OPZIJ Mei/Juni by MIMM

OPZIJ FEMINISTISCH MAGAZINE 4.0

mei/j uni 2 01 9 • 4 6st e JAARG ANG • € 6,99

MARCEL MUSTERS

‘Vrouwen zijn slimmere wezens’

Pruijs, urt, a j r a M , r Kante rjam de Bléco ER e M d M a d U n N n, Wa Houtveen, Mi o IN DIT s r e i P s, Nina gelique 3FM eer n o m i S Sylvana Anastacia, An en nog veel m amer H e t t ë i r , Ma dan Ekiz

Nieuws Stopt Nooit Download onze app en mis geen seconde van het nieuws dat ertoe doet. Wij houden je 24/7 op de hoogte.

Scan de QR-code of ga direct naar:

ad.nl/app

OPZI

Colofon/Uitgelicht

F E M I N I S T I S C H M AG A Z I N E 4 . 0

m ei /j un i 201 9 • 4 6 ste j aargan g • € 6 ,9 9

KLANTENSERVICE Op opzij.nl/abonnementen kunt u zelf een abonnement nemen. Voor contact over abonnementen, bestellingen, wijzigingen en vragen kunt u mailen naar abonnementen@opzij.nl. Een jaarabonnement kost € 42,75 voor 6 nummers. COLOFON Redactieadres Witte Singel 103 2313 AA Leiden redactie@opzij.nl

UITGELICHT

Hoofdredacteur Marianne Verhoeven Eindredacteur Noémi Prent Art Director Emmely Pardon Medewerkers Irene Berbee, Mona van den Berg, Asha ten Broeke, Corbino, Carin Gaemers, Myrthe Hilkens, Felix Huygen, Nina Klaassen, Laurentien van Oranje, Annemarie Oster, Lize Prins, De Reismeiden, Irene Schoenmacker, Sheila Sitalsing, Peter Svenson, Fieke Tissink, Paul Tolenaar, Etchica Voorn, Marieke van Willigen, Julia Wouters, Renate van der Zee. Directeur/uitgever Hans van Brussel Distributie Aldipress Druk HaboDaCosta COPYRIGHT Niets uit deze uitgave mag op welke wijze dan ook worden overgenomen zonder voorafgaande toestemming van de auteurs of rechthebbenden. De uitgever is niet aansprakelijk voor schade als gevolg van druk- en zetfouten. De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten van de illustraties volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Zij die menen nog zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich wenden tot de uitgever. ABONNEMENTEN Een abonnement wordt tot wederopzegging aangegaan, tenzij anders vermeld. Opzeggingen kunnen UITSLUITEND schriftelijk worden doorgegeven, per post Perfect Groep B.V., Inzake OPZIJ, Karel Doormanweg 41, 3115 JD Schiedam. Of per email naar abonnementen@opzij.nl. PERSOONSGEGEVENS We maken u erop attent dat aan ons verstrekte persoonsgegevens zoals naam, (e-mail)adres en telefoonnummers worden opgenomen in het gegevensbestand van Opzij B.V.. Dit bestand is aangemeld bij het College bescherming persoonsgegevens door Opzij B.V., de verantwoordelijke voor uw gegevens. Uw persoonsgegevens worden gebruikt voor onze abonnementenadministratie, voor de uitvoering van met ons gesloten overeenkomsten en om u op de hoogte te houden van interessante informatie en aanbiedingen van producten en diensten, eventueel ook na beëindiging van uw abonnement.

MARIEKE VAN WILLIGEN Verhalend journalist Marieke van Willigen (46) is amateurviolist en zingt als alt in diverse oratoria. Ze is dol op klassieke muziek. Haar favoriete stukken zijn de vioolpartita’s van Bach, het liefst gespeeld door Janine Jansen. “Muziek hoort bij vrouwen zoals de zee bij een zwemmer.” Meer van Marieke op jurkenvanmaria.nl

JULIA WOUTERS Ze is politicoloog en auteur van De zijkant van de macht - Waarom de politiek te belangrijk is om aan mannen over te laten. Elf jaar lang was ze politiek adviseur en speechschrijver van Lodewijk Asscher. Nu zet ze die ervaring in voor haar missie en adviseert en coacht ze vrouwen in de politiek of met politieke ambities. Voor OPZIJ interviewde ze drie beginners en drie gearriveerde vrouwen in de politiek die elkaar verder helpen. “Het was een superleuk gesprek en het zijn zulke geweldige vrouwen. Ze hebben het allemaal in huis om onze vrouwelijke premier te worden.”

OPZIJ 2019

Abonnee worden

NEEM NU EEN ABONNEMENT VOOR

6x OPZĲ en ontvang tegoedbonnen t.w.v. €40,- CADEAU!

2 boekenbonnen met elk een waarde van €5,3 dinerbonnen met elk een waarde van €10,-

• U kunt deze (digitale) dinerbonnen op elk moment gebruiken voor reserveringen bij een van de honderden bij restaurantsite HEERLIJK aangesloten restaurants. (U kunt een of meerdere dinerbonnen ook weggeven aan familie, vrienden of kennissen, ze blijven één jaar geldig). • U kunt deze (digitale) boekenbonnen op elk moment gebruiken voor bij aankopen in de webshop van OPZIJ. Daar vindt u ondermeer voortdurend een selectie van de best verkochte boeken (fictie, non-fictie en kookboeken) in ons land. (U kunt een of meerdere tegoedbonnen ook weggeven aan familie, vrienden of kennissen, ze blijven één jaar geldig).

VOOR DEZE AANBIEDINGEN GA NAAR OPZĲ.NL LET OP: als u al abonnee bent kunt u ook gebruik maken van dit aanbod, u verlengt dan uw abonnement.

FEMINISTISCH MAANDBLAD 4.0

‘PECH ALS JE HIER MET EEN VAGINA GEBOREN BENT’

WATSKEBURT?!

HILLARY CLINTON

CAREL STOLKER LANGS DE MEETLAT

STELLINGDAME

JUSTINE VAN DE BEEK VVD KAMERLID

DILAN YESILGÖZ

NIET IN EEN HOKJE TE PLAATSEN

LITERATUUR

PRIJS

FEMINISTISCH MAGAZINE 4.0

N R . 5 • 2 0 1 8 • 4 6 s te JAARGANG • € 6,99

F E MIN ISTISCH MAGA ZIN E 4 .0

ZOMERLEZEN...

AFSCHEID RENATE DORRESTEIN INTERVIEWS MET DE GENOMINEERDEN CORINA KOOLEN HET LITERAIRE PLAFOND UITGEVER MIZZI VAN DER PLUIJM & KARIN SLAUGHTER JAARLIJKS FEESTJE

LANGS DE MEETLAT (BEDROEVEND) ALLE COLLEGES VAN B&W

BOEGBEELD

Laura van der

LENA DUNHAM HOUDT DE CELEBRITY FEMINISTEN BIJ DE LES

DE ONSTUITBARE OPMARS VAN JONGE

FEMINISTEN

JUCO / CONTOUR BY GETTY IMAGES

F E M I N I S TI S C H MA AN D B LA D 4.0

ZUID AFRIKA

UNIVERSITEIT LEIDEN

OPZIJ OP

N R . 5 • 2018 • 4 6 st e JAARGANG

NR .10 • 2 017 • 45 s te JA ARGANG

REPORTAGE

N R .1 0 • 2 0 1 7 • 45 s t e JAARGANG • € 5,9 9

OPZIJ

Dorrestein, Nina Polak, EN RenateOp de Beeck, INEERD Mutsaers, Griet Voorn, Jolande Withuis DE GENOM Etchica Jonge, Charlotte

Haar,

Sabi, Hella de Rĳneveld, Aya Marieke Lucas AR IS...

EN DE WINNA

OP REPORTAGE LESSEN UIT IJSLAND • DOCHTERS VAN INDIA • HINDOSTAANSE VROUWEN IN NL • COSTA BRAVA GIRLS OP LEEFTIJD & BOEKENDORP MONTOLIEU OPZIJ05-COV_p001.indd 2

26-06-18 15:11

Editorial Marianne Verhoeven

#ZUSTERSCHAP (bis)

p de redactie werken wij met ‘de muur’. Dat klinkt misschien wat naar, maar het is niets meer dan het door mij aan de muur geschroefde stuk kippengaas, waar we tijdens de productieweken alle door de art director klaargemaakte pagina’s ophangen. Die muur is onze houvast, de transitie van een Word-document naar opgemaakte pagina’s met het prachtige werk van onze fotografen is elke keer een cadeautje. Ook zie je precies hoe ver je bent en wat er nog binnen moet komen. Bovendien kun je soms met al die pagina’s naast in plaats van achter elkaar iets anders zien. Bijvoorbeeld dat het in dit nummer bijna overal over zusterschap gaat. En daar kan ik dan heel erg vrolijk van worden. Want zonder die zusterschap gaan we er niet komen.

De fantastische vrouwen die aan dit nummer hebben meegewerkt hebben er allemaal ervaring mee: zoals onder anderen Sylvana Simons, Mariëtte Hamer, Mirjam de Blécourt en de vrouwen in Ivoorkust, die dankzij microfinanciering een zelfstandig bestaan hebben opgebouwd. En wat te denken van Wanda de Kanter, onze meest invloedrijke vrouw van 2018, die – o gotspe – door de Alliantie Nederland Rookvrij begin februari uit

deze Alliantie werd gezet van wege haar ‘te activistische’ houding. De actie was het gevolg van wat we maar het eigenmachtig optreden zullen noemen van Floris Italianer, directeur van de Hartstichting en voorzitter van de Alliantie. Hoe mooi dat Wanda en compaan Pauline Dekker vanuit alle kanten morele steun ontvingen. Terecht! Zelfs minister Bruno Bruins gaf aan met hen in gesprek te blijven. En voor wie zelf ook nog iets wil doen: ga naar tabak.nl. Ook de in dit nummer geportretteerde – en enige – man: Marcel Musters, zegt het liefst met vrouwen te werken. De meest recente en prachtige resultaten daarvan zijn de film God Only Knows van Mijke de Jong, met onder andere Monic Hendrikcx, en de theaterproductie Smoeder, met Maria Goos. Over hen, maar nog veel meer vertelt hij in Man over Vrouw. Maar natuurlijk hebben ook wij weleens te maken met een gebrek aan zusterschap en haalt iets waar we goedgemutst aan zijn begonnen toch uiteindelijk ons blad niet. Maar zoals Mariëtte Hamer zegt in het Meetlatinterview: “Als iets niet goed is gegaan, komen er ook altijd weer kansen je fouten te corrigeren.” Laten we hopen dat dat besef overal doordringt, want zo is het maar net. O OPZIJ 2019

28 16

Maatschappij & Wetenschap

SAY WHAT?! NL

KOPSTOOT

SAY WHAT?! WERELD Opmerkelijk nieuws

OPEN DOEK Jongerenvertegenwoordigers VN

BOARDROOM

REPORTAGE BUITENLAND Ivoorkunst

STELLING De Wallen

REPORTAGE Vrouwen in de klassieke muziek

76 16 28 34

Eind score 7

Mensen 78

COVERINTERVIEW De Tweede Sekse

ZUSTERSCHAP Angelique Houtveen

VAKVROUW Goed politiek gezelschap

LANGS DE FEMINISTISCHE MEETLAT SER 2

MAN OVER VROUWÂ Marcel Musters

Kunst & Cultuur 70

INTERVIEW Anastacia

BOEKEN

MUSEA

PODIUM

VOORPUBLICATIE Mijn rooie, roomse oma

DE REISMEIDEN Tel Aviv

Columns 05 26 32 41 61 68 98

EDITORIAL ANNEMARIE OSTER MYRTHE HILKENS SHEILA SITALSING ASHA TEN BROEKE ETCHICA VOORN CARIN GAEMERS

Service 03 4+91

COLOFON ABONNEE WORDEN

OPZIJ 2019

SAY WHAT?! #Paarse tuinbroek M, de talkshow van Margriet van der Linden, is sinds april terug op de buis – in plaats van De Wereld Draait Door. Wij vragen ons eigenlijk hetzelfde af als Wicky.

Insta feminisme

Satire

De Luizenmoeder mag dan wel voorbij zijn, maar Jennifer Hoffman keert meteen weer terug op de buis. Vanaf 7 april is ze te zien als gezicht van het programma Van de week. Dit is het nieuwe satirische actualiteitenprogramma’s van NPO3. Jennifer Hoffman wordt bijgestaan door cabaretiers Stefano Keizers en Pieter Derks.

Naast Facebook en Twitter is OPZIJ tegenwoordig ook te vinden op Instagram. Volg @opzijmagazine voor inspirerende quotes en een kijkje achter de schermen. En laat ons vooral weten wat jij leuk zou vinden om terug te zien op de Instagram van OPZIJ!

Aletta’s reis Dit jaar vieren we in Nederland honderd jaar vrouwenkiesrecht. Het vrouwenkiesrecht was de kroon op het werk van arts en feministe Aletta Jacobs (1854-1929). In een vijfdelige historische reisserie gaat journaliste Step Vaessen op zoek naar vrouwen die in de geest van Aletta Jacobs strijden voor vrouwenrechten. Vanaf 12 mei 2019 is de reisserie elke zondag rond 21.15 uur te zien op NPO 2.

Stem op een vrouw Tijdens de Provinciale Staten- en waterschapsverkiezingen hebben maar liefst 42 vrouwen dankzij voorkeursstemmen een zetel behaald. Een mooi resultaat waarvan de eer toekomst aan de campagne van de stichting Stem op een vrouw. Hun stemadvies, dat luidt ‘stem op een vrouw lager op de lijst’, lijkt nu concreet vruchten af te werpen. Volgens kenners zijn er namelijk buitenproportioneel veel vrouwen via voorkeursstemmen verkozen.

KOPSTOOT

OPZIJ 2019

Say what?! de wereld

Heelal

Met veel bombarie werd door NASA aangekondigd dat er voor het eerst in de geschiedenis een ruimtevaartmissie uitgevoerd zou gaan worden door enkel vrouwen. Prachtig nieuws natuurlijk, totdat NASA bekendmaakte dat de samenstelling van het team gewijzigd moest worden. De vrouwelijke astronauten die oorspronkelijk mee zouden gaan, Christina Koch en Anne McClain, zouden namelijk niet in de beschikbare ruimtepakken passen.

