend wordt blootgesteld aan misinformatie, aan foto’s van foetussen die helemaal niet kloppen? Ik maak me er wel zorgen over hoe geniepig dat nu allemaal gebeurt. Het zit soms ook in de details, kleine puntjes die bij iedereen onder de radar liggen. Een verschil tussen een woordje ‘kan’ of ‘mag’ in een wet maakt in juridische zin bijvoorbeeld al veel uit. En bovendien: vrouwen zouden gewoon neutrale hulpverlening moeten krijgen en moeten dan niet opeens geconfronteerd worden met een partij met een eigen agenda. Ik hoop dat dat iets is waar de Kamer scherp op gaat zijn. Die controlefunctie van de Kamer is alles.” Femke Zeven is jurist en algemeen manager van Bureau Clara Wichmann, een organisatie die via de juridische weg streeft naar een betere maatschappelijke en rechtspositie van vrouwen in Nederland.

Floor Milikowski over Wonen

at vind je goede punten in het regeerakkoord? “Op zich is het een heel progressief en ambitieus akkoord. Er komt weer een aparte minister voor Volkshuisvesting, dat is goed nieuws. De grote vraag is natuurlijk: de uitvoering. Zien ze daarbij de complexiteit der dingen en zijn ze bereid dingen écht anders te doen?” Het kabinet wil 100.000 woningen per jaar bijbouwen. Is dat wel haalbaar? “Ja, dat is haalbaar. Er zijn meerdere onderzoeken die laten zien dat er ook binnen bebouwd gebied nog veel bijgebouwd kan worden. Gemeentes hebben daarvoor al veel plannen liggen. De minister voor Volkshuisvesting (Hugo de Jonge) heeft echter zelf geen departement. En toen het ministerie in 2010 werd opgedoekt, is veel kennis verdwenen. Hij is dus echt afhankelijk van samenwerking en het vermogen om de kennis en expertise vanuit de samenleving te benutten. Het gaat dus niet alleen om ‘bouwen, bouwen, bouwen’, maar ook om: de juiste dingen op de juiste plekken bouwen. Hugo de Jonge is wel iemand met een sociaal hart, maar ik hoop dat het hem lukt om vanuit een veelzijdig perspectief naar de problemen te kijken.”

“Ik vond dat ook tricky. Want hoger? Naar wat voor soort bedragen ga je dan? Het vraagt ook om een ingewikkeld controlesysteem, vergelijkbaar met de kinderopvangtoeslag. Ik weet niet of dat wenselijk is. Er staan op zich ook dingen in het akkoord die aardig bedoeld zijn hoor, bijvoorbeeld dat huurders de kans krijgen om hun sociale huurwoning te kopen. Maar daarmee verklein je wel weer de sociale woningvoorraad. Wil je dat wel? Je proeft dus twijfel in alles wat ze hebben opgeschreven. De wezenlijke vraag die daaronder ligt is: gaan we nu echt naar een ander model, waarbij wonen weer wordt erkend als een basisrecht? Of blijven we naar woningen kijken vanuit de commerciële waarde? Het kabinet blijft schipperen tussen die twee gedachtes. Dat is misschien ook niet zo gek, na veertig jaar neoliberaal beleid. De twijfel an sich is misschien al een hele stap. Ik hoop dat we een fase van

‘De keuzes die gemaakt worden, voelen soms erg arbitrair: er is geen sprake van een gedeelde visie.’ transitie ingaan. Je moet immers eerst kunnen stoppen, om echt aan iets nieuws te kunnen beginnen. Alleen al het erkennen van de mogelijkheid dat de markt misschien niet alles oplost, was tien jaar geleden ondenkbaar geweest.” Floor Milikowski is journalist, sociaal geograaf en auteur van meerdere boeken, waaronder Wij zijn de stad (2021) en Een klein land met verre uithoeken (2020).

Een groot probleem zijn de hoge huren op de particuliere huurmarkt. In het regeerakkoord staat: “Middenhuurwoningen krijgen een vorm van huurprijsbescherming.” Klinkt mooi, maar hoe dan? Dat staat er niet in. En in een bijzin staat vervolgens dat het ook “aantrekkelijk moet blijven voor beleggers…” “Je merkt daaraan dat veel dingen onbesproken zijn gebleven. De dingen waar VVD, CDA, D66 en CU elkaar niet op hebben kunnen vinden, hebben ze in het akkoord achterwege gelaten. De keuzes die gemaakt worden, voelen dan soms erg arbitrair: er is geen sprake van een gedeelde visie. De ene partij wil meer bescherming voor huurders, de andere niet. En dus wordt een compromis gevonden met zo’n passage over beleggers. Er zijn in Nederland overigens best beleggers die bereid zijn een wat lager rendement te accepteren. Maar het maakt wel uit welke politieke keuzes je daarin maakt.” Nog zo’n passage die me opviel: het kabinet wil de sociale huur voor mensen met een lager inkomen verlagen en de huur van mensen met een hoger inkomen stapsgewijs verhogen. Tot ‘marktconform’. Maar: marktconform? Dat zijn toch juist die hoge prijzen die je nu ziet? OPZIJ 2022

Politiek paciteit hebben, bijvoorbeeld omdat we allemaal elektrisch willen gaan rijden. Maar ook hier zit weer een heleboel wensdenken in het regeerakkoord. Er zullen nog veel praktische dingen in de weg staan. Het CPB trok onlangs al aan de bel: als je bijvoorbeeld kijkt naar het aantal mensen dat we hiervoor nodig hebben, dan zijn die er gewoon niet. Zonder anders denken in het systeem gaat dit gewoon niet lukken.”

Marilou van Golstein Brouwers over Klimaat

at vind je goede punten in het regeerakkoord? “Het is heel positief dat ze met stevige ambities komen. Het is voor het eerst dat de klimaatcrisis echt serieus wordt genomen. Tegelijkertijd lees ik in het regeerakkoord nog steeds het oude verhaal: dat gaat over economische en technologische groei om uit de problemen te komen. Maar dat is een oud paradigma, daarmee gaat het gewoon niet lukken. We staan aan de vooravond van een systeemverandering, maar dat lees ik nergens. Ze doen hele stevige uitspraken. Alles moet klimaatneutraal. Maar ze beantwoorden nauwelijks de vraag: hoe dan? Dat gaat dan bijvoorbeeld om het écht beprijzen van klimaatschade, om eerlijke prijzen voor producten en een hogere CO2-beprijzing. Daar staat wel iets over in, maar niet veel.” Ik lees alleen: “We onderzoeken de mogelijkheden om financiële prikkels voor fossiele brandstoffen af te bouwen.” Waarbij het belang van het vestigingsklimaat dan ook direct wordt genoemd. Dat klinkt niet erg overtuigend… “Ja, ze gaan het dus ‘onderzoeken’. Dat zijn dus nog steeds geen grote keuzes. Het is ook heel interessant om te kijken wat er in het akkoord nu stellig staat en wat niet. Er staat bijvoorbeeld heel stellig dat ze twee kerncentrales gaan bouwen. Dan denk ik: nou nou, juist dát zou ik eerst even goed onderzoeken. Ik ben wel benieuwd naar de business case. Kernenergie wordt in Duitsland en België juist afgebouwd. En in Engeland zijn er veel problemen met de bouw van nieuwe kerncentrales. Ga je daar als Nederland dan opeens volop op in zetten?” Er komt een klimaatfonds van maar liefst 35 miljard. Dat gaat naar een breed palet van onderwerpen. Maar je hebt naast een grote pot geld toch ook heldere politieke keuzes nodig? “Een groot onderdeel van de energietransitie zal gaan over elektriciteit. Het elektriciteitsnet moet veel meer ca-

Hoe zouden we dan ‘anders’ kunnen denken? “We moeten denken volgens de ideeën van Kate Raworth over de Doughnut Economy. Dat is een circulair model met twee ringen: de draagkracht van de planeet (de buitenste ring) en de sociale basis van een maatschappij waarbij iedereen mee doet en zich kan ontwikkelen (de binnenste ring) bepalen samen de ruimte voor ons economisch handelen. Die ruimte is gewoon beperkter dan de ruime voet waarop we nu leven. Je zou vanuit die gedachte moeten gaan denken in CO2-budgetten per persoon. Dat betekent dat je als individu niet meer eindeloos kunt reizen of consumeren. Het gaat echt om omschakelen. Voor mensen, maar zeker ook voor bedrijven…” Dat brengt ons op de ‘groene industriepolitiek’ die dit kabinet voor ogen heeft. Er komen ‘maatwerkafspraken’ met de 10 tot 20 grootste uitstoters. Ik voorzie een boel bedrijfslobbyisten die de deur bij het ministerie plat gaan lopen… “Ja, dat is het. De inzet is dan om de oude economie een beetje te verduurzamen. Maar dat zal niet genoeg zijn. De beschikbare budgetten kunnen veel slimmer worden ingezet, ook in combinatie met privaat kapitaal. Het klinkt misschien tegenstrijdig, maar als er opeens zoveel gratis geld komt vanuit de overheid, kan dat private investeerders ook weer afschrikken. Bij Invest-NL bijvoorbeeld was altijd de inzet dat de overheid alleen het eerste deel van het risico zou dragen en dat de investering zichzelf terug moest verdienen. Vervolgens kwam het Wopke-Wiebes-Fonds en toen zeiden bedrijven: ‘wacht even, waarom zou ik een ‘dure’ investeerder aan boord halen als er gratis geld komt?’ Dat is met zo’n groot klimaatfonds wel een risico.” Is er nog reden om hoopvol te zijn? “Rond klimaatbeleid hangt alles met elkaar samen. Te veel vee in Nederland hangt ook weer samen met de biodiversiteit in Brazilië, want daar komt het veevoer vandaan, waarvoor weer oerbossen in de Amazone zijn gekapt. Het gaat dus alleen maar werken als er tussen ministeries ongelofelijk goed wordt samengewerkt. Daar ben ik dan weer hoopvol over, omdat er veel vrouwen in het kabinet zitten. Ik ben ervan overtuigd dat samenwerking toch meer in de genen zit van vrouwen dan van mannen.” Marilou van Golstein Brouwers was jarenlang Bestuursvoorzitter Triodos Investment Management en is momenteel commissaris en adviseur bij verschillende bedrijven en organisaties zoals Invest-NL, BLab Europe en Qredits.

Judith Sargentini

over Buitenland en Migratie

at vind je goede punten in het regeerakkoord? “Ik vind het mooi dat duidelijk geformuleerd staat dat wij als Nederland een voortrekkersrol in de EU willen vervullen en dat mensenrechten de kern zijn van ons buitenlandbeleid. De afgelopen jaren was vanuit Nederland toch sprake van een euro-sceptische en twijfelende houding. Daar zie ik wel verandering. De focus op maatschappelijk verantwoord ondernemen vind ik ook heel goed.” En het budget voor ontwikkelingssamenwerking gaat omhoog… “Ja, met 500 miljoen. Maar dit gaat wel heel langzaam: de eerste jaren komt er nog niets bij. Het is de eerste keer sinds lange tijd dat het OS-budget omhoog gaat, maar we moeten ook kijken naar waar we vandaan komen. Jaren terug zaten we op 0,8 procent van het BBP dat besteed werd aan ontwikkelingssamenwerking. De wereldwijde standaard is 0,7 procent. We zitten nu volgens mij ergens op de 0,5 procent. En we zijn ook niet meer zo ‘schoon’. Daarmee bedoel ik dat een groot deel van het budget wordt besteed aan prioriteiten die weinig met de kern van ontwikkelingssamenwerking te maken hebben. Die 500 miljoen extra gaat bijvoorbeeld grotendeels naar klimaatadaptatie, naar het wereldwijde vaccinatieprogramma COVAX en naar de opvang van migranten in de regio. Dan ben je dus je eigen klimaatbeleid en je eigen asielbeleid aan het financieren met ontwikkelingsgelden. Terwijl: ontwikkelingsgeld is bedoeld voor iets anders, namelijk: duurzame armoedebestrijding.”

Wat ontbreekt er volgens jou nog? “Met name die toekomstige investering in het wereldwijde vaccinatieprogramma COVAX vind ik pijnlijk. Dat had namelijk allang geregeld moeten zijn. Nederland speelt momenteel geen enkele rol in de discussie over het vrijgeven van patenten. Deze regering gelooft vooral in intellectueel eigendom en de markt. Terwijl de vaccins waar we nu mee werken grotendeels gefinancierd zijn met publiek geld. Ze worden door farmaceuten echter verkocht aan de hoogste bieder. De lagelonenlanden staan nu achteraan in de rij.” Waarom is het vrijgeven van patenten op corona-vaccins zo belangrijk? “De productie van corona-vaccins wordt nu alleen gedaan in fabrieken van farmaceuten die de patenten hebben. Als je deze vrij zou geven, kan wereldwijd veel meer productiecapaciteit worden ontwikkeld. Er kunnen dan veel meer mensen worden ingeënt. Dit is een kwestie van solidariteit, maar ook van eigenbelang: wij zitten ons nu massaal

‘Wij zitten ons nu massaal te boosteren, maar andere landen hebben nog steeds te weinig vaccins.’ te boosteren. Waarom? Omdat het virus gemuteerd is. En dat komt doordat andere landen te weinig vaccins hebben. En het virus dus alle ruimte krijgt.” Waar maak je je zorgen over? “Mijn zorgen zitten in de voor-wat-hoort-wat mentaliteit. Dat zie je ook erg terug in die nadruk op derde-landen-deals. Migratie moet door landen in de regio actief worden tegengegaan in ruil voor bijvoorbeeld afspraken over handel, hulp en visa. De Nederlandse ontwikkelingshulp is steeds meer gericht op de eigen economie, het eigen belang. Dat vind ik zeer zorgelijk.” Ik lees wel iets over een verhoging van het UNHCR quotum, dat gaat van 500 naar 900 vluchtelingen per jaar. Mooi? Of nog steeds te karig? “Het zijn geen enorme aantallen. En dan zit er ook nog een addertje onder het gras. Pas als ook in het regeerakkoord voorgestelde plannen voor het uitzetten van uitgeprocedeerde asielzoekers werken, wordt het aantal te hervestigen vluchtelingen verhoogd. Ik denk dus dat een werkelijke verhoging van 500 naar 900 nooit gaat gebeuren. Terwijl de UNHCR wel degelijk grote problemen heeft met het hervestigingen van echte, gescreende en legitieme vluchtelingen. Van 500 naar 900 is een geste, maar het is geen serieuze geste. En het gaat niet gebeuren. Ik hoop echt dat ik hier ongelijk in krijg…” Judith Sargentini was van 2009 tot 2019 lid van het Europees Parlement. Sinds 2021 is zij adjunct-directeur bij Artsen zonder Grenzen Nederland. OPZIJ 2022

Politiek Er staat ook dat er een herstelplan moet komen voor cultuur… “Ja, dat is mooi en het is heel belangrijk dat de sector daar goed over kan meepraten. Naast het herstelplan hebben we echter ook een toekomstvisie nodig. Herstel is vooral gericht op repareren. Maar de echte toekomstvisie is dat het coronavirus nog lange tijd bij ons zal zijn. De podiumkunsten hebben de afgelopen twee jaar veel veerkracht getoond. Dat moet een plek krijgen in die toekomstvisie.”

Waar in de sector zijn de klappen van de coronacrisis het hardst aangekomen? “Vooral jonge makers – die net van de academie komen – hebben niet de kans gehad om zichzelf te presenteren. Dat is zorgelijk, omdat er juist onder die jonge generatie veel meer jongeren van kleur zijn. Die willen die theaterwereld dolgraag in stappen, maar krijgen nu nauwelijks kansen.”

Wat ontbreekt? “De cultuurparagraaf is verder heel beperkt. Er worden een paar algemene punten genoemd, zoals het belang van een goede arbeidspositie, cultuurparticipatie et cetera. Dat is de usual business. Het is niet verassend dat deze punten genoemd worden, maar een echte visie ontbreekt. Het enige opvallende is dat er twee nationale musea

Ik was ook best wel verbaasd dat er in de cultuurparagraaf van het regeerakkoord niets staat over diversiteit en inclusie. “Wanneer theaters zo moeten vechten voor hun bestaansrecht, dan gaat de meerstemmigheid eronder lijden. Als je bezig bent met overleven, schiet je vaak eerst in de stress over het geld en heb je daarna pas ruimte om na te denken over diversiteit. Het vraagt echt visie en commitment om daaroverheen te kijken en ruimte te maken voor nieuwe stemmen, óók van de politiek. Toen ik twintig jaar geleden in deze sector begon, was het soms verbijsterend hoe moeilijk iedereen deed over diversiteit. Dat vond iedereen maar ingewikkeld. Ik dacht dan: ‘jullie beseffen niet dat jullie het ook over mij hebben’. Ik kwam te werken in Amsterdam Zuidoost, een heel divers stadsdeel. Maar de organisatie was volledig wit! En hip-hop

Ernestine Comvalius over Cultuur

at vind je goede punten in het regeerakkoord? “Laten we beginnen met te zeggen dat het goed is dat er überhaupt een cultuurparagraaf is. We hebben tijdens de coronacrisis immers meegemaakt dat theater niet veel prioriteit kreeg, dus het is mooi dat er enige aandacht is. Het is ook fijn dat er extra geld voor cultuur wordt vrijgemaakt, namelijk 170 miljoen. We krijgen naast een minister ook een staatssecretaris en dat is een vrouw. Dat is nog geen garantie haha, maar ik hoop wel dat zij echt oog gaat hebben voor het belang van de kunstensector.”

Toen ik 20 jaar geleden in deze sector begon, was het soms verbijsterend hoe moeilijk iedereen deed over diversiteit. Ik dacht dan: ‘jullie beseffen niet dat jullie het ook over mĳ hebben’. bijkomen: een Nationaal Historisch Museum en een Slavernijmuseum.” Dat klinkt goed toch? “Zeker, al heb ik ook wel zorgen over de manier waarop die 170 miljoen nu wordt verdeeld. Een groot deel van dat budget lijkt namelijk al bestemd voor de musea. En 30 miljoen is al gereserveerd voor de media. Ik vind persoonlijk dat de podiumkunsten er behoorlijk karig vanaf komen. We moeten ons in de bredere cultuursector natuurlijk niet tegen elkaar laten uitspelen. Maar als er te weinig geld wordt vrijgemaakt wordt voor de podiumkunsten, is dat wel problematisch.” 30

was bijna een vies woord. Eind jaren negentig was er een Boekenweek met als thema ‘Van rap tot rijm’. De moeite die scholen daarmee hadden, dat verbaasde mij wel. Het is belangrijk dat we allemaal beseffen dat meerstemmigheid echt iets is waar je voor kiest. Waarvan je begrijpt dat de samenleving er beter van wordt. We komen van ver en hebben ook nog wel een weg te gaan…” Ernestine Comvalius was vanaf 2009 tot 2021 directeur (en medeoprichter) van het Bijlmer Parktheater. Ze is nu onder meer secretaris van de Nederlandse Associatie voor Podiumkunsten (NAPK) en voorzitter van het Literair Festival Read my World.

Margriet Schneider over Zorg

at vind je goede punten in het regeerakkoord? “Ik vind het erg goed dat het kabinet inzet op preventie. Uiteindelijk is het het beste als je op voorhand kunt voorkomen dat mensen ziek worden. Dat betekent dus dat je in den brede moet investeren in een gezondere samenleving.” Wat ontbreekt? “We weten inmiddels dat er grote verschillen zijn tussen verschillende wijken en bevolkingsgroepen als het gaat om gezondheid. In sommige wijken overlijden mensen gemiddeld 6 tot 8 jaar eerder dan in andere wijken. En als je kijkt naar hoelang mensen in goede gezondheid leven, dan gaat het soms wel om 12 tot 15 jaar verschil. Die gezondheidsongelijkheid, dat lees ik nog te weinig terug. Dit vraagt om een veel bredere blik op zorg. Een kansrijke start voor ieder kind; die eerste 1000 dagen zijn cruciaal. We kunnen bij de oplossing van problemen wel altijd naar de gezondheidszorg kijken, maar veel dingen beginnen daar niet. Het aanpakken van armoede of criminaliteit in een wijk is dan veel effectiever als je wilt dat dat mensen gezond kunnen leven. Een dokter ziet alleen de gevólgen, maar je moet eigenlijk eerder zijn. Ik pleit voor een nationaal programma publieke gezondheid, waarin sterk wordt ingezet op regionale samenwerking.” Waar maak je je zorgen over? “Ik maak me zorgen over de duurzaamheid van de zorg. De kosten blijven nu stijgen, en het kan niet zo zijn dat de kosten over tien jaar zijn verdubbeld. We hebben in Nederland ook gewoon niet het personeel om dat op te vangen. Om hier slim mee om te gaan, moeten we dus een gigantische nationale transitie maken. Door de druk op de zorg die door corona is ontstaan zijn we dat gesprek meer gaan voeren. ‘Wat gebeurt er als u deze behandeling niet ondergaat?’ ‘Wilt u nog wel doorbehandeld worden?’ Kortom: moet ook echt alles wat kan? We zullen met elkaar meer tijd moeten besteden aan dat gesprek.”

Is voldoende geleerd van de lessen van de coronacrisis? “We zitten er nog middenin. We weten vanuit de geschiedenis – bijvoorbeeld rondom de Spaanse griep en de pest – dat zo’n uitbraak minimaal drie jaar in beslag neemt. Er is nog nooit zoveel onderzoek en diagnostiek in zo’n korte tijd gedaan. Maar we kennen het gedrag van omikron gewoon nog niet helemaal. Het is dan lekker makkelijk om vanuit de samenleving meteen een oordeel te willen vellen over wat er allemaal goed en slecht gaat in Nederland. Natuurlijk leren we weer van elke golf, we zijn nu bijvoorbeeld bezig met het inrichten van flexibele ic-capaciteit.” Het kabinet zegt dat ze de grip op stijgende zorgkosten van dure genees- en hulpmiddelen willen versterken. De vraag blijft: hoe? “Ze willen dat doen in Europees verband en dat is inderdaad the way to go. Nederland heeft het wel zelf geprobeerd en dat is goed. Maar uiteindelijk zijn wij maar een klein landje. Als wij iets niet willen afnemen, doen andere landen het wel. Ik snap dat farmaceuten ook een verdienmodel moeten hebben, maar daar zit wel een grens aan. We zijn in de wereld nog niet erg solidair als het gaat om coronavaccins. Wij trekken nu van booster naar booster. Terwijl het vaccin nog helemaal niet beschikbaar is in andere landen, waar dan de volgende variant ontstaat… Het kabinet moet dat echt oppakken in Europa. Nederland is geen eiland, allang niet meer.” Margriet Schneider is internist en voorzitter van de raad van bestuur van UMC Utrecht. Ze is tevens voorzitter van de NFU: de Nederlandse Federatie van Universitair Medische Centra. O

Is het qua personeel niet ook een kwestie van beloning? Dit nieuwe kabinet maakt geen extra geld vrij voor betere salarissen… “We hebben er in de vorige kabinetsperiode 700 miljoen bij gekregen, gericht op verhoging van salarissen. In de CAO-onderhandelingen is dat vooral naar de middengroepen gegaan, vooral daar liepen de beloningen uit de pas met andere sectoren. Maar het is niet alleen het loon. Het is ook de werkdruk en de invulling. De grootste uitdaging is niet het opleiden van nieuw personeel, maar het behouden van personeel. Er wordt nu te veel gevaagd van mensen in de zorg. Ze krijgen te weinig ruimte om zich te ontwikkelen en hebben te weinig zeggenschap.” OPZIJ 2022

Zusterschap

Invloed? GEWOON DOEN! De OPZIJ-prijs voor de meest invloedrijke vrouw van het jaar, is een erkenning voor inspirerende vrouwen die verandering in gang zetten. Vijf jaar geleden besloot de huidige hoofdredacteur Marianne Verhoeven, de prijs toe te kennen aan vrouwen die niet zozeer invloed hebben wegens hun betaalde functie, maar die hun invloed aanwenden om buiten de gebaande paden te strijden tegen maatschappelijke onrecht, vóór hervormingen. Bij Marianne thuis in Leiden, spraken vier winnaressen uit de afgelopen jaren met elkaar. Historicus en activist Carin Gaemers, longarts en activist Wanda de Kanter, hoogleraar cardiologie en activist Angela Maas en advocaat Eva González Pérez. DOOR AL IES P E G T E L B E E LD F LE U R H U I J SD E N S

ullie behoren alle vier tot OPZIJ’ s invloedrijkste vrouwen van de afgelopen jaren. Hebben jullie misschien tips en adviezen voor andere vrouwen hoe zij invloed kunnen aanwenden? Of hoe zij invloedrijker zouden kunnen worden? Carin Gaemers: “Gewoon doen! Toen ik in het verpleeghuis Hugo Borst ontmoette, heb ik geen moment overwogen dat we geen invloed zouden hebben. Wat er in verpleeghuizen overal in het land gebeurde, was niet in de haak. Na jaren reorganiseren en fuseren

waren veel zorginstellingen gaan werken met steeds kleinere teams. Als gevolg van die onderbezetting was er op veel plaatsen sprake van verwaarlozing op het gebied van hygiëne, voeding en aandacht voor de bewoners. In de cliëntenraad hebben we daar hard tegen gestreden. Daarbij liet ik me nooit tegenhouden door de gedachte dat er misschien niet naar me geluisterd zou worden. Ik zag wat er gebeurde, en sprak me daarover uit. Je moet er niet van uitgaan dat je geen invloed hebt. Je moet ervan uitgaan: ik heb ‘em wel.” Angela Maas: “Ik adviseer om dode paarden achter je te laten. Omdat het niet helpt om daaraan te blijven trekken.” Wanda de Kanter: :Noem d’r eens wat op? Wat noem jij een dood paard? Is dat een mens of een ding?” Angela: “Dode paarden zijn mensen die verandering tegenhouden, die als een blokkade in de weg staan. Je moet leren om daaromheen te manoeuvreren.”