Algerije

Amerika

De eerste Marvel-superheldenfilm met een vrouw in de rol is een feit: Captain Marvel, gespeeld door de Amerikaanse actrice Brie Larson. Dat er in het superheldengenre vraag is naar vrouwelijke superhelden laten de cijfers zien: de film bracht in het eerste weekend in de bioscoop wereldwijd 455 miljoen dollar op.

Groot-BrittanniĂŤ

Van luchtvaartmaatschappij Virgin Atlantic hoeven de stewardessen niet meer verplicht hun gezicht onder een dikke laag smurrie te bedekken. De eis dat vrouwen in cabinefuncties make-up moeten dragen hebben zij namelijk geschrapt. En ja dat is best bijzonder. Want ook tot onze verbazing verlangen de meeste luchtvaartmaatschappijen nog altijd dat vrouwelijk cabinepersoneel makeup gebruikt. Ook wordt er door Atlantic nu standaard een broek geleverd naast het rokje. Bij KLM waren ze al zover. Gelukkig maar, want niet iedereen wordt blij van een paar huidkleurige pantyâ&#x20AC;&#x2122;s. 10

Beledigingen en agressie tegen de vrouwen van het pas opgerichte Algerijnse Feministisch Kwadraat wierpen een smet op de anti-regeringsdemonstraties in Algerije. Het feministisch initiatief protesteerde daar tegen het regime van president Abdelaziz Bouteflika. Op Facebook is te zien hoe medemanifestanten probeerden de vrouwen het protesteren onmogelijk te maken. Vele mensen, waaronder de ook in Nederland populaire schrijver Kamel Daoud, hebben hun steun betuigd. De Algerijnse president is inmiddels afgetreden naar aanleiding van de protesten.

Say what?! de wereld Opmerkelijk nieuws afgelopen maand. Hou voor het actuele nieuws opzij.nl in de gaten en abonneer je op onze nieuwsbrief.

Iran

Een van de bekendste mensenrechtenadvocaten van Iran, Nasrin Sotoudeh, werd onlangs veroordeeld tot een gevangenisstraf van 33 jaar en 148 zweepslagen. De reden? De Iraanse autoriteiten zijn boos dat Sotoudeh protesteerde tegen de verplichting om een hoofddoek te dragen en de doodstraf. Inmiddels zijn er wereldwijd petities gaande tegen de veroordeling, die overigens nog steeds getekend kunnen worden. Bijvoorbeeld via de website van Amnesty International.

Italië

Drie vrouwelijke rechters oordeelden in maart dat een vrouw, die stelde te zijn verkracht, te ‘mannelijk’ zou zijn om verkracht te worden. Ze verklaarden dat de vrouw ‘waarschijnlijk zelf begonnen was’. Door deze uitspraak zijn de twee verdachten vrijgesproken van verkrachting. Het 22-jarige slachtoffer gaat – terecht - in hoger beroep.

Frankrijk

De sporthijab van Decathlon, speciaal voor islamitische hardloopsters, zorgde voor ophef in Frankrijk. Diverse politici en burgers spraken er schande van dat dit product, dat wordt gezien als een knieval voor moslims, te koop kon zijn. Door de ontstane commotie zwichtte Declathon en verwijderde de sporthijab uit het assortiment. Overigens is de sporthijab van concurrent Nike wel gewoon te koop.

Nieuw-Zeeland

In maart werd Nieuw-Zeeland opgeschrikt door een extreemrechtse aanslag. Hoe verdrietig ook, premier Jacinda Ardern dwong wereldwijd respect af door haar daadkrachtige en meevoelende optreden. Daags na het bloedbad verscheen zij in hoofddoek aan het adres van de nabestaanden, en schroomde daarbij niet hen stevig te knuffelen. Dit empathische optreden kon wereldwijd op veel positieve aandacht rekenen. OPZIJ 2019

Open doek

jong EN JE WILT WAT

Sinds november 2018 mogen Hajar Yagkoubi (19) en Eefke van de Wouw (23) zichzelf de nieuwe jongerenvertegenwoordigers van de Verenigde Naties noemen. Hajar zet zich in op het gebied van Mensenrechten en Veiligheid en Eefke zet zich in voor Duurzame ontwikkeling. Na vele stemrondes en acht dagen lang campagnevoeren, werden zij verkozen om Nederland twee jaar lang te vertegenwoordigen bij de VN. D O O R N I N A K L A A SSE N

et is best wel heftig om echt campagne te voeren. Weet je dan eigenlijk al wel waar je aan begint? Eefke: “Nee, je weet dat je naar de VN mag en jongeren gaat vertegenwoordigen, maar wat het echt inhoudt leer je pas als je erin zit. Je mag daar heel erg je eigen weg in vinden. Via kunst of als je juist heel politiek wilt zijn, met het niveau waar jij je fijn bij voelt. Nederland heeft echt het allermooiste programma ter wereld voor jongerenvertegenwoordigers. Alle landen die ik spreek vragen Nederland om advies.” Hajar: “Wij hebben best wel veel vrijheid om niet alleen de vorm te kiezen waarin we het doen, maar ook te zeggen wat we willen. En dat is ook een beetje het doel van een jongerenvertegenwoordiger. Je moet onafhankelijk uitspraken doen. We zijn geen verlengde van de ministeries. In andere landen is het soms wel zo dat jongeren eerst toestemming moeten krijgen van hun ministerie voordat ze iets mogen zeggen. Wij trekken ook echt het land in om met jongeren te spreken, dat gebeurt eigenlijk bijna niet in andere landen.” In hoeverre is de Nederlandse overheid betrokken? Eefke: “De banden met de overheid zijn best wel intensief. We proberen zo veel mogelijk samen te doen. Ik merk dat ze heel graag willen dat ik erbij ben. Ik ben ook vaak in Den Haag voor overleg. Ik mag dan echt zeggen wat ik

ergens van vind. Maar af en toe zit je alleen maar aan tafel en mag je niks zeggen. Maar over het algemeen vind ik dat Nederland heel goed de meerwaarde van jongeren aan tafel inziet.” Hebben jullie zelf het gevoel dat jullie heel politiek bezig zijn? Hajar: “Nee, helemaal niet. We hebben in het begin ook heel duidelijk gezegd dat we niet politiek zijn. En dan is het denk ik ook juist goed om het op je eigen manier te doen. Politiek is natuurlijk wel een belangrijk onderdeel, maar je bent jong, je bent een jongerenvertegenwoordiger en je wilt het juist niet op dezelfde manier doen als de politici. Dat is wel iets dat we allebei zeiden.” Eefke: “We willen geen diplomaten worden.” Hajar: “Je zit wel in een politiek veld, maar we proberen onze krachten daarin anders te benutten. De politici zitten vaak in overleg, maar die hebben we net zo hard nodig. Jongeren zijn niet uitsluitend de toekomst, de oudere generaties zijn dat ook.” Er wordt vaak gezegd dat jongeren niet zo bezig zijn met politiek. Herkennen jullie dit beeld? Hajar: “Dat is inderdaad echt een probleem. Maar het is niet zo dat jongeren niet bezig zijn met maatschappelijke thema’s. Op social media wordt er heel veel politiek besproken, alleen wordt dat vaak niet zo gezien. Onze

Open doek

Hajar Yagkoubi (tweede van links) en Eefke van de Wouw (uiterst rechts) OPZIJ 2019

Open doek generatie voert de politieke discussie op een hele andere manier. Niet alleen in de vormen van debat, maar ook gewoon via uitwisselingen op sociale media.” Eefke: “Twee weken nadat ik was verkozen mocht ik in mijn eentje naar de klimaattop in Polen. Dat was echt een vuurdoop. En ik zag daar meteen dat jongeren zo’n belangrijke rol spelen. Er werd vooral door jongeren buiten in een mars gedemonstreerd, maar binnen waren er ook protesten. Er werd een evenement georganiseerd door een oliemaatschappij en daar gingen dan ook veel jongeren heen. Mensen gingen dan staan om te laten zien dat ze het er niet mee eens waren. Je denkt dit is echt hét duurzame evenement, maar dan zie je dus ook dat oliemaatschappijen lobbyen en dat het ontbijtbuffet bestaat uit bloedworst. De jongeren gaan daar dan echt

tegenin. Ze zijn activistisch en sociale media speelt daar een grote rol in.” Zien jullie dat activisme, dat zich dus ook vaak op het klimaat richt, ook terug in het beleid van de VN? Hajar: “Ja, en je ziet dat ook bij andere jongerenvertegenwoordigers. Een van hen had allemaal eten uit het cafetaria van de VN verzameld. Dat was grotendeels verpakt in plastic. Hij nam het mee naar de speech en gooide toen die hele zak met al dat plastic leeg op de tafel.” Eefke: “Als je dat daar doet dan is dat echt een statement. De hele de dag zijn er speeches en vergaderingen. Als iemand dan zoiets doet, wordt de

‘Jongeren zijn niet uitsluitend de toekomst, de oudere generaties zijn dat ook.’

Open doek wijzen van dit doen jullie fout, maar ook laten zien hoe het anders kan. Jongeren zijn degenen die evenementen als de klimaattop energie geven en activisme laten zien.” Hajar: “Het is heel tof dat jongeren het buiten het systeem dragen. In de echte wereld gebeurt dat al. Zij zijn de wereld al aan het veranderen en ze gaan echt niet wachten op de beleidsmakers. De wereld is al anders, en het is de keuze van de beleidsmakers of ze daarin mee willen gaan of niet. Ik zag op de Instagram van Greta Thunberg ook dat de klimaatstaking van de jongeren de grootste wereldwijde staking ooit was.”

zaal echt weer wakker geschud.” Hajar: “Hij zei: jullie hebben allemaal van die mooie doelstellingen als het gaat om het klimaat. Hoe kunnen mensen buiten de VN deze doelstellingen serieus nemen als jullie zelf zo veel onnodig plastic gebruiken? De VN heeft natuurlijk een hele belangrijke voorbeeldfunctie en dan kan zoiets niet.” Is de VN wel het geschikte orgaan voor jongeren om hun geluid te laten horen? Eefke: “Ja. Alles dendert maar door als een trein en niemand neemt even de tijd om te kijken wat we allemaal

‘We zagen elkaar helemaal niet als concurrentie. We waren juist heel supportive naar elkaar toe. We werden echt als een soort girlband gezien.’ aan het doen zijn. Er zijn allemaal vergaderingen en iedereen probeert daar zijn verhaal te vertellen. Maar de VN en al die organisaties zijn vooral druk met organiseren en niet zozeer met wat mensen daadwerkelijk zeggen. Het is goed dat wij daar dan de aanjagers van kunnen zijn. Hier moet verandering in komen. Niet alleen de vinger

Jullie spreken voor jullie werk natuurlijk heel veel jongeren. Voelen zij zich daardoor ook meer serieus genomen? Eefke: “Ja en nee. Jongeren zijn heel veel bezig met het klimaat, dat raakt ze. Wetenschappers praten over het fenomeen Climate Grief. Dat is wanneer je depressieve gevoelens hebt over klimaatverandering. Als een hele generatie er last van heeft, dan is het gewoon een groot probleem. Maar het wordt niet behandeld als een groot probleem, omdat het gaat om een gevoelskwestie. Ik vind dat onze generatie heel vaak belachelijk is gemaakt omdat we zogenaamd ‘gevoelig’ zijn. Het is juist het gevoel dat ons zo sterk maakt. Het laat zien dat we er iets om geven en dat we er iets aan willen doen. Dat is ontzettend sterk van deze generatie.” Van de vijf vertegenwoordigers die er nu zijn, zit er maar een man bij. Was dat de voorgaande jaren ook zo? Hajar: “Normaal zijn er wel meer mannen. Bij de voorrondes waren er ook nog een hoop jongens.” Eefke: “Maar die hebben het niet gehaald haha. We waren in de laatste ronde ook nog met vier vrouwen. Twee voor Duurzame Ontwikkeling en twee voor Mensenrechten en Veiligheid. Dat werd ook meteen een soort team. We zagen elkaar helemaal niet als concurrentie. We waren juist heel supportive naar elkaar toe. We werden echt als een soort girlband gezien haha.” Speelt die girlpower ook een andere rol in jullie leven? Zien jullie jezelf als feminist? Eefke: “Ja, maar ik denk niet dat feminisme alleen om vrouwenrechten gaat. Je bent als feminist ook tegen toxic masculinity. Je wilt ook meer vrijheden voor mannen als het gaat om hun emoties uiten. Het is jammer dat je het altijd weer moet uitleggen als je jezelf een feminist noemt.” Hajar: “Ik zie mezelf ook echt als een feminist. Ik heb soms het gevoel dat die hele discussie omtrent gender ontspoort. Er wordt meteen gezegd je bent tegen mannen, dan krijg ik het gevoel dat mensen daarop focussen om de echte discussie te vermijden. Mannen en vrouwen moeten beiden vrij zijn in hoe ze zich kunnen opstellen. Je hebt de quote ‘the future is female’. Ik denk eerder ‘the future is equal’. Ik denk dat het gaat over gelijkheid.” O OPZIJ 2019

Coverinterview

DE TWEEDE SEKSE

lekker bezig

Coverinterview

“Je wordt niet als vrouw geboren, je wordt vrouw gemaakt.” Wie kent ze niet, deze beroemde woorden van de Franse filosofe Simone de Beauvoir. Het is dit jaar zeventig jaar geleden dat het boek De Tweede Sekse uitkwam. OPZIJ discussieert in een reeks rondetafelgesprekken met prominente Nederlandse vrouwen over de impact van het boek. Een gesprek over vrouwen en werk. D O O R I R E N E SC H O E N MA C K E R B EEL D PA U L TO LEN AAR

pvallend genoeg gaat het interview in debatcentrum De Balie al vrij snel over moederschap, terwijl het aangekondigde thema toch echt werk was. Ondernemer Nina Pierson heeft net een tweede kleintje gekregen en vraagt of het oké is of ze onder het gesprek kolft, waarna zich een heel gesprek met politicus en presentatrice Sylvana Simons (twee kinderen) ontspint. Tafelgenoot en longarts Wanda de Kanter heeft drie kinderen, schrijfster Marja Vuijsje heeft er geen. De noodzaak om economisch zelfstandig te zijn, was voor Simone de Beauvoir heel belangrijk. Ze schreef: “alleen haar werk kan een vrouw haar concrete vrijheid garanderen.” Hoe belangrijk is werk voor jullie? Sylvana: “Ik kan me niet herinneren dat ik ooit niet heb gewerkt in mijn leven. Werk is heel belangrijk, maar ook heel vanzelfsprekend voor mij. Wat me verbaast is dat mensen vaak aan mij vragen waarom ik eigenlijk werk. Dat is een van de meest wonderlijke vragen die me ooit is gesteld, vaak in relatie tot mijn vrouw-zijn of het moederschap. Wordt dit aan álle werkende mensen gevraagd, lees, mannen? Volgens mij moeten we allemaal werken omdat we een inkomen moeten genereren en moeten leven en overleven. In zo’n vraag zit daarom een valse implicatie van keuze. Anderzijds vraag ik me ook af wat je dan als werk definieert: ik had er, toen de kinderen klein waren, soms al een halve dag op zitten voordat ik op kantoor aankwam.” Marja: “De vraag waarom ik werk heb ik nooit gehad. Ik denk omdat ik geen kinderen heb. Ik ben het met Sylvana eens dat in het moderne feminisme werk vooral OPZIJ 2019