Wanda: “Remmers in vaste dienst, zoals ik ze noem. Die doen alsof ze vooruitgang willen, maar ondertussen gebeurt er niets, want anders zouden ze zichzelf overbodig maken. En ze willen niet hun eigen baan opheffen. Ik kom ze heel vaak tegen.” Heb jij daar ook mee te maken Eva? Jij werkt als enige niet in de zorgsector? Eva González Pérez: “Ook buiten de zorg zijn die er, zeker. Ik merk dat medewerkers die binnen de Belastingdienst betrokken waren bij de toeslagenaffaire, de mensen die de gedupeerde ouders veel leed hebben aangedaan, er nog steeds zitten. Ze hebben vaak nog hogere functies gekregen.” Wanda: “Ik heb het over iets anders. Niet over mensen die fout handelen, maar over mensen die het verschil niet maken omdat ze bang zijn om zichzelf overbodig te maken, voor hun bazen, of voor ontslag. Van die remmers in vaste dienst, die van zichzelf vinden dat ze gewoon lekker bezig zijn. Ze werken bijvoorbeeld voor een organisatie die heel druk is om geld op te halen. Ze gaan langs de deuren met de collectebus. Maar als je dan kijkt waar ze écht het grote verschil kunnen maken, bij primaire preventie, dan lijkt het wel of dat niet in hun directe belang is. 30 procent van de hartinfarcten, 30 procent van alle kankersterfte en 90 procent van de

COPD-gevallen zouden bijvoorbeeld voorkomen kunnen worden door preventie. Het klinkt cynisch, maar het lijkt soms meer in het belang te zijn van bepaalde goede doelen-medewerkers dat ze heel veel donateurs hebben. En heel veel geld binnenhalen. Dat is natuurlijk ook heel erg belangrijk, geld is hard nodig voor wetenschappelijk onderzoek. Maar tegelijk zou ik willen dat er meer zou worden ingezet op preventieve maatregelen, dat alle pijlen gericht worden op een Rookvrije Generatie.” Carin zegt: ‘Je moet niet aarzelen om je te laten gelden, je moet je gewoon uitspreken’. Angela adviseert om niet aan dode paarden trekken. Wat is jouw advies Wanda, om invloed te kunnen uitoefenen ondanks die ‘remmers in vaste dienst’? Wanda: “Je hebt een zeer lange adem nodig om door te gaan. Telkens maar weer de goede dingen proberen te zeggen, en daar hopelijk de publiciteit mee halen.” Jij knikt Eva? Eva: “Dat is ook mijn advies: je boodschap herhalen. En volhouden, doorgaan.” Wanda: “Herhalen. En het niet erg vinden als mensen jou stom vinden of activistisch. Gewoon doorgaan. Ik weet immers als geen ander hoe ellendig het is dat duizenden mensen elk jaar doodgaan aan longkanker, aan COPD. OPZIJ 2022

Zusterschap Angela: “Je moet ook leren om kritiek van je af te laten glijden. Deleten en door.” Eva: “En een korte boodschap is krachtig. Ik herhaalde telkens hoe vaak ze de wet hadden overtreden. Dertien keer.” Carin: “Eva haalt daar iets belangrijks aan: een onderdeel van succes is dat je ook heel veel weet.” Wanda: “Kennis geeft macht. Kennissen trouwens ook.” Angela: “Maak daar gebruik van, zorg dat je goed op de hoogte bent.” Carin: “Dat is essentieel. Dat je ieder argument kan weerleggen. Het is heel belangrijk om deskundig te zijn.” Wanda: “Je kan niet één keer de fout in gaan.” Eva: “En als je dan bruikbare informatie krijgt, goed timen: wanneer breng ik het naar buiten?” Overleg jij daarover? Heb jij een klankbord? Eva: “Ik heb een groep van zes mensen met wie ik veel bespreek.” Wanda: “Zijn dat juristen?” Eva: “Journalisten en Kamerleden. Ik heb uiteindelijk CDA-Kamerlid Pieter Omtzigt gemaild of hij me kon helpen. Die is Kamervragen gaan stellen. Ik heb de kwestie ook voorgelegd aan journalisten van RTL en Trouw. Samen kwamen we steeds verder.”

Zusterschap

TIPS & TRICKS

van OPZĲ’s invloedrĳksten • Ga ervan uit dat je invloed hebt • Wees deskundig, verzamel kennis • Laat kritiek van je afglijden • Manoeuvreer om ‘remmers in vaste dienst’ heen • Herhaal telkens je boodschap • Ga door, geef niet op, koester je lange adem • Werk samen • Verzamel verstandige mensen om je heen die je steunen en adviseren • Goed contact met de media

Wanda: “Ja, dat is ook heel belangrijk. Dat je een buffer van journalisten en politici om je heen hebt.” Angela: “Om te voorkomen dat je in een isolement belandt. Steun heb je nodig.” Eva: “Bij de Belastingdienst hebben ze echt geprobeerd me persoonlijk onderuit te halen. Ze hebben me heel erg tegengewerkt. Dan is het fijn als je met goede bekenden kan praten.”

Wanda: “In mijn eigen bestuur van de Stichting Rookpreventie Jeugd, zit oud-PvdA’er Jacques Wallage. Die kan ik dag en nacht bellen over politieke dingen. Er zitten topmensen in ons bestuur die staan met man en macht achter me.”

Kristie Rongen (1975) werkt als vrachtwagenchauffeur voor Justitie, is trotse moeder van een zoon en twee dochters die nu allemaal in de 20 zijn. Sinds 2008 is Kristie gedupeerde in het toeslagenschandaal en strijdend nu tegen ongekend onrecht. Rust zal er pas zijn als alles is opgelost.

In je eentje invloed aanwenden om maatschappelijke hervormingen bewerkstelligen is lastig? Carin: “Het is nooit een solo-activiteit. Jij bent de roeptoeter van dienst, maar er zijn altijd mensen om je heen nodig die je voeden, die je helpen, die deurtjes voor je openen. Die je koppelen aan weer andere contacten die behulpzaam zijn.” Wanda: “Zeker. Samenwerken is cruciaal. Dat je ook met andere mensen met wie je samenwerkt naast je eigen Stichting, eerlijk je strijdzaken kunt bespreken.” Carin: “En daarom wil ik wel even het glas heffen, op jou Marianne. Jij hebt vijf jaar geleden een bewuste keuze gemaakt om een verandering aan te brengen in de OPZIJprijs voor de meest invloedrijke vrouw van het jaar…” Marianne: “…als niet-feministe. Want er waren best wel veel mensen die me vroegen: sinds wanneer ben jij feminist?” Angela: “Het gaat over feminisme, maar ook over maatschappelijk onrecht.” Carin: “Jij hebt gezegd: ‘Het gaat niet er om of je een invloedrijke functie hebt. Het gaat erom wat je binnen jouw functie hebt bewerkstelligd.’ Dat is een belangrijke omslag.” Angela: “Wij zijn je heel dankbaar. Jij hebt ons zichtbaarheid gegeven, dat is echt een wind in de rug. Zo voelen wij dat.” Carin: “Een wind in de rug. Deuren die open gaan.” Wanda: “Wij zijn als anti-rookactivisten door sommige tegenstanders in het verleden geframed als ‘overdreven activistisch’. We hebben nog nooit echt iets geks gedaan. Het bewijs daarvoor lijkt me dat ik een vorig jaar met mijn mede-strijder Pauline Dekker, een lintje heb ontvangen. Ik mag me Officier in de Orde van Oranje

Nassau noemen. Dat wij ooit iets geks zouden hebben gedaan, is gewoon niet waar. Maar dan is het desondanks superfijn dat mensen zoals jij Marianne, ons helpen, en onze zaak legitimeren.” Carin: “Ja, het is precies wat je zegt, Wanda. Steun van een potentieel groot lezerspubliek, dat is van niet te onderschatten belang. De titel ‘OPZIJ’s meest invloedrijke vrouw’ is een succesingrediënt. Het is niet alleen fijn om die erkenning te krijgen, het is ook een factor die je helpt in de strijd.” Marianne: “En zonder jullie ...” Angela: “Geen complimenten afwijzen!” Wanda: “Jij hebt het bedacht!”

OPZIJ TOP 100

De Opzij Top 100 meest invloedrijke vrouwen-ranglijst werd voor het eerst samengesteld in 2009. De toenmalig Opzij-hoofdredacteur Margriet van de Linden lanceerde de jaarlijkse lijst om de maatschappelijke impact van vrouwen zichtbaar te maken en te vergroten. Agnes Jongerius, destijds FNVvoorzitter, was de allereerste in-

vloedrijkste vrouw in 2009. De jury kende haar de prijs toe wegens de rol die ze had gespeeld in de economische crisis. De top-100 ranglijst is de voorzetting van de Harriët Freezerring die vanaf 1978 jaarlijks werd uitgereikt aan een vrouw die zich verdienstelijk had gemaakt voor de emancipatie. Deze prijs was vernoemd naar journaliste en schrijfster Harriët Freezer,

pseudoniem van Wilhelmina Eybergen ( 1911-1977), die vanaf de oprichting tot haar dood redactielid was van Opzij. Ze was een van de grondleggers van de tweede feministische golf, en richtte met Hedy ‘d Ancona en Joke Smit in 1968 de Man-Vrouw-Maatschappij op. De vrouwen achter de pas opgerichte Blijf-van-mijn-lijfhuizen behoorden tot de eerste winnaars in de jaren zeventig.

OPZIJ 2022

Zusterschap Invloedrijkste vrouw 2017 Carin Gaemers (1958) is maatschappijhistoricus en activist. Met Hugo Borst maakte ze het manifest Scherp op Ouderenzorg, over de sterk gedaalde kwaliteit van zorg aan kwetsbare ouderen in verpleeghuizen en de noodzaak tot verbeteringen. Meer dan 100.000 mensen ondertekenden het manifest. Uit het OPZIJ-juryrapport: ‘Ze deed dit onvermoeibaar en niet uit hoofde van een betaalde baan, maar als logisch gevolg van haar lidmaatschap van de cliëntenraad van het verpleeghuis waar haar moeder en de moeder van Borst woonde.’ Het kabinet-Rutte II besloot uiteindelijk als gevolg van de actie 100 miljoen extra uit te trekken voor de verpleeghuizen.

Invloedrijkste vrouw 2018 met advocaat Bénédicte Ficq Wanda de Kanter (1959) is longarts en anti-rookactivist. In de strijd tegen roken klaagde zij namens Rookpreventie Jeugd in 2018 met Bénédicte Ficq de tabaksindustrie aan namens de slachtoffers. De Kanter blijft erop wijzen dat wetenschappelijk is aangetoond dat roken geen vrije keuze is, maar een ernstige verslaving, gevolg van manipuleren van tabak en een gerafﬁneerde marketing volledig gericht op kinderen, de zogenoemde ‘replacement smokers’. Ze heeft van het strijden tegen de tabaksindustrie en rooklobby inmiddels een levenstaak gemaakt. In 2020 gaf ze haar baan als longarts op om fulltime activist/lobbyist te worden.

Invloedrijkste vrouw 2019 Angela Maas (1956) is cardioloog en hoogleraar cardiologie voor vrouwen. Zij ziet het als haar missie om iedereen ervan te doordringen dat het vrouwenhart wezenlijk verschilt van dat van een man. Ze is een volhouder en een doorzetter, want toen ze in 2003 een vrouwenpoli begon speciaal voor vrouwen met hartklachten, vonden de meeste mannelijke collega’s het maar een raar initiatief. Er was geen aandacht voor de vraag hoe hartziekten zich bij mannen en bij vrouwen verschillend manifesteren, of dat bloedvaten van vrouwen anders verouderen. En nog steeds wil de oude generatie hartspecialisten hier niets van weten.

Invloedrijkste vrouw 2021 Eva González Pérez (1973) is advocaat. Zeven jaar geleden bracht zij de toeslagenaffaire bij de Belastingdienst aan het rollen. Bij veertig ouders van het gastouderbureau van haar echtgenoot werden de kinderopvangtoeslagen stopgezet vanwege fraudeverdenkingen die ongefundeerd bleken. De toeslagen vorderde de Belastingdienst onterecht terug. Ze besloot te procederen namens de getroffen gezinnen. Zo zette ze de eerste stap in wat zou uitgroeien tot het enorme politieke, bestuurlijke en ﬁnanciële schandaal dat het kabinet-Rutte III uiteindelijk in 2021 ten val bracht. Zonder haar doorzettingsvermogen en vasthoudendheid was de zaak nooit zo groot geworden. O

NEEM NU EEN JAARABONNEMENT en krijg Hedy d’Ancona’s nieuwe boek Vrolijk verval CADEAU!

voor €47,50

Over het boek

Het valt niet te ontkennen: in onze huidige samenleving is jong in en oud out. Ouderen worden vooral bestempeld als kwetsbaar en knuffelhongerig. Een woud van treurwilgen dat je moet beschermen tegen uitsterven. Hedy d’Ancona kreeg genoeg van die stereotypering van zichzelf en haar leeftijdsgenoten. In Vrolijk verval relativeert ze het zieligheidsstempel en bekritiseert ze de zachte uitsluiting. Van de angstaanjagendheid van de ouderdom blijft weinig over in deze grappige en scherpe observaties van het dagelijks leven. Hedy d’Ancona (1937) is een belangrijk feministe en was vooraanstaand PvdA- politica. Ze werkte bij de VARA, en werd bekend als medeoprichtster van de actiegroep Man-VrouwMaatschappij en het blad Opzij. Ze was staatssecretaris van Emancipatie, minister van Volksgezondheid, Welzijn en Cultuur. Ook was ze Eerste Kamerlid en tien jaar lang lid van het Europees Parlement. ‘In handen van Hedy d’Ancona wordt het verval van de ouderdom net zo komisch en weemoedig als de dwaasheid van de jeugd. Ze schrijft met het vuur van de verliefde; nog altijd smaakt de verboden vrucht haar het best. Zo spreekt zij haar jongere ik toe: struikelen was het, is het en zal het altijd blijven.’ – Arnon Grunberg ‘Heerlijke, soms vileine en altijd vrolijk makende observaties, vol met het type wijsheid dat alleen met de jaren komt.’ – Sheila Sitalsing

GA NAAR OPZIJ.NL OF SCAN DE QR-CODE Deze aanbieding is geldig zolang de voorraad strekt. Het abonnement is tot wederopzegging en wordt na de actieperiode (6 nummers) verlengd met een jaar. Er geldt een opzegtermijn van drie maanden. Betalingsvoorwaarden en overige informatie zijn opgenomen in het colofon.

Coverinterview

‘Ik hou zo

ONTZETTEND van het leven’

Eva Eikhout (1996) gaat als een speer. Ze maakte al twee succesvolle online series voor BNNVARA over de liefde, de perikelen van een quarterlifecrisis en de onzekerheden waar twintigers mee te maken hebben. Toch is haar verhaal herkenbaar voor iedereen. Binnenkort staat er alweer een gesprek met BNNVARA op de planning voor een derde serie. Daarnaast maakt ze een maandelijkse podcast ONBEPERKT met Wilfred Genee over het overwinnen van beperkingen. Haar werk valt op en ze is genomineerd voor de You Go Girl Award, een aanmoedigingsprijs van Vrouw in de Media. OPZIJ sprak haar over de liefde, televisie maken en de zin van het leven. D O O R N I N A K L A A SSE N

OPZIJ 2022

Coverinterview

Coverinterview aan de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen (HAN). Daarvoor vertrok ze op haar 19e naar Nijmegen. Eva heeft in het FFU-syndroom waardoor ze kortere armen en benen heeft. Daarom was het niet vanzelfsprekend dat ze op kamers zou gaan. Maar de toen al zelfverzekerde en immer optimistische Eva wist zeker dat het haar zou lukken.

“T

oen ik auditie ging doen voor de BNNVARA Academy, vroeg ik me wel af of ze open zouden staan voor iemand met een functiebeperking. Ik dacht ik ga het niet vragen, ik ga er gewoon heen en dan zie ik het wel. En ik werd dus aangenomen. Ik ging er toen wel over nadenken. Hebben ze me aangenomen omdat ik een beperking heb? Zou het hebben meegespeeld? Ergens wil je dat niet, maar het is ook weleens lekker als het een keer in je voordeel werkt. Een jaar later waren er nieuwe audities en toen zat mijn eindredacteur naast mij en ik dacht fuck it, ik ga het gewoon vragen. Dus ik vroeg het hem. ‘Toen jullie mij vorig jaar hebben aangenomen,

Vrijheid blijft een belangrijk thema in haar dagelijkse leven. Voor Eva gaat dat vooral over de regie hebben over je eigen leven.

in hoeverre speelde mijn beperking daarin een rol?’ En hij keek me aan en zei ‘Eef, moet je luisteren. Ik zag jou en je was echt steengoed, maar het was ook fucking onhandig. Dus ik dacht laten we het maar gewoon proberen’. Dat was wat mij betreft echt de spijker op z’n kop.”

“Vrijheid gaat voor mij over zelf keuzes kunnen maken. Ik woon al zes jaar op kamers en ik kan mezelf niet aankleden, ik kan mezelf niet douchen. Dat is gewoon zo. Daarvoor heb ik zorgverleners in dienst. Net bijvoorbeeld was Britt er. Zij komt dan om kwart over 9 binnen om me aan te kleden, m’n haar te doen en m’n ontbijt te maken. Je kan dan denken van jeetje wat irritant en ongemakkelijk, maar de andere kant is dat ik al wel zes jaar op mezelf woon. Ik heb een persoonsgebonden budget vanuit de overheid. Dat geld staat gelukkig niet op mijn rekening, anders had ik echt al drie auto’s gekocht. Ik kan daarmee mijn eigen zorg inkopen. Ik kies mijn eigen zorgverleners. Dat zijn vaak studenten of meiden van mijn eigen leeftijd. Toen ik hier kwam wonen was het voor het eerst dat ik dat allemaal ging opzetten. Ik vond dat best wel spannend, maar ik merkte al snel dat ik blij was ik kon kiezen wie er kwam. Dat is ook weer dat stukje eigen regie over je leven. Want iemand komt wel als ik net wakker ben of helpt je met douchen. Je bent best wel kwetsbaar op zulke momenten. Ik voel me dus eigenlijk ook helemaal niet afhankelijk van mijn zorgverleners. Dat is voor mij vrijheid.”

Eva groeide op in Groesbeek, een dorp vlakbij Nijmegen. Ze volgde de studie Communicatie en Multimedia Design die ze volgde

Die onafhankelijkheid en zelfstandigheid komt deels voort uit het karakter van Eva, maar haar ouders en twee jongere zusjes hebben hier ook een belangrijke rol in gespeeld.

‘We hebben allemaal een beperking. Je kunt wel denken dat ik super gehandicapt ben, maar jij bent het ook.’

“Al mijn vriendinnen gingen op kamers en toen wilde ik per se zelf ook op kamers. Dat moet dan lukken. Niet voor de buitenwereld, maar voor mezelf. Als het niet lukt door mijn beperking, dan wint mijn beperking, en daar kan ik dus niet goed tegen. Dat had ik ook met autorijden. Ik kwam er op een gegeven moment achter dat er aangepaste auto’s waren. Ik moest zo’n auto. Nee is dan gewoon geen optie. Ik leg dan de druk bij mezelf, die is dan soms best hoog. In principe lukt het ook wel vaak allemaal. Kan het niet linksom, dan kan het rechtsom. Ik denk over het algemeen vaak in oplossingen en in wat er wel kan. Ik wilde ook heel graag fietsen. Dat heeft niks met fietsen te maken, maar met vrijheid. Fietsen gaat gewoon echt niet lukken. Dat is kut en dat is inderdaad oneerlijk, maar ik heb inmiddels een auto en een elektrische rolstoel. Daarmee kom je ook wel ver. Ik wil gewoon kunnen meedoen met de rest.”

“Ik ben eerste kind van mijn ouders. Ze wisten pas na 6 maanden zwangerschap dat ik een afwijking aan mijn ledematen had. Ik had daar laatst een mooi gesprek met mam over. Ik zei ‘Mam, even eerlijk nou, wat dacht je toen je dat hoorde’? Bij de dokter hadden ze letterlijk gezegd ‘We kunnen de armen en benen niet helemaal vinden’. Ik vind het wel grappig, want dat is toch wel het laatste wat je verwacht als je naar een echo gaat? Mijn moeder zei toen ook wel eerlijk dat ze dacht dat ze nooit meer gelukkig zou zijn. Je wil natuurlijk het beste voor je kindje, dus ik begrijp dat eigenlijk wel heel goed. Na die echo was ze een weekendje weg met m’n vader. En toen besloten ze: als het kind wil komen, dan komt ze maar. Ze zijn er daarna eigenlijk nooit anders in gaan staan. Toen werd ik geboren. Mijn moeder moet hier altijd van huilen als je ernaar vraagt. Ze zegt dan altijd ‘je was zo mijn kind’. Heel schattig.” “Ik heb een groot deel van mijn onafhankelijkheid aan mijn ouders te danken. We wisten allemaal dat ik een beperking had, maar het deed er niet echt toe. Ik werd gewoon iedere ochtend aangekleed en dat was gewoon heel normaal. We hadden van die simpele trucjes in huis zoals een touwtje met een kraaltje aan de deurklink zodat ik het naar beneden kon trekken. Van die simpele oplossingen waardoor ik wel gewoon mee kon doen.” “Toen ik ben geboren hebben mijn ouders dus echt geboortekaartjes ontvangen met ‘sterkte’ erop. Mama heeft al die kaartjes bewaard en die gingen we van zolder halen. Ik klapte er een open en las dat. Mama was dat al helemaal vergeten. Dat zegt ook veel over mijn ouders, die boeit dat gewoon geen reet. Ik vind het vooral heel kortzichtig. Ik vond het gewoon raar. Voor alle baby’s ben je blij dat die geboren wordt, maar bij mij wordt er sterkte gewenst. Alsof ik een mislukte baby ben. Dat vind ik maf, maar ik kan er niet van wakker liggen. Sommige mensen hebben gewoon een andere mindset. Die denken dat alles heel zwaar is of ze zijn niet zo toekomstgericht.” Eva trekt zich daar weinig van aan. Die onafhankelijkheid ging hand in hand met een aangeboren zelfverzekerdheid. Je kunt je het nu misschien bijna niet voorstellen als je Eva ziet, maar er zijn ook momenten geweest dat het lastig was en het moeilijk was om de beperking te accepteren. Dat had ook z’n weerslag op haar zelfvertrouwen. “In principe was ik altijd al zelfverzekerd, maar in mijn puberteit was dat wel anders. Je gaat dan de wereld voor het eerst ontdekken zonder je ouders. Ik ontdekte toen dat het voor mij allemaal net iets anders was. Ik kon niet zomaar op de fiets springen naar de McDonalds met mijn vrienden. Ik moest gewoon net altijd even nadenken. Ik was altijd net iets minder mobiel. Toen zei ik op een gegeven moment tegen mijn moeder ‘ik ben strontklaar met deze handicap. Heb ik nou niet bewezen dat ik het

‘Toen zei ik op een gegeven moment tegen mijn moeder “ik ben strontklaar met deze handicap. Heb ik nou niet bewezen dat ik het kan? Mag ik nu niet gewoon mijn armen en benen terug?”’

kan? Mag ik nu niet gewoon mijn armen en benen terug?’ Het was alsof ik een jas aan had die niet lekker zat, maar ook niet uit kon. Ik voelde me gevangen in mijn beperking. Toen heb ik voor het eerst professionele hulp gezocht. Zij leerde mij eigenlijk dat het een rouwproces is. Je hebt iets niet wat je ook nooit gaat krijgen. Ondanks dat je de handicap daar natuurlijk niet mee weghaalt, kwam er wel heel veel herkenning. Dit was wel precies wat ik ervaarde en hoe ik me voelde. Dan snap je soms beter waar je gevoelens vandaan komen en kun je ze soms beter een plekje geven. Na een jaar ging het eigenlijk een stuk beter met mij en kon ik er een stuk beter mee omgaan.” “Dat gevoel kwam later nog een keer terug toen ik bezig was bij BNNVARA. Ik was helemaal blij dat ik aangenomen was maar na een halfjaar vond ik het niet meer leuk. Ik wilde kappen, ik was helemaal klaar met die tv-wereld. Toen kwam ik erachter dat dat kwam omdat ik mezelf opeens zo veel op beeld zag. We moesten natuurlijk elke week een item maken. Ik zag mezelf en vond mezelf er zo gehandicapt uitzien. Holy fuck, ziet dat er zo uit? Zo’n presentatrice wil ik niet worden. Toen ben ik naar een rouwtherapeut gegaan. Ik heb daar zo veel geleerd. De acceptatie komt en gaat. Het is OPZIJ 2022

Coverinterview

‘Ik heb nog nooit in mijn leven zo serieus gedate en ik ben mezelf zo tegengekomen. Ik dacht echt jongens ik ben helemaal klaar voor een relatie. Als er iemand langskomt, I’m your girl. Dat viel tegen.’

niet zo dat je op je 16e je handicap accepteert, dat je er dan de rest van je leven geen last meer van hebt. Ik merk nu vooral dat het komt opspelen bij nieuwe hoofdstukken. Als ik ga verhuizen, als ik een nieuwe auto krijg, als ik een nieuwe baan krijg, als ik in een nieuwe stad ga wonen. Je moet dan zo veel randvoorwaarden regelen omdat soort dingen te kunnen doen en dat is soms wel irritant.” “Ik wil ook geen televisie maken om te laten zien wat ik allemaal kan. Ik vind het niet heel knap wat ik kan. Het is niet zwaar. Ik zeg altijd als ik wil douchen, dan komt er een zorgverlener en die helpt mij met douchen en dan kom ik lekker gedoucht de douche uit. Maar als je een depressie hebt dan kun je wel geholpen worden met douchen, maar dan kom je alsnog met die depressie de douche uit. Bij mij zie je het toevallig en dan denken mensen dat het heel erg is, dat ik een heel zwaar leven heb. Ik vind dat dus best wel meevallen. Als je mental health issues hebt, is dat in mijn optiek veel zwaarder en veel meer een strijd. Ik vind het veel knapper als mensen daar bovenop weten te komen. Daarom vind ik het wel lastig als mensen zeggen van oh wat knap van je. Ik ben trots als ik ervoor heb kunnen zorgen dat we wat 42

Coverinterview gelijkwaardiger zijn. We hebben allemaal een beperking. Je kunt wel denken dat ik supergehandicapt ben, maar jij bent het ook. Iedereen is het. Ik wil ook niet dat mensen gaan zeggen: ik wil niet zeuren over mijn te grote neus want wat Eva heeft is veel zwaarder. Jij mag ook zeuren over je te grote neus. Het is dan alleen aan jou om te zorgen dat je er mee kan leven, of dat je er iets aan doet. Dat vind ik de kunst van het leven. Je moet jezelf niet gaan vergelijken met anderen. Ik ben best wel trots als ik daar mensen bewust van kan maken.” Ook op liefdesgebied heeft Eva al veel online gedeeld. In haar eerste serie voor BNNVARA, Weet wat je Date, ging ze op camera op verschillende dates. De liefde blijft een belangrijk thema in haar leven en daar praat ze dan ook openhartig over. “Ik heb afgelopen halfjaar heel intensief gedate. Ik heb nog nooit in mijn leven zo serieus gedate en ik ben mezelf zo tegengekomen. Ik dacht echt: jongens ik ben helemaal klaar voor een relatie. Als er iemand langskomt, I’m your girl. Dat viel tegen. Ik kreeg paniekaanvallen en ik had er helemaal geen zin in. Ik ben gewoon nu al 25 jaar best wel heel erg single. En toen kwam zij en zij kreeg opeens een soort controle over mijn gevoelens. Dat vond ik een partij irritant. Ik was dat gewoon niet gewend. Ik heb het twee keer afgekapt, omdat het te dichtbij kwam.” “Bij vorige dates heb ik weleens het gevoel gehad dat iemand het afkapte omdat ze het toch niet zagen zitten om iemand te daten met een beperking. Ik durfde dat nooit rechtstreeks te vragen, want dat vond ik te confronterend, maar dat gevoel had ik heel erg. Nu was ik dus aan het daten met dit meisje en zij deed helemaal niet moeilijk daarover. Ik dacht ze is veel te naïef. Die klap moet nog komen. Ik durfde het ook niet zo goed tegen haar te zeggen. Heb je wel door dat als je met mij date, dat we dan overal met de rolstoel naartoe moeten? Dat zij dan opeens zou denken van oh ja, dat is inderdaad wel kut. Ik ben een maand lang boos geweest op mezelf omdat ik eigenlijk was weggerend. Daar heb ik wel echt mee gezeten. Je moet ervan leren. Ik heb nu wel meer hoop en vertrouwen in dat er mensen zijn die er omheen kunnen kijken. De volgende keer zal ik er ook niet zo onhandig mee omgaan. We hebben allemaal onzekerheden en niemand is perfect.” “Ik ben er wel van overtuigd dat als ik geen beperking had gehad dat ik al een relatie had gehad of misschien nu een relatie zou hebben. Het heeft ook te maken met welke mensen ik aantrekkelijk vind. Ik val vaak op van die coole mensen met vette kleding. Die gaan minder snel voor iemand als ik. Stel je voor dat Lil Kleine met iemand in een rolstoel zou daten. Dat zou voor de beeldvorming superveel doen, maar dat gaat gewoon nooit gebeuren. Dat is ook gewoon in het leven zo. Ik heb ook een keer met een jongen gedate van wie ik later hoorde dat zijn

vrienden zeiden van ‘gast, je gaat toch niet met haar? Daar heb je toch geen zin in?’ Ik ben daar wel altijd onzeker over geweest. Dan wint voor mijn gevoel de beperking.” Niet alleen op liefdesgebied is Eva openhartig. Net als elke twintiger struggelde Eva ook met een zogenaamde quarterlife crisis. Zij maakte er de serie Eva en de Eva’s over. Daar sprak ze met naamgenoten die allemaal op een hele andere manier hun leven inrichten. Voor Eva was het ook een persoonlijk leerproces. “Ik hou zo ontzettend van het leven. Ik ben wel veel bezig met de zin van het leven. Ik denk daar heel veel over na. Bij Academy ging ik super hard werken en op een gegeven moment was ik dat zat. Ik ga niet meer zo hard hollen voor mijn carrière. Ik vind mijn carrière belangrijk, maar ik vind mijn vrienden en familie echt belangrijker. Ik ben best wel veel bezig met waar ik nou echt blij van wordt en wat ik uit mijn leven wil halen. Ik had het gevoel dat ik voor een splitsing stond. Aan de ene kant mijn BNNVARA-wereld en aan de andere kant mijn Nijmegen-wereld. Ik miste voor mijn gevoel zo veel in Nijmegen. Ik kon daar helemaal niet mee omgaan. Op een gegeven moment dacht ik dikke lul drie bier, ik ga nu echt zorgen dat ik meer in Nijmegen ben. Ik ben ook heel bewust in Nijmegen blijven wonen ook al werk ik nu al drie à vier jaar in de Randstad. Hier vind ik het gewoon het allerfijnste.” “Ik weet nog wel dat Tim Hofman een keer zei in een interview van niemand heeft het op z’n sterfbed over z’n carrière of over diploma’s. Iedereen heeft het over liefde, geliefd worden, met je dierbaren samen zijn, de wereld zien. Dat heb ik altijd wel in mijn achterhoofd gehouden. Ik ben ook niet per se bang voor de dood. Stel dat ik vroegtijdig kom te overlijden, dat ben ik wel megablij met mijn leven tot nu toe. Ik heb nergens spijt van.” O OPZIJ 2022

De Kloof Rolverdeling

De Kloof

Barbara Ha lieverd, ik lees op dit moment het boek ‘In voor-en tegenspoed, maar alleen als jij de afwas doet’ van Ragna Heidweiller. Zij heeft een gezin samen met Samuel Levie (van de overheerlijke worsten, die aan jouw vegetarische neusje voorbijgaan). Ragna beschrijft openhartig de scheve rolverdeling in hun relatie. Zij is gaandeweg chef huishouden en hoofdverantwoordelijke voor de kinderen geworden en dat bevalt haar allerminst. Ik vind het een goed boek omdat ik denk dat het, alle emancipatie ten spijt, nog steeds in verreweg de meeste relaties zo gaat als er kinderen komen. Wat denk jij?

VRIJE KEUZE OF HARDNEKKIGE CULTUUR?

Journalist Barbara van Beukering (54), wonend in Langweer, Friesland en haar dochter, journalist Milou Deelen (25), wonend in Amsterdam, verschillen regelmatig van mening. Vaak is de generatie waar ze uit komen bepalend voor de manier waarop ze tegen de dingen aankijken. Via WhatsApp nemen ze ons mee in hun discussies. B E E L D PA U L TO L E N A A R

Milou Hoi mammie, die traditionele rolverdeling is inderdaad nog steeds de norm. Die norm is ongelooﬂijk hardnekkig. Als je afwijkt van die culturele norm, vooral als vrouw, krijg je te maken met veroordeling. Ik denk ook dat het de emancipatie in de weg staat. Hoe is volgens Ragna Heidweiller die scheve rolverdeling ontstaan? PS. Dat boek wil ik graag van je lenen als je het uit hebt!

Barbara Het zijn nog steeds de traditionele patronen. Als er nog geen kinderen zijn, zijn de taken best eerlijk verdeeld. Du moment er gezinsuitbreiding komt, gaat de vrouw minder werken, en voelt zich verantwoordelijk(er) voor de kinderen. In ons geval ging ik overigens niet minder werken, ik werkte altijd fulltime, maar ik voelde me wel het meest verantwoordelijk voor het reilen en zeilen thuis.

Milou Dat lijkt me een onmogelijke taak: én degene zijn die fulltime werkt én je het meest verantwoordelijk voelen thuis Ik denk dat veel moeders last hebben van het idee ‘wat een goede moeder is.’ Waarom voelde jij je het meest verantwoordelijk thuis? Geloof jij dat je ‘van nature’ beter kan zorgen – omdat je vrouw bent?

OPZIJ 2022

De Kloof

De Kloof Milou

Barbara Nee, ik geloof zeker niet dat ik ‘van nature’ beter kan zorgen. Maar doordat ik fulltime werkte, kreeg ik vaak kritiek van mensen: ‘Waarom heb je eigenlijk kinderen gekregen, als je je werk zo belangrijk vindt.’ Ik wilde coûte que coûte voorkomen dat ik een minder goede moeder zou zijn doordat ik veel werkte. En andersom gold dat trouwens ook. Op mijn werk mocht niemand last hebben van het feit dat ik kleine kinderen had. Als er iets met jullie was en ik spoorslags weg moest, zei ik dat ik ‘een afspraak buiten de deur had’.

Milou

Ik heb het idee dat jij een fel oordeel hebt over als vrouwen besluiten thuis te blijven. Ik denk dat het ook te maken heeft met wat we als werk zien en wat niet. Sophie van Gool schrijft in haar boek ‘Waarom vrouwen minder verdienen – en wat we daaraan kunnen doen’: “Als we naar de geschiedenis kijken, zien we dat vrouwen altijd hebben gewerkt, maar vooral onzichtbaar, onbetaald en onderbetaald. Mannelijke economen uit de achttiende eeuw hebben een deﬁnitie bedacht van ‘de economie’ waarbij het ‘huishouden’ buiten beschouwing wordt gelaten. We gaan ervan uit dat het huishoudelijk werk, zorg voor kinderen en mantelzorgen gratis gebeurt; er wordt geen economische waarde aan toegekend.” Voor mij was dit een enorme verfrissende blik: want welke waarden hangen we waaraan? Veel mannen kúnnen buitenhuis werken, omdat de vrouwen ‘het thuis allemaal wel regelen’.

Poeh, ja jeetje. Volgens mij komt daar gelukkig steeds meer ruimte voor. Ik moet denken aan de uitspraak: ‘Moeder zijn alsof je niet werkt, en werken alsof je geen moeder bent.’ Het idee dat vrouwen ‘beter voor kinderen kunnen zorgen’ is ongelooﬂijk hardnekkig. Mark van Ostaijen schrijft in de Volkskrant: ‘We denken dat vrouwen beter voor kinderen kunnen zorgen, hoewel daar geen enkel wetenschappelijk bewijs voor is. Dat vooroordeel wordt onbewust bevestigd door kinderdagverblijven die als eerste de moeder bellen als een kind ziek is, zelfs als de ouders hebben aangegeven dat de vader gebeld moet worden.’

Barbara Jij vindt mij fel op thuisblijfmoeders en dat ben ik ook. In 2018 studeerden 24.537 meisjes af tegen 19.341 jongens. Daar ligt het dus niet aan. Maar als ze eenmaal moeder worden, gaan vrouwen massaal in deeltijd werken. 73,3% van de vrouwen in Nederland werkt in deeltijd. Is dat erg? Ja, dat is erg. Lees vooral het boek ‘Waarom vrouwen minder werken dan mannen (en dat ook jouw probleem is)’ van Liesbeth Staats. Onze bevolking vergrijst in rap tempo en om de economie gezond te houden moeten vrouwen meer werken. Dames, het is ook een kwestie van maatschappelijke verantwoordelijkheid.

Barbara Ik vind dat niet zo heel raar dat die crèches eerst de moeder bellen. Ten eerste werken de meeste moeders parttime en de meeste vaders fulltime. Ten tweede stellen de moeders zich, misschien onbewust, vaak ook op als hoofdverantwoordelijke voor hun kind.

Milou Ik hoor vrouwen vaak zeggen: ‘Maar het is toch mijn vrije keuze om thuis te blijven?’ Maar – en dit klinkt nogal ﬁlosoﬁsch – hoe vrij is jouw keus als je het voorbeeld had dat je moeder, oma, en alle generaties vrouwen thuis zaten bij de kinderen? Als je het per individu bekijkt, is het natuurlijk geen probleem. Maar we moeten kijken naar het collectief, en dan is het wel een probleem.

Barbara Ik denk dat je gelijk hebt. Als je voorbeeld is dat je moeder en je oma altijd thuis waren, beïnvloedt dat jouw blik op het moederschap. Het heeft mij erg geholpen dat ik een werkende moeder had, in een tijd waarin dat absoluut ongebruikelijk was. Daardoor heb ik zelf nooit last van schuldgevoel gehad. Jij hebt alweer twee generaties vrouwen boven je die werkten, ik hoop dat dat jou ook zal helpen.

Milou Ja, ik kan me op dit moment in mijn leven NIET voorstellen, gewoon nul, dat ik niét zou werken. Omdat ik ﬁnancieel onafhankelijk wil zijn en ook – en dat is een privilege – omdat ik mijn werk zo ongelooﬂijk leuk vind. Maar ik weet niet hoe het is om moeder te zijn. Misschien dat het dan verandert. Heb je het stuk van mijn goede vriendin, en kersverse moeder, Daan Borrel, laatst in Trouw gelezen? Ze gaat op zoek naar de vraag ‘Hoe ze een feministische moeder kan zijn’.

Barbara Ja, heb ik gelezen, interessant omdat het over identiteit gaat. Voel je je moeder of voel je je een geëmancipeerde, onafhankelijke carrièrevrouw. Ik heb mezelf altijd beide gevoeld en daarover leverde ik totaal geen innerlijk gevecht. Maar het gaat om de praktijk, die is weerbarstig. Het hele eiereneten van de gelijke rolverdeling is van praktische aard. Waarom regel jij de traktatie, de uitnodiging en het kinderfeestje? Laat je man het volgend jaar doen, en bemoei je je er dan ook niet mee. Vrouwen moeten leren het over te laten aan hun partner en hen niet te bekritiseren.

Milou Ik vind het ook belangrijk dat vrouwen meer gaan werken. Maar het is een beetje blaming de victim: vrouwen, jullie mochten nooit werken, zijn altijd buitengesloten, nu mag het, waarom doen jullie het niet? Ik denk dat we moeten kijken naar het systeem dat in stand wordt gehouden, het seksisme waar vrouwen mee te maken krijgen, in plaats van met het vingertje naar de vrouwen wijzen. De vraag moet zijn: hoe zorgt het systeem dat mannen en vrouwen gelijkwaardiger worden in de rolverdeling binnenen buitenshuis. We do not need to ﬁx the women, we need to ﬁx the system. Vind jij dat je de verantwoordelijkheid niet teveel bij vrouwen legt? Dat gevoel bekruipt mij namelijk.

OPZIJ 2022

De Kloof

Barbara Nee, ik vind dat de verantwoordelijkheid bij beide partners ligt. Maar ik denk dat vrouwen af moeten van het ‘goede-moedersyndroom’ en het daarbij behorende schuldgevoel.

DE TWEEDE GENERATIE 25 interviews met de kinderen van de tweede

25 interviews met de kinderen van de tweede Nederlands-Indische generatie

Milou Hoe komen vrouwen af van het goede-moedersyndroom en het schuldgevoel?

Barbara Als ik ook maar een tikje last kreeg van schuldgevoel omdat ik bang was dat ik er te weinig was, zei mijn moeder: ‘Werp een blik in het verleden of kijk even over de grens.’ In het verleden hadden vrouwen dertien kinderen, en geen wasmachine of vaatwasser. Ze waren dan wel thuis, maar denk je dat ze tijd hadden voor de kinderen? En over de grens bedoelde ze alle landen met een veel lagere levensstandaard. Doordat besef concludeerde ik dat jullie een prinsessenleven leidden, ook al werkte ik vijf dagen per week. En weg was mijn schuldgevoel, als sneeuw voor de zon verdwenen!

Milou

voor € 17,95

Ik heb daar nooit last van gehad, dat jij veel werkte. Weet je waar ik om moest lachen? Journalist Margot Pol besloot een jaar thuisblijfmoeder te zijn en schreef daar een boek over. Ze heeft twee kinderen van drie en vijf. Na een jaar vroeg ze aan haar zoontje van vijf: ‘Wist je dat ik afgelopen jaar niet heb gewerkt, zodat jij en je broertje niet naar de opvang hoefden?’ ‘Huh?’ antwoordde hij verbaasd.

Barbara

OPZIJ 2022

Hahaha, geestig. Zie je, het zit in het hoofd van de moeders, zij denken dat de kinderen het beste af zijn als zijzelf thuis zijn. Terwijl een kind net zo blij is op de opvang, of met een vader thuis, of een oppas. Maar goed, hoe lossen we dit hardnekkige probleem nu op?

Milou Om te beginnen pleit ik voor gratis kinderopvang en gelijk geboorteverlof. Wat denk jij?

Barbara Dat is sowieso het eerste wat moet gebeuren. Daarnaast las ik in het boek van Liesbeth Staats dat Zweedse vrouwen al decennialang verantwoordelijk zijn voor hun eigen belastingaangifte en niet kunnen meeproﬁteren van het pensioen van hun man. Zulke regels zijn van grote invloed. Zweedse vrouwen worden gezien als economisch zelfstandige eenheid.

Milou Ja, Nederlandse vrouwen worden pas geconfronteerd met de ﬁnanciële afhankelijkheid van hun man als ze uit elkaar gaan, wat bij meer dan de helft van de relaties gebeurt.

Barbara Overigens gaat Staats nog een stap verder: door te blijven werken, je te ontwikkelen en een gelijkwaardige rolverdeling blijf je als partner ook interessanter voor de ander en zal de relatie minder snel stranden. Tot de dood ons scheidt als economisch zelfstandige eenheid!

Dit prachtig ingebonden boekje is verkrijgbaar in de boekhandel (ISBN 9789492851086) of bestel direct via de QR-code. LET OP: Verschijnt omstreeks 30 oktober 2021.

PINDAH-MAGAZINE.NL

Maatschappij

Maatschappij Economische zelfstandigheid

50 JAAR LATER

Wat hebben we

bereikt?

OPZIJ bestaat vijftig jaar. In 1972 werden we opgericht als ‘radikaalfeministisch’ magazine door Hedy d’Ancona en Wim Hora Adema. De tweede feministische golf was net op gang gekomen. Feministen hebben in die roerige jaren keihard gestreden om de positie van vrouwen te verbeteren en OPZIJ was een instrument in deze strijd. Hebben we vandaag de dag reden om feest te vieren of valt de opbrengst op het gebied van vrouwenrechten een halve eeuw later vies tegen? We maken de balans op.

Vijftig jaar geleden was het bar gesteld met de economische zelfstandigheid van vrouwen in Nederland. Het was dan ook een belangrijk actiepunt van de tweede feministische golf. Daarom lanceerde Dolle Mina in 1973 het Werkende Wijvenplan. Dat plan was gericht was op gelijk loon voor gelijke arbeid, gelijke kansen voor vrouwen in opleiding en beroep, individualisering van de belastingen en gratis kinderopvang.

50 jaar later Vrouwen werken nog steeds minder dan mannen. Ruim driekwart van de niet-onderwijs volgende vrouwen van 15 tot 65 jaar heeft betaald werk, tegenover 86 procent van de mannen. Met de economische zelfstandigheid van vrouwen is het in Nederland niet geweldig gesteld. Zo’n 4 op de 10 vrouwen is niet in staat zichzelf financieel te redden. Dat heeft voor een groot deel te maken met het feit dat heel veel vrouwen deeltijdbanen hebben en dat vrouwen vaker dan mannen verantwoordelijkheid dragen voor de zorgtaken. Nederlandse vrouwen zitten nog steeds vast in het ander-

halfverdienersmodel: de man werkt fulltime, de vrouw heeft er een baantje bij. In 1975 ging de Wet Gelijk Loon voor vrouwen en mannen in. In de praktijk bleek de wet lastig uitvoerbaar. Vrouwen verdienen in Nederland 14 procent minder dan mannen. Dat percentage ligt beduidend lager in veel andere landen. De loonkloof is mede te verklaren doordat vrouwen vaker in sectoren werken waar salarissen lager liggen en minder vaak in hogere functies werken. Het heeft er ook mee te maken dat vrouwen minder ‘hard’ te durven onderhandelen en discriminatie. Sinds de invoering van de Wet gelijke behandeling van mannen en vrouwen (WGB) in 1980 is discriminatie verboden. Die wet stelt dat de werkgever vrouwen niet mag benadelen ten opzichte van mannen. In 1994 trad er een andere wet in werking die gelijkheid van mannen en vrouwen verder bevorderde: de Algemene wet gelijke behandeling (AWGB). Die biedt bescherming aan alle mensen die gediscrimineerd worden op grond van onder meer hun geslacht, afkomst, geaardheid of burgerlijke staat.

Foto Nationaal Archief/Anefo | Dolle Mina Annemie Souren met een bord 'Meer kresjes', Huizen

DOOR NO ÉMI P R E N T ME T D AN K AAN R E N ATE VA N D E R Z E E B E E L D NAT IO N A A L A R CH I E F E N CO LLE C TI E I AV- ATR I A

Onderwĳs

Toegang tot onderwijs is een van de grootste verdiensten van de eerste feministische golf begin twintigste eeuw. Dat betekende nog niet dat meisjes er begin jaren zeventig massaal gebruik van maakten. Ze groeiden toen nog altijd op met het idee dat zij moeder en huisvrouw zouden worden. Voor een meisje zou doorleren nutteloos zijn, zo redeneerde men.

50 jaar later Vrouwen doen het tegenwoordig goed in het hoger onderwijs. Jonge vrouwen zijn vaak hoger opgeleid dan mannen. Meer dan de helft van de vrouwen tussen de 25 en 35 heeft een hbo- of wo-diploma. Zowel in het hbo als op de universiteit zijn de vrouwen in de meerderheid. Maar hoe hoger je in de academische top komt, hoe minder vrouwen je ziet.

Onderwijs was daarom een van de belangrijkste aandachtspunten tijdens de tweede feministische golf. Feministen vonden dat vrouwen recht op dezelfde ontplooiingsmogelijkheden moesten hebben als mannen en vroegen ook om vrouwspecifieke wetenschap en vrouwelijke hoogleraren.

Het percentage vrouwelijke hoogleraren is wel gestegen sinds de jaren zeventig. 25,7 procent van de hoogleraren in Nederland is vrouw. Maar vrouwen hebben het in de academische wereld nog steeds niet makkelijk. Zij winnen bijvoorbeeld beduidend minder wetenschappelijke prijzen en intimidatie is ook nog steeds een issue.

OPZIJ 2022

Maatschappij Taakverdeling in huis

‘Maar wie haalt het haardotje uit de gootsteen’, was een bekende slogan uit de tweede feministische golf. Feministen vonden dat de taakverdeling in huis eerlijker moest, want die stonden gelijke kansen in de weg. Als vrouwen buitenshuis wilden gaan werken, was niet alleen eerlijke taakverdeling belangrijk maar ook goede kinderopvang. Feministen demonstreerden daarom voor gratis crèches. Begin jaren zeventig lanceerde Dolle Mina bij wijze van protest een openluchtcrèche. Man Vrouw Maatschappij vroeg aandacht voor buitenschoolse opvang. In de beginjaren besteedde OPZIJ veel aandacht aan kinderopvang, maar leverde het ook iets op?

50 jaar later Die gratis crèches zijn er nooit gekomen. Integendeel, kinderopvang is schrijnend duur. Dat pakt vooral nadelig uit voor alleenstaande ouders, van wie acht op de tien vrouw is. Het nieuwe kabinet heeft beloofd dat de kinderopvang voor werkende ouders vrijwel gratis wordt. Of dat er daadwerkelijk van komt, moeten we nog maar zien.

Maatschappij

Betere geboorteverlofregelingen zijn belangrijk voor een eerlijke taakverdeling in huis. Daarbij loopt Nederland enorm achter op Scandinavische landen. Het officiële geboorteverlof voor partners bedraagt in Nederland een week. Daarbij is er sinds 2020 de mogelijkheid om maximaal vijf weken aanvullend geboorteverlof op te nemen. Daar zitten wel financiële consequenties aan: de partner heeft gedurende die periode geen recht op salaris, maar op een uitkering. Het partnerverlof valt dus niet te vergelijken met het zwangerschaps- en bevallingsverlof, dat minimaal zestien weken beslaat. Anno 2022 draait de vrouw nog steeds op voor het gros van de zorgtaken en huishoudelijke taken. Daar zit weinig vooruitgang in: mannen besteden ongeveer een uur langer aan het huishouden dan in 1970. Het verschil met de jaren zeventig is alleen dat veel vrouwen hiernaast ook nog een betaalde baan hebben. In slechts een op de tien gezinnen zijn de zorgen arbeidstaken gelijk verdeeld.