Coverinterview wordt geassocieerd met het hebben van hele interessante banen, fulltime werken en het doorbreken van het glazen plafond. Ik vind eigenlijk dat Simone de Beauvoir in haar boek te weinig aandacht besteedt aan werk dat vrouwen altijd al deden en waar in de huidige samenleving nog meer op wordt neergekeken dan in de jaren zestig en zeventig. Alles wat met vrouwelijkheid wordt geassocieerd en datgene wat vrouwen in het verlengde van het huishouden doen, verdient in die optiek niet het stempel werk.” Nina: “Ik denk wel dat er een en ander is veranderd ten opzichte van vroeger. Nu zijn er veel meer vrouwen zijn aan het werk, hoewel inderdaad nog wel het grootste deel van de huishoudelijke taken en de zorg vaak bij de vrouwen ligt. Vrouwen hebben drie functies in één: die

‘Ik ken vrouwen die heel bewust thuismoeder zijn en volledig worden zwartgemaakt door volgers. Op dat vlak zou er veel meer sisterhood moeten komen.’ van huishoudster, verzorgende en werkende. Natuurlijk kun je je daar als vrouw aan ontworstelen, maar daar moet je dan wel erg je best voor doen.” Wanda: “Ik wist vanaf mijn elfde dat ik arts wilde worden. Tijdens mijn specialisatie als longarts werkte ik tachtig uur in de week en dat vond ik meestal prima. Werk is dus een essentieel onderdeel van mijn identiteit. Tijdens de geboorte van mijn eerste kind overleed zij bijna, en ik ook. De dag voor de spoedkeizersnede zat de hoogleraar aan mijn bed – ik lag een maand in mijn eigen ziekenhuis – over mijn promotie te praten. Ik durfde hem op dat moment niet te zeggen: als dit kind er levend uitkomt, dan zien we wel weer verder hoe het gaat met mijn promotie. De eerste drie maanden na de bevalling dat ik thuis was, dacht ik: ik ga geen vijf dagen werken. En toen de tweeling geboren werd, ging ik zelfs drie dagen werken. Dat was ongewoon als arts in die tijd. En toch voelde dat net zo goed als ambitie, omdat je de ambitie hebt om je passie te kunnen volgen en dat waren evengoed mijn kinderen. Wat wel betekent dat je natuurlijk genoeg moet kunnen verdienen in drie dagen om jezelf te kunnen bedruipen.” Sylvana: “Ik werd moeder toen ik 21 was en ik geen partner, geen afgeronde opleiding had. Ik had wel passie en talent. En ik heb daarom nooit het idee gehad dat ik niet verder kon komen, dat ik dankzij het moederschap vastzat en niks kon. Ik kan me nog heel goed herinneren 18

dat ik een brief kreeg van het arbeidsbureau omdat ze me waren tegengekomen in de bak met jonge, alleenstaande moeders. Ik heb gelijk gebeld: ‘Wilt u mij onmiddellijk uit die bak halen?’ Ik had die hulp niet nodig, ik kon voor mijzelf zorgen en heb mezelf opgewerkt tot waar ik nu ben. Als gezin hebben we daar een hoge prijs voor betaald. Toen mijn zoon vijftien was, hadden we een emotioneel gesprek daarover. Hij zei dat hij liever een keer minder op vakantie was gegaan, als ik dan maar wat vaker thuis was geweest. Tegelijkertijd erkent hij ook dat hij in zijn jonge leventje wel de hele wereld heeft gezien en een luxeleven heeft gehad.” Marja: “Het is ook heel beklemmend om een moeder te hebben die er altijd maar is. Joke Smit eindigt haar artikel Het onbehagen bij de vrouw met de vraag, zou het niet goed zijn als moeders hun kinderen meer te bieden hebben dan zorgzaamheid alleen? Zo’n moeder die haar hele leven ophangt aan haar kinderen is voor die kinderen ook dodelijk en geeft een heel raar beeld van wat een vrouw vermag.” Simone de Beauvoir schrijft: “De vrouw moet voortdurend een vertrouwen veroveren dat haar niet meteen geschonken wordt. In het begin is zij verdacht, zij moet eerst maar eens bewijzen wat ze waard is.” Hebben jullie het idee gehad je te moeten invechten? Wanda: “Er zijn wel momenten geweest dat er veel vooroordelen waren. Bij gynaecologie was het standaard grapje dat het enige recht van de vrouw het aanrecht is, ofwel: wat doe je hier? Maar ik maakte ook mee dat andere geneeskundestudenten, vaak jongens, zich afvroegen waarom ik studeerde, aangezien ik toch huisvrouw ging worden. En natuurlijk was het moeilijker om de opleiding tot specialist binnen te komen, want mensen zijn eerder geneigd iemand te kiezen die op ze lijkt. Dat is ook logisch. Maar ik ben niet de enige die daar last van heeft. Ik zie zoveel mannelijke coassistenten waarvan ik denk, wat een prachtig mens is dit, maar die gaat het lastig krijgen om een opleidingsplek te vinden want hij is niet macho genoeg. Iedereen heeft zijn eigen glazen plafond. We zitten heel erg te hameren op mannen en vrouwen, maar wat als je in een heel arm gezin wordt geboren?” Sylvana: “Het is toch ook wel heel neoliberaal om te denken dat dit glazen plafond het hoogst haalbare is. Ik ben ambitieus en wil graag naar het plafond, maar de algemene gedachte dat de emancipatie voltooid is als we een x aantal vrouwen aan de top hebben, vind ik een hele gevaarlijke.” Nina: “Voor mijn gevoel is er bij het ondernemerschap niet echt sprake van een glazen plafond omdat je je eigen omgeving creëert. Wel merk ik soms in gesprekken dat mensen mij onderschatten – ik zie er jong uit en ben klein. Maar ik heb dat altijd als een voordeel gezien en kon er juist van profiteren.” “Mannen en vrouwen vinden het allebei even

Coverinterview

Nina Pierson (1985) is het brein achter het creatieve bureau PUP en het magazine Bedrock. Ze richtte daarnaast saladeketen SLA op samen met haar man Job. Inmiddels zijn er twaalf vestigingen in Nederland geopend.

OPZIJ 2019

Coverinterview verschrikkelijk om te moeten werken onder de leiding van een vrouw; ze hebben altijd nog meer vertrouwen in een man dan in een vrouw; een vrouw zijn is, zo het geen gebrek is, altijd nog een bijzonderheid”, schreef De Beauvoir ook. Wanda: “Even voor de duidelijkheid, leiderschap is wat anders dan werken onder iemand. Dat is iets bestuurlijks, leiderschap is een visie uitdragen. Maar dat even terzijde.” Sylvana: “Ik merk heel duidelijk dat mensen het lastig vinden dat ik als vrouw een voortrekkersrol heb. Er is voor mij geen greintje twijfel over het feit dat ik word afgerekend op mijn gender. Als de grote gemene deler van wat ik naar mijn hoofd geslingerd krijg gerelateerd is aan mijn vrouw-zijn, dan kan ik helaas geen andere conclusie trekken. Ik ben een opeenstapeling van wat niet gewenst is: ik ben vrouw, ik ben een zwarte vrouw, ik ben een goedgebekte zwarte vrouw, ik ben een heel zelfverzekerde goedgebekte zwarte vrouw, ik zie er goed uit naar algemene maatstaven. Ik weet dat ik niet iedereens cup of tea ben, maar lelijk ben ik niet en dat weet ik. Dat alles gaat tegen de boodschap in van de samenleving hoe ik mezelf dien te zien.” Wanda: “En wat als je nu vrouw vervangt door man? Zou er dan dezelfde weerstand zijn?” Sylvana: “Nee, dan zie ik vooral waardering. Laten we Thierry Baudet als actueel voorbeeld nemen. We zijn op hetzelfde moment de politieke arena binnengekomen. Wat heel veel mensen aantrekkelijk aan hem vinden, is zijn voorkomen, het feit dat hij welbespraakt is, goed verzorgd. Die dingen delen we dus, en toch gaat de kritiek die ik lees zelden over zijn piemel. Ik heb ook nog niet gelezen dat vrouwen hem willen aanranden, terwijl ik wekelijks uitgebreide verkrachtingstheorieën krijg toegestuurd. Er is hem nog nooit verweten dat er geen plaats is voor hem in dit land of dat hij thuis achter het aanrecht moet gaan staan of voor de kinderen moet zorgen of zich moet laten nemen. Onlangs is in de Amsterdamse gemeenteraad mij toegebeten dat ik moest gaan zitten, nederig zijn en mijn mond moest houden. Ik kan me met de beste wil van de wereld niet voorstellen dat een man dat tegen een andere man zou zeggen, laat staan een vrouw tegen een man. Ik ben eens gaan tellen hoe vaak een man tegen me gezegd heeft dat ik mijn mond moest houden en ik ben de tel kwijt. De boodschap zitten en nederig zijn is een structurele aan vrouwen.” Wanda: “Ik ben samen met Pauline Dekker in februari uit de Alliantie Nederland Rookvrij gezet, hoewel ik dat destijds heb stilgehouden en het pas in maart naar buiten kwam. We zouden te activistisch zijn. Ik vraag me af, als ik een man was geweest, had ik dan bepaalde dingen

wel mogen zeggen en wel met een gestrekt been tegen de tabaksindustrie in mogen gaan? Ik heb weleens gedacht, was ik een man in dezelfde witte jas, zou de toon toch anders zijn. Maar zoiets weet je nooit zeker.” De beroemdste uitspraak van Simone de Beauvoir is dat je niet als vrouw wordt geboren, maar als vrouw wordt gemaakt. Wat betekent vrouwelijkheid, het vrouw-zijn voor jullie? Wanda: “In mijn werk ben ik me wel bewust van het feit dat ik een vrouw ben, ja. Zeker dertig jaar geleden, toen zei iedereen, nou, doe je haar maar in een knotje, geen make-up en een bril op, dan nemen ze je vast serieuzer. Dat is nu wel anders, hoewel ze nog altijd een man aan je bed verwachten. Buiten mijn werk vind ik het heel leuk om me uit te dossen, dan draag ik zoveel mogelijk paradijsvogel-achtige kleding. Vrouwelijkheid, je kunt ermee spelen.” Sylvana: “Ik kan me een moment herinneren dat ik me liet steriliseren en ik naar het ziekenhuis reed. Ik moest zo huilen dat ik moest stoppen. Op dat moment belde er net een vriend, die natuurlijk vroeg waarom ik zo aan het huilen was. Toen zei ik, en ik schaam me er nog voor, maar ik zei het echt: als ik straks geen kinderen meer kan krijgen, wat ben ik dan nog waard als vrouw, wie wil me dan nog? Ik was zelf net zo verbaasd over deze reactie. Want het slaat natuurlijk helemaal nergens op. Dat verdriet was overigens zo over, ik stond volledig achter mijn beslissing. En toch denk ik dat het toch een soort sociaal construct is, dat ons vertelt dat jongere vrouwen interessanter zijn, meer waard. Ik bedoel, dit interview ging binnen anderhalve seconde over moederschap. De eerste vraag ging over werk, en toch ging het automatisch over onze baarmoeder.” Marja: “Ik kan niet zeggen dat mijn leven als vrouw mislukt is omdat ik geen kinderen heb gekregen. Ik krijg daar inderdaad wel vragen over, en dan lijk je ook maar twee keuzes te hebben: of je lijdt ontzettend onder het feit dat je je genetisch niet hebt kunnen voortzetten of je bent gewoon een manwijf met een afwijking. Ik vind het eigenlijk een hele moeilijke vraag, hoe ik mijn vrouwelijkheid draag. Dat hangt samen met welke identiteit je hebt. Ben ik in een niet-joods gezelschap, dan ben ik vaak de huisjood. Ben ik in het gezelschap van alleen maar mannen, dan ben ik one of the boys en vertel ik de leukste schuinste moppen en drink ik veel.” Sylvana: “Dat klinkt als een overlevingsstrategie.” Nina: “Zou een man hetzelfde doen in een vrouwengroep?” Marja: “Jazeker, een heleboel dingen doe je onbewust. Ik voel me er overigens prettig bij.”

‘De algemene gedachte dat de emancipatie voltooid is als we een x aantal vrouwen aan de top hebben, vind ik een hele gevaarlijke’

Coverinterview Sylvana Simons (1971) groeide op in Hoorn. Na een carriĂ¨re bij televisie en radio richtte ze eind 2016 de politieke partij BIJ1 op, voorheen Artikel 1. Bij de gemeenteraadsverkiezingen in 2018 won de partij in Amsterdam een zetel, die door Simons als lijsttrekker wordt vervuld.