Foto Rob Mieremet, Nationaal Archief/Anefo | Dolle Mina’s vieren eenjarig bestaan, Amsterdam; demonstratie voor gratis ‘kresjes’ op de Dam; kinderen in box

Huiselĳk geweld

Slachtoffers van huiselijk geweld konden in de jaren zeventig nergens naartoe. Het heersende idee was dat huiselijk geweld een privézaak was en dat vrouwen zich dienstbaar moesten opstellen binnen het huwelijk. De vrouwenbeweging zette huiselijk geweld op de agenda, ook in OPZIJ. Het persoonlijke werd gepolitiseerd: huiselijk geweld was geen privéprobleem, maar een maatschappelijk probleem. De maatschappij moest zorgen voor preventie en hulpverlening aan de slachtoffers.

50 jaar later Een van de grootste verdiensten van de tweede golf is de oprichting van blijf-van-mijn-lijfhuizen. In 1974 opende het eerste blijf-van-mijn-lijfhuis, dat werd gerund door

vrijwilligers. Hier hadden vrouwen die slachtoffer waren van huiselijk geweld, tijdelijk een veilig onderkomen. De hulpverlening bleef zich verder professionaliseren en ook vandaag zijn er veel instanties die zich bezighouden met huiselijk geweld. Er zijn zo’n dertig blijf-van-mijn-lijfhuizen in Nederland. Ze blijven hard nodig: jaarlijks kloppen zo’n 10.000 vrouwen aan bij de opvang. Dankzij de tweede feministische golf is de hulpverlening op gang gekomen, maar het geweld is niet afgenomen. Vrouwen zijn bijna zes keer vaker dan mannen slachtoffer van structureel geweld door een ex-partner. Het gaat hierbij om circa 76.000 vrouwen. Extra zorgelijk is dat huiselijk geweld door de coronacrisis is toegenomen.

WIST JE DAT...? Anno 2022 draait de vrouw nog steeds op voor het gros van de zorgtaken en huishoudelijke taken. Nederland heeft nog nooit een vrouwelijke premier gehad. Seksuele intimidatie en geweld

In 1978 vond de eerste Heksennacht in Nederland plaats: een demonstratie tegen seksueel geweld in meer dan tien steden, waaronder Amsterdam, Utrecht, Nijmegen, Groningen en Den Haag. Ruim 8000 vrouwen gingen de straten op met fakkels en spandoeken. De vrouwenbeweging vroeg ook aandacht voor verkrachting binnen het huwelijk. Dat was in de jaren zeventig nog niet strafbaar. Actiegroep Dolle Mina vroeg aandacht voor seksuele intimidatie, door middel van een ‘fluitactie’, waarbij vrouwen voorbijlopende mannen op straat nafloten. Zo konden mannen ondervinden hoe het was om nagefloten te worden.

50 jaar later Verkrachting binnen het huwelijk werd in 1991 eindelijk strafbaar in Nederland. De wet is vandaag de dag nog steeds van kracht. In 2016 deed tekende Nederland het Verdrag van Istanbul. Dit verdrag is door de Raad van Europa opgesteld om geweld tegen vrouwen en huiselijk geweld te voorkomen 52

en te bestrijden. De landen die dit verdrag ondertekenen, beloven dit probleem aan te pakken. Nederland werd echter in 2019 door de Raad van Europa op de vingers getikt, omdat ons land geen gendersensitieve aanpak kent van huiselijk geweld, en daarmee voorbij gaat aan de wortel van het probleem: ongelijke machtsverhoudingen tussen mannen en vrouwen. Straatintimidatie wordt tegenwoordig steeds serieuzer genomen. De gemeente Amsterdam en Rotterdam hebben het bijvoorbeeld strafbaar gesteld. Een nationale aanpak ligt in het verschiet, maar is nog geen feit. De #MeToo-beweging in 2017 leidde tot de val van invloedrijke mannen. Hollywood was als eerste aan de beurt. Niet alleen in Amerika, maar ook in Nederland voelen steeds meer vrouwen zich door de #MeToo-beweging gesterkt om naar voren te komen met hun ervaringen van seksueel geweld. De beweging liet zien dat seksisme en misbruik geen uitzondering zijn, maar onderdeel zijn van een systeem waarin mannen misbruik kunnen maken van hun macht. OPZIJ 2022

Maatschappij Politiek

Om vrouwenissues beter te agenderen, maakte de tweede golf feministen zich sterk voor een betere vertegenwoordiging van vrouwen in de politiek. Joke Smit pleitte zelfs voor de oprichting van een vrouwenpartij. Dat was volgens haar de manier voor vrouwen om politieke invloed uit te oefenen.

50 jaar later Een derde van de burgemeesters is vrouw. Het percentage vrouwen in de gemeenteraad is 34 procent. Van een fiftyfifty vertegenwoordiging bij gemeenten is dus nog geen sprake, maar de percentages blijven stijgen. In 2019 bestond een kwart van de waterschapsbesturen uit vrou-

Maatschappij Het zelfbeschikkingsrecht wen. Bij de Provinciale Staten zijn de percentages beter: 33,2 procent is vrouw. Tien van de twintig ministers in het kabinet Rutte IV zijn vrouw. Het is voor het eerst in de geschiedenis dat er evenveel vrouwelijke als mannelijke ministers in het kabinet zitten. Ook levert dit kabinet met Sigrid Kaag voor het eerst een vrouwelijke minister van Financiën. Nederland heeft nog nooit een vrouwelijke premier gehad. Dat is een teleurstellende conclusie. Bij de vorige verkiezingen wierp Sigrid Kaag zich wel als mogelijkheid op, maar voorlopig zal Mark Rutte deze post nog even bezet houden.

Dankzij de tweede feministische golf is de hulpverlening op gang gekomen, maar het geweld is niet afgenomen. Collectie IAV-Atria | Demonstratie tegen de dreigende sluiting van de abortuskliniek Bloemenhove 1976

Abortus was een van de grote strijdpunten van de tweede golf. In de jaren zestig vonden veel illegale abortussen plaats: jaarlijks zo’n 5000 tot 20.000. Een gevaarlijke en onwenselijke situatie. In 1971 openden de eerste abortusklinieken hun deuren in Nederland. Deze werden lange tijd gedoogd, maar stonden onder hevige druk en abortus was nog steeds niet volledig gelegaliseerd. In 1976 dreigt Dries van Agt, toentertijd minister van Justitie, de Bloemenhovekliniek zelfs te sluiten wegens een incident. Feministen bezetten de kliniek, net zo lang tot Van Agt besloot hem open te houden. In 1962 deed de pil zijn intrede in Nederland, maar die zat nog niet in het ziekenfonds. Daarvoor werd flink gedemonstreerd door de vrouwenbeweging. Met resultaat, want in 1972, toen OPZIJ werd opgericht, werd de pil (voor even) opgenomen in het toenmalige ziekenfonds.

50 jaar later Een van de grote successen van de tweede golf is de invoering van het abortusrecht. In 1981 wordt de nieuwe abortuswet officieel aangenomen in Nederland, die een legale abortus mogelijk maakte. Abortus staat tegenwoordig weer onder druk. De discussie laait regelmatig op in Nederland door conservatieve tegenkrachten. Bezoekers van abortusklinieken worden

Tot slot

Sinds de lancering van OPZIJ in 1972 is er enorm veel veranderd op het gebied van vrouwenrechten. De belangrijkste verandering is dat vrouwen er niet langer van uitgaan dat hun toekomst bij het aanrecht en het kinderen krijgen ligt. Vrouwen hebben recht op onderwijs, een carrière en mogen zelf bepalen wat ze met hun lichaam doen. We zien het percentage vrouwelijke hoogleraren ieder jaar weer toenemen. Vrouwenrechten zijn sinds de jaren zeventig ook beter verankerd in de wet. De legalisering van abortus in 1981 was bijvoorbeeld een grote overwinning, evenals de Algemene wet gelijke behandeling die in 1994 in werking trad en de strafbaarstelling van gedwongen seks binnen het huwelijk na 1989. Achteroverleunen is er helaas nog niet bij. Op het gebied van de loonkloof, het anderhalfverdienersmodel, kinderopvang, taakverdelingen thuis en partnerverlof valt er nog een wereld te winnen voor vrouwen. De pil is nog steeds

ook steeds vaker lastiggevallen door antiabortusactivisten. Als tegengeluid is er door De Bovengrondse een abortusbuddy-project opgezet, om vrouwen tegen deze activisten te beschermen. Merkwaardig is dat abortus in Nederland nog steeds in het Wetboek van Strafrecht staat. Dat betekent dat abortus alleen mag worden uitgevoerd in ziekenhuizen en klinieken die hiervoor een vergunning hebben. Daarnaast geldt in Nederland verplicht vijf dagen bedenktijd voor abortus, waar een grote groep feministen het liefst van af wil omdat ze het betuttelend vinden. In 2021 is er wel een motie aangenomen om de wachttijd af te schaffen. In 1983 ging de pil uit het ziekenfonds en dat zou nog lange tijd zo blijven. Vrouwen draaien nog steeds op voor de kosten van anticonceptie. Zodra je 21 jaar oud bent, wordt de pil of een spiraaltje niet meer vergoed vanuit het basispakket. Het ziet er wel naar uit dat we in de toekomst een anticonceptiepil voor mannen krijgen. Momenteel bevindt deze zich nog in de testfase. In 2021 is een motie van de PvdA aangenomen om de pil opnieuw op te nemen in het basispakket van de zorgverzekering. Als het nieuwe kabinet hier daadwerkelijk mee aan de slag gaat, wordt de wens van de tweede golf feministen vijftig jaar na dato toch nog werkelijkheid.

niet opgenomen in het basispakket en fysiek en seksueel geweld tegen vrouwen is nog steeds een van de grootste problemen wereldwijd. O

Voorlopig hoeft OPZIJ zichzelf dus nog niet op te heffen, want de komende vijftig jaar zal een feministisch tegengeluid hard nodig blijven. Bronnen Atria, kennisinstituut voor emancipatie en vrouwengeschiedenis, Canon Sociaal Werk, Centraal Bureau voor de Statistiek, Movisie, Rijksoverheid, Slachtofferwijzer, Sociaal en Cultureel Planbureau, Stem op een vrouw

OPZIJ 2022

Reportage Buitenland

DE ENGELEN VAN PALERMO Van het statige plein Quattro Canti tot de rauwe multiculturele wijk Ballarrò: de Siciliaanse hoofdstad Palermo is een plek vol uitersten. Al struikelend over cannoli en arancini is de impact van migratie al snel voelbaar. We ontdekken dat het leven van migrantenvrouwen in deze ruige havenstad niet over rozen gaat. Hun ervaringen mogen dan wel niet voor het oprapen liggen, achter de schermen wordt er door verschillende vrouwen hard gewerkt om deze groep bij te staan. OPZIJ spreekt met Osas Egbon, Maria Chiara Monti en Masuma Akther die zich ondanks tegenslagen en weerstand, onvermoeibaar inzetten voor het verbeteren van vrouwenlevens in Palermo.

stappen, om de politie onder druk te zetten. “Nadat ik de media had benaderd en erover werd geschreven ging het heel snel”, vertelt Egbon lachend. “Helaas zijn er nog steeds connection houses, maar het zijn er wel een stuk minder dan een paar jaar geleden.” De bazen van deze illegale bordelen zijn niet blij met Egbons werkzaamheden. “Ik ga met je afrekenen, zeggen ze dan. Ik zeg: kom maar, ik ben hier.” Egbon lijkt voor de duivel niet bang. Ze is ook kritisch op de Palermitaanse burgemeester Leoluca Orlando, die toch als progressief bekendstaat. “Wanneer ga je me helpen, vraag ik hem regelmatig. Hij doet niets.” Nu de verkiezingen in aantocht zijn hoopt Egbon op een andere bestuurder.

Zelf werd ze, na het afbetalen van haar mensenhandelaars, opgevangen door het Rode Kruis. “Ze redden je, maar uiteindelijk moet je het daarna alleen af. Veel vrouwen eindigen daardoor weer terug op straat, omdat ze simpelweg niet weten hoe het hier werkt. Sommige van hen weten bijvoorbeeld niet eens dat het sekswerk dat ze verrichten illegaal is.” Om die reden richtte Egbon Women of Benin City deels op. “Veel NGO’s die hier actief zijn helpen in het begin wel, maar bieden de vrouwen na enige tijd geen enkele ondersteuning

meer. Het is belangrijk dat vrouwen er na zo’n traumatiserende ervaring niet alleen voor staan.” Egbon slaat met haar organisatie ook een brug tussen de cultuurkloof, waar volgens haar sprake van is. “Ik ken mijn land, cultuur en mijn mensen.” Het is passen en meten met de financiering van Women of Benin City, vertrouwt ze ons toe. “Wij draaien in principe op vrijwilligers en zijn dus afhankelijk van donaties en subsidies. Het is mijn doel om een professionele organisatie te worden.”

‘Ik ga met je afrekenen, zeggen ze dan. Ik zeg: kom maar, ik ben hier.’

T EKST E N FOT O G R AF I E S Y LVA N A VA N DE N B R A A K EN N O É M I P R E N T

Osas Egbon

In Palermo kun je niet om de Nigeriaanse Osas Egbon (1982) heen. Ze woont inmiddels negentien jaar op het eiland Sicilië en is directeur van Women of Benin City. Deze organisatie ondersteunt vrouwen die slachtoffer zijn van mensenhandel. Egbon is ervaringsdeskundige en wist zichzelf bijna twee decennia geleden te bevrijden uit haar benarde situatie. Nu is ze vastbesloten om lotgenoten te helpen.

r verblijven momenteel drie vrouwen in haar safe house, vertelt Egbon vanuit haar bescheiden kantoor in het centrum van Palermo. “Wij helpen deze vrouwen aan een veilige plek waar ze niet gevonden kunnen worden. Het doel is dat de vrouwen uiteindelijk in staat zijn zelfstandig een nieuw bestaan op te bouwen. Want je kunt niet eeuwig mee naar bijvoorbeeld de dokter.” Egbon begeleidt hen onder meer met het op orde krijgen van

hun (verblijfs)documentatie, lopende rechtszaken, maar ook het vinden van werk. Veel Nigeriaanse vrouwen, die al dan niet vrijwillig de oversteek maken naar Sicilië, komen terecht in Ballarò, de multiculturele wijk van Palermo. Daar werken ze illegaal in de zogeheten ‘connection houses’, waar ze sekswerk verrichten. Vaak onder druk van de zogenoemde ‘mamas’. Velen van hen kunnen

niet uit de situatie ontsnappen vanwege een enorme schuld bij hun mensenhandelaar en weten bovendien niet hoe ze op een andere manier aan geld moeten komen. Egbon hekelt de lokale gemeente, die niet genoeg doet om deze connection houses op te doeken en handelaren aan te pakken. “Terwijl de politie vaak wel weet dat ze er zijn”, legt ze uit. Een aantal jaar geleden besloot Egbon daarom naar de media te OPZIJ 2022

Reportage Buitenland Onlangs kampte Egbon bijvoorbeeld nog met het betalen van de gas- en lichtrekening van haar safe house. “Daarom hebben we weer een oproep geplaatst voor donaties.” Toch weet de Women of Benin City-directeur keer op keer de eindjes aan elkaar te knopen. “Het is niet makkelijk, maar ik moet wel.” Vorig jaar heeft de vrouwenafdeling van de Palermitaanse politie bijvoorbeeld een donatie gedaan aan Egbon. “Ik heb goed contact met hen. Zij zijn op de hoogte van onze werkzaamheden.”

Maria Chiara Monti

Reportage Buitenland Covid-19 heeft de boel verder op zijn kop gezet in Palermo. Naast het begeleiden van vrouwen in haar safe house is Egbon, samen met een aantal anderen, tijdens de coronaperiode een voedselbank gestart. Ze nodigt ons uit om daar een kijkje te nemen. De voedselbank zit gehuisvest in een aantal ruimtes van een lokale liefdadigheidsinstelling, midden in het centrum van Palermo. Potten pastasaus, zakken met rijst en pakken melk: iedere vrijdag wordt er heel wat af gesorteerd door vrijwilligers

om hulpbehoevenden te voorzien van een bevoorrade koelkast. “De voedselbank is voor iedereen die het nodig heeft”, vertelt Egbon. “In de praktijk zijn het vooral veel (migranten) vrouwen die hier aankloppen voor hulp.” Veel van deze vrouwen verdienen in de praktijk niet genoeg om te voorzien in hun dagelijkse onderhoud. Door Covid-19 komt hun financiële situatie verder onder druk te staan. “Door de voedselbank hebben ze in ieder geval genoeg eten voor hun familie.”

De Italiaanse Maria Chiara Monti (1976) is psychotherapeut en etnopsycholoog. Daarnaast is ze directeur van Centro Penc, een opvangcentrum voor (migranten)vrouwen en hun kinderen die slachtoffer zijn geweest van bijvoorbeeld seksueel geweld of mensenhandel.

entro Penc zit verstopt in de kelder van een school in Palermo. Vanbuiten is er niets dat verraadt dat er in dit gebouw ook getraumatiseerde vrouwen worden opgevangen. “Dit is de plek waar vrouwen en meisjes samenkomen met hun kinderen”, begint Monti. “De vrouwen delen hier hun verlangens en dromen, maar ook hun pijn.” De aankomsthal is vrolijk beschilderd door een van de dochters van de vrouwen, laat de directeur zien. Verder zien we een muur met foto’s van de vrouwen waar het om gaat, gehuld in de klederdracht van het land waar ze vandaan komen. “We organiseren verschillende activiteiten gedurende de week. Zoals informaticales, yoga en een kookmiddag”, beschrijft ze. Voor de kinderen van de vrouwen wordt daarnaast kinderopvang en huiswerkbegeleiding verzorgd in het gebouw. “We zijn heel trots op onze informaticales. Er is een vrouw die deze cursus volledig organiseert. Eerder was ze heel eenzaam. Maar nu leert ze de vrouwen niet alleen met computers omgaan, maar ook om autonomie over hun eigen leven terug te krijgen en ze te empoweren.” Ook op de kookactiviteiten zijn de vrouwen dol, weet Monti. “Iedere vrijdagmiddag koken Italiaanse vrouwen samen met migrantenvrouwen. Zo maken ze kennis met de Italiaanse keuken.” Dat is niet alleen gezellig, maar ook praktisch. “Veel kinderen van migrantenvrouwen zijn hier opgegroeid en prefereren Italiaans eten. Maar veel migrantenvrouwen weten in eerste instantie niet hoe ze dat moeten bereiden. Zo organiseerde we laatst een workshop om de Siciliaanse lekkernij arancini te leren koken. Op deze manier laten we de moeders kennis maken met lokale gerechten.” Zaterdag staat ook in het teken van eten, maar dan maakt iedereen kennis met elkaars cultuur, vertelt Maria. “Dat is elke keer weer een

‘Veel kinderen van migrantenvrouwen zijn hier opgegroeid en prefereren Italiaans eten.’ feestje. We eten en we dansen. De ene week eten we Nigeriaans, de andere week een gerecht uit Bangladesh. Iedereen is over het algemeen heel trots als ze op deze manier hun eigen cultuur kunnen laten zien.” Maar de vrouwen komen hier niet alleen voor een dagbesteding, er is ook ruimte voor het zware werk. “We bieden psychologische hulp. Daarvoor werken we met twee culturele mediators. Het is voor ons belangrijk dat vrouwen in hun dialect kunnen spreken. De mediators spreken Frans en Engels, maar ook bepaalde (Afrikaanse) dialecten.” Slachtoffers van mensenhandel, zoals de vrouwen die door Osas Egbon worden bijgestaan, ziet Monti ook terug bij Centro Penc. “Vrouwen die uit hun situatie weten te ontsnappen hebben hulp nodig, anders is er grote kans dat zij terugkeren naar hun mamas en opnieuw in een mensenhandel situatie terecht komen. Velen van hen hebben een religieuze eed afgelegd bij een priester in Nigeria, waarin zij

beloven trouw te blijven aan hun mensenhandelaren. Een complex probleem waarbij samenwerken belangrijk is. We hebben een netwerk van professionals nodig om deze groep te kunnen ondersteunen.” Monti benadrukt het belang van een veilige plek voor getraumatiseerde vrouwen. “Tijdens mijn klinische baan kreeg ik veel mannen en jongens in mijn praktijk. Er klopten weinig vrouwen en meisjes bij mij aan, maar ik kon me moeilijk voorstellen dat zij geen hulp nodig hadden”, legt ze uit. Het is voor vrouwen lastig om de de stap te nemen om hulp te vragen, bijvoorbeeld in een situatie van huiselijk geweld. “Daarnaast is het voor instanties heel moeilijk om in contact te komen met deze groep, vanwege een taalbarrière of het niet kunnen winnen van vertrouwen.” Tijdens de coronacrisis zag Monti de hulpvraag van vrouwen afnemen – en niet omdat ze die hulp niet nodig hadden – terwijl hun kwetsbaarheid toenam. “Daarom heb ik besloten deze veilige plek te creëren, met behulp van het International Rescue Committee (IRC) en UNICEF.” OPZIJ 2022

Reportage Buitenland Masuma Akther

Een aantal jaar geleden vloog de goedlachse Bangladeshi Masuma Akther (1981) samen met haar man voorgoed naar Palermo, Sicilië om haar kinderen een beter leven te geven. Inmiddels zet ze zich ook in voor de vrouwen bij opvangcentrum Centro Penc, en geeft hun les in informatica: “Ik wil daarmee niet alleen skills over computers meegeven, maar vooral de innerlijke kracht van vrouwen aanwakkeren en hen empoweren.”

ls Masuma op achttienjarige leeftijd trouwt, lijkt ze verplicht aan huis gekluisterd te zitten. Van haar man moet ze thuisblijven en mag ze niet werken. “Van mijn vader mocht ik mezelf ook al niet ontwikkelen. Al helemaal niet nadat ik getrouwd was. Maar ik dacht: mijn leven is nog niet voorbij, mijn boek is nog niet geschreven. Ik wil dit veranderen. Hoe kan ik dat gaan doen?” Wanneer haar man naar Palermo verhuist en haar slechts twee, drie maanden per jaar bezoekt, pakt ze haar kans. “Ik voelde me alleen. Ik kreeg geen toestemming om een opleiding te volgen, maar ik wilde alles uit mijn leven halen. Ik besloot een

cursus visagie te volgen. Vervolgens kreeg ik werk als make-upartiest en werd ingehuurd voor bijvoorbeeld bruiloften. Later werkte ik bij een tv-programma, waar ik iedereen camera-klaar maakte.” In de tussentijd krijgt ze twee kinderen, en raakt ze steeds meer gemotiveerd zichzelf te ontwikkelen.

een turning point voor mij.” Masuma leert niet alleen met een computer omgaan, maar bekwaamt zichzelf in Photoshop en video-editing. “Ik gebruikte technologie om vooruit te komen en startte mijn eigen bedrijfje online. Ik dacht: Dit is in het belang van elke vrouw. Hoe kan ik deze informatie doorgeven?”

Na een paar jaar werken heeft Masuma genoeg geld gespaard om een computer te kopen. “Vrouwen in mijn land zijn vaak bang om met een computer aan de slag te gaan. Bang om het apparaat stuk te maken. Mijn broer en man hadden geen tijd om mij te helpen, dus ben ik een computercursus gaan volgen.” Tijdens de cursus pakt ze het snel op. “Dat was

In Palermo komt ze via via in contact met Maria Chiara Monti en ze sluit zich aan bij de community van Centro Penc. “Maria vroeg mij of ik de vrouwen informaticales wilde geven.” In die les deelt Masuma haar ervaringen. “Het is simpelweg niet alleen een computercursus. Het is een manier om vrouwen de kracht in zichzelf terug te laten vinden, het

‘Ik kreeg geen toestemming om een opleiding te volgen, maar ik wilde alles uit mĳn leven halen.’ heft in eigen handen te nemen, iets voor zichzelf te doen.” Dat doet ze nog steeds in het geheim, vertrouwt ze ons toe, omdat haar man het niet goed vindt als ze veel werkt. “Maar daardoor laat ik me niet tegenhouden. Elke dag gaan we stap voor stap verder. Vrouwen offeren altijd alles op. Voor hun kinderen, voor hun familie. Maar ik wil vrouwen de drempel over helpen. En de informatie die ik in deze cursus deel kunnen ze voor zichzelf gebruiken, voor bijvoorbeeld een sollicitatie. Ze vinden het heel leuk en slagen er uitstekend in.” Deze productie is gemaakt in het kader van VersPers Reizen. Mede mogelijk gemaakt door het Steunfonds Freelance Journalisten.O 60

t s i u j f o o l e g ‘Ik n e v e l i o o m n e e in . d o o d e d r ó ó v k Daarom steunt Karin Spain het Laatste Wil Manifest. U ook?

Wat je ook gelooft: een menselijk einde is voor iedereen een wenselijk einde. Het Laatste Wil Manifest geeft 10 nieuwe uitgangspunten om dat voor iedereen mogelijk te maken. Op laatstewil.nu/manifest hoor ik graag wat u hier van vindt.

Maak uw laatste wil wet.

OPZIJ 2022

Voorpublicatie

MARJOLIJN UITZINGER

De Zwijgende

Miljardairs

De subtitel ‘De duistere kanten van de familie achter BMW’ vat het goed samen: daar gaat het over, een – van oorsprong Nederlandse familie, De Quandts die uitgroeide tot een van de rijkste en machtigste ondernemersfamilies van Duitsland. De naam is in het buitenland nauwelijks bekend, maar de hele wereld kent hun visitekaartje: BMW.

en veel toeschouwers trekken op de publieke tribune. De verdachte die op 9 maart 2009 om vijf voor half tien de zaal wordt binnengeleid, straalt geen enkele glamour uit. Een magere, pezige figuur in een zwart pak, keurige scheiding in het donkere haar. Hoekig gezicht met scherpe trekken, smalle mond, blauwgrijze ogen. Zijn witte overhemd met de stijve dubbele manchetten zit bij de boord te ruim, een zwart-groen gestreepte stropdas is nodig om het goed om zijn hals te laten sluiten. Hij zou boekhouder kunnen zijn, verkoper in een exclusieve herenmodezaak of bankmedewerker, iemand die advies geeft over een nieuwe hypotheek. Een keurige man, geen fratsen. Schijn bedriegt; hij heeft heel wat meer in zijn mars, als je het zo wilt noemen. De fotografen veren op als hij

binnenkomt. Van de boomlange rechter, Gilbert Wolf, krijgen ze zes minuten de tijd om de verdachte van alle kanten te fotograferen. Die vindt dat geen probleem, eerst knippert hij verward tegen het flitslicht, maar dat is snel voorbij; triomfantelijk en zelfs een beetje koket kijkt hij in de camera’s. Dat hij gespannen is, blijkt vooral uit de constante beweging van zijn wangspieren, iets wat hij de komende uren van het proces zal blijven doen. Hij likt vaak met zijn tong langs zijn lippen. En hij weet niet goed waar hij zijn armen moet laten, uiteindelijk laat hij ze maar een beetje bungelen, voordat hij gaat zitten. Aan zijn sierlijke linkerhand prijkt een trouwring. Hij is vierenveertig jaar oud en heeft een dochter van zes, weet de pers. Zijn werkgevers hebben hem geprezen als uiterst belastbaar en zorgvuldig. Een intelligente

man, die beschikt over tal van vaardigheden. Vaardig is hij zeker, deze Helg Sgarbi. Hij is erin geslaagd de rijkste vrouw van Duitsland te verleiden en haar met een verzonnen verhaal 7 miljoen euro af te troggelen. En als het aan hem had gelegen nog heel wat meer. Tirol, juli 2007 Lanserhof is een klein, exclusief wellnesshotel, op een kwartier rijden van het Oostenrijkse Innsbruck. Een idyllische plek, waar de gasten rust vinden en zich kunnen laten verwennen. ‘Een paradijs voor ontspanning en voor de zinnen’, luidt de reclameslogan. Het hotel is geliefd bij beroemdheden zoals televisiester Thomas Gottschalk en grootheden uit de modewereld, zoals Sonia Bogner. Bij superrijken als de Russisch-Israëlische Roman

Het huwelijk van Joseph en Magda Goebbels, december 1931. Magda’s zoon Harald Quandt loopt ernaast en op de achtergrond, met zwarte hoed, de getuige: Adolf Hitler.

ie zijn de Quandts en hoe zijn ze zover gekomen? Een welvarend geslacht is het zeker niet. Oorspronkelijk waren het arme Hollanders, die naar het buurland verhuisden om daar hun geluk te beproeven. Dat was niet uitzonderlijk, de eerste Hollandse kanaalbouwers en landschapsingenieurs kwamen al in de zeventiende eeuw naar de armoedige regio Mark Brandenburg rond Berlijn, die zich later zou ontwikkelen tot de grootmacht Pruisen. De streng calvinistische koning Friedrich Wilhelm 1 deed zijn best zoveel mogelijk immigranten uit heel Europa aan te trekken. ‘Mensen beschouw ik als de grootste rijkdom’, was zijn lijfspreuk. Aan zijn oproep, die internationaal werd verspreid, gaven vooral de Franse hugenoten gehoor. Dat was naar de zin van de koning, want het ging hierbij om hoogontwikkelde vluchtelingen. Het is niet meer na te gaan of de

Quandts ook al in die periode hun heil zochten in Brandenburg. Volgens historische bronnen ligt het meer voor de hand dat ze pas later arriveerden, ten tijde van de legendarische zoon van de koning, Friedrich der Grosse. Die slaagde erin zo’n 300.000 buitenlanders binnen te halen, van arbeiders tot wetenschappers, met name ook weer mensen uit religieuze minderheden, die vanwege hun geloof werden vervolgd in hun vaderland, zoals Joden en bepaalde groepen protestanten. In Pruisen vonden ze een warm onthaal, het klimaat was redelijk liberaal, de koning was geïnteresseerd in kunst en cultuur. En ook in economische groei, die leidde tot belastingopbrengsten, waarmee hij zijn militaire plannen kon betalen: een groot, sterk leger om Pruisen op te stoten in de vaart der volkeren. Daaraan moesten de immigranten bijdragen. De Quandts zouden zich er rond 1700 gevestigd hebben. Als touwslagers en schoenmakers. En

vooral als textielwerkers, spinners en wevers, daar zou hun kracht komen te liggen. De eerste ‘kapitalistische’ Quandt was Emil, die in 1849 werd geboren en meedreef op de golven van de industriële revolutie. Als jongen van zestien ging hij werken in een kleine Brandenburgse textielfabriek, waar hij op-viel door zijn ijver en zijn snelle verstand. Hij klom op in het bedrijf en trouwde met Hedwig Draeger, de dochter van de baas. Toen de schoonvader in 1880 stierf, werd de jonge Emil bedrijfsleider en enkele jaren later eigenaar. München, maart 2009 De grote zaal a101 van de arrondissementsrechtbank in München is het aangewezen podium voor geruchtmakende processen. Tegen tennislegende Boris Becker bijvoorbeeld, die beschuldigd wordt van belastingfraude, tegen managers van Siemens, die terechtstaan wegens corruptie. Spectaculaire zaken, die ruim aandacht krijgen van de media OPZIJ 2022

Voorpublicatie

De grootaandeelhouders van BMW: Johanna Quandt, geflankeerd door haar kinderen Stefan en Susanne.

Abramowitsch, de eigenaar van voetbalclub Chelsea, die er regelmatig voor zichzelf en zijn lijfwachten een hele vleugel afhuurt, waar hij naar verluidt een miljoen voor neertelt. De andere gasten kijken er niet van op, de ambiance is discreet. Je kunt er medische behandelingen krijgen, massages, kuren, een dieet volgen onder toezicht van deskundigen, speciale thee en bijzondere sapjes drinken die hoge bloeddruk en depressiviteit bestrijden, zoutoplossingen consumeren die ontgiften en het darmstelsel reinigen. Alcohol is taboe, evenals sigaretten, koffie en mobiele telefoons. Onthaasten is het sleutelwoord. De gasten zitten de halve dag in hun badjas op comfortabele sofa’s en genieten van het magnifieke uitzicht, de bergen die het hotel omringen. Speciale baden en wandelingetjes worden aanbevolen. Na het diner luistert men naar voordrachten over gezonde voeding en een harmonische levenswijze en daarna schaart men zich rond de open haard tot het bedtijd is – en dat is het al snel, om 64

negen uur is de dag om en trekken de dames en heren zich terug op hun luxueuze kamers. Susanne Klatten-Quandt heeft twee weken geboekt in hotel Lanserhof, van maandag 9 tot zondag 22 juli 2007. Om bij te komen van haar drukke bestaan en positiever in het leven te staan, want de laatste tijd heeft ze last van sombere buien. Het lijkt haar een goed idee om een tijdje alleen te zijn, zonder haar man Jan en haar drie kinderen. Met haar gezin zal ze een maand later op vakantie gaan, naar ZuidFrankrijk, eerst is zij aan de beurt. Even haar hoofd leegmaken. Even (bijna) vergeten dat ze een vermogen bezit van zo’n 8 miljard euro, een invloedrijke zakenvrouw is en grootaandeelhouder van het familiebedrijf bmw. Hier in Tirol mag ze zichzelf zijn, gewoon een vrouw van vijfenveertig die zich wil ontspannen, veertien dagen lang. Ze heeft ernaar uitgekeken. Het verblijf is precies wat ze zich ervan heeft voorgesteld. Vermoeidheid en stress zijn van haar afgegleden. Met de andere gasten heeft ze slechts oppervlakkig contact,

ze is niet uit op lange, intensieve gesprekken of op vriendschap. In de kranten wordt ze weleens ‘schuw’ genoemd, en een ‘koele machtsvrouw’. Dat kan haar niet schelen, ze weet wat ze waard is, voor haar part zien de media haar zo. En voor een deel klopt het, ze is niet iemand die graag opvalt of haar emoties toont. Bij een van de gasten is ze niettemin wel degelijk opgevallen. Op 18 juli, de tiende dag van haar verblijf, wordt ze vlak voor het avondeten aangesproken door een lange donkerharige man die ze al een paar keer heeft gezien, maar aan wie ze verder geen aandacht heeft geschonken. Zijn optreden is niet opdringerig, eerder wat verlegen. Dat bevalt haar. Hij stelt zich voor, Helg Sgarbi is zijn naam, hij komt uit Zwitserland en hij heeft een kamer in het hotel geboekt van 12 tot 25 juli. Susanne zit De alchemist te lezen, van de Braziliaan Paulo Coelho. Dat is zijn aanleiding om haar aan te spreken, hoe is het mogelijk, zegt hij verrast, hij dweept met dat boek. Ze raken in gesprek en Susanne nodigt hem uit bij haar aan tafel te komen zitten. De avondmaaltijd bestaat uit individueel samengestelde gerechten, passend bij het dieet van de gast. Op elk hapje moet veertig keer gekauwd worden en dus is het vrij stil in de eetzaal. De luidruchtige Russen zijn aan een tafel in een aparte hoek van het restaurant gezet, zodat ze de andere gasten niet storen. Sgarbi en Susanne maken er een grapje over, ze kunnen het meteen goed met elkaar vinden. Het gesprek loopt vlot, hij blijkt ‘good company’, een gentleman, charmant, een man van de wereld. Een beetje bescheiden, hij praat niet aan één stuk door over zichzelf, zoals zoveel mannen, hij geeft haar alle ruimte. Hij is tweeënveertig jaar, dus iets jonger dan Susanne, zijn werk (hij blijft daar wat vaag over) is crisismanagement en speelt zich onder meer af op het gebied van nieuwe energievormen. Dat spreekt haar aan. Zelf is ze daarin eveneens bijzonder geïnteresseerd

en ze zou graag investeren in die sector; een jaar later zal ze 20 procent van de aandelen kopen van windmolenproducent Nordex. Haar nieuwe kennis stelt niet alleen belang in techniek, ook over culturele en spirituele onderwerpen kan hij meepraten. Het gesprek komt op Egypte, hij heeft het SintCatharinaklooster bezocht aan de voet van de berg Sinaï, waar God zich geopenbaard heeft aan Mozes, ze weet dat vast wel, het is de geschiedenis van het brandende braambos, zegt hij. Ja, natuurlijk weet Susanne dat, wat een toeval, zij is daar ook eens geweest en het klooster heeft diepe indruk op haar gemaakt. Ze is gefascineerd door de geestelijke wereld en door spiritualiteit, misschien als tegenwicht voor de keiharde zakenwereld waarin ze leeft. Haar tafelgenoot begrijpt waarover ze het heeft, hij ervaart dat precies zo. Susanne krijgt langzaam maar zeker het gevoel dat ze in deze man een soulmate heeft gevonden. Als hij vraagt of ze de volgende dag met hem gaat wandelen, stemt ze onmiddellijk toe. Het uitstapje leidt naar de Patscher Alm, een uitgestrekte alpenweide onderaan de Patscherkofel, een berg met een ronde, onbegroeide top. In Oostenrijk is het een beroemde plek, de berg ligt iets ten zuiden van Innsbruck en is te zien vanuit alle hoeken en gaten van de stad. Het is dan ook de Hausberg van Innsbruck, zoals de inwoners vertederd zeggen. Hele generaties hebben er skiën geleerd en in de zomer is het een geliefd wandelgebied, dankzij het adembenemende uitzicht op de statige bergtoppen aan de ene kant en het lieflijke groene dal aan de andere kant, de lucht is helder en zuiver. Tijdens het lopen voeren Susanne en Sgarbi lange gesprekken, de vertrouwelijkheid tussen hen beiden groeit. De Zwitser straalt een zekere treurigheid uit, zijn vrouw heeft hem verlaten voor een Spanjaard en hij heeft moeite dat te verwerken. Deze keer vertelt hij meer over zichzelf.

Ze beseft waarom hij een man van de wereld lijkt te zijn; hij is als vijfjarig jongetje met zijn ouders van Zwitserland naar Brazilië verhuisd en op zijn zestiende jaar teruggekeerd, hij spreekt vloeiend een groot aantal talen en werkt, zo onthult hij, als speciaal adviseur voor de Zwitserse regering. Een spannend leven, als majoor in het leger was hij betrokken bij geheime operaties in het buitenland en tegenwoordig treedt hij af en toe op als onderhandelaar in crisisregio’s. Daarom deed hij zo vaag over zijn werk, begrijpt Susanne nu. Haar nieuwe vriend zegt het niet met zoveel woorden, maar ze vermoedt dat hij eenzaam is, hij mist zijn vrouw en heeft geen contact met zijn ouders en de rest van zijn familie. Helg Sgarbi geeft haar het gevoel dat ze voor hem iets betekent wat hij smartelijk mist: een bondgenoot. Dat wil ze graag voor hem zijn. De dagen erna zijn gevuld met zijn gezelschap, een intensieve belevenis. En dan, te vroeg naar haar zin, wordt het zondag 22 juli. Susanne moet uitchecken en terug naar München, naar haar fraaie villa in de befaamde wijk Schwabing, waar kunst, mode en exclusieve restaurants de toon aangeven. Daar woont haar gezin, daar hoort ze thuis. Na het ontbijt neemt het paar afscheid. Als ze weggaat, bekent hij dat hij verliefd op haar is. Ze schudt haar hoofd, nee, ze kunnen hieraan niet toegeven, er staat te veel op het spel. Sgarbi geeft haar zijn mobiele nummer en Susanne vertrekt. Ze kijkt niet om, hiermee is het afgelopen, het kan niet anders. De miljardaire heeft geen flauw vermoeden van wat komen gaat. Dat dit niet het einde is, maar het begin. Nauwelijks is ze een week thuis of de sms’jes van Helg Sgarbi stromen binnen. Het voelt ongemakkelijk en opwindend tegelijkertijd. Haar eerste impuls is om niet te antwoorden. Ze leest en verwijdert de berichtjes. Die blijven komen, ze moet iets doen. Dus schrijft ze dat het haar spijt, maar dat ze geen verder contact kan en wil onderhouden. Hij trekt zich er niets van aan, de stroom

sms’jes droogt niet op. Hij kan haar niet vergeten, schrijft hij, voor hem is ze meer dan een oppervlakkig avontuurtje. Sgarbi werkt op haar gemoed, met succes. Susanne wil hem niet voortdurend afwijzen, ze gaat terugschrijven. Begin augustus vertelt ze dat ze met haar gezin op vakantie gaat naar Zuid-Frankrijk en tot haar verbijstering slaagt hij erin haar daar te vinden. Bijna duizend kilometer heeft hij gereden om haar te kunnen omarmen. Ze is zo gevleid door de intense gevoelens die hij voor haar koestert dat ze geen weerstand kan bieden aan haar eigen verlangens. Op 17 augustus ontmoeten ze elkaar daar. Achteraf gezien, zegt Susanne Klatten later, was dat het begin van hun echte verhouding.

Het boek van Marjolijn Uitzinger verschijnt binnenkort bij Uitgeverij De Geus. O OPZIJ 2022

Kunst & cultuur Tentoonstelling

OVERLEVINGS KUNSTENARES

Domitia

Domitia Longina was keizerin van Rome van 81 tot 96. Ze overleefde de moord op haar paranoïde, wrede echtgenoot Domitianus. Dat was een hele prestatie, want meestal sleepten keizers vrouwen mee in hun val. De tentoonstelling God op Aarde - Domitianus in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden besteedt aandacht aan Domitia’s overlevingskunst en aan zijn ondergang. DOOR AL IES P E G T E L B E E LD R M O

omitia Longina (53126/128) is ook vandaag de dag onmiddellijk herkenbaar aan haar torenhoge gelaagde kapsel van krulletjes rond haar voorhoofd, en een gevlochten wrong aan de achterzijde. Deze kunstige, bewerkelijke bijenkorf van soms wel acht verdiepingen dicht tegen elkaar gedrapeerde krulletjes mag gerust haar handelsmerk worden genoemd. Domitia had van nature waarschijnlijk sterk krullend haar en toen ze eenmaal in de positie was om als keizerin de haarmode te bepalen, besloten zij en haar ornatrices (kapsters) dat dit kunstige kapsel, vaak met diadeem, voor haar de meest voordelige look was. Alle vrouwen aan het keizerlijke hof gingen hun haren net als Domitia dragen. Ze deden dit niet om een fashion statement te maken,

maar als illustratie van hun hoge rang en stand. Het is waarschijnlijk dat er haarstukken, pruiken, pommades en krulijzers gebruikt werden om het hoge kapsel van de keizerin te kopiëren, omdat de meeste dames niet zulke sterk gekruld haar hadden. Domitia’s coupe werd bekend als de ‘Flavische’ haarstijl, genoemd naar de derde en laatste telg van de Flavische dynastie, haar echtgenoot Titus Flavius Domitianus (55-96). Die had er zelf overigens grote moeite mee dat hij kaal werd en schreef zelfs over deze problematiek een handboek Over haarzorg. Domitianus, die op latere leeftijd kalend werd, was de opvolger van zijn vader Vespasianus en zijn oudere broer Titus. Toen Vespasianus als zestiger tot keizer werd uitgeroepen, was hij weduwnaar. Hij leefde ongehuwd samen met de OPZIJ 2022

Kunst & cultuur Tentoonstelling vrijgemaakte Antonia Caenis, maar uiteraard trouwden ze niet vanwege het onoverbrugbare standsverschil. Zijn opvolger Titus was gescheiden van zijn tweede vrouw met wie hij een dochter had, Julia Titi. Hij stierf volkomen onverwacht na twee jaar keizerschap in 81. En zo werd Domitia Longina plots de eerste Flavische keizerin, en naar later zou blijken, ook de enige. Ze was 28 jaar, één jaar jonger dan haar echtgenoot Domitianus toen zij keizerin werd. Hij gaf haar vrijwel meteen de eretitel Augusta, die ze de rest van haar lange leven zou behouden. Deugdzame matrona De wijze waarop keizerin Domitia haar krulletjes drapeerde hoog bovenop haar hoofd, was een groot verschil met de ongekunstelde, platte kapsels van haar voorgangsters, die tot de Julisch-Claudische dynastie hadden behoord. Te beginnen bij de allereerste Romeinse keizerin Livia Drusilla (58 v. Chr. tot 29 n. Chr.), echtgenote van keizer Augustus, die regeerde van 29 v. Chr. tot 14 n. Chr. Augustus gebruikte Livia als rolmodel om te laten zien dat hij veel belang hechtte aan de huwelijkse normen en waarden die in verval waren geraakt in de nadagen van de Romeinse Republiek. Een zichzelf respecterende Romeinse vrouw droeg na haar twaalfde haar haren in het openbaar sowieso nooit meer los, want dat werd gezien als losbandig. Keizerin Livia droeg haar haren zeer bewust in een eenvoudige, degelijke knot ‘nodus’ achterin haar nek, om aan te geven dat zij de tradities eerbiedigde. In de Republiek waren vrouwen, – ook de paar succesvolle Romeinse zakenvrouwen die wel degelijk actief waren – grotendeels onzichtbaar gebleven. Maar bij gebrek aan mannelijke erfgenamen zag keizer Augustus zich genoodzaakt zijn zus, dochter en echtgenote in het openbaarheid te laten treden om de dynastieke bloedlijn benadrukken. Zijn vrouwelijke verwanten dienden zijn politieke agenda te ondersteunen en Augustus wilde nadrukkelijk uit68

dragen dat hij ondanks zijn keizerlijke status heel gewoon was gebleven, een princeps inter pares, ‘eerste burger onder zijn gelijken’. Dikwijls werd benadrukt dat de keizer en zijn familie in een relatief sober huis woonden op de Palatijn. De keizerlijke vrouwen betoonden zich ook de ideale Romeinse matrona – deugdzaam, kuis, zwijgzaam en opofferingsgezind. Buitenshuis droeg een matrona een voetlange, zelf geweven stola, want de enige die haar enkels mocht zien was haar echtgenoot. Naar dit ideaalbeeld werden de keizerlijke vrouwen ook gemodelleerd in standbeelden, of op reliëfs. Maar even gemakkelijk als Augustus zijn vrouwelijke familieleden op het publieke schild hees, kieperde hij

Vrouwen dienden zich niet te bemoeien met staatszaken. ze er weer vanaf. Toen hij hoorde dat zijn enige kind Julia haar man bedroog, stuurde hij haar weg uit Rome. Dat Julia overspel pleegde is verre van zeker, want vrouwen werden al snel om allerlei redenen beschuldigd van seksuele losbandigheid. Maar Augustus was onverbiddelijk – hij had net de Romeinse zeden aan banden gelegd in de lex Iulia, een wet die overspel strafbaar maakte en een vader het recht gaf om zijn overspelige dochter te doden. Dit deed hij nog net niet, maar Julia, die volgens schrijver Seneca ‘schaamtelozer dan schaamteloos’ was, stierf in ballingschap van honger en eenzaamheid op het eilandje Pandateria, het huidige Ventotene. ‘Odysseus in een jurk’ Stiefmoeder Livia bracht het er beter vanaf als eerste first lady in de historie. Tijdens haar vijftig jaar durende huwelijk met haar tweede

Kunst & cultuur Tentoonstelling man Augustus zou ze uitgroeien tot de machtigste vrouw die het Romeinse rijk ooit had gekend. Naast dat ze de uitgebreide hofhouding bestierde, werd ze beschouwd als haar mans belangrijkste politiek adviseur, maar dit bleef een publiek geheim. De Romeinse samenleving was ten diepste patriarchaal. Vrouwen stonden hun leven lang onder juridisch gezag van een man en dienden zich niet in zaken te mengen. Daarom deed Livia openlijk aan liefdadigheid, passend bij een vrouw. Maar de klassieke auteurs wantrouwden deze onberispelijke beeldvorming. Historicus Tacitus schreef dat Livia ‘de oude Augustus stevig onder controle had’ en keizersbiograaf Suetonius noemde haar ‘Odysseus in een jurk’ vanwege haar vermeende sluwheid. Haar zoon Tiberius uit haar eerste huwelijk volgde Augustus op. Het oordeel over Livia was nog mild vergeleken met dat wat de heren schreven over Agrippina Minor (15-59), de achterkleindochter van Augustus. Zij was de zus van keizer Caligula, de echtgenote van keizer Claudius en de moeder van keizer Nero. Agrippina mengde zich openlijk via tussenpersonen in de politiek, en ze was een betere bestuurder dan haar broer, man of zoon. Ze verbeterde de band tussen keizerlijk hof en senaat en stichtte in 50 de stad Keulen. Als vrouw met invloed op de alleenheerser, werd ze net als Livia afgeschilderd als een slinkse manipulatrice. Want vrouwen die zich bemoeiden met staatszaken vonden de Romeinen pervers. Tacitus omschreef Agrippina als een heerszuchtige ‘mannelijke’ vrouw, die niet terugdeinsde voor moord en incest. Maar op munten werd ook zij afgebeeld als deugdzame matrona. Tot haar grote geluk werd haar zoon Nero in 54 keizer. Omdat hij een puber was van zeventien, wilde zij hem terzijde staan. Dit leverde Nero het imago op van een moederskindje, en aan de hand van zijn leraar Seneca nam hij afstand van haar. Het motief is nooit opgehelderd, maar in 59 liet Nero zijn moeder vermoorden. Ze was amper 44 jaar.