OPZIJ 2019

Coverinterview Sylvana: “Wat ik om mij heen zie is dat jongeren veel meer fluïde zijn in hun mannelijk- en vrouwelijkheid dan wij. Er is niet meer een heel duidelijk onderscheid tussen mannen- en vrouwenkleding, net zoals makeup en plastische chirurgie niet alleen meer het domein van vrouwen is. En daaraan kun je zien dat het constructen zijn. En economisch bepaald. Ik heb nog nooit een commercial gezien die mannen vertelt dat het hoogstnoodzakelijk is dat je oksels zacht zijn en geuren. Ik zou ook weleens een smegmazalfje op de markt willen zien, in plaats van al die Lactacyd-reclames. Tegelijkertijd kan ik niet ontkennen dat mijn vrouwelijkheid onderdeel is van mijn identiteit, hoewel dat altijd evenals bij Marja relationeel is. Als ik als vrouw onder vrouwen ben is dat voor mij anders, even goed dat wanneer ik bij mijn dochter ben dat weer anders is dan als ik met beide kinderen of alleen mijn zoon ben.” Marja: “Vrouwen zijn heel lang wijsgemaakt dat ze mooi moesten zijn om een goede partij te krijgen en dat ze vrouwelijk moesten zijn om geen rariteit te zijn of het dorp uitgestoten te worden. We hebben in Nederland lang een enorme gezinsideologie gehad, waarbij allerlei concepten van vrouwelijkheid hoorden waar je in moest passen. Ik vind die mengvormen die Sylvana beschrijft spannend, interessant. Mannelijkheid of vrouwelijkheid is niet gekoppeld aan individuele mannen of vrouwen. Mensen die daarmee durven spelen, dat vind ik spannend om te zien.” Nina: “Ik ga in dit geval vrouwelijkheid toch weer koppelen aan moederschap. Er is een onderzoek geweest waaruit blijkt dat de hersenen van vrouwen veranderen op het moment dat ze kinderen krijgen. De grijze massa verkleint en bepaalde gebieden, zoals het empathische en sociale deel, worden geïntensifieerd. Zou je dan niet kunnen zeggen dat er biologisch wel degelijk verschillen zijn tussen mannen en vrouwen, in elk geval wanneer er kinderen komen?” Marja: “Ik ben nooit zo heel erg onder de indruk van dit soort onderzoeken. Sterker nog, ik krijg het benauwd van wat er aan dergelijke uitkomsten opgehangen wordt. Het zijn vaak hele kleine onderzoeken waar wel grote conclusies aan worden verbonden.” Nina: “Ik bedoel te zeggen dat de zoogperiode voor vrouwen toch anders is. De moeder moet dan dichterbij zijn, hoewel ook de vader natuurlijk een deel van zorg moet doen. Het is het biologische aspect dat me interesseert, en welke karaktereigenschappen daaruit voortvloeien.” Marja: “Ik ben allergisch voor dat biologische denken.” Nina: “Is het echt zo erg te constateren dat moeders een bepaalde periode dichter bij haar kinderen staat dan de vaders?” Marja: “Het is glibberig terrein, want zulke

beweringen hebben vrouwen in de geschiedenis enorm tegengehouden.” Wanda: “Elk hokjesdenken is beperkend. Er spelen zoveel factoren mee dat je als onderzoeker nooit kunt stellen dat vrouwen empathischer zijn. Dat zou ook te gek voor woorden zijn: betekent dat dat vrouwen die geen kinderen hebben, dat dus niet zijn?” Het onderwerp brengt ons ook onvermijdelijk op de discussie of meer vrouwen fulltime zouden moeten werken. Dat stond weer volop in de belangstelling afgelopen maand door een discussie tussen Heleen Mees en Asha ten Broeke. Hoe kijken jullie hiernaar? Marja: “Het verwijt moet niet zijn aan vrouwen dat ze parttime werken, het verwijt moet aan mannen zijn dat ze het niet doen. De neiging om op vrouwen in te beuken, dat ze zich maar net zo moeten gedragen als mannen en dan stiekem ook nog even kinderen moeten grootbrengen, daar word ik niet goed van. Je zou moeten werken aan de zelfstandigheid van mannen. Hoezo is het voorbeeld van vrouwen de mannen die tachtig uur werken en daardoor hun sociale omgeving verwaarlozen? De wereld wordt geregeerd door mannen die sociaal en psychologisch ontheemd in de wereld staan. Die hebben een heleboel vrouwen nodig om voor ze te zorgen en dat ego in stand moeten houden. En vrouwen die fulltime werken hebben bovendien weer andere vrouwen nodig

‘Ik zie zoveel mannelijke coassistenten waarvan ik denk, wat een prachtig mens is dit, maar die gaat het lastig krijgen om een opleidingsplek te vinden want hij is niet macho genoeg. Iedereen heeft zijn eigen glazen plafond.’

om te helpen dat mogelijk te maken.” Sylvana: “Ik heb me daar ook schuldig aan gemaakt en ben het helemaal met je eens. Ik kocht mijn vrije tijd en de mogelijkheid om te werken, en dat is voor alles en iedereen ontwrichtend. En dus staan we nu op een punt dat we naar ons hele systeem moeten kijken. De discussie over fulltime en parttime werken is al praktisch achterhaald als je ziet hoe groot de flexibele schil is. De luxe van kiezen is bijna een illusie geworden.” Wanda: “Parttime werken heeft altijd een negatieve klank gehad. Ik herinner me dat Pauline en ik eens werden gevraagd voor de rubriek Dagboek in NRC. We hadden in dat dagboekje geschreven dat we op onze parttimedag in Artis zaten, net naar de kapper en de masseur waren geweest dat we daar in de dierentuin

Coverinterview

Wanda de Kanter (1959) werd geboren in Den Haag en werkt als longarts bij het Antoni van Leeuwenhoek in Amsterdam. Daarnaast is ze bekend van haar werk als activiste tegen de tabaksindustrie waarvoor ze door OPZIJ werd uitgeroepen tot meest invloedrijke vrouw van 2018. Onlangs werd ze uit de Alliantie Nederland Rookvrij gezet – een initiatief van de Hartstichting, KWF Kankerbestrijding en het Longfonds - omdat ze ‘te activistisch en confronterend’ zou zijn.

OPZIJ 2019

Coverinterview wat vakliteratuur aan het lezen waren, af en toe een koekje naar de kinderen gooiend, ons vermakend over de longinhoud van de Artisoppassers... Totale quatsch dus. Maar de mannelijke longartsen, die er toen vooral nog waren, geloofden het wel degelijk en zeiden nu eindelijk een beeld te hebben hoe onze week als parttimers eruitzag. Echt, alsof je als werkende moeder ooit naar de kapper ging, je was vooral bezig met overleven. Maar wij waren zo zat van de opmerkingen, van mannen die ons op woensdag al een ‘prettig weekend’ wensten of vroegen of we ‘lekker waren uitgerust’. Met drie kinderen onder de vier jaar in huis! Dat parttime werken werd en wordt zo belachelijk gemaakt. Nu moet ik wel zeggen dat het bij ons ook enorm hielp dat mijn schoonouders en ouders allebei één dag in de week oppasten.” De Beauvoir hoopt in haar conclusie dat mannen en vrouwen meer een broederschap gaan vormen. In reactie op bovenstaande vraag: zouden vrouwen niet meer een zusterschap moeten vormen, in plaats van elkaar zo te bekritiseren? Marja: “Ik vind het prima als vrouwen heel hard met elkaar van mening verschillen. Waarom zou dat niet mogen?” Sylvana: “Eens. Ik heb een sisterhood waar ik ongelooflijk veel kracht en emotionele en praktische steun uit haal en waar ik 24 uur per dag op iemand een beroep op kan doen. Daar gaat het er soms ook stevig aan toe. Je moet het met elkaar keihard oneens kunnen zijn, mannen wordt dat nooit kwalijk genomen. De opdracht dat je op basis van je identiteit, je kleur, geaardheid, gender, politieke overtuiging ook maar eensgezind moet zijn, vind ik aanmatigend.” Nina: “Wel zie ik op Instagram dat vrouwen geneigd zijn op elkaar af te geven om wat ze doen. Ik ken vrouwen die heel bewust thuismoeder zijn en volledig worden zwartgemaakt door volgers. Ze zouden emancipatie in de weg staan, geen zelfrespect hebben. Anderzijds worden vrouwen die werken eveneens bekritiseerd omdat ze hun kinderen zouden verwaarlozen. Op dat vlak zou er veel meer sisterhood moeten komen.” Sylvana: “Zolang we in een patriarchale samenleving leven, levert het vrouwen iets op om elkaar te bekritiseren. Als je meepraat met die patriarchale norm kom je dichter bij die norm, bij de macht. Vrouwen die dat doen claimen dat zij wel goed bezig zijn, omdat zij wel die tachtig uur werken.”

Nina: “Voor mij is dat het uitbreiden van het partnerverlof. Er zou veel meer gelijkwaardigheid tussen partners komen als mannen meer zouden zorgen en meer dan die drie dagen vrij zouden krijgen. Bovendien zie je dat het salaris in de landen waar het ouderschapsverlof wordt gedeeld, een paar procent hoger ligt. En daarnaast is het goed voor vader en kinderen en zit er ook niet zo’n groot verschil in het verloop van de carrière tussen beide ouders.” Sylvana: “Ik denk dat we ons economische systeem opnieuw moeten vormgeven. We moeten door andere waarden worden gedreven. Niet ergens maar beginnen en aan peuteren, maar een volledige herstart. Dit systeem is helemaal niet gebouwd met een wens tot gelijkwaardigheid. Wij vrouwen zaten niet aan tafel toen onze instituties en de democratie werden ontworpen, net zoals ons economisch systeem niet is gebouwd met vrouwen aan tafel. Het hele systeem moet op de schop.” Marja: “Vrouwen zijn hogeropgeleid, dat is al wel een flinke stap in vergelijking tot vroeger.”

‘Het verwijt moet niet zijn aan vrouwen dat ze parttime werken, het verwijt moet aan mannen zijn dat ze het niet doen’

Welke belangrijke stappen zijn volgens jullie gezet op het gebied van werk sinds de uitkomst van het boek zeventig jaar geleden? En welke stappen moeten absoluut nog worden gemaakt? 24

En hoe zit het dan met de ambitie van vrouwen, die inderdaad steeds hoger opgeleid zijn? “De vrouw schikt zich gemakkelijk in middelmatige successen, zij durft niet te hoog te richten,” schrijft De Beauvoir. Wanda: “Het herdefiniëren van ambitie, dat lijkt me belangrijk. Ik zei het al eerder, het opvoeden van kinderen kan ook een ambitie zijn.” Sylvana: “Er klinkt ook iets door dat als je hoogopgeleid bent, je de wereld iets verschuldigd bent, versus dat je de wereld iets te bieden hebt. Dat zijn twee verschillende uitgangspunten. Het ene gaat uit van economische wederkerigheid, het andere van sociale wederkerigheid. In dat laatste draag je meer een verantwoordelijkheid voor iedereen.” Nina: “Een opleiding doen gaat over zoveel meer. Het wordt onderschat welke investeringen je doet en op welke andere manieren je je ontplooit, bijvoorbeeld door het krijgen van kinderen. Alsof een opleiding het enige belang is van waarde wat je kan bijdragen aan de maatschappij.” Wanda: “En wat nou als je ziek wordt? Depressief? Ben je dan een soort uitschot van de maatschappij?” Sylvana: “Ik denk dat we straks niet meer anders kunnen dan naar een ander systeem toegaan, zoals ik al zei. En dat moment is dichtbij. Iedereen is aan het doordraaien.” Marja: “Ontstressen is het eerste programmapunt dat we dan moeten inbrengen, ook voor mannen trouwens.” O De komende vier rondetafelgesprekken gaan over de rol van vrouwen in het gezin, het huwelijk, de politiek en de positie van de vrouw op leeftijd.

Coverinterview

Marja Vuijsje (1955) is schrijfster en journalist. Ze schreef o.a. Joke Smit, biografie van een feminist. Onlangs verscheen haar boek Oude dozen, waarin ze aan de hand van literatuur uit die tijd terugblikt op de tweede feministische golf. Momenteel is ze bezig met een kleine editie over De Beauvoirs De Tweede Sekse.

OPZIJ 2019

Column Annemarie Oster

F OT

O PAU L TO L EN A

Annemarie Oster (1942) is cabaretière, zangeres en schrijfster van o.a. Mooi geweest, Over geraniums, Mannetjesmanieren, Zomerbenen en andere leeftijdsfenomenen. Ze woont met haar man in Amsterdam.

Geachte mevrouw D e B e a u v o i r,

ver de doden niets dan goeds. U zou de eerste zijn om het met dit gezegde oneens te zijn. Voor een atheïste is geen plaats in een hiernamaals, dus of u postuum wordt verguisd of opgehemeld, is hier niet aan de orde. Tijdens uw leven daarentegen hebt u het zwaar te verduren gehad. Nu eens werd u ván, dan weer óp een voetstuk geduwd. En… hebben die Wegen der vrijheid, geplaveid met existentialisme, geleid tot de gelijkwaardige manvrouwverhouding die u in uw werk ambieerde? Nee, hè. Misschien herinnert u zich nog de beroemde zin uit Huis clos, een van de toneelstukken van uw levensgezel: L’enfer, c’est les autres (De hel, dat zijn de anderen.) In uw geval was het eerder L’enfer, c’est l’autre! Want wat hield die kleine filosoof veel van die kleine filosoof. Hij noemde u castor (bever), want ijverig dat was u, zo ijverig dat u de jongedames met wie u het bed had gedeeld, overhevelde naar het zijne. Was dat het soort saamhorigheid waaraan u diep in uw hart behoefte had? Nee hè. Als ik me u voor de geest haal, zie ik die foto waarop u en uw geliefde, met pen en papier binnen handbereik, achter een cafétafel zitten in een zwartwit Saint-Germain-des-Prés. U had een tulband op uw hoofd. Eigenlijk heb ik u nooit zonder gezien. Wat was er toch met uw haar? Je vreesde het ergste, zoals bij nonnen.

Mijnheer Sartre had toen nog die pijp. Wat zal het hem moeite hebben gekost die aan Martin te geven! Ook op zijn hoofd was het behelpen. Vandaar die alpinopet. Ik vond hem, eerlijk gezegd, niet moeders mooiste. Mijn Maman wel. Reeds als kind werd Jean-Paul op handen gedragen. En later kon ook u maar niet genoeg van hem krijgen. Nou ja, als tussendoortje had u wel een gepassioneerde affaire met een Amerikaanse schrijver. U noemde hem ‘krokodil’. En uzelf ‘kikkervrouw’. Wat een romantische koosnaampjes! Daarna kwam ene Claude Lanzmann nog even in uw leven, maar door de jaren heen bleef die schele filosoof het hoogste goed. Nog vóór ik de leeftijd des onderscheids had bereikt verslond ik met rode oren l’Age de raison, de eerste van zijn trilogie De wegen der vrijheid. Ik herinner me een slaapkamertreffen tussen de hoofdpersoon Matthieu – toevalligerwijze een niet zo grote, zeer slimme meneer die menig vrouw naar zijn pijpje laat dansen – en Marcelle, zijn minnares. Marcelle, die de dertig al is gepasseerd (hij ook, maar voor een man ligt dat anders) heeft week vlees. Ik werd er helemaal draaierig van. Hoe zou mijn huid eruitzien als ik de gruwelijke leeftijd van dertig had bereikt? Neem me niet kwalijk dat ik niet zo dol was op uw vriend. De schuld ligt bij mijn eerste intellectuele echtgenoot die een adept van Sartre was. Op een vakantie lag hij op het

strand, op een luchtbed in zee en op een gewoon matras in ons hotel l’Etre et le néant te lezen. Daar verdiepte hij zich in het verschil tussen être en soi en être pour soi. Terwijl ik liever had gezien dat hij zich bezighield met het être avec moi! Jaren later las ik een essay van zijn hand waarin hij u, in plaats van te refereren aan uw oeuvre, ‘Sartres blindengeleidehond’ noemde. Maar hij had wel een beetje gelijk. Hoe kon iemand die een meesterwerk als Le Deuxième Sexe en talloze andere hoogstandjes heeft geschreven, in het dagelijks leven genoegen nemen met het spelen van deuxième violon? Al deed u nog zo stoer en liep u met een boog om de stofzuiger heen, Jean-Paul wist niet eens hoe zo’n ding eruitzag! (En wat te denken van Lanzmann, die andere egotripper? Toen u in een aan hem gewijde documentaire ter sprake kwam, was het enige wat hij had te melden: “Zij had grote bewondering voor mijn werk.”) Nee, als vrouw hebt u het niet gemakkelijk gehad. Met al uw hersens hebt u zich toch te veel zorgen gemaakt over uw chair. Nu ligt u, zij het naast uw vriend, lekker alleen. Pas in het graf kan een mens zichzelf zijn. Niet als kikkervrouw, noch als bever, nee, als wat u was: auteur van een briljant, baanbrekend oeuvre. Over díe dode niets dan goeds! Salutations distinguées, A.M. Oster O

Deze tekening van Simone de Beauvoir met op de achtergrond de immer pijprokende Jean-Paul Sartre, was een cadeau van Peter van Straaten aan Annemarie Oster.

OPZIJ 2019

stem

OP HET MIDDAGUUR

Radio-dj Angelique Houtveen (1986) is dé stem op het middaguur bij 3FM. Samen met haar geheel vrouwelijke redactieteam maakt ze deel uit van een nieuwe generatie vrouwen aan het roer in de Nederlandse muziekindustrie. “Ik stel graag vragen over muziek of het innerlijke, niet over wie je als laatste hebt gedatet.” D O O R N O É MI P R E N T

Zusterschap

egen Het Parool zei je twee jaar geleden dat je als vrouw op de radio niet per se een voortrekkersrol wilt vervullen of de behoefte voelt een statement te maken. Hoe kijk je daar nu tegen aan? “Daar ben ik van teruggekomen. De quote bij de kop van dat stuk was: ‘Ik wil mezelf niet profileren als de soul- en hiphopchick’. Maar nu zit ik meer aan de kant van: nou en? Mijn liefde voor soul en hiphop is heel groot. Toen dacht ik dat ik ook moest laten zien dat ik van rock houd en daar veel van weet. Ik houd ook van rock, maar hoef mezelf niet te bewijzen. Ik ben niet dagelijks bezig met mijn voortrekkersrol. Maar ik vind het ook niet erg als het zo naar buiten komt, als ik mensen daarmee kan inspireren. Inmiddels heb ik een eigen podcast waar ik ook praat over vrouwenonderwerpen. Ik ben niet langer bang om in een bepaald hokje geduwd te worden, want het hoort nou eenmaal bij mij.” Welke ‘vrouwenonderwerpen’ vind jij belangrijk? “Bijvoorbeeld salarisverschillen. Ik heb gemerkt dat het echt bestaat, ook bij 3FM. Dat heb ik aangekaart. Naar aanleiding van mijn eigen salarisonderhandelingen dacht ik: ik ga eens bij mijn mannelijke collega’s vragen wat zij verdienen. Toen kwam ik erachter dat daar een verschil in zat.

Vervolgens zei ik tegen KRO-NCRV: wat gaan we eraan doen? Ik weet niet of het nu helemaal gelijk is, maar het ligt in ieder geval een stuk dichter bij elkaar. Ik vind het belangrijk daar als vrouw voor op te komen. Het heeft namelijk niet alleen met geld te maken, maar ook met waardering voor jezelf. Ik verdien wat ik verdien.” Drie jaar geleden vond er een grote omslag plaats bij 3FM, wat ook betekende dat er sindsdien meer vrouwen aan het roer staan. Hoe kijk jij aan tegen de positie van vrouwelijke radio-dj’s? “Er is heel veel veranderd ten opzichte van drie jaar geleden, zeker bij 3FM. Er zitten nu twee vrouwen op de dagprogrammering. Als ik in een dj-overleg zit is het misschien nog niet helemaal gelijk, maar het voelt wel heel gelijk. Al is er nog veel te winnen. Kijk naar 538, die hebben geen enkele vrouw in de programmering. Voor een van de grootste zenders van Nederland vind ik dat raar. Er moet daar nog een grote shift in mentaliteit gemaakt worden. Toen al die grote namen drie jaar geleden bij 3FM vertrokken was dat een geluk bij een ongeluk. Een hele cultuur die vastgeroest zat werd opeens weggevaagd. Dat gaf de opening om aan een nieuwe cultuur te bouwen. Onze luistercijfers zijn lager, maar het zorgde er ook voor dat er zo’n drastische cultuuromslag kon plaatsvinden.” Heeft 3FM de toekomst? “Dat denk ik wel. Als ik voel hoe veel jonge meiden nu luisteren, die fan zijn van Jorien, Eva, Vera of mij… Jongeren groeien met ons op. Laatst verlootte ik kaarten voor Billie Eilish (Amerikaanse zangeres – red.), het is vanzelfsprekend dat daar veel jonge meiden op reageren. Je moet vooruit. Nu levert het nog niets groots op, maar subtiel merk je wel verandering.” Ligt de focus op deze nieuwe generatie? “Dat is wel de koers. Maar we willen de oude doelgroep niet wegstoten. Toen Eva Koreman en ik begonnen kregen we veel reacties van mannen. ‘Echt kut, twee vrouwen achter elkaar.’ Dat gebeurt nu niet meer. Een deel van die doelgroep is vertrokken en een deel is gebleven en het normaal gaan vinden. Omdat we het gewoon zijn gaan doen. Alles went. Ik krijg nu nooit meer opmerkingen over mijn stem.” Hoe gingen Eva en jij om met zulke kritiek? “We lachten er wel een beetje om, omdat we het verwachtten. We waren heel erg samen in dat proces. Inhoudelijke kritiek kan pijn doen, maar dat ik een vrouw ben… daar kan ik je echt niet mee helpen.” In het muziekcircuit zong weleens rond dat de sfeer bij de radio zo masculien is. Hoe bewaak jij een prettige sfeer in jouw show? “Ik wil een plek zijn waar je als artiest kan relaxen en niet op je hoede hoeft te zijn voor bijvoorbeeld vrouwonvriendelijke opmerkingen. Laatst had ik Hozier te gast. Dat is dan wel een man. Maar van zijn management kreeg ik complimenten dat OPZIJ 2019

Zusterschap hij het zo’n fijn interview had gevonden, met mooie vragen. Ik vind het heel belangrijk om vragen te stellen over muziek of het innerlijke. Geen vragen over wie je het laatst hebt gedatet. Natuurlijk kan het voorbijkomen in een bepaalde context, maar dat is niet de insteek. Als je kijkt naar Eva, die 3voor12 doet, dan zie je dat zij dezelfde sfeer probeert te bewaken.” Zie jij jezelf als feminist? “Het is iets waar ik nog over nadenk. Ik wil geen scheiding creëren tussen mensen. Ik vind dat het woord feminist heel lang een scheiding heeft gecreëerd tussen man en vrouw, ondanks dat het een prachtig woord is. Ik ben gewoon een vrouw die opkomt voor vrouwenrechten. Het stigma op het woord, daar heb ik moeite mee. Als ik zeg: ik ben feminist, dan zijn er veel mensen die daarvan schrikken. Je kunt zeggen: dat is hun probleem, moeten ze maar bij de les blijven. Dat snap ik, maar je kunt ze ook langzaam bij de les trekken. Als ik dat kan doen zonder dat woord te gebruiken, dan noem ik mezelf liever geen feminist. Het einddoel van het leven is voor mij dat we dichter bij elkaar komen. Als labels voor belemmering zorgen, gebruik ik liever geen labels.” Wat versta jij onder zusterschap? “Ik heb nu een volledig vrouwelijk team. Ik merk dat het veel doet voor mijn energie en de energie van het

team. Dat betekent niet dat je geen mannen in je team kunt hebben, maar ik voel nu een ándere energie. We hebben het niet alleen over werk, maar spreken ook over onderwerpen die voor ons als vrouw heel belangrijk zijn. Ik weet zeker dat het heel belangrijk is als vrouwen onderling te praten over hoe we ons voelen over bepaalde onderwerpen. Bij de laatste sollicitatieronde heb ik wel meer gelet op vrouwelijke inzendingen. Maar het ging ook heel natuurlijk. Na de eerste ronde was het al duidelijk, op basis van wat mensen schreven, dat er geen mannen bij zaten.” Even naar een andere actuele discussie. R. Kelly, Ryan Adams, Michael Jackson. Wat vind jij? Mogen we genieten van de muziek van omstreden personen? “Dat is aan iedereen om voor zichzelf te bepalen. Ik ben niet iemand die zegt: dat kan je niet doen. Maar ik vind het wel belangrijk om erover na te denken. Dat met Michael Jackson vind ik een hele moeilijke discussie. Ik weet niet zo goed wat ik ermee moet, hij is de grootste artiest aller tijden.

En ik vind het juist zo mooi dat je dingen soms niet zeker weet. Dat je er nog over na moet denken. Hij is geen Ryan Adams waarvan je zegt: die draaien we gewoon niet meer. Michael Jackson was ook mijn held. Dan zie je wat hij gedaan heeft in de documentaire Leaving Neverland. In eerste instantie was ik op zoek naar feiten: zijn het geen leugenaars? Je wilt niet dat het waar is. Ik ben nog steeds confused. Omdat het natuurlijk ook zo kan zijn dat mensen liegen. Maar ik probeer het voor mezelf ook niet te ontkennen of weg te wuiven. In de privésfeer zal ik niet stoppen met het draaien van zijn muziek, maar dat gevoel van ‘lekker opzetten’, dat is weg. Wat ik ermee op de radio ga doen weet ik nog niet, het is onderwerp van discussie binnen ons team. Over R. Kelly ben ik heel 30

Zusterschap duidelijk geweest, die draai ik niet meer.” Vind je het belangrijk om goed na te denken over dingen? “Ja, heel erg. Ik denk dat er te vaak vanuit een impuls wordt gereageerd. Dat kan. Maar in mijn ogen is dat vaak een ‘ego-reactie’. Ik probeer goed over dingen na te denken. De laatste tijd denk ik ook veel na over de kracht van nuance. Dat is ook wat vrouwen belemmert. Je móet iets vinden en dan hoor je bij een bepaalde groep. Het is altijd het een óf het ander. En ik vind het juist zo mooi dat je dingen soms niet zeker weet. Dat je er nog over na moet denken. Die stem mag ook gehoord worden in de media, het grote middenveld. Dat zijn namelijk heel veel mensen. Dat ‘ik weet het nog niet’ er ook mag zijn. Ik zie mezelf als onderdeel van het grote middenveld. Natuurlijk mag je wel stelling innemen als je iets echt gelooft. Maar het doel is voor mij wel om dichter bij elkaar te komen en niet verder uit elkaar. Je hebt ook rebellen nodig die met knuppels gooien. Maar dat is niet mijn taak.” Rustig nadenken over dingen is wel in strijd met jouw werk als radio dj. “Het schipperen van die twee is mijn uitdaging op dit moment. Ik ben er heel erg mee bezig. Als ik een beller aan de lijn heb, wil je soms impulsief iets vragen. Je hebt op dat moment geen tijd om na te denken. Ook laat je weleens dingen liggen die achteraf gezien toch interessant waren. Ik laat het wel snel los. Het is radio, de volgende dag is er weer een show, weer een nieuwe kans.” In eerdere interviews las ik dat je ervoor gekozen hebt om minder veilig te leven. “Zeker, ik werk veel meer op gevoel. Ik word nu op het pad getrokken van podcasts, praten over onderwerpen, workshops geven. Ik vind het fijn om dat pad te volgen en meer risico’s te nemen. Stel dat er een moment komt dat het niet langer goed voelt bij 3FM, dan wil ik de stekker eruit durven trekken. En dat ik dat niet laat omdat ik bijvoorbeeld mijn huur moet betalen. Dat ik in het diepe durf te springen, ook al verdien ik dan bijvoorbeeld maar driehonderd euro per maand en ben ik 33. Je bent vorig jaar gestart met een podcast. Hoe verhoudt jouw podcast zich tot de radiowerkzaamheden? “Het is complementair aan elkaar. Het een vervangt niet het ander. Bij de radio zit je echt in het nu, bij podcasts kan je meer het diepe in. De dingen die ik in mijn podcast bespreek zal ik niet snel op de radio bespreken. Bij mijn podcast hoop ik te zijner tijd ook meer in gesprek te gaan met mensen, ik praat nu vooral zelf. Over wat dan? “De liefde. Of ik daar onbewust toch angst voor heb gecreëerd. Ik ben nu 33. In mijn hoofd zit: als je nu iets aangaat met iemand, moet het serieus zijn. Je hebt geen

tijd meer. En dan die biologische klok. Daarom heb ik de neiging het in de liefde op safe te spelen, terwijl ik in andere facetten van m’n leven juist niet op safe speel.” Tikt die biologische klok erg hard in jouw hoofd? “Soms wel, soms niet. Ik wil graag kinderen maar ik heb endometriose, waardoor ik soms geopereerd moet worden. Maar aan de andere kant, een van mijn idolen, Gabrielle Union, kreeg een kind op 46-jarige leeftijd. Dan denk ik: ik heb alle tijd van de wereld. Ik zou willen dat die klok niet bestond. Je hebt in alles vrijheid, maar toch is de vrijheid voor vrouwen hierin beperkter dan voor mannen. Dat kunnen we niet met wet- of regelgeving veranderen. Een kind zonder man is geen optie voor mij, ik wil echt een gezin. Ik wil geen kinderen om de kinderen, het gaat mij om het samen mooi opvoeden.” Hoe gaat het nu met je gezondheid, waar je toch al een leven lang mee stoeit? “Het gaat goed. Ik moet wel geopereerd worden, waardoor ik zes weken moet herstellen en niet kan werken. Gelukkig wordt het goed opgevangen bij 3FM. We hebben een vrouwelijke zendermanager die hier heel veel begrip voor heeft. In die zes weken ga ik schrijven aan mijn boek. Het wordt een boek over alles wat ik meemaak, eerlijke verhalen. Dat je als mens oké bent, ook al weet je dingen niet of heb je moeite met dingen. De concepttitel is Annie You Are Okay (tekst uit Smooth Criminal van Michael Jackson - red). Daar moet ik misschien nog aan sleutelen.” Je wordt regelmatig ingeschakeld als muziekexpert bij bijvoorbeeld De Wereld Draait Door, terwijl er nog altijd weinig vrouwen aan tafel zitten in dergelijke programma’s. Hoe kijk jij hier tegenaan? “Voor mezelf ben ik blij dat ik gevraagd word. Later werd ik me bewust dat ik niet gevraagd word omdat ik zwart ben, niet omdat ik een vrouw ben, maar omdat ik van muziek houd. Dat is best wel uniek in dit medialandschap. Daar ben ik heel blij om. Ik hoop dat zich dit verder ontwikkelt. Het gebeurt vaak genoeg dat ik de enige vrouw aan tafel ben.” Hoe houd je je staande aan een tafel vol mannen? “Ik zat eens in een panel met Dolf Jansen en Marcel Peereboom bij Matthijs van Nieuwkerk, allemaal oudere mannen die alles weten van de Beatles en de Rolling Stones. Ik zit daar als jonge vrouw, ik ben van Kendrick Lamar. Ik dacht: mensen zitten daar niet op te wachten. Maar toen kwam er een mind shift. Ik dacht: jawel, ik ben juist dat andere geluid aan tafel. Ook al weet ik iets niet, dat is niet erg. Er zijn altijd mensen die je aanvallen. Ik had dat bij het Glazen Huis. Ruud de Wild had het over ZZ Top, maar die kende ik niet. Mensen reageerden daarop met: hoe kan je in het Glazen Huis zitten en ZZ Top niet kennen? Toen dacht ik: nou en?! Ik kan vijftigduizend artiesten opnoemen die jij niet kent. Laten we daar niet zo krampachtig over doen met z’n allen.” O OPZIJ 2019

O PAU L TO L EN A

F OT

Myrthe HIlkens (1979) is journalist, publicist en oud-Tweede Kamerlid en woont met haar gezin in Heemstede. Ze is regelmatig op tv te zien en is moderator voor onder andere De Rode Hoed en De Nieuwe Liefde voor uiteenlopende programma’s. Zo ook voor Viva la Vulva, waar de internationaal bekende Olivia Keeley te gast was. Zie hier het persoonlijke relaas van deze avond door Myrthe, die overigens sinds 2009 al regelmatig voor OPZIJ schrijft.

Column Myrthe Hilkens

Net een man, die vrouw

“D

e jonge dames in het publiek gebruikten die avond regelmatig de term ‘safe space’. “Ik ben hier in een safe space, toch?” En dan volgden er opmerkingen of vragen over een stijf been tijdens het klaarkomen, over hoe het leven sinds de komst van kinderen eigenlijk niet zo leuk meer was, of over squirten; hoe als vrouw een spuitend orgasme te beleven? Op het podium glunderde hoofdgast Keeley Olivia van zoveel openhartigheid. De masturbatiegoeroe – woonachtig te Schotland – kirde op momenten hardop van plezier. Soms sprong ze op van haar stoel om te klappen en te juichen. Het was, kortom, heerlijk in de safe space.

mythes. De zon verschool zich in die verhalen in een donkere grot en alleen een lachende vulva kon haar verleiden weer naar buiten te komen om te schijnen. Haar lezing is een samenraapsel van anekdotes en oude verhalen, maar hoe al die – op zich mooie – verhalen samenvallen in een revolutie, blijft onduidelijk. Zo ook wat de inzet van die revolutie nou precies is of zou moeten zijn. Als moderator deze avond – neemt u mij niet kwalijk – vond ik het zodoende voor de hand liggen om in het nagesprek met Olivia te proberen alsnog grip te krijgen op de kern van haar missie. Inderdaad interviewde ik Keeley zoals een journalist dat zou doen.

Met haar motto ‘Viva la Vulva!’ probeert Keeley Olivia de wereld te veroveren. Masturbation is the new meditation, weer uitroepteken. In oneliners grossiert ze. Haar online-school voor zelfbevrediging is onder sommige vrouwen een begrip, net als haar YouTubekanaal. Olivia leert over clitorale orgasmes en G-spot orgasmes en baarmoedermond orgasmes. Door heel veel klaar te komen, organiseert de revolutie zich blijkbaar vanzelf. Op een podium in de hoofdstad spreekt ze die avond een halfuur over haar moeder en over Japanse en Griekse

Terug naar de safe space. Een safe space is – de term zegt het al – een veilige plek. In deze context ook wel een schuilplaats waar mensen, of mensen zonder bepaalde privileges, elkaar treffen in geborgenheid. Een plek waar je omringd door gelijkgestemden, gerespecteerd wordt in gevoeligheden of waar je van bepaalde meningen – of microagressies – verschoond blijft. De definities lopen een beetje uiteen. Maar centraal staat dus veiligheid. En veilig kunnen zeggen wat je denkt, zonder hard oordeel van de zaal. En

Column Myrthe Hilkens

IL L UST R AT IE S LI Z E P R I N S

dat moest deze zaal die avond zijn, een veilige plek. Hoe ik ook probeerde een coherent verhaal uit mevrouw Olivia te trekken, het werkte niet. Ze liet eindeloze stiltes vallen die de belofte van een doordachte filosofie communiceerden. Bij elk stilzwijgen hoopte ik dat Olivia ter plekke zat te peinzen op een verhaal dat groter was dan dat van een kut en een clit. Niets ten nadele van kut en clit, overigens, maar wie over revoluties spreekt, zo veronderstelde althans de moderator, plaatst die vulva in een bredere theorie. Wat moeten we met die vulva allemaal doen en wat bereiken we daar in revolutionaire zin dan mee? Het piepte en het kraakte en het kreunde en het steunde, daar op dat podium. Het ongemak liep op – waar was die mevrouw gebleven die in het voorgesprek nog wel iets te vertellen had? Die mevrouw die had toegezegd in een presentatie een breed maatschappelijk betoog te ontvouwen? Toen een uur voor aanvang van het programma bleek dat Olivia helemaal geen presentatie

hadden ze het fijn met elkaar, in hun safe space. Zij wel. Nu. Ook deze avond bleek eindig en dat vierde ik even later met een glas witte wijn.

Je hebt voorgesprekken gevoerd, je ingelezen, aandachtig aan zo’n avond gewerkt en dan breekt de hoofdgast met alle afspraken, wijzigt ze haar verhaal en sluit ze zich vanaf het podium ook nog klappend aan bij een applaus dat volgt op het te kakken zetten van een worstelde moderator. Driewerf hoera voor de safe space.

bijvoorbeeld: “Net een man, die vrouw.” En: “De moderator was erg rationeel. Ik adviseer yoga.” Met zulke zusters heb je geen boze broeders meer nodig. Dat vrouwen elkaar ‘net mannen’ noemen – met nota bene rationaliteit als verwijt - daar vind ik wat van. Dat je volgens sommige vrouwen pas voldoende vrouw bent als je elke week een paar uur op een yoga-mat ligt, daar vind ik wat van. En dat je een revolutie ambieert maar niet echt kunt uitleggen wat de agenda daarvan precies is, daar vind ik wat van. Maar vooral vind ik wat van zusters die de mond vol hebben van safe spaces die anderen zo de maat nemen. Wie zelf vraagt om respect, veiligheid en geborgenheid in gesprek, zou – maar misschien is dit een te mannelijke logica – moeten beginnen die ook aan de ander te geven. Of, en dat lijkt me zinniger, andersom kritiek of weerstand toch ook gewoon leren incasseren. Dat zou een hoop misverstanden voorkomen. O

Het ongemak liep op – waar was die mevrouw gebleven die in het voorgesprek nog wel iets te vertellen had? had voorbereid – “I wanna go where my feelings take me” – voelde moderator al enig ongemak. Je bereidt je serieus voor op zo’n avond dus het is even slikken als de hoofdgast dan op de valreep alles omgooit. Maar soit. Na een minuut of vijftien, twintig, onderbreekt een jonge moeder in het publiek het inderdaad moeizame gesprek. De gespreksleider – oh, oh! ‘maakte geen connectie’ en daar had ze last van, zei ze. Een deel van de zaal klapte instemmend en Olivia applaudisseerde vrolijk mee. Wat

Doe nog maar een glas wijn. Aan de bar verzucht een wat oudere vrouw tegen de buurvrouw: “Waar ging dit over? Al die klagende meisjes… één zelfs over goddelijke orgasmes die geremd werden door spanning in een been? Ze hebben tenminste goddelijke orgasmes.” “Doe mij maar de generatie Turks Fruit,” antwoordt de buuf. Ik durf inmiddels niet meer te lachen. Daags na dit avontuur ontvang ik het enquêteformulier waarin bezoekers de avond beoordelen. Over de moderator schrijven de dames OPZIJ 2019

Vakvrouw

GOED

gezelschap

23 mei zijn de Europese Verkiezingen. Hoog op de kieslijst van de VVD, GroenLinks en D66 staan drie jonge vrouwen. Catharina Rinzema, Eline van Nistelrooij en Samira Rafaela besloten de handen ineen te slaan. OPZIJ sprak de drie vrouwen én hun rolmodellen Mirjam de Blécourt, Kathalijne Buitenweg en Lousewies van der Laan. DOOR J ULI A W OU T E R S B E E L D PAUL TOL E N A A R

Vakvrouw

olgens de Amerikaanse feminist Gloria Steinem was het verkeerd dat we jonge vrouwen vertelden dat ze alles kunnen worden wat ze willen. Het is volgens haar beter de boodschap mee te geven dat je alles wat je wilt zou moeten kunnen worden. Dat het overwinnen van de obstakels die daarbij in de weg staan ontzettend veel voldoening en plezier geeft en je in goed gezelschap zult zijn. Deze jonge vrouwen zijn in goed gezelschap. Catharina: “Ik ben geïnspireerd geraakt door Amerika waar een hele hoop vrouwen zich voor het eerst verkiesbaar hebben gesteld. Daardoor ben ik gaan nadenken hoe vrouwen ook hier kunnen samenwerken.” Catharina zocht contact met Eline en Samira omdat ze zichzelf in hen herkende. “We doen alle drie voor het eerst mee. We zijn alle drie dertigers, staan op een hoge plek en delen met elkaar dat we willen laten zien dat je het verschil kunt maken en dat dat verschil wat ons betreft in Europa begint.” Toen Catharina haar belde, reageerde Samira meteen enthousiast: “Ik vond het fantastisch. Ik vind het heel belangrijk dat vrouwen laten zien dat ze samenwerken, los van de partij of organisatie. Dat we elkaar publiekelijk niet afvallen. Het is als vrouw al moeilijk genoeg. Ik houd ervan om elkaar te steunen. Dat is pas echt sterk.” Ook Eline was gelijk positief. “Ik denk dat we allemaal

in hetzelfde schuitje zitten. Je hebt een passie en wilt iets veranderen. Maar het is een spannende sprong. Het is heel mooi om elkaar daarbij te kunnen versterken en ondersteunen.” Volgens Eline is samenwerken de essentie van politiek: Als je iets wilt veranderen, zal je dat samen moeten doen. Ze weet zeker dat iedereen daar sterker van wordt. Ook Catharina is ervan overtuigd dat je in Europa niks bereikt als je niet samenwerkt. Rolmodellen Catharina en Mirjam leerden elkaar kennen tijdens de Topkader-weekenden op de Veluwe – het opleidingstraject van de VVD. “We zijn drie weekenden met elkaar op de Veluwe geweest. We hadden meteen een klik.” Catharina had grote bewondering voor het feit dat Mirjam partner was bij het grootste advocatenkantoor ter wereld. “Politiek gezien zijn we alle twee nieuw. Maar daar houden we elkaar scherp, want juist vreemde ogen dwingen.” De bewondering die Catharina voor Mirjam heeft, is wederzijds. Mirjam: “Ik heb bij Baker McKenzie talloze leiderschapstrainingen doorlopen. Ik dacht het klappen van de zweep wel te kennen maar heb tijdens die weekenden weer hele andere vaardigheden geleerd. Ik zag Catharina daar heel goed in opereren. Ik dacht: jeetje, wat knap. Zo’n jonge vrouw en zo enthousiast. Mirjam kijkt Catharina warm aan: “Je moest iets voorzitten. Ik dacht: daar moet ik goed naar kijken.”

Catharina Rinzema met Mirjam de Blécourt OPZIJ 2019

Eline van Nistelrooij met Kathalijne Buitenweg

Eline: ‘Het is nogal wat. Als voorzitter van GroenLinks jongeren heb ik doodsbedreigingen gehad. En dat was nog maar de speeltuin.’ Catharina: “Mirjam heeft het boek Vrijgevochten geschreven, over haar ongebaande weg naar de top en de hordes die ze onderweg heeft moeten nemen. Nu zit ze op de berg en heeft ze uitzicht. Ik had behoefte aan iemand met uitzicht. Iemand die al verder is in het leven, zowel professioneel als privé. Mirjam is moeder van twee zonen en ik ben in verwachting van een eerste kind. Dus ik dacht: die moet ik hebben! Ik heb haar gebeld en gezegd dat ik haar hulp heel goed zou kunnen gebruiken bij mijn persoonlijke campagne. Ik vroeg: “Zou je mijn supporter en endorser willen zijn?”’ Volgens Mirjam is dat precies waar het nu aan schort voor vrouwen: support en steun. “We zouden veel meer moeten zeggen: ‘Zij kan dat-en-dat heel goed.’ Of het nou in een bestuur is of wanneer er iets georganiseerd moet worden. Vrouwen zijn geneigd om over elkaar te zeggen dat ze elkaar ‘aardig’ vinden. Maar dat brengt je niet veel verder. Terwijl mannen juist heel makkelijk elkaar op allerlei plekken neerzetten.” “Of zichzelf,” vult Lousewies aan. Er wordt luid geschaterd. Mirjam: “Dat gaan wij nu anders doen.” Eline zocht en vindt inspiratie in haar rolmodel Kathalijne. Als zestienjarige raakte ze politiek geïnteresseerd en ontmoetten ze elkaar op verschillende 36

bijeenkomsten. Gecharmeerd door haar enthousiasme, nodigde Kathalijne Eline uit een dag mee te lopen in Brussel. Eline: “Ik kan het me nog herinneren als de dag van gisteren. Ik weet nog waar ik heb gelopen, welke gesprekken we hebben gevoerd. Het was zo inspirerend!” Kathalijne laat zich net zo goed door Eline inspireren. “Ze weet heel goed wat ze wil en werkt daar heel planmatig naartoe. Ze heeft veel spannende dingen gedaan. Ze heeft een groot bootongeluk in Zanzibar meegemaakt. Ik bewonder hoe ze daarmee omging. Hoe ze de wijde wereld introk, naar China ging. We hebben af en toe gesprekken: ‘Hoe heb jij dit gedaan, of hoe zou jij dit doen?’ Dat is een wederzijds plezier.” Eline: “Jij was 29 toen je in het Europees parlement begon. Ik straks ook.” Kathalijne is voor Eline ook een voorbeeld in de manier waarop ze politiek bedrijft. “De balans tussen een verhaal neerzetten, maar ook luisteren naar wat de ander vindt.” Toen Eline voor de beslissing stond om zich te kandideren, zocht ze contact met Kathalijne. “Het is nogal wat. Als voorzitter van GroenLinks jongeren heb ik doodsbedreigingen gehad. En dat was nog maar de speeltuin.” Mede door Kathalijnes steun durfde Eline de sprong te wagen. De aanslag op het World Trade Center in New York

Vakvrouw maakte grote indruk op de toen twaalfjarige Samira. Door haar islamitische en joodse identiteit raakte het haar diep. “Waarom is er oorlog in de wereld? Waarom gebeurt dit nu? Hoe werkt terrorisme en radicalisering?” Op haar zestiende wist ze het zeker: ze wilde naar het Europarlement. Volgens haar moeder werkten de mensen daar ‘aan vrede’. “Wat vrouwelijke rolmodellen zoals Lousewies andere vrouwen leren is: Ga maar! Die ambitie mag er zijn. Dat vind ik top aan Lousewies. Zij deinst gewoon niet terug.” “Ik laat het niet zien”, zegt Lousewies met een knipoog. Samira: “Het is dankzij rolmodellen zoals jij dat ik überhaupt binnenboord ben gebleven, want je maakt best wat mee.” Een enkeling binnen de partij reageerde minder enthousiast op Samira’s hoge plek op de lijst. “Ik kwam mezelf daar wel in tegen. Het was een uitdaging om te blijven uitstralen dat ik die plek verdien. Lousewies heeft mij daarin geholpen en gesteund.” Lousewies herkende zichzelf in Samira. Door haar Amerikaanse jeugd heeft zij een bi-culturele achtergrond, die aan de buitenkant echter niet zichtbaar is. Ook zij kwam als jonge nieuwkomer uit het niks op een hoge plek. Dat gaf sommigen het gevoel dat ze voordrong omdat mensen die al jaren meeliepen daar recht op hadden. “Dan moet je echt vechten voor je plek.” Lousewies adviseerde Samira juist contact te zoeken met mensen die kritisch zijn. “Ze zei: ‘Zorg dat je boodschap op orde is. Je gaat 24/7 uitstralen dat die plek van jou is!’” Lousewies: “Er is een oudere generatie in de partij waar veel wijsheid en ervaring zit. Zij denken: Wie zijn al die nieuwelingen? Als je met hen koffie hebt gedronken, krijgen ze een beter beeld van je en oordelen ze minder makkelijk. Dat is typisch iets waarvan ik denk: dat had ik destijds beter kunnen doen.” Samira: “Je zei toen ook: ‘Maak niet de fout die ik heb gemaakt.’”

Hij heeft mij zo ontzettend geïnspireerd in hoe hij met zijn eigen identiteit omgaat. De islamitische identiteit van zijn vader en zijn Afrikaanse roots. Ik herkende mijzelf daarin. Ook binnen mijn eigen partij zijn er mannen die mij steunen. Die voor me lobbyen en goede adviezen geven. Ze zeiden: ‘Ga gewoon staan alsof het jouw podium is.’” Ze zijn het er allemaal over eens dat mannen daar steengoed in zijn. Die denken er niet over na maar gáán gewoon. Of het de gewoonste zaak van de wereld is. Houding Toen Kathalijne net in het Europarlement zat, was ze onder de indruk van de manier waarop veelal Zuid-Europese mannen hun verhaal hielden. “Het duurde echt even voordat ik doorhad dat ze eigenlijk niet veel zeiden en dat het helemaal niet zo boeiend was.” Mirjam herkent dat: “Het is moeilijk om ertussen te komen. Je kunt dan denken ‘ach laat maar’, maar dat moet je niet doen. Dan ben je niet zichtbaar. Je kunt zeggen: ‘Mag ik nu even het woord!’ Maar dat is wel moeilijker voor een vrouw. Zeker als je alleen maar tussen mannen zit. Hoe doen jullie dat dan?” Lousewies: “Vrouwen zeggen heel vaak: ‘Sorry, maar ik denk…’ Niet doen, geen sorry zeggen.” Kathalijne vult aan: “Nooit zeggen: ‘Ik weet er eigenlijk niet zoveel van, maar…’” Mirjam: “Als een vrouw het woord probeert te krijgen in een mannengroep, reageert men met: ‘Niet door elkaar praten!’ En dan ben je het woord wéér kwijt. Dan zeg ik: ‘Ik praat even wél door elkaar, anders kom ik er gewoon niet tussen!’” Lousewies: “Je moet ruimte nemen. Want je krijgt hem niet. Je moet de ruimte echt opeisen, ook fysiek.” Kathalijne: “Ik kopieer niet zozeer alles van mannen, maar als ik denk ‘nu wil ik het woord,’ maak ik me fysiek groter door op een bepaalde manier te gaan zitten.” Kathalijne doet voor hoe ze breed gaat zitten, haar handen wijd uit elkaar zet en naar voren leunt. Samira: “Het zit vaak in hele subtiele dingen. Ik had een debat met vijf andere partijen. We werden op krukken gezet. Ik had een jurk aan dus ik zat al ongelukkig.” Toen ze als vierde aan de buurt was, ging ze staan. “Ik doorbrak het patroon, de mannen na mij gingen ook staan. Ik had de toon gezet.” Ook als ze onderbroken wordt, meestal door mannen, weet Samira raad. “Dan kan je heel erg schreeuwerig gaan doen. Zo van: ‘Laat me uitpraten!’ Ik doe het anders. Ik kijk hem aan, ik zeg een seconde even niets maar laat een vervelende stilte vallen. En dan zeg ik heel rustig, met mijn hand richting hem: ‘Ik was nog niet klaar’, en weer een seconde rust. Meestal is de hele zaal dan stil en pak ik mijn moment terug. Ik werk bij de politie. Daar leer je wel je vrouwtje te staan.”

Mirjam: ‘Ik zag Catharina daar heel goed in opereren. Ik dacht: Jeetje, wat knap. Zo’n jonge vrouw en zo enthousiast.’

Mannen als inspiratiebron Natuurlijk zijn mannen ook een inspiratiebron. Eline: “Ik probeer om me heen te kijken naar mensen waar ik wat van kan leren. Vrouwen én mannen. Maar vrouwelijke inspiratie is toch net wat anders. Het lijkt meer op wat je zelf bent en wilt. Catharina: “Ik heb veel geleerd van Yoeri Albrecht, directeur bij debatcentrum De Balie. Toen ik daar werkte, kreeg ik alle vrijheid en vertrouwen van hem. Hij zei altijd: ‘Ga maar! Je hebt hier een podium, kijk waar het schuurt.’ Hij steunde me altijd en is een geweldige mentor geweest.” Samira: “Mijn grootste rolmodel is een man, Barack Obama. Toen hij president werd emotioneerde me dat heel erg. Het was een bevestiging voor mij dat het kán. Dat een zwarte man president kan worden en dat ik dat dus ook zou kunnen, als ik het zou willen.

OPZIJ 2019

Vakvrouw Authenticiteit Nadat Eline een bootramp in Zanzibar had overleefd, veranderde haar kijk op de politiek. Ze wilde dichter bij haar gevoel blijven, niet iets alleen voor de bühne doen. “Ik merkte toen, juist als je dicht bij jezelf blijft en authentiek bent, kan je je verbinden met een ander. Maar in een arena waar heel veel gaat om beeldvorming, wordt het een uitdaging om dat vast te houden.” Lousewies: “Als je langer in de politiek werkt, is het risico dat je verhardt en die kwetsbaarheid en verbinding kwijtraakt, groot.” Tegelijkertijd is ze ervan overtuigd dat kiezers het gehad hebben met polarisatie en toneelstukjes. Samira: “Mijn generatie heeft geen zin meer in dat toneelspel. Ik ben wie ik ben en ik zeg wat ik vind. Of mensen het nou met me mee eens zijn of niet, ze waarderen dat.”

Lousewies: ‘Vrouwen zeggen heel vaak: ‘Sorry, maar ik denk…’ Niet doen!’ Maar de vraag is natuurlijk hoe je dat vasthoudt. De dames delen hun ervaringen en tips. Eline heeft politici zien veranderen, zien verharden. Daarom heeft ze mensen in haar omgeving gevraagd: “Als je bij mij zoiets ziet gebeuren, bepreek het met me. Ik weet dat je me kent en ik weet dat je het me kan zeggen. En ik weet dat ik naar je luister.” Lousewies adviseert: Stel een klankbordgroep samen met mensen die niet in de dagelijkse politiek zitten en die het ook niet per se met je eens zijn. “Niet allemaal vrienden, want vrienden zijn er om je te steunen. Deze mensen moeten ook gewoon zeggen: ‘Dat deed je niet zo handig.’ Of: ‘Is dat echt wel zo?’” Haar tweede advies: “Neem een coach die je een spiegel voorhoudt. Die zegt: ‘Weet je nog wat we hebben afgesproken met elkaar? En, doe je dat ook?’” Samira: “Jij adviseerde mij ook: blijf in contact met je lijf.” Lousewies: “Ja, dat heb ik ook heel erg moeten leren. Goede politici zijn uitgerust, ontspannen en stralen het contact met hun lichaam uit.’ Daar zijn verschillende manieren voor. Harde muziek luisteren, een massage, een goede boswandeling of een goede vrijpartij. Zorg dat je niet alleen maar in je hoofd zit.” Kathalijne ging naar een voedingsdeskundige. “Aan het eind van mijn tijd in Europa ben ik drie maanden echt heel ziek geweest. Een oorontsteking was een schedelinfectie geworden. Mijn weerstand was op. Omdat je veel adrenaline aanmaakt, kun je eindeloos doorgaan. Daardoor ga je, als je er niet op let, over de grens wat je fysiek aankunt. Dus toen ik terug de politiek inging dacht ik: dat moet ik nu beter aanpakken.” Mirjam: “Als ik het bij mezelf merk, werk ik een dag thuis. Dan kom ik tot rust. Ik let ook op mijn voeding en ik 38

mediteer. Dat helpt enorm. En zelfrelativering, om jezelf kunnen lachen en het allemaal niet al te serieus nemen.” Kathalijne: “Ja! En áls je een fout maakt, realiseer je dat het niet het einde van de wereld is. Als ik een interview niet zo goed heb gedaan, kan ik daar echt van wakker liggen. Dan leer ik van mijn man die als hij iets verprutst, zegt: ‘Ach, volgende keer beter.’” Vrouwelijk leiderschap Lousewies vindt het belangrijk bij de harde feiten te beginnen. “De Wereldbank heeft aangetoond dat naarmate er in landen meer vrouwen in leiderschapspositie zitten, er minder corruptie en meer welvaart is. Dat je als je kijkt naar wat het oplevert, je beter kunt investeren in onderwijs van meisjes dan van jongens. McKinsey heeft voor het bedrijfsleven aangetoond dat hoe meer vrouwen in raden van commissarissen en raden van bestuur zitten, hoe beter de resultaten. Dus het gaat niet om hoe het voelt, maar wat het oplevert. En om meer vrouwelijke leiders te krijgen heb je meer vrouwelijke rolmodellen nodig.” Catharina: “Ik denk niet in termen vrouw-man of linksrechts. Mijn stip op de horizon is dienend leiderschap. Heb je het gevoel dat de persoon die daar staat dienend is voor de missie waar hij of zij voor staat. Dat raakt ook aan authentiek leiderschap.” Samira: “Vrouwen combineren ratio met gevoel. Ik denk dat wij als vrouwen in dit soort werelden juist hét verschil kunnen maken.” Eline: “Vrouwen worden in ieder geval meer uitgedaagd zich daarin te ontwikkelen. Bij mij stond ratio altijd voorop. Mijn hoofd was altijd sterker en rationaliseerde het gevoel en de intuïtie. Dat is omgedraaid. Nu ga ik vanuit de intuïtie en het gevoel naar de analyse. “Wij hebben nu een aantal vrouwen in het kabinet. Neem Sigrid Kaag. Ze zat laatst bij Buitenhof en sprak over ‘humaniteit’, over ‘de mens’, over ‘de ziel’, over ‘heling’. Ik hoor amper een man zo praten. Vrouwen brengen gewoon een ander soort dynamiek. Ze zitten op de relatie, op de verbinding. Ik zie van dichtbij wat dat doet.” Mirjam: “Stem op een vrouw!” Ze kijkt Catharina aan en zegt: “Ik stem op jou!” Catharina: “Ik krijg heel veel de vraag in mijn omgeving hoe ik het ga doen nu ik zwanger ben. Ik hoop dat het anno 2019 niet of-of is, maar en-en. Veel vrouwen, ook van mijn leeftijd, zijn bang dat het niet samengaat. Ik heb geen idee wat er op mij afkomt en natuurlijk wordt het spannend. Maar ik hoop zó dat we dat als samenleving gewoon rooien met zijn allen.” Lousewies: “Vergeet niet dat jullie ook rolmodellen zijn. Dat Catharina een kind krijgt tijdens de campagne, ook daardoor word je rolmodel. Dat geeft een verantwoordelijkheid. Jullie zijn nu al bezig een volgende generatie te inspireren.” Eline is er zich daar bewust van. “Net zoals jullie ons lieten zien. Alleen al door zichtbaar te zijn, hebben we invloed. Dat je iemand ziet die op je lijkt, op welke manier dan ook, heeft impact.” O

Vakvrouw

Samira: ‘Ik werk bij de politie. Daar leer je wel je vrouwtje te staan.’ Samira Rafaela met Lousewies van der Laan

OPZIJ 2019

Vakvrouw Mirjam de Blécourt (1964) is internationaal partner bij Baker McKenzie, een van de grootste advocatenkantoren ter wereld. Ze is meerdere keren tot Beste vrouwelijke arbeidsrechtadvocaat van Europa uitgeroepen. De Blécourt heeft haar levensverhaal op papier gezet in haar boek Vrijgevochten. Ze staat aan de vooravond van een politieke carrière. Als nummer 9 van de VVDkandidatenlijst neemt ze zitting in de Eerste Kamer. De Blécourt heeft twee kinderen.

Catharina Rinzema (1985) staat op nummer 6 van de Europese kandidatenlijst voor de VVD . Ze is de voormalig persoonlijk medewerker van Tweede Kamerlid Anne Mulder en heeft bij het campagnebureau BKB de BKB-academie gedaan. Ze is werkzaam voor Stichting Lezen & Schrijven en heeft de afgelopen jaren gewerkt voor debatcentrum De Balie, het Rode Kruis en het Europees hoofdkantoor van Google. Deze zomer verwacht ze haar eerste kind.

Kathalijne Buitenweg (1970) In 1999 staat ze op nummer twee van de GroenLinks kandidatenlijst voor het Europees Parlement. Bij de Europese verkiezingen van 2004 is Buitenweg lijsttrekker. Na twee termijnen in het Europees Parlement stapt ze in 2009 uit de politiek en gaat ze promoveren. Ze is nooit helemaal weg uit de politiek geweest, want bij de Tweede Kamerverkiezingen van 2006, 2010 en 2012 is ze steeds lijstduwer. In 2017 keert ze echt terug naar de politiek als lid van de Tweede Kamer. Ze heeft twee kinderen.

Eline van Nistelrooij (1989) staat op nummer 3 van de kandidatenlijst van GroenLinks. Ze is zeker geen groentje in de politiek. Ze is oud-voorzitter van Dwars, de jongerenorganisatie van GroenLinks, oudwoordvoerder van de Jonge Europese Groenen en was beleidsmedewerker voor de delegatieleider van de Duitse Groenen in het Europarlement. Eline woont en werkt momenteel in China. Als diplomaat zet ze zich in voor duurzamere textielproductie en een meer circulaire economie. In 2012 overleefde ze een bootramp bij Zanzibar.

Lousewies van der Laan (1966) begon haar politieke carrière in 1999 in Europa op 33-jarige leeftijd als lijsttrekker voor D66. In 2003 verruilde ze Brussel voor Den Haag. In 2006 werd ze fractievoorzitter. Na haar vertrek uit de Tweede Kamer heeft ze diverse functies buiten de politiek vervuld, onder andere bij het Internationale Strafhof en de Internet Corporation for Assigned Names and Numbers. Per 1 juni begint ze aan een nieuwe baan als hoofd corporate affairs voor het EUagentschap Eurojust. Van der Laan heeft twee kinderen.

Samira Rafaela (1989) staat bij de Europese verkiezingen op plek 3 van de D66-kandidatenlijst. Ze groeide op in Uitgeest als kind van een joods Nederlands-Curaçaose moeder en een islamitisch Ghanees-Nigeriaanse vader. Ze sloot zich al vroeg aan bij de Jonge Democraten waar ze verschillende functies heeft vervuld: portefeuillehouder diversiteit en participatie, voorzitter en oprichter van Team West-Afrika en internationaal trainer. Op dit moment is ze landelijk projectleider Inclusie bij de Nationale Politie. Van 2014 tot 2016 was ze bestuursadviseur voor de gemeente Amsterdam. 40

Column Sheila Sitalsing Econoom Sheila Sitalsing (1968) is freelance journalist en columnist bij de Volkskrant. Ze woont met haar man en twee kinderen in Delft.

De horror van veertien zijn

n The Girls van Emma Cline, een ragfijne roman over tienermeisjes die in de ban raken van een smoezelige man die twee keer zo oud is als zij, een mislukte muzikant die in krantenclichés ‘de charismatische sekteleider’ zou heten, meende ik een verklaring te lezen voor de aantrekkingskracht van het donker. Ik worstel met die aantrekkingskracht, volg vertwijfeld het nieuws over de vrouwen die ze ‘jihadbruiden’ noemen. Als meisjes zijn ze afgereisd naar het

kalifaat toen ze vijftien, zestien, zeventien waren, verloofd met een man die vaak zelf de puberteit amper was ontgroeid. Ze baarde zijn kinderen, en nadat hij gesneuveld was in de smerige oorlog, trouwde ze een ander en baarde ze diens kinderen. Inmiddels is ze volwassen, zit ze met haar kinderen in een kamp dat het midden houdt tussen opvang en gevangenis. Van daaruit weigert ze, gewikkeld in zwarte doeken, haar zwarte ideologie af te zweren, terwijl ze smeekt om terug te mogen. Naar huis, naar het vrije Westen waar de schappen bij Albert Heijn vol liggen en de verwarming het altijd doet. Ik lees dat het niet aan gaat om haar jihadbruid te noemen, omdat je daarmee haar acties romantiseert en haar medeplichtigheid aan een genocidaal bewind wegmoffelt. Ik lees dat het niet feministisch is, want door haar af te schilderen als een leeghoofdig bakvisje dat voor een foute man viel en hem slaafs volgde, ga je mee in een eeuwenoud idee. In de suggestie dat vrouwen te dom zijn voor politiek, dat meisjes niet verantwoordelijk gehouden kunnen worden voor hun

misdaden omdat ze naïef en stom zijn – in modern Nederlands heet het dat je hun agency ontkent. Bij Emma Cline lees ik ondertussen over de horror van veertien of vijftien zijn (en ik weet weer: god, wat was dat gruwzaam), en over de hondse trouw

de hondse trouw die je op die leeftijd kunt voelen voor iedereen die wereldser is dan jĳ die je op die leeftijd kunt voelen voor iedereen die wereldser is dan jij, en zekerheden biedt waar jij je als een drenkeling op open zee aan kunt vastklampen. In The Girls gaan de meisjes zich uit naam van hun smoezelige leider te buiten aan een walgelijke slachtpartij van onschuldigen, een peuter incluis. In het kalifaat lieten de tienermeisjes hun kleuters naar onthoofdingen kijken, moedigden ze hun moordende mannen aan, hielden ze Yezidi-vrouwen en -kinderen als slaven, en verraadden ze hun zusters die er niet zedig genoeg bijliepen aan de zedenpolitie. Voor Clines meisjes voel ik een diep mededogen. Voor de kalifaatvrouwen probeer ik het, uit alle macht. Maar het wil niet lukken. O OPZIJ 2019

VROUWEN AAN DE TOP

de weerbarstige praktijk vs. de optimistische volhouder Dat er meer vrouwen in de top moeten en dat er ook een grotere culturele diversiteit nodig is, wordt door veel partijen onderschreven. De praktijk is helaas weerbarstig. Ook de regering vindt de voortgang letterlijk ‘te beperkt’, reden waarom de ministers Van Engelshoven en Koolmees vorig jaar de Sociaal-Economische Raad (SER) advies gevraagd hebben hoe hier een beetje vaart in te krijgen. Goede aanleiding om eerst de SER zelf eens langs de Meetlat te leggen. In gesprek met de eerste vrouwelijke, snipverkouden SER-voorzitter Mariëtte Hamer. DOOR M ARI AN N E VE RH OE VE N

FOTO'S DIRK HOL

Feministische meetlat

amer is sinds 2014 voorzitter van de SER. Met haar benoeming werd gekozen voor een inhoudelijk en politiek uitgesproken ‘vergadertijger’. Dankzij haar inbreng is de politieke relevantie van de SER aanzienlijk toegenomen. Nu die doorstroom van vrouwen in het bedrijfsleven nog. Wat bevalt het meest aan uw baan bij de SER? “Dat ik de hele dag bezig ben om mensen en partijen aan elkaar te verbinden en dingen verder brengen. En dat we een hele brede portefeuille hebben. Het ene moment loop ik na te denken over diversiteit, het volgende moment gaat het over hoe het met het klimaat verder moet, of de pensioenen, of ik ben bezig met kinderarmoede. En als voorzitter kun je je er altijd mee bemoeien als het ingewikkeld wordt. En ik hou wel van ingewikkeld. (lacht) “Het grote verschil met de politiek is dat er meer tijd is voor verdieping. Want we zijn hier bezig om hele goede analyses te maken, om met verschillende partijen boven de verschillende opvattingen uit te stijgen om zo tot een gezamenlijk advies te komen. Want in de politiek ben je er als je 76 stemmen of meer binnen hebt. Hier gaat het om de consensus. Je bent hier nog meer bezig om de bruggenbouwer te zijn.” Dan heb je als fractievoorzitter een goede leerschool gehad. “Ik was tijdens het kabinet Balkenende IV tegelijk fractievoorzitter met Pieter Van Geel (CDA) en Arie Slob (CU). We stonden wel bekend als de drie musketiers omdat we samen het kabinet stutten en tegelijkertijd onze politieke opvattingen verwoordden. (lacht) Het zijn heel aardige mannen. Laat ik ook zeggen er zijn veel aardige mannen, maar in de top zijn het er vaak te veel bij elkaar.”

eindstreep niet haalt. Maar goed, er is altijd weer een volgende kans om er wel te komen.” Het valt ons op dat daar waar u er zelf direct over gaat, het prima gesteld is met de man/vrouw verhouding, het ondersteunende apparaat, de fte’s bij de SER zelf en bij de kroonleden, zowel die van het dagelijks bestuur en de totale raad. Het probleem zit hem in de vertegenwoordigers vanuit de sectoren, daar lijkt het wel 1960. Terwijl Hans de Boer (voorzitter VNO-NCW en vanuit die functie vice-voorzitter van de SER) letterlijk de gong slaat om duidelijk te maken dat het tijd wordt voor al die vrouwen aan de top. “Bij de kroonleden is het fiftyfifty, er zijn 10 vrouwen van de 22. Er is op dit moment een vacature, die is wat mij betreft dus weer voor een vrouw). In het dagelijks bestuur, waar ook vier kroonleden in zitten, zijn er nu twee vrouw, waarvan ikzelf er een ben. Maar bij de afgevaardigden van de werkgevers en de werknemersorganisaties, daar zitten weinig vrouwen bij. En dat is nu juist waar we het minste invloed op hebben. “Kijk, in mijn raad zitten de voorzitters of de directeuren van de brancheorganisaties. En die vormen dan een clustertje. Zij maken onderling afspraken hoe lang je dat mag doen, dat gaat buiten de SER om en daar heeft Hans de Boer ook niet zoveel invloed op. Het is de uitkomst van het feit dat er in de top van het bedrijfsleven, want dat zijn die brancheorganisaties, dat daar heel veel mannen zitten. Dus Hans de Boer kan het aan de orde stellen, wat hij ook doet, maar die brancheorganisaties zijn zelfstandig, die kiezen zelf hun voorzitters.”

Wat is het minst leuk nu? “Wat frustrerend kan zijn, is dat je soms heel dicht bij de eindstreep bent - dus dat je werknemers en werkgevers heel dicht bij elkaar hebt gebracht – en dat je toch net die

RISTI

AAN KRO EL

GEBOREN: 7 juni 1958 in Amsterdam OPLEIDING: lerarenopleiding en doctoraal Algemene Taalwetenschappen LOOPBAAN: sinds september 2014 voorzitter van de SER, daarvoor zat zij vanaf 1998 voor de PvdA in de Tweede Kamer, waarvoor zij onder andere fractievoorzitter was. OPMERKELIJK: De om-en-om-lijst van de PvdA LAATST GELEZEN BOEK: Becoming – Michelle Obama LIEVELINGSFILM OF SERIE: A Star Is Born – zowel de laatste versie als die met Barbra Streisand HOBBY’S EN ONTSPANNING: Ik ga veel naar theater: muziek en toneel. Ik lees veel en hou van Nederlandse series kijken, samen met mijn dochter op de bank

Mariëtte Hamer

Hamer is gescheiden en woont met haar dochter in Maassluis. OPZIJ 2019

Feministische meetlat En daar gebeurt te weinig. Dus zeggen wij: waar geen wil is, komt een wet. “Daarom zou ik een oproep willen doen aan de brancheorganisaties: kom niet alleen hier praten, maar breng het zelf in de praktijk. “En waar we er zelf over gaan, kijken we er heel bewust naar en brengen we het ook in de praktijk. Zoals met het benoemen van nieuwe kroonleden. Het gevraagde advies gaat over zowel gender- als culturele

‘Geen ander land ter wereld begint zo vroeg met het in een koker stoppen van z’n kinderen’ diversiteit en daarom hebben wij dus gezegd, dan gaan we nu ook twee kroonleden benoemen met een cultureel diverse achtergrond en dan schrappen we even alle anderen van het lijstje. Daar steunt Hans de Boer

en ook Han Busker van de FNV, de andere vice-voorzitter ons in.” Hoe effectief is de SER eigenlijk? Oftewel: hoe serieus worden de adviezen genomen. “Onze adviezen worden in het algemeen heel serieus genomen, omdat je zou kunnen zeggen dat werknemers en werkgevers toch ook wel een afspiegeling zijn van de samenleving en er wordt door de politiek natuurlijk ook goed gekeken naar wat werkgevers en