Getraumatiseerde aristocrate Domitia Longina heeft de moedermoord waarschijnlijk niet bewust meegemaakt, want ze was een meisje van zes toen dit gebeurde. Ze werd geboren in 53, hoogstwaarschijnlijk in het Midden-Oosten, waar haar vader Gnaius Domitius Corbulo militair bevelhebber was. Hij was eerder ook gelegerd in het huidige Nederland. Rondom 47 heeft hij zijn soldaten een kanaal laten graven die de mondingen van de Maas en Rijn verbond. Reden om hem in Nederland te herdenken; in Voorburg staat een ruiterstandbeeld van Domitia’s vader en in 2020 werd de Corbulotunnel naar hem genoemd. Hij was een zeer succesvol veldheer en werd door Nero in 63 naar Syrië gezonden. Domitia’s moeder Cassia Longina was waarschijnlijk zijn tweede vrouw en zij was direct gelieerd aan Augustus, waardoor ze tot de allerhoogste Romeinse aristocratie behoorde. Maar gezien de snelle wisselingen van keizers, politieke facties en begunstigden was geen voorname Romein zijn leven lang zeker. Domitia zag als meisje dat tenminste tien mannelijke familieleden werden vermoord of gedwongen om zelfmoord te plegen, drie werden verbannen. Dit zal zeker z’n sporen bij haar hebben nagelaten. Nadat haar zwager in 66 tevergeefs had geprobeerd om Nero ten val te brengen, viel haar vader ook in ongenade bij de achterdochtige keizer. Domitia was veertien toen Nero haar vader verordonneerde om zelfmoord te plegen. Zij was toen hoogstwaarschijnlijk al uitgehuwelijkt aan Lucius Aelius Lamia. Terwijl de legertroepen van wijlen haar vader werden overgenomen door haar latere schoonvader Vespasianus en zwager Titus, die ten strijde trokken in de opstandige provincie Judea, beviel Domitia vermoedelijk van een zoontje, dat niet lang leefde. Het waren uitermate turbulente tijden. In 68 pleegde Nero zelfmoord en tijdens de bloedige burgeroorlog die uitbrak, volgden vier keizers elkaar in korte tijd op. Generaal Vespasianus kwam uitein-

Kunst & cultuur Tentoonstelling

delijk als winnaar uit de strijd. Vespasianus werd in 69 uitgeroepen tot keizer door de senaat, maar hij verbleef op dat moment nog in Egypte. De 18-jarige Domitianus was wel in Rome. Hij greep de kans om uit naam van zijn vader de senaat toe te spreken. Vol bravoure liet de ‘rijzige’ tiener zich begroeten als ‘Caesar’. Volgens schrijver Suetonius leefde Domitianus ‘zijn machtpositie zo uit dat men toen al kon zien hoe hij later zou worden’. Afkeurend: ‘Van veel mannen heeft hij de vrouwen onzedig betast, en Domitia Longina, de vrouw van Aelius Lamia, heeft hij zelfs afgepakt, waarna hijzelf met haar trouwde.’ Domitia moest dus eerst nog scheiden, maar dat was niet bijzonders in de Romeinse elite. Huwelijken waren verbintenissen tussen twee families, en als een vader of mannelijk voogd bedacht dat hij een betere match had voor zijn dochter, dan kon hij haar verbintenis eenvoudig verbreken. Vanaf de eerste eeuw waren gehuwde vrouwen niet langer deel van de familia van hun echtgenoot, maar zij bleven lid van hun vaders familia. Dit gaf Romeinse vrouwen meer zelfstandigheid dan 19de eeuwse vrouwen die bijvoorbeeld niet konden beschikken over hun erfenis omdat al hun bezit hun echtgenoot toekwam. Domitia’s echtgenoot werd gedwongen om zijn vrouw af te staan, want keizer Vespasianus vond een huwelijk 70

heel geschikt tussen zijn jongste zoon en de dochter van de succesvolle generaal Corbulo. Het gaf de Flaviërs de kans om zich te verbinden aan de slachtoffers van Nero’s tirannieke bewind. Weduwnaar Vespasianus had zelf vermoedelijk geen haast om te hertrouwen, omdat hij niet het verwijt wilde krijgen dat hij onder de plak zat bij een dominante keizerin, zoals zijn Julisch-Claudische voorgangers immers geregeld hadden gehoord. Morele kruistocht Toen Domitia op haar zeventiende met Domitianus trouwde in 70, wees niets erop dat hij binnen afzienbare tijd zijn vader zou opvolgen die na toen jaar keizerschap in 79 van ouderdom stierf. Titus was de aangewezen opvolger, maar die bezweek onverwachts aan een ziekte. Zijn vader en broer hadden als veldheer hun sporen verdiend, maar Domitianus moest als keizer nog aanzien verwerven. Als eerste daad zorgde hij er in 81 voor dat zijn broer Titus werd vergoddelijkt, en daarna zijn jong gestorven zoontje die vermoedelijk in 73 was geboren. Hij liet het kind op de keerzijde van munten afbeelden. Domitia werd op dezelfde munten geëerd als Mater Divi Caesaris, moeder van de goddelijke Caesar, zo benadrukte hij de goddelijke aard van de Flavische dynastie. Er was nog een tweede Augusta,

Kunst & cultuur Tentoonstelling

Julia Titi, de dochter van Titus die van haar vader ook deze eretitel had gekregen. Domitianus kampte met hetzelfde tekort aan mannelijke erfgenamen als Augustus, en hij gebruikte daarom net als zijn beroemde voorganger zijn vrouwelijke verwanten om de keizerlijke dynastie te legitimeren. Julia, die in navolging van haar tante haar haren hoog op haar hoofd droeg, verscheen met Domitia op munten, de beide Augusta’s werden vereeuwigd in bustes en standbeelden. Domitianus wilde zich als politiek opvolger van Augustus profileren en zette zeden-hervormingen hoog op de agenda. Hij legde met zijn morele kruistocht vooral vrouwen aan banden. De keizer promootte via afbeeldingen het weven van wol als ideaal vrouwelijk tijdverdrijf, stofte de lex Iulia op overspel af, en scherpte het erfrecht van vrouwen aan. Ook veroordeelde hij in 91 een Vestaalse maagd ter dood op basis van een ongefundeerde verdenking van onkuisheid. In een speciaal hiervoor bestemde onderaardse kamer bij de stadspoort werd deze priesteres Cornelia onder grote publieke belangstelling levend begraven. Overspel, incest, moord Omstreeks 83 werd Domitia die altijd een onbesproken reputatie had gehad, ineens beschuldigd van overspel met de gevierde pantomime-speler

Paris. De keizer liet de acteur op straat vermoorden. Domitia was zeker niet de eerste keizerin die werd aangeklaagd omdat ze een affaire zou hebben met een man uit de entertainment-wereld, waardoor het aannemelijk is dat dit een voorwendsel was om haar om een andere reden te lozen. Domitia had nog geen levende erfgenaam gebaard, dat zou weleens de reden kunnen zijn om haar in ballingschap te sturen. Volgens de antieke auteurs zou Domitianus na haar vertrek een incestueuze relatie zijn begonnen met zijn inmiddels 18-jarige nichtje Julia, wier man hij liet executeren wegens een onzinnige beschuldiging. Zeker is dit allemaal niet, want Domitia werd na een jaar weer in genade door hem ontvangen. Sindsdien ging er een hardnekkig gerucht dat Domitianus een menage à trois zou hebben onderhouden, en zijn nichtje zwanger maakte. Julia zou op haar 22ste aan een door hem afgedwongen abortus zijn overleden. Maar hedendaagse historici wijzen erop dat Julia zwanger raakte terwijl Domitianus op militaire expeditie was, en dat hij dus onmogelijk de vader kon zijn geweest. De verhalen over seksueel wangedrag, overspel, incest en rivaliteit waren vermoedelijk verzonnen en bedoeld om de keizer te beschadigen. Hij profileerde zich als strenge zedenprediker, maar kijk eens aan, wilden de antieke schrijvers maar zegen, hij lapte privé alle normen en waarden aan zijn laars. De laatste jaren van zijn keizerschap ging Domitianus zich steeds meer van zijn omgeving vervreemden. Je zou hem een populist kunnen noemen, want het volk en zijn soldaten liepen met hem weg. Maar de senaat zette hij buitenspel, deels uit wantrouwen omdat hij het gevoel had dat er in aristocratische kringen op hem werd neergekeken. De Flaviërs waren van relatief eenvoudige provinciaalse komaf, vergeleken met de patriciërs van de Julisch-Claudische dynastie. Domitianus probeerde iedereen te overstijgen door een goddelijk persona te creëren; hij liet zich afbeelden als farao en zou zich hebben laten

aanspreken met ‘dominus et deus’, ‘meester en god’. Dit staaltje van megalomanie wekte verachting in senatoriale kringen. Uit groeiende paranoia liet Domitianus steeds meer vermeende tegenstanders uit de weg ruimen. Maar hoe meer slachtoffers hij maakte, hoe meer vijanden hij kreeg. Van dag tot dag werd hij angstiger, schreef Suetonius. De achterdochtige keizer raadpleegde astrologen. Maar dit voorkwam niet dat hij slachtoffer werd van een samenzwering, uitge-

Domitia was op latere leeftijd nog een stijlicoon. voerd door zijn eigen hovelingen. Op 18 september 96 stak een kamerheer, een vrijgelatene, hem neer in zijn slaapkamer. Hij stierf op zijn 44ste als gevolg van zeven dolksteken. Volgens sommigen zou Domitia ook betrokken zijn geweest bij de beraming van de moord op de ‘kale Nero’ omdat zij vreesde voor haar eigen leven. Maar moderne historici geloven niet dat zij het risico heeft willen lopen om zichzelf te compromitteren. Juist omdat Domitia zeer op haar hoede was om zich ergens in te mengen, wist ze haar man te overleven. Ze wist immers van jongs af aan hoe onberekenbaar en grillig allenheersers kunnen zijn. ‘Domitia Augusta’ Er werd de keizer geen staatbegrafenis gegund. Domitianus had veel senatoren gedood en vernederd, nu sloegen ze terug. De senaat beval een damnatio memoriae, een verdoemenis van zijn nagedachtenis. Al zijn standbeelden, reliëfs en munten werden vernietigd, omdat hij uit het collectieve geheugen moest worden gewist. Domitia ontsprong de dans. Haar beelden en bustes bleven ongehavend, en van de munten waarop zij samen met Domitianus is afgebeeld, werd alleen zijn hoofd weggekrast.

Ze had zonder twijfel sterke support onder de senatoren uit wiens kringen ze ook afkomstig was. Na de dood van haar man vertrok ze uit Rome en ging op een van haar landgoederen wonen. Domitia was rijk en bezat naast uitgestrekte landerijen ook steenbakkerijen nabij haar villa in de antieke stad Gabii, 18 kilometer buiten Rome. Dat zij zich vrij voelde te doen wat zij beliefde, bleek doordat ze in 123 stenen liet maken met de inscriptie ‘vrouw van Domitianus’, ongeacht de damnatio memoria. Weduwes die niet hertrouwden, genoten extra aanzien omdat ze hun overleden man trouw bleven. Aan de haardracht van de keizerlijke vrouwen die na haar kwamen, is te zien dat zij in hofkringen nog altijd een stijlicoon was. Uit een vondst van een standbeeld van Domitia gedateerd in 113 blijkt dat zij een hoog gerespecteerd vrouw bleef die op eigen kracht als Augusta haar plaats had behouden in keizerlijke kringen. Net als Livia, de enige andere Augusta die haar man overleefde, behield ze als weduwe een eerbiedwaardige positie. Domitia overleefde nog twee keizers, en stierf rond haar 75ste onder heerschappij van keizer Hadrianus. In 140, een aantal jaar na haar overlijden, werd een tempel in Gabii gewijd aan ‘Domitia Augusta’, waarvan de bouw was bekostigd door een van haar vrijgelatenen en zijn echtgenote. Dit echtpaar stichtte ook een fonds waarmee jaarlijks op 11 februari Domitia’s verjaardag openbaar werd gevierd en de stedelingen getrakteerd werden op eten en drinken.

Met God op aarde: keizer Domitianus vertelt het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden het turbulente levensverhaal van deze keizer. Getoond worden honderden objecten uit topmusea, zoals het J. Paul Getty Museum, het Metropolitan Museum of Art en de Vaticaanse en Capitolijnse Musea. De expositie is te zien tot en met 22 mei. Meer info op rmo.nl. O OPZIJ 2022

KUNST & CULTUUR

Column Etchica Voorn

L IE

BL I

Etchica Voorn (1963) is talentcoach, auteur en blogger. Ze won in juni 2018 de OPZIJ literatuurprijs voor haar autobiografie Dubbelbloed. Ze woont in Amsterdam.

Veerkracht

e lijden verlies en daar moeten we mee leren leven, maar op een dag wordt het weer licht. Mijn eerste column van 2021 eindigde met dit zinnetje. Daar denk ik aan, lopend over het strand in Egmond aan Zee, terwijl een bundel zonnestralen zich door het grijze wolkendek wurmt en een roze rode lichtshow geeft op de golven. Ik voel me een lichtgewicht, ik kan het leven na de scheiding weer goed aan en ik voel dankbaarheid voor waar ik nu sta. Single, gezond, werkzaam als zij-instromer docent burgerschap op een ROC, wonend in mijn eigen appartement in Amsterdam-Oost, genietend van zoon, familie en vrienden. Het ís werkelijk licht geworden. Met vallen en opstaan. Wat mij daarbij geïnspireerd en geholpen heeft is het gedicht van Maya Angelou Still I Rise. Maya is voor mij het lichtende voorbeeld van verantwoordelijkheid te nemen en te stáán voor jezelf. Still I Rise gaat voor mij over veerkracht, zelfrespect en zelfvertrouwen. Minstens één keer per maand bekijk ik haar live performance van dit beroemde gedicht op YouTube (ga het kijken!) en elke keer voelt het of ze het persoonlijk tegen mij heeft. Wat fijn zou het geweest zijn als ik haar als jonge vrouw al tegen mij had horen praten. Blij verrast was ik door het nieuws dat Maya Angelou als eerste Afro Amerikaanse vrouw staat afgebeeld op het Amerikaanse kwartje. De “quarter” is op 10 januari, toevallig mijn verjaardag, in roulatie gegaan. Ik probeer me voor te stellen hoe de munt met haar beeltenis door vele vingers gaat. Wat een eer voor al die miljoenen Amerikanen. Wat een geweldig hart onder de riem voor zwarte vrouwen in het nog altijd racistische Amerika. Maya Angelou was en blijft een charismatisch en belangrijk rolmodel. Dit blijkt bijvoorbeeld uit het hartverwarmende project ‘Still I Rise’ (stillirise.nu), opgezet met zwarte makers, diverse organisaties en scholen door onder meer Nies Medema. “StilI I Rise gaat over het versterken van veerkracht. De centrale vraag is: waar haal jij je kracht vandaan? Daarbij zien we migratiegeschiedenis als oefenveld omdat het je veerkracht meer dan gemiddeld aanspreekt. Als je 72

kind bent van ouders die naar een ander land zijn verhuisd, als je hebt moeten vluchten… dan heb je meer dan gemiddeld kunnen oefenen met vallen en opstaan. Omdat de meerderheid van Amsterdam uit mensen bestaat met een migratiegeschiedenis, moeten we die kracht beter leren gebruiken, wij met ons allen, dát is het uitgangspunt. Zwarte rolmodellen leven dat voor.” Ik realiseer me dat ik – dubbelbloed en kind van een migrantenouder – ook veel van deze veerkracht heb meegekregen. Mijn zwarte vader heeft geen makkelijke start gehad. En mijn moeder zeker niet, als witte vrouw, alleenstaande moeder met drie gekleurde kinderen wonend in een wit dorp. Op haar veertigste is ze alsnog gaan studeren en ze heeft mij altijd voorgehouden om op eigen benen te staan. Met mijn blik op de golven en de horizon gaat mijn mobiel, thinking about the devil, mijn moeder. Het is zondag. Stom, ik heb haar niet verteld dat ik niet op de koffie kan komen vandaag. “Hai Mam.” “Hai kind, ik lig in het ziekenhuis.” Valt ze met de deur in huis. Mijn hart gaat tekeer. “Wát zeg je mam?” “Waarschijnlijk heb ik een hartinfarct gehad.” Ze vertelt hoe ze in de nacht heel benauwd werd en steeds meer pijn in haar keel kreeg, en dat ze dacht: Covid. De pijn in haar keel trok door naar haar kaken en haar borst. Ze wist niet meer hoe ze liggen moest van de pijn. Gelukkig kreeg haar man in de gaten dat er iets flink mis was en belde naar het ziekenhuis. Zij begrepen het direct; een hartinfarct. “Ik ben met de ambulance afgevoerd en straks word ik gedotterd.” “Moet je daarvoor onder narcose?” “Geen idee. Wacht, ik vraag het even aan de zuster.” Haar nuchtere toon stelt me een piepklein beetje gerust. “Nee, het dotteren gebeurt via een infuus. Kom nu maar niet naar het ziekenhuis hoor, dat heeft geen zin.” verzekert ze me. “Ik ben erg geschrokken, maar ik lig hier goed en er wordt prima voor mij gezorgd. Dus hou jij je nou maar rustig. Tot morgen kind.” Zelfs nu nog, terwijl ze in het ziekenhuis ligt, is zij het die mij geruststelt. Veerkracht. De zee en de wind helpen me. Maya Angelou ooit als ‘dubbeltje geboren’, inspireert me. Ze staat nu afgebeeld op een kwartje, fenomenaal! Maar als íemand mij voorleeft over veerkracht, dan is het wel mijn moeder. O

Met onder andere

BOEKEN

FILM/TV

KUNST

REIZEN

• Dat zou jij nooit toelaten • Komijnsplitsers • Ada’s plek • Het verstoorde leven • Mijn zusje en de zee • Zegen de dochter

• Renate Reinsve - The Worst Person in the World • Madres Paralelas • The Son Vivant • Girl • Mi Vida

• Gouden Koets online • Rijksmuseum Muiderslot • Drents Museum thuis

• Parijs

OPZIJ 2022

Kunst & Cultuur Portret

LADY GAGA balanceren tussen KUNST & PIJN

Ze is flamboyant en theatraal en een van de beste vocalisten van de 21e eeuw. Met hits in allerlei genres, bizarre videoclips en opzienbarende concerten schreef ze muziekgeschiedenis en ook als actrice kunnen we niet om haar heen. Ze is ook een vrouw die haar portie ellende in het leven wel heeft gehad. Wie is Lady Gaga? D O O R JO LE N E G R O E N B EEL D SH U TTE R STO C K

1986 Stefani Joanne Angelina Germanotta wordt geboren in New York. 1999-2005 Ze schrijft haar eerste nummers en treedt op in pubs en pianobars. 2007 Ze tekent een contract bij Interscope Records. 2008 Haar debuutalbum The Fame is direct een internationale nummer 1-hit. 2009 De single Poker Face breekt alle verkooprecords en wordt de bestverkochte single ter wereld. 2012 Lady Gaga richt samen met haar moeder de Born This Way Foundation op. 2014 Lady Gaga brengt samen met jazz-legende Tony Bennett het album Cheek to Cheek uit. 2015 Ze wint een Golden Globe voor Beste Actrice in American Horror Story. 2017 Lady Gaga zingt tijdens de Super Bowl. 2019 Ze is de eerste vrouw ooit die in één jaar zowel een Oscar, Grammy, BAFTA en Golden Globe wint. 2021 Ze speelt de hoofdrol in de dramafilm House of Gucci. 74

OPZIJ 2022

Kunst & Cultuur Portret

ady Gaga werd geboren als Stefani Joanne Angelina Germanotta op 28 maart 1986 in New York, als oudste dochter in een welgesteld ondernemersgezin. Al op vierjarige leeftijd is ze buitengewoon geïnteresseerd in de oude elpees van haar vader en leert ze zichzelf pianospelen. Ze krijgt klassieke pianolessen en het is duidelijk dat ze barst van het talent. Haar ouders overwegen haar in te schrijven aan de prestigieuze Julliard Music School, maar zien daar toch vanaf. Uiteindelijk brengt ze haar middelbare schooltijd door op een katholieke privéschool voor meisjes. Als tiener doet Stefani, onder begeleiding van haar moeder, mee aan open podia in pubs en nachtclubs. Ze wordt toegelaten tot de New York University Tisch School of the Arts, waar ze muziek en theater studeert, maar houdt het na een jaar al voor gezien. Ze besluit op zichzelf te gaan wonen en zich volledig op haar muziekcarrière te richten. Haar ouders geven haar een jaar: als ze voor die tijd geen platencontract heeft moet ze haar studie weer oppakken. Zo ver komt het niet. Als artiest en songwriter werkt ze keihard om een voet tussen de deur te krijgen in de muziekindustrie. In 2006 worden haar inspanningen beloond: ze tekent een contract bij Def Jam Recordings. Enkele maanden later zet het label haar echter alweer aan de kant. (L.A. Reid, destijds topman bij Def Jam, gaf jaren daarna toe dat het de stomste beslissing uit zijn hele carrière was.) Ondanks deze tegenslag houdt ze haar droom voor ogen en geeft niet op: “Ik besefte toen pas hoe groot mijn toewijding aan mijn muziek en kunst was.” Tijdens een feest in Manhattan leert ze dj, zangeres en gogo-danseres Lady Starlight kennen. De twee vrouwen vinden elkaar in hun liefde voor performance art, burlesque en glamrock uit de jaren zeventig en tachtig. Samen treden ze op in nachtclubs met diverse excentrieke en gewaagde acts en geven wekelijks een feest: de ‘New York Street Revival and Trash Dance’.

Kunst & Cultuur Lady Gaga Ook staan ze in 2007 als duo op het Lollapalooza-festival. Met producer RedOne neemt ze de nummers Just Dance, Poker Face en LoveGame op. In 2007 tekent ze bij platenlabel Interscope, waar in 2008 haar debuutalbum The Fame uitkomt, onder haar artiestennaam Lady Gaga. Het betekent haar internationale doorbraak. Anno 2022 is Lady Gaga een van de meest succesvolle artiesten ter wereld, met miljoenen verkochte albums en talloze prijzen op haar naam. Ook als actrice gooit ze hoge ogen. Na haar indrukwekkende hoofdrol in A Star is Born (2018) schittert ze nu in de dramafilm House of Gucci en wordt ze als kanshebber gezien voor een Oscar als Beste Actrice. ‘Stefani Germanotta, you will never be famous’ Stefani groeit op in een hecht gezin. Haar ouders helpen haar waar ze kunnen en steunen haar in haar droom het te maken in de muziek. “Mijn ouders hebben mij en mijn zus een sterk werkethos meegegeven. Zolang ik maar hard werkte om te bereiken wat ik wilde, vonden zij het prima.” Op school had ze echter een ellendige tijd. Of het nu haar excentrieke persoonlijkheid was, haar grenzeloze ambitie of haar liefde voor kunst; haar klasgenoten vonden Stefani maar een raar kind. “Mensen noemden me ‘heel bijzonder’. ‘Raar’, was een woord dat ik vaak hoorde. ‘Waarom wil je zangeres, actrice, performer, artiest, schrijver worden?’ vroegen ze minachtend. Eerlijk gezegd voelde het uiteindelijk alsof kinderen en volwassenen om me heen me meedogenloos vroegen waarom ik eigenlijk bestond.” Ze wordt buitengesloten, uitgescholden, vernederd en zelfs een keer in een vuilcontainer gegooid. “Ik werd gepest omdat ik lelijk was, een grote neus had, gewoon irritant was. ‘Je lacht stom, je bent raar, waarom zing je altijd, waarom ben je altijd met theater bezig, waarom draag je zulke make-up?’ Ze scholden me uit voor slet en andere dingen. Ik wilde soms

niet eens naar school.” Op de universiteit gaat het al niet veel beter. Haar medestudenten richten zelfs de Facebookgroep ‘Stefani Germanotta, you will never be famous’ op waar ze hun gal spuwen over hun klasgenote. Er worden foto’s van haar gedeeld met daaronder grof commentaar, ze wordt een aandachtshoer genoemd. Het laat diepe sporen na. In interviews zou ze later vertellen hoe een pestverleden je altijd blijft achtervolgen. “Ik herinner me

dat pestkoppen bepaalde dingen zeiden terwijl er ook anderen bij waren, maar niemand zei er iets van. Niemand vroeg ‘gaat het wel?’. Sterker nog, ik wist dat als ik tegen iemand zou zeggen dat ik werd gepest, het alleen maar erger zou worden.” Het leerde haar hoe belangrijk het is om vriendelijk te zijn en respect te hebben voor anderen. Haar ervaring met pesten is de reden waarom ze in 2012 samen met haar moeder de Born

Ze wordt buitengesloten, uitgescholden, vernederd en zelfs een keer in een vuilcontainer gegooid. ‘Ik werd gepest omdat ik lelijk was, een grote neus had, gewoon irritant was.’ This Way Foundation opricht. De stichting heeft als doel pesten tegen te gaan en de psychische gezondheid van jongeren te bevorderen. Meer dan muziek Het ironische is dat de eigenschappen die haar altijd tot een buitenbeentje

maakten nu haar handelsmerk zijn. Dankzij haar extravagante persoonlijkheid, haar enorme veelzijdigheid en het talent om verschillende kunstvormen samen te brengen weet Lady Gaga zich steeds opnieuw uit te vinden. Ze ziet zichzelf als een kunstobject dat kan worden ingezet om een verhaal te vertellen. In de eerste jaren van haar carrière is Gaga misschien nog wel beroemder vanwege haar bizarre outfits en controversiële optredens OPZIJ 2022

Kunst & Cultuur Portret dan vanwege haar muziek. Op de MTV Video Music Awards in 2010 shockeert ze vriend en vijand met een galajurk van rauw vlees, met bijpassende hoed, clutch en schoenen. De jurk was onder meer een statement tegen het ‘don’t ask, don’t tell’-beleid van de Amerikaanse overheid, waarbij het homoseksuele, biseksuele en lesbische militairen niet toegestaan was openlijk over hun geaardheid te praten, op straffe van ontslag. “Er zijn veel verschillende interpretaties. Voor mij betekende het: als we niet vechten voor onze rechten, dan hebben we straks net zo veel rechten als het vlees aan onze botten.” Hoewel Gaga bekend staat als voorvechter van dierenrechten en uit principe geen bont draagt (ze droeg ooit een jas van ‘dode Kermits’ om dit punt kracht bij te zetten) kon dierenrechtenorganisatie PETA de vleesjurk en de vleesbikini waarmee ze datzelfde jaar op de cover van Vogue stond niet bepaald waarderen. “Vlees staat voor bloederig geweld en lijden, dus als dat de look is die

Kunst & Cultuur Lady Gaga ze voor ogen hadden, dan zijn ze geslaagd.” Gaga neemt het voor kennisgeving aan: “De volgende keer draag ik wel een tofujurk, dan krijg ik de sojapolitie op mijn dak.” Ook met haar optredens schrijft ze historie. Op de MTV Video Music Awards in 2009 bezorgt ze het publiek de koude rillingen door op het podium haar eigen dood in scène te zetten. Tijdens het nummer ‘Paparazzi’ speelt ze een woest intermezzo op de piano, met één in witleren laars gestoken been op de toetsen. Wanneer ze terugloopt breidt zich een angstaanjagende bloedvlek uit over haar borst en buik. Door haar dansers wordt ze weggedragen en hangend aan een touw, als aan een vleeshaak, verdwijnt ze van het podium, onder het geluid van klikkende camera’s. Het nummer draait om het verlangen naar het sterrendom en de prijs die je ervoor betaalt, een terugkerend thema in haar muziek en haar leven. “Ik sloot een pact toen ik besloot op deze manier een carrière na te streven. Ik wist niet wat dat

pact precies inhield, maar zo is het gegaan. In veel opzichten voelt het alsof ik alles ben kwijtgeraakt.” Lijden voor de kunst Alles geven voor de kunst en tot het uiterste gaan: het is de rode draad in Lady Gaga’s leven en carrière. Haar werk bevat vaak een zekere tragiek, een donkere rand. Het is bijzonder dat ze er nooit een geheim van heeft gemaakt dat ze worstelt met psychische problemen. Ook is ze open over haar aandoening fibromyalgie, waardoor ze kampt met chronische pijn. Ze vertelt ook hoe ze tijdens de opnamen van House of Gucci haar pijn wilde gebruiken voor haar rol. Om zich in te leven in Patrizia riep ze herinneringen aan haar eigen trauma’s op. Dat ging zo ver dat ze er bijna aan onderdoor ging en regisseur Ridley Scott haar dringend vroeg daarmee te stoppen. “Geen enkele acteur zou zo ver moeten gaan. Ik vraag me steeds af waarom ik dat wél doe. Tijdens mijn carrière heb ik behoorlijk extreme kunst

House of Gucci Na haar succesvolle hoofdrol in A star is born is Lady Gaga nu te zien in het op waarheid gebaseerde misdaaddrama House of Gucci. Ze kruipt in de huid van Patrizia Reggiani, een vrouw van bescheiden afkomst die trouwt met erfgenaam Maurizio Gucci. Haar meedogenloze ambitie zet een serie gebeurtenissen in gang die zowel de familie als het modehuis op hun grondvesten doen schudden. Voor haar rol als Patrizia Reggiani werd Lady Gaga onlangs genomineerd voor een Golden Globe, eerder werd ze al Beste Actrice bij de New York Film Critics Awards. Volgens kenners maakt ze dit jaar ook een goede kans op een Oscar.

gemaakt, dingen die ik mijn lichaam en geest heb aangedaan. Het maakt me verdrietig. Ik weet niet waarom ik zo ben. Ik denk dat ik een soort romantische relatie heb met lijden voor de kunst, iets wat ik als jong meisje al had, en soms gaat het gewoon te ver.” Gaga zwijgt ook niet over haar ervaring met seksueel geweld en de impact die dat op haar had. Al in 2014 vertelt ze dat ze op haar negentiende werd verkracht door een producent. Ze werd zwanger en raakte in een psychose. Jarenlang zweeg ze. “Ik wist niet hoe ik het kon accepteren. Ik kon de gedachte dat het mijn eigen schuld was niet van me afzetten. Het heeft me compleet veranderd. Het veranderde mijn lichaam, mijn gedachten.” Als gevolg van deze periode ontwikkelde ze een posttraumatische stressstoornis.

Tijdens de Oscaruitreiking in 2016 zingt ze het indringende lied Till it happens to you en wordt op het podium geflankeerd door vijftig slachtoffers van seksueel geweld. Zelf leerde ze erover te praten en zocht ze uiteindelijk hulp. Juist daarom vindt ze belangrijk het taboe te doorbreken en anderen met haar verhaal tot steun te zijn. Ze wil lotgenoten vooral meegeven dat het geen schande is om hulp te vragen als het geestelijk niet goed gaat. “Ik heb mentaal een hele heftige tijd gehad. Ik werk hier nog steeds aan en probeer mijn ervaring in te zetten om anderen te helpen, in plaats van het weg te stoppen en te doen alsof.” Lady Gaga en de regenboogcommunity Lady Gaga heeft altijd een bijzondere band gehad met de LHBTIQ+-

gemeenschap, een groep waarin ze een grote fanbase heeft. Bij talloze gelegenheden sprak ze zich uit over inclusiviteit en gelijke rechten. Tijdens de promotie van de film House of Gucci liet ze niet na om de Italiaanse regenboogcommunity aan te sporen zich te laten horen over de in het land recent afgekeurde antidiscriminatiewet. “Jullie moeten dapperder zijn, aardiger zijn en een inspiratie zijn. Als zoiets als dit gebeurt moeten we moord en brand schreeuwen.” Toch wil ze niet als LHBTIQ+woordvoerder worden gezien. “Ik vertegenwoordig deze groep niet, ze hebben mij niet nodig om voor hen te spreken. Ik spreek me alleen uit over wat goed is voor de mensheid als geheel. Dat er liefde is tussen mensen. Dat onderdrukking en haat tot het verleden horen.” O OPZIJ 2022

Kunst & cultuur Boeken

Dat zou jij nooit toelaten

Het verstoorde leven

De jonge student Tessel ten Zweege timmert lekker aan de weg met een eigen tijdschrift. Dan wordt ze tijdens een weekend Londen verliefd op Luis. De relatie begint rooskleurig, maar wordt al snel giftig door het jaloerse en agressieve gedrag van haar toenmalige vriend. Door haar verhaal op te schrijven laat Ten Zweege zien dat partnergeweld lang niet alleen voorkomt bij oudere koppels, maar juist ook wanneer je jong en kwetsbaar bent. Naast haar persoonlijke ervaring deelt ze ook informatie en tips om partnergeweld te voorkomen, herkennen en doorbreken. Verschijnt in februari 2022.

Het verstoorde leven is een bundeling dagboeken en brieven van Etty Hillesum. Tijdens de oorlog in 1941 begon zij met het bijhouden van een dagboek. Haar dagboek eindigde in september 1943, toen zij met haar familie gedeporteerd werd. In deze editie zijn naast de dagboeken ook brieven van Hillesum toegevoegd. De teksten hebben niet alleen geschiedkundige waarde, maar zijn ook nog eens van hoge literaire kwaliteit. Verschijnt in maart 2022. Etty Hillesum – Het verstoorde leven € 25,00 (Uitgeverij Balans)

Tessel ten Zweege – Dat zou jij nooit toelaten € 20,00 (De Geus)

Komijnsplitsers Sinds het debuut Kalfsvlies in 2015 ging het hard met Marieke Lucas Rijneveld. De ene na de andere prijs werd binnengesleept en nu is de dichter terug met een veelbelovende bundel. Komijnsplitsers is een poëtisch onderzoek naar wat het betekent om te wonen: in een huis, in jezelf en in verhoudingen tot anderen. Wie of wat heb je nodig om een compleet mens te zijn? Verschijnt in februari 2022. Marieke Lucas Rijneveld – Komijnsplitsers € 19,99 (Atlas Contact)

Mĳn zusje en de zee Donatella di Pietrantonio is momenteel een van de belangrijkste romanschrijvers van Italië. In intieme en lyrische stijl schrijft ze in Mijn zusje en de zee over het leven van twee zussen. Na jaren van afstand ontmoeten de twee zussen elkaar weer op de plek van hun jeugd: Pescara. Daar worden ze overspoeld door herinneringen aan hun chaotische relatie en hun verleden dat gemoeid was met armoede en tegenslagen. Verwacht vanaf maart 2022. Donatella di Pietrantonio – Mijn zusje en de zee € 21,99 (A.W. Bruna Uitgevers)

Ada’s plek De Britse auteur Sharon Dodua Otoo weet in haar nieuwste boek Ada’s plek zowel persoonlijk als historisch lijden met elkaar te verweven. De roman vertelt het verhaal van Ada, een moeder aan de Goudkust in 1459 die haar pasgeboren baby een gouden parelarmband geeft. De armband zal het lot van andere Ada’s door de eeuwen heen bepalen. Van kolonialisme, de Tweede Wereldoorlog tot de brexit: Otoo reist op eigenzinnige wijze door de tijd en laat zo zien wat het betekent om vrouw te zijn door de eeuwen heen. Verschijnt in maart 2022. Sharon Dodua Otoo – Ada’s plek € 22,99 (A.W. Bruna Uitgevers) 80

Zegen de dochter Zegen de dochter is de debuutbundel van dichter Warsan Shire. Ze werd geboren in Kenia als kind van Somalische ouders en migreerde vervolgens naar Engeland. Het thema migratie sijpelt door in veel van haar ontroerende gedichten, die vaak gaan over ergens thuis zijn en een thuis zoeken. Nu is haar debuutbundel, vertaald door Radna Fabias, ook te lezen in Nederland. Zegen de dochter belooft een bezwerende viering van veerkracht en overlevingsdrift te zijn. Verwacht vanaf maart 2022. Warsan Shire – Zegen de dochter € 17,50 (Das Mag) OPZIJ 2021

Kunst & cultuur Film

RENATE REINSVE De Noorse actrice Renate Reinsve (1987) ging er op het Cannes ﬁlmfestival vandoor met de prijs voor beste actrice. Die won ze voor haar rol in de nieuwe ﬁlm van regisseur Joachim Trier: The Worst Person in the World. Daarmee is ze de eerste Noorse actrice die deze prijs wint. Wie gaat er schuil achter dit kersverse talent?

oewel The Worst Person in the World ongetwijfeld haar grote doorbraak betekent, draait Reinsve al even mee in de acteerwereld. Na haar opleiding aan de theateracademie begon ze op de planken, waar ze onder meer speelde in Peer Gynt. Later verruilde ze het theater voor het witte doek. In 2011 werd Reinsve gecast voor haar allereerste filmrol in de film Oslo, 31 August van regisseur Joachim Trier. Ze had toen niet kunnen voorspellen dat die bescheiden achtergrondrol het begin van haar doorbraak betekende. In dit Noorse drama was haar slechts één zinnetje

toebedeeld. Trier was toen al gecharmeerd van de actrice, maar had haar in die film niet meer te bieden. Daarna hielden de twee contact en Trier schreef het script voor The Worst Person in the World. Daar had hij maar een hoofdrolspeelster voor in gedachten: Reinsve. Zelf twijfelde ze nog of ze deze rol kon waarmaken, maar de regisseur was overtuigd van haar talent. Het was een turning point voor Reinsve, want ze stond op

het punt haar acteercarrière te beëindigen. Na jarenlang te hebben meegedraaid in loodzware theaterproducties en filmrollen waar ze niet altijd evenveel affiniteit mee had, zo legt ze uit aan radiostation NPR, vond ze het wel even mooi geweest. Tot Trier haar een dag later opbelde met de hoofdrol voor zijn nieuwste script. Het thema van de film – een dertiger in een existentiële crisis – sprak haar meteen aan en Reinsve voelde zich verbonden met de hoofdpersoon. En zo geschiedde. Inmiddels is Reinsve voor haar vertolking van Julie in The Worst Person in The World ook genomineerd voor de European Film Award en is de film namens Noorwegen ingezonden voor een Oscar. Ongetwijfeld gaan we nog veel horen van dit Noorse talent. The Worst Person in the World Als Julie dertig wordt, besluit ze haar leven drastisch om te gooien. Ze beëindigt haar relatie met de stabiele en succesvolle 45-jarige schrijver Aksel. Daarna stort ze zich in een nieuw avontuur. The Worst Person in the World is een beeldschone dramafilm van Joachim Trier. Het speelt zich af in het hedendaagse Oslo. Actrice Renate Reinsve won de Palm voor Beste Actrice voor haar rol als Julie. Vanaf 10 februari in de bioscopen.

Biografie Geboortedatum: 24 november 1987 Geboorteplaats: Solbergelva, Noorwegen Opleiding: Kunsthøgskolen, Oslo Filmografie 2011 2012 2015 2015 2015 2016 2017 2018 2018 2018 2018 – 2021 2021

Oslo, 31. august, film Kompani Orheim, film Villmark 2, film Kvinner i for store herreskjorter, film Mysteriet på Sommerbåten, televisie Welcome to Norway, film Ekspedisjon Knerten, film Føniks, film Nesten voksen, televisie Roeng, televisie Hvite gutter, televisie Verdens verste menneske, film

OPZIJ 2021

OPZĲ selectie Madres Paralelas

De Spaanse meester Pedro Almodóvar is terug met een nieuwe ﬁlm. Madres Paralelas toont een fascinerende blik op moeders en het moederschap. De vrouwen Janis en Ana ontmoeten elkaar in het ziekenhuis als ze beide op het punt van bevallen staan. In de uren die ze voorafgaand samen doorbrengen ontstaat een hechte band die impact zal hebben op de rest van hun leven. Vanaf 10 maart 2022 te zien in de bioscopen.

Olga

Olga is een coming-of-age portret van de vurige en talentvolle jonge turnster Olga, tegen de politieke achtergrond van de Oekraïense revolutie in 2013. Op haar vijftiende wordt de Oekraïense Olga verbannen naar Zwitserland. Daar werkt ze hard aan haar atletische carriere en probeert ze zich aan te passen aan haar nieuwe ploeg. Als de revolutie in Kiev begint, wordt haar leven op de proef gesteld. Vanaf 3 maart 2022 te zien in de bioscopen.

ANNE+ de ﬁlm

Anne is voornemens te emigreren naar haar liefde Sara in Montréal, maar dan keurt haar uitgever haar manuscript af. Hoe zal het Anne vergaan? ANNE+ de ﬁlm is een vervolg op de eerste twee seizoenen van de gelijknamige serie, waarin de lesbische twintiger Anne (gespeeld door Hanna van Vliet) centraal staat. Ze staat midden in het leven en maakt vanuit haar woonplaats Amsterdam van alles mee in de liefde. Wat begon als een bescheiden project werd een groot internationaal succes. Vanaf 11 februari te zien op Netﬂix.

Housewitz

Housewitz is een tragikomisch portret over Lous, de moeder van ﬁlmmaker Oeke Hoogendijk. Lous is al tientallen jaren niet meer uit huis geweest en wordt geteisterd door nachtmerries over haar deportatie als Joods meisje. De persoonlijke documentaire gaat over hoe een oorlog doorwerkt in een familieleven. Door haar positie als dochter weet Hoogendijk haar moeder heel dichtbij te brengen. Vanaf 24 februari 2022 in de bioscopen.

The Duke

Een uniek moment in de geschiedenis: in 1961 wordt voor het eerst een schilderij gestolen uit de wereldberoemde National Gallery in Londen. De verantwoordelijke is de zestigjarige taxichauffeur Kempton Bunton. Al gauw blijkt dat hij een opmerkelijk motief heeft. In zijn losgeldbrieven schrijft hij het schilderij terug te geven, mits de overheid televisie gratis toegankelijk maakt voor ouderen. Met in de hoofdrol Jim Broadbent en Helen Mirren. Vanaf 17 maart in de bioscopen.

De son vivant

Wat doe je als de dood opeens aan de deur klopt? Het overkomt de veertigjarige toneeldocent Benjamin, als hij wordt gediagnosticeerd met kanker. Zowel hij als zijn omgeving hebben moeite het naderende einde te accepteren. Benjamin bouwt een nauwe bond op met een bijzondere oncoloog, die zijn uitbehandelde patiënten probeert te verzoenen met het onvermijdelijke. Vanaf 3 maart in de bioscopen. 84

Onze online selectie Tea With the Dames 2018 Roger Michell

Ontwapende documentaire met vier iconische actrices: Joan Plowright, Judi Dench, Eileen Atkins en Maggie Smith. De Britse vrouwen worden geﬁlmd tijdens hun thee-afspraakjes, onvoorbereid en niet gescript. Samen halen ze herinneringen op aan hun acteercarrières en bespreken ze grote (en kleine) levensvragen.

Woman 2019 Anastasia Mikova & Yann Arthus-Bertrand

Een ambitieus project van regisseurs Anastasia Mikova en Yann Arthus-Bertrand. Woman is een intiem portret van tweeduizend vrouwen afkomstig uit meer dan vijftig landen. Die vrouwen komen uit alle hoeken en gaten van de samenleving: van staatshoofden tot buschauffeurs. Thema’s zoals moederschap, opleiding, huwelijk, economische onafhankelijkheid, seksualiteit en politiek komen aan bod. Centraal staat de vraag: Wat betekent het om vrouw te zijn op deze wereld?

Cunningham 2019 Alla Kovgan

Een prachtig proﬁel van de iconische danser Merce Cunningham, voor wie dansen een kwestie was van ‘mensen die op verschillende manieren bewegen’. Hij weigerde het stempel avant-gardist, liever noemde hij zichzelf gewoon danser. Cunningham stond bekend om het versmelten van klassieke en moderne dans. Door middel van dansfragmenten, archiefbeelden en interviews met Cunningham en betrokkenen bieden de makers een compleet beeld van een markante persoonlijkheid.

Girl 2018 Lukas Dhont

Er was veel te doen om deze bijzondere ﬁlm, die nu online te zien is bij Cinemember. Het debuut van de Belgische regisseur Lukas Dhont volgt het leven van Lara, een transseksueel meisje. Haar grote droom? Ballerina worden. Ze zet alles op alles om haar droom te verwezenlijken. Ondertussen is ze druk met hormoontherapieën om haar transitie van jongen naar meisje te volbrengen, maar dat gaat niet zonder slag of stoot.

Mi Vida 2019 Norbert ter Hall

Een hartverwarmende feelgood-ﬁlm van eigen bodem door regisseur Norbert ter Hall, met actrice Loes Luca in de hoofdrol. De 63-jarige kapster Lou gooit het roer drastisch om. Na het verkopen van haar salon vertrekt ze naar Spanje voor een cursus Spaans. Haar taaldocent stimuleert haar om na te denken over de rest van haar toekomst. Zal Lou eindelijk voor zichzelf kiezen?

Amanda 2018 Mikhaël Hers

Het leven neemt soms onverwachte wendingen. De 23-jarige David leidt een zorgeloos bestaan in Parijs. Hij hopt van het ene na het andere baantje om zijn brood te verdienen en ondertussen wordt hij verliefd op zijn buurvrouw Lena. Zijn leven wordt ruw verstoord als zijn zus door een aanslag om het leven komt. Als gevolg moet hij de zorg van zijn zevenjarige nichtje op zich nemen. OPZIJ 2020

Kunst & cultuur Musea

En dan gaan de musea toch opeens weer open. Wat een feest! Ernaartoe dus.

Gouden Koets online

Waar? Amsterdam Museum Wat? De Gouden Koets is gerestaureerd en staat opgesteld op de binnenplaats van het Amsterdam Museum. Daaromheen is een tentoonstelling gemaakt die nu ook weer te zien is, in ieder geval nog in de maand februari. Onlangs heeft koning Willem-Alexander meegedeeld dat ‘De Gouden Koets pas weer zal kunnen rijden als Nederland daar klaar voor is. En dat is nu niet het geval.’ Het gaat hier namelijk om beladen erfgoed. Het rijtuig is inzet van een actueel debat vanwege de zijpanelen waarop mensen uit de koloniën zijn afgebeeld die geschenken aanbieden aan een witte jonge vrouw. De vraag die op de tentoonstelling gesteld werd ‘moet de koets nog terugkeren naar de Oranjes of hoort deze voor altijd thuis in het museum’ is dus voorlopig beantwoord. De koning voegde er nog wel aan toe dat de koets weer kan rijden als alle burgers van Nederland het gevoel hebben dat ze gelijkwaardig zijn en eerlijke kansen krijgen. De tentoonstelling in het Amsterdam Museum heeft zijn werk gedaan dus. Chapeau! Waarom? Om tijdens de afgelopen lockdown toch de tentoonstelling te kunnen zien, en voor mensen die sowieso niet zelf naar het museum kunnen komen, ontwierp het museum een digitale versie waarmee je wandelt door de zalen en een goed idee krijgt van de verschillende invalshoeken waarmee naar het vorstelijke rijtuig gekeken wordt. Ontmoet zo digitaal de bedenkers, bouwers, toeschouwers, onderzoekers, demonstranten, nazaten van de mensen die zijn afgebeeld op de koets en de Oranjes. Ook prettig ter voorbereiding van je bezoek. Wanneer? Digitaal zal de tentoonstelling nog lang te bezoeken zijn. Ga daarvoor naar: goudenkoets.nl. De koets staat in ieder geval tot en met februari op de binnenplaats van het Amsterdam Museum.

Wild at Heart

Aldus Lula in de film ‘Wild at Heart’ uit 1990 van David Lynch. Te koop in de winkel van Eye of via dutchmuseumgiftshop.nl voor €29,95.

Muiderslot

Waar? Rijksmuseum Muiderslot in Muiden Wat? Het Muiderslot, een van de oudste en best bewaarde kastelen van Nederland, heeft een enorm aanbod van rondleidingen, workshops, evenementen. Nu we weer mogen is het zeker de moeite waard om er weer eens op bezoek te gaan. Thuis kan je je alvast voorbereiden op je bezoek door middel van het luisteren naar podcasts: Muiderslot tussen je oren. Die reeks is de moeite waard. De podcasts gaan natuurlijk over het kasteel en de collectie. Maar ook over de mysterieuze Muiderkring, over de tuinen van het slot en over het water dat het slot omringt. Allerlei gasten vertellen hun verhaal, van dijkgraaf tot waterkunstenaar, van beroepsvogelaar tot fietsende historicus. Het geheel is grappig en informatief. En je krijgt zin om naar het slot te gaan. Waarom? Je moet hiernaar luisteren omdat het verhaal je meeneemt en zaken uitlegt waarvan je niet wist dat je ze niet wist. Zoals het begin van de aflevering ‘Rots in de branding’: ‘Het kasteel is onlosmakelijk verbonden met het water. Het begint eigenlijk al bij de naam. Het Muiderslot ligt in Muiden. De naam van de stad Muiden komt van ‘a muda’. ‘A’ betekende ‘water’ en ‘muda’ monding.’ En zo is het.’ Leuk toch, nooit geweten. Er zijn 20 afleveringen dus je kunt lekker lang luisteren. Maar ga nu het weer kan vooral ook snel weer eens naar dit kasteel om de plaatjes bij de praatjes te zien. Wanneer? Het Muiderslot is ’s winters geopend van dinsdag t/m zondag van 10.00-17.00 uur en vanaf 1 april is het ook op maandag open. Luisteren naar de podcast kan waar en wanneer je wil via muiderslot.nl 86

Cactusvaas

Om in Mexicaanse sferen te blijven, deze cactusvaas. Drents Museum of via dutchmuseumgiftshop.nl. In verschillende formaten, met prijzen tussen €22 en €44. Buste van Frida, Blow Up Industry

DM Thuis

Little Feminist

Belangrijke vrouwen die ons voorgingen, om mee te spelen. Met leuke, kleurrijke illustraties van Lydia Ortiz. Drents Museum of via dutchmuseumgiftshop.nl voor €14,95.

Waar? Drents Museum in Assen Wat? Gelukkig is ook de grote Frida Kahlo tentoonstelling ‘Viva la Frida’, waar we al eerder uitgebreid over schreven in dit blad, weer open. Reserveer snel via internet een kaartje. Naast de tentoonstelling in het museum doet de stad Assen er alles aan om ons in Mexicaanse Kahlo-sferen te krijgen. Zo is er een wandelroute door de binnenstad met 14 bijzondere kunstwerken gemaakt door lokaal talent (gratis te downloaden via de website). Ook is er een zesdelige podcast over Frida’s liefdes. Over haar schilderkunst, haar kleding, haar dieren, haar eigen spiegelbeeld, haar geliefde vaderland Mexico, haar strijd voor gelijke rechten en natuurlijk haar liefde voor kunstenaar Diego Rivera. Waarom? Frida Kahlo (1907-1954) is een van de bekendste en meest geliefde kunstenaars ter wereld. Door haar indrukwekkende schilderijen en haar roerige leven groeide ze uit tot een icoon en cultﬁguur. De tentoonstelling werpt nieuw licht op haar levensverhaal. Nu al die spannende schilderijen tijdelijk in Nederland zijn en we er nu eindelijk weer naartoe kunnen, grijp die kans en ga voor het te laat is. Wanneer? De tentoonstelling is tot en met 27 maart 2022 te zien. Kaartjes boeken en voor de podcast en wandeling ga naar drentsmuseum.nl OPZIJ 2022

Kunst & Cultuur Reismeiden

PARIJS

ZONDER LOCKDOWN

Kunst & Cultuur Reismeiden

We hadden er genoeg van. Als enige land in Europa besloot Nederland – u weet wel: dat land van de intelligente lockdown – dat we weer op slot gingen.Was het bij ons zoveel anders dan elders? Helemaal niet, omikron greep om zich heen, in andere landen op dat moment misschien nog wel heviger dan bij ons. De media berichtten over massale uitstapjes van Nederlanders naar Antwerpen, waar veel mocht. Maar Antwerpen? Dat is toch eigenlijk ook Nederland, daar hoeven we niet naar toe. En dus besloten de Reismeiden af te reizen naar Parijs, de stad waar bijna alles nog kon: theater, uit eten, winkelen. En gewoon slenteren en kijken. En vooral te eten en te drinken, dit keer, want we hadden maar een paar dagen. Meer dan Antwerpen voelt Parijs als echt buitenland. DOOR DE RE IS M E IDE N

OPZIJ 2022

Kunst & Cultuur Reismeiden

e besloten zoveel mogelijk in het centrum te verblijven, het werd een hotel in de Rue Des Petites Écuries, op redelijke loopafstand van zo ongeveer alles dat je wilt zien. Zo’n chique straat waar je, zomaar aan een gevel, bronzen beelden van Griekse goden treft. Daar word je vrolijk van. Het weer, hoewel qua voorspelling – laten we zeggen – suboptimaal, viel flink mee, precies zoals je dat van Parijs verwacht. De zon liet zich regelmatig zien en daarom lieten we de metro voor de metro en legden dagelijks tussen de tien en vijftien kilometer af, te voet. Dat voel je pas ’s-avonds als je moe maar voldaan neerploft op je bed. En ’s-morgens, als de stijfheid er eerst even uit moet. Een eerste goed idee was het om niet gebruik te maken van het ontbijt in het hotel. Het was maar paar minuten lopen naar zo’n typisch Frans café waar je én goedkoper én van veel betere croissants, koffie, thee en verse jus d’orange kunt genieten. In de sfeer die je zoekt.

Het was tussen de Kerstdagen en Nieuwjaar dus alles in de stad was sowieso feestelijk. La Ville Lumière deed haar naam eer aan. Het blijft een bijzonder fenomeen om drommen mensen te zien voor de etalages van Galeries Lafayette waarvoor elk jaar, zo lijkt het, kosten noch moeite worden gespaard om prachtige verhalen te vertellen, achter glas. Die drommen zijn er uiteraard ook op de Champs-Elysées, de breedste avenue van Parijs waar je alleen al wandelt om naar elkaar te kijken en je hoopt op een plaatsje op het terras van LaDurée, niet alleen een prachtig (en natuurlijk peperduur) restaurant maar door velen ook gezien als ‘de moeder van de macarons’. Dat ze dat bij LaDurée zelf ook zo zien blijkt alleen al uit het prijspeil: zomaar rond de twee tientjes voor een doosje van acht. Koop je ze in een straatje achteraf dan betaal je de helft, wel een andere naam. LaDurée bood geen plaats en dus zochten en vonden we ons heil bij het Louvre, bij Le Café Marly. Ook daar vragen ze je je portemonnee om te

keren maar als je de verleiding kunt weerstaan om op het prachtige terras plaats te nemen – met uitzicht op het plein van het Louvre – en een tafel binnen vraagt, dan kan het zomaar gebeuren dat je dineert of luncht in een nisje dat alleen door glas wordt gescheiden van heel veel moois en zomaar in een zaal van het museum lijkt te hangen, je bent omringd door beelden en schilderijen. Ons overkwam het. Een absolute aanrader – disclaimer: daarna ben je zo goed als blut maar dit is categorie ‘moet je tenminste eenmaal in je leven hebben gedaan’ – is lunchen of dineren in Le Train Bleu. Het bevindt zich op de eerste verdieping van het Gare de Lyon en de tijd heeft er zo goed als stil gestaan. Wij Reismeiden zijn best wel wat gewend als het om de horeca gaat en het hoeft ook helemaal niet chique of duur te zijn maar in Le Train Bleue valt alles op z’n plaats: klassiek Frans, zowel de menu- als de wijnkaart en Franse obers die elke herinnering aan slecht gehumeurd en niet al te fris ruikend personeel, zoals je dat ook nog wel eens in Parijs aantreft, volledig doen vergeten. Le Train Bleu is – in één woord – áf. Tot zover Parijs tussen Kerst en Oud en Nieuw 2021 – 2022. Noem ons lui, noem ons drank- en eetlustig. U heeft gelijk, althans voor die paar dagen. We wandelden, ontbeten, lunchten en dineerden. En keken onze ogen uit.

OPZIJ 2022

Kunst & Cultuur Reismeiden Als u dit leest staan de krokussen en narcissen waarschijnlijk al in bloei en de tulpen maken zich ervoor op. Nederland is weer van het slot dus om die reden hoeft u niet meer naar Parijs. Toch zijn er, afgezien van wat we hier al beschreven, genoeg redenen om het toch te doen. We noemen er een paar. Musée d’Orsay Het Musée d’Orsay in Parijs is een kunstmuseum dat de geschiedenis van de westerse kunst tussen 1848 en 1914 bestrijkt, met een sterk accent op de 19e-eeuwse Franse kunst. Het museum bezit een beroemde verzameling impressionistische werken. Ook herbergt het museum beeldhouwkunst en toegepaste kunst. 1 Rue de la Légion d’Honneur, 75007 Paris

Kunst & Cultuur Reismeiden Avenue du Président-Wilson 11 in het 16e arrondissement. 11 Av. du Président Wilson, 75116 Paris Musée Picasso Het Picassomuseum, gehuisvest in het Hotel Salé in Parijs, geeft een overzicht van het totale werk van Pablo Picasso. Op de derde verdieping vindt sinds 2014 de persoonlijke kunstverzameling van de kunstenaar een onderkomen. 5 Rue de Thorigny, 75003 Paris Praktische info Zoals zoveel steden ontstond Parijs in de oudheid op een locatie die vanwege de ligging (ten ook met name: aan het water) goed bereikbaar was als handelsroute. Maar ook kon de bevolking in tijden van dreiging

zich terugtrekken op de eilandjes in de Seine, zoals de Île de la Cité. Ongeveer 300 jaar voor Christus vestigde een Gallisch-Keltische stam – de Parisii – zich er. In 52 voor Christus veroverde Julius Caesar de stad en noemde het Lutetia Parisiorum. In 509 werd Parijs de hoofdstad van het rijk van Clovis. In de loop der eeuwen volgden vele bezettingen, door ondermeer Noormannen, Spanjaarden en Engelsen, al in 1330 telde de stad 200.000 inwoners, 500 jaar later werd de grens van één miljoen gepasseerd. Anno 2022 telt Parijs ruim 2,3 miljoen inwoners als er naar de oorspronkelijke stadsgrenzen wordt gekeken. Nemen we een andere definitie, die van de regio Île de France – dan gaat het om meer dan 12 miljoen. Parijs is als het gaat om grootte de vierde stad van Europa, na Istanboel, Moskou en Londen. O

Musée d’art moderne de la Ville de Paris Het Musée d’art moderne de la Ville de Paris of MAM is een museum voor moderne kunst in de Franse hoofdstad Parijs, gesitueerd aan de

OPZIJ 2022

Man over vrouw

DE MAN

NAAST DE VROUW Hans van Brussel (1952) is uitgever van OPZIJ. In die hoedanigheid werkt hij nauw samen met hoofdredacteur Marianne Verhoeven (1959). Marianne is óók zijn vrouw. Al zo’n 40 jaar samen, een net zo’n turbulente als spraakmakende carrière in de media, dat geldt voor hen allebei. Bij heel wat tijdschriften waren ze betrokken, zoals ook HP en HP/ De Tijd. De rode lijn: die bladen verkeerden dan, net als OPZIJ vijf jaar geleden, in grote financiële problemen. Gevestigde uitgevers gooiden de handdoek en dát was dan de uitdaging. Want elk blad is er één. Aan die samenwerking dreigt nu een einde te komen, lees daarvoor ook de Editorial van Marianne Verhoeven. Dat de samenwerking een keer zou eindigen, dat lag voor de hand, ook al gezien zijn en haar leeftijd. Maar zó...

‘I

k kom uit een echt middenstandsgezin, mijn ouders namen, nog net in de Tweede Wereldoorlog, in Leiden een feestartikelenwinkeltje over van mijn vaders ongetrouwde tante, ‘tante Leentje’. En al snel, ook nog in de oorlog, werd mijn oudste zus Heleen geboren. Er zouden in dit aanvankelijk traditionele katholieke gezin nog zes broers en zussen volgen. Niets bijzonders in die tijd zoals we elke zondag in de kerk zagen: al die gezinnen namen nogal wat ruimte in beslag. Het feestartikelenwinkeltje werd jaar op jaar uitgebreid, er kwam speelgoed bij en groeide en groeide. In dat milieu is het dan normaal, zeker in die tijd, dat kinderen ‘in de zaak’ gaan en ‘m later overnemen. Omdat ik tweemaal van een middelbare school werd gestuurd werd mij die

vraag meerdere malen gesteld. Ik deed het niet – ik wilde kunstschilder worden en werd dat aanvankelijk ook - mijn oudere broer later wel. Mijn vader was de koopman, hij kocht in, had gevoel voor ‘de markt’ en tijdgeest en was er altijd voor de klanten. Oudere ‘Leienaars’ weten dat nog, iedereen groeide op met speelgoed van Van Brussel. Mijn moeder hielp mee, vooral op de achtergrond maar als het nodig was ook achter de toonbank, zoals wij allemaal. Ze haalde haar middenstands- en boekhouddiploma (zij deed aanvankelijk ook de boekhouding) en zorgde – met wat hulp (zeven kinderen!) - dat het huishouden ‘liep’. Mijn vader bemoeide zich daar niet heel veel mee en dat was ook niet nodig. Hij was veel aan het werk maar omdat we lang boven de winkel woonden kan ik zeggen dat hij er bijna nooit was – in het gezin – maar tegelijk ook altijd want ‘in de zaak, beneden’. Daar waren wij kinderen natuurlijk vaak te vinden, bij al dat speelgoed. Moeder Mijn moeder was, maar dat realiseer je je pas later, op en top geëmancipeerd. Zonen en dochters werden volstrekt gelijk behandeld. Als het gaat om taken in het huishouden. Als het gaat om helpen in de winkel. En als het gaat om studiemogelijkheden. Tegelijk was ze ook wel dwingend, de lat voor de kinderen lag best hoog. Uiteindelijk is niemand geworden wat zij voor ogen had maar iedereen is prima terecht gekomen. Een oververtegenwoordiging in de media, 95

Man over vrouw ook mijn broer Ton en zus Heleen waren er werkzaam, op enig moment zaten zij bij Elsevier en ik bij HP; best bijzonder: drie Van Brussels in de wereld van opiniebladen. Lezen – kranten en tijdschriften maar ook boeken – kregen we met de paplepel ingegoten, het verklaart waarschijnlijk voor een belangrijk deel waarom ik uiteindelijk, na een start als kunstschilder en daarna de reclamewereld, in deze sector terecht kwam. Het ondernemersbloed en vooral ook het durven nemen van risico’s heb ik van huis-uit meegekregen. Net als de liefde voor het gedrukte woord. Vrouw Marianne Verhoeven dus. Ze kwam in mijn bedrijf werken, ruim 40 jaar geleden. Ik nam haar aan. Ze was totaal niet mijn type en ik was het zeker ook niet voor haar. Wat ze wel was: intelligent, slim, fotografisch geheugen. Adrem, niet bang, VWO met twee vingers in haar neus doorlopen, afgehaakt in haar studie Frans en toen maar aan het werk. Zo ontmoetten we elkaar. Allebei zaten we in een relatie, het zag er naar uit dat dat nog lang zo zou blijven. Maar dat was niet zo. We werkten heel nauw samen, zo was het

‘Ze kwam in mijn bedrijf werken, ruim 40 jaar geleden. Ik nam haar aan. Ze was totaal niet mijn type en ik was het zeker ook niet voor haar.’ ook bedoeld. Ik kon heel veel aan haar overlaten, wat ze oppakte, dat kwam goed. Zo bleek ze precies wat ik zocht: een collegiale partner met wie ik heel graag samenwerkte. Dat ‘graag’ groeide uit tot meer, uiteindelijk veel meer en we zagen het niet aankomen. Het groeide heel voorzichtig want als we eraan zouden toegeven zouden onze lopende relaties verliezen, een heel pijnlijk vooruitzicht. Maar, zoals dat gaat in het leven, dat moest kennelijk. We praatten veel, heel veel. Van echte intimiteit was nog lang geen sprake, hooguit hebben 96

Man over vrouw we uiteindelijk een paar keer gezoend. En toen besloot ik dat ik het zeker wilde weten. Daarvoor was het nodig dat zij ook voor zichzelf zoiets besloot. Ik was een week in Zwitserland en kocht een retourticket Geneve voor haar. Ik hoor het mezelf nog zeggen: ‘Ik zou graag zien dat je komt, voor een weekend. Maar het is aan jou’. En dus was het knap spannend, die avond op de luchthaven in Zwitserland. In een tijd zonder internet of mobieltjes. Komt ze? Het vliegtuig was geland, het leek of iedereen al lang uit de gate was. Geen Marianne. Maar toen, als ongeveer de allerlaatste, kwam ze om de hoek. In een paarse tuinbroek van een best wel goed merk. Ik had een rode roos en chocolade Paashaas voor haar. Het was het gelukkigste moment van mijn leven al strijden de geboortedagen van onze zonen stevig mee om die eer. Na dat weekend lieten we alles uit onze handen vallen en kozen onvoorwaardelijk voor elkaar. Niet mooi voor onze partners maar het moest kennelijk zo zijn, zeker als het vervolgens al 40 jaar duurt. Daarna werkten we op redelijke voet van gelijkheid samen in een inmiddels gestarte uitgeverij van boeken waarin we het geluk hadden direct een paar bestsellers te publiceren zoals een boek van Peter de Vries (toen nog zonder ‘R’) over de ontvoering van Heineken.

cultuurverschil zit ‘m in het ondernemerschap en hoe om te gaan met de daarbij behorende zakelijke voor- én tegenspoed. Thuis bij Marianne – kwam het salaris van vader en moeder elke maand gewoon binnen, een heel stabiel middenklasse-gezin, in nieuwbouwwoningen in Rijswijk. Bij mij thuis was het eerder wat je nu gerust armoede zou noemen: een heel oud, hier en daar misschien wel bouwvallig huis, één kolenkachel, geen badkamer, geen douche, met de kruik naar bed als het heel koud was. Kleren afdragen van je grotere broer of zus. Je eerste nieuwe fiets als je 12 werd. Gaandeweg, toen mijn ouders succesvoller werden en ‘de zaak’ groeide, kregen zij en wij het steeds beter en eindigden ze uiteindelijk best wel in zeer goede doen. Mijn vader stopte op z’n 55ste, mijn moeder deed het al eerder. Vrouwen Verschil in behandeling en kansen tussen mannen en vrouwen, ik realiseerde me pas op latere leeftijd dat zoiets bestond. Van huis-uit kreeg ik het niet mee en dat gold eigenlijk ook voor de gezinnen van ooms en tantes, mijn neven en nichten. Maar ook in de hardwerkende gezinnen van winkeliers in de winkelstraat waar ik woonde. Toen ik in de jaren ’70 naast de gewone opiniebladen ook OPZIJ ging lezen, toen werd het me duidelijk wat er aan de hand

was. In mijn eigen mediabedrijven waren de ‘chefjes’ (zo spraken we badinerend überhaupt over alles wat op hierarchie leek) zo goed als altijd vrouwen. Door de vier zussen waarmee ik vroeger thuis altijd al op voet van gelijkheid omging, zat het er bij mij in elk geval niet in dat mannen beter zouden zijn, voor welke functie dan ook. Als uitgever van OPZIJ – maar ook enige tijd bij het CBS gewerkt hebbende (ik ben gek op feiten) - maak ik me overigens wel zorgen. En niet alleen over #MeToo-

‘Door de vier zussen waarmee ik vroeger thuis altijd al op voet van gelijkheid omging, zat het er bij mij in elk geval niet in dat mannen beter zouden zijn, voor welke functie dan ook.’

Vanaf 1985, toen ik HP – dat in surseance verkeerde – overnam, hebben we vaak samengewerkt bij tijdschriften waarbij we betrokken raakten, in verschillende rollen. Dat was altijd spannend, vaak - maar niet altijd - leuk en omdat we allebei nogal explosieve persoonlijkheden zijn spatten de vonken er vaak van af. Dat moet voor de buitenwereld vreemd zijn, die knetterende ruzies. En vervolgens toch weer dat verliefde stelletje want de liefde zit heel diep en gaat nooit meer over. Een van onze laatste avonturen is dat met OPZIJ. Twee grote uitgeverijen zetten OPZIJ de afgelopen tien jaar op straat en in dat soort situaties worden wij wakker. Als niemand meer durft, dan wordt het voor mij leuk. En ook Marianne zit zo in elkaar, never a dull moment. OPZIJ beleeft dit jaar haar 50ste verjaardag en daar zag het vijf jaar geleden niet naar uit. Natuurlijk zijn er ook verschillen, ik noem ze cultuurverschillen, dat kan dus ook gewoon tussen twee autochtone Nederlanders. Marianne komt uit een klein, aanvankelijk streng gereformeerd gezin. Maar ook daar: haar enige broer werd bepaald niet ontzien als het om huishoudelijke taken ging. Haar moeder besloot – dat was in haar milieu destijds bepaald bijzonder – dat ze bibliothecaresse wilde worden, deed de opleiding en ze werd het. Het leidde tot Marianne’s eerste bijbaantje in haar middelbare schooltijd: werken in de bibliotheek, in de toen nog betrekkelijk nieuwe platenuitleen. Rode lijn: ook bij Marianne-thuis werd heel veel gelezen, ook dat gezin was al in de jaren ’60 geëmancipeerd. Het OPZIJ 20222

Man over vrouw

Take care Carin Gaemers Carin Gaemers (1958) is onze meest invloedrijke vrouw 2017. Maandelijks houdt ze ons bij de les.

Waar is de hoop

problematiek. Ik zie dat jonge vrouwen tegenwoordig gemiddeld beter opgeleid zijn dan jonge mannen en hun aanvangssalarissen gemiddeld vervolgens ook hoger zijn, althans bij een volledig dienstverband. Dat is alleen maar mooi. Maar ook zie ik dan die deeltijdziekte dan al vaak toeslaan als er vanuit hun huishouding geen enkele reden voor is. Het gaat me er daarbij niet om dat ze parttime werken omdat ze met een lager salaris ook alles zeggen te kunnen doen wat ze willen. Dat is alleen maar stoer. Maar ik vraag me

‘Mooie, slimme en stevige meiden die kunnen incasseren en uitdelen. Vooral dat laatste is belangrijk, want het gaat er in ons gezin verbaal vaak stevig aan toe.’ af of deze jonge vrouwen zich bewust zijn van de armoedeval als ze, in slechtere tijden, moeten leven van een WW-uitkering die dan – en nog kort ook – maar 70 procent is van dat lagere salaris waarmee alles kon. Want met 70 procent en daarna de bijstand kan er opeens een heleboel niet meer. En dan heb ik nog niet eens over hun gebrekkige opbouw 98

van pensioen, bij een zelf gekozen lager salaris. Schoondochters Formeel hebben we ze nog niet maar informeel zeker wel. Onze zonen Bob en Rik zijn met ‘Lot’ en ‘Mies’, afko’s van Annelotte en Michelle. Mooie, slimme en stevige meiden die kunnen incasseren en uitdelen. Vooral dat laatste is belangrijk, want het gaat er in ons gezin verbaal vaak stevig aan toe. Het is mooi om te zien hoe dat zich ontwikkelt. Bob woont inmiddels samen met Lot, ze hebben allebei een vaste baan. Rik en Mies wonen nog apart, in Leiden en Utrecht, maar de praktijk is dat ze zo ongeveer elke dag bij de een of de ander zijn. De toekomst laat zich uitstippelen, zou je zeggen maar we hebben recent geleerd dat je daarmee niet voorzichtig genoeg kan zijn. Het grote verdriet Marianne – die grote en destijds onverwachte liefde van mijn leven – heeft niet lang meer te leven. Dat bericht zet ons leven, sinds het begin december 2021 bekend werd, volledig op z’n kop. Een prachtige, vitale, levenslustige vrouw – waarmee ik óók een keihard gevoel voor humor deel – gaat met mij niet ‘het laatste kwart van mijn leven’ delen, zoiets is onvoorstelbaar. Alle plannen die we maakten - en waarvoor grote stappen en besluiten nodig waren – waren zo’n beetje achter de rug en dan komt zo’n MRI-scan je vertellen dat het allemaal anders wordt. En snel. En onvermijdelijk. Marianne gaat haar (mogelijke) kleinkinderen niet meemaken, ze had zich er zo op verheugd, het past en hoort bij dat laatste kwart van je leven. En ik ga Marianne niet als oma zien, iets waar ík me zo op had verheugd. Want ik weet hoe ze als oma zou zijn geweest, daar zou je als kind altijd willen zijn. John Lennon heeft het al gezegd: ‘Life is what happens to you while you were busy making other plans’. Dat heb ik jaren van de zonnige kant bekeken, waarom ook niet. Maar nu lukt dat niet meer. O

e zijn weer terug bij af. Om de groei van de zorgkosten te remmen, wordt gekort op de langdurige zorg. Even ter herinnering: vlak voor de verkiezingen 2017 werd het manifest Scherp op Ouderenzorg van Hugo Borst en mij door de Tweede Kamer unaniem overgenomen. Zelfs de toekomstige coalitiepartijen trokken in hun programma fors geld uit voor de verpleeghuizen. De nieuwe Minister van ouderenzorg kreeg voor de verpleeghuizen 2,1 miljard extra te besteden. Daarmee moesten tijdens de ‘piekuren’ op een groep van acht bewoners twee zorgmedewerkers worden ingezet. Er zijn natuurlijk geen piekuren in de verpleeghuiszorg. Om de dag door te komen zonder al te veel kleerscheuren, angst, verdriet of frustratie, hebben kwetsbare ouderen 24/7 nabijheid nodig. Maar 2,1 miljard euro is veel geld en echte vernieuwers in de verpleeghuiszorg weten dat zelfs een ruimere bezetting best goedkoper kan als we alles er omheen praktischer inrichten. Deze instellingen maakten dankzij dit extra geld flinke stappen. De rest ruziede vooral en wachtte af. Tot een nieuw virus in maart 2020 wereldwijd alles plat legde. Thuiszorg, jeugdzorg, GGZ en de zorg voor verstandelijk gehandicapten bleken in 2017 eveneens fors in de problemen te zitten. Logisch, want deze zorg is op dezelfde leest geschoeid. Net als in de verpleeghuiszorg levert ook hier een kleine groep wél goede zorg. Ook hier zetten zorgverleners zich met hart en ziel in. Des te schrijnender is het, dat dit niet over de hele linie lukt. Kortom. De verbetering in de verpleeghuiszorg is gestokt en in de rest van de langdurige zorg is daarmee nog niet eens een begin gemaakt. Dan verwacht je dat een nieuw kabinet daarmee voortvarend aan de slag gaat. Nee dus. Dezelfde partijen die bij de verkiezingen in 2017 nog over elkaar heen vielen om de langdurige zorg te redden, denken daar nu ineens heel anders over. In het recente debat over het coalitieakkoord werd het personeelstekort in de zorg als argument aangedragen. Flauwekul. In 2020 en 2021 presenteerden maar liefst vijf gerenommeerde adviesorganen van de overheid wetenschappelijk onderbouwde analyses waaruit zonneklaar blijkt dat het personeelstekort in de zorg wordt veroorzaakt door slecht werkgeverschap. Eensluidend werden werkbare oplossingen aangedragen. Waarom worden die niet uitgevoerd? Premier Rutte en VVD-fractieleider Hermans propageerden in het debat over het coalitieakkoord dat kwetsbare ouderen thuis moeten blijven wonen. Dat is onmogelijk zolang er in de thuiszorg niets verbetert. De overige coalitiepartijen zwegen over de langdurige

zorg of kletsten er behendig omheen. Eensgezind probeerde de oppositie tenminste de bezuinigingen op de verpleeghuiszorg en jeugdzorg ongedaan te maken. Tevergeefs. Hun moties haalden het niet omdat de coalitiefracties tegen stemden. Niet alleen de voornemens voor langdurige zorg laten zien dat er van een radicale verandering geen sprake is. Ondanks het smijten met geld zijn er na een jaar onderhandelen geen weloverwogen plannen om de slachtoffers van aardgas- en kindertoeslagenschandaal naar behoren te compenseren. Zelfs nu de middengroepen het financieel te zwaar krijgen, wordt het groeiende vermogensverschil niet aangepakt. Of het in orde komt met woningbouw en stikstof is allerminst zeker. De ambities zijn torenhoog, maar ook hier ontbreekt een weloverwogen aanpak. Het treurige is dat de coalitiepartijen het volgens mij écht proberen. Alleen wil maar niet doordringen dat de samenleving vooral behoefte heeft aan een overheid die voor meer zorgt dan economische groei alleen. Die rechtvaardigheid vooropstelt, die eerlijk is en humaan. Wij burgers snakken naar politici die ons welzijn niet langer afhankelijk maken van de uitkomst van gekrakeel op de vierkante millimeter in de Kamer. Of denken dat hun partij eerst de grootste moet zijn om problemen in de samenleving op te kunnen lossen. Met de bestuurscultuur wordt het op deze manier niets. Want het gaat niet alleen om geld. Er is een mentaliteitsverandering nodig. In Den Haag, in de zorg, in het onderwijs, bij de politie, de belastingen, het UWV enzovoorts enzovoorts. Overal moet de uitvoering weer centraal worden gesteld. Overal moeten we een betere manier vinden om over verschillen heen goed met elkaar om te gaan. ‘Waar is de hoop’ zegt onze hoofdredacteur Marianne Verhoeven altijd tegen me, wanneer ik voor de zoveelste keer vertel dat het weer een deprimerende Take Care wordt. De hoop heeft zij dit keer zelf georganiseerd. Marianne stuurde me mee met Tom Kellerhuis, die voor OPZIJ Renske Leijten en Pieter Omtzigt ging interviewen. Twee Kamerleden met open oog en oor voor de samenleving, die laten zien hoe je in het belang van rechtvaardigheid aanzienlijke politieke verschillen kunt overbruggen. Zij brengen die mentaliteitsverandering al in praktijk. Het kan. Het zwijgende midden moet zich laten horen, zeggen Leijten en Omtzigt. Laten we die handschoen oppakken. Niet met fakkels en vuige tweets. Met begrip voor elkaar en met respect voor verschillen moeten we massaal op die mentaliteitsverandering blijven aandringen. Dan zal het kabinet volgen. Marianne heeft gelijk. Nooit de hoop opgeven. O OPZIJ 2022

LEIDEN ticket via rm s o.nl

God op aarde

T/M 22.05 2022

Keizer Domitianus Co-producent:

Met dank aan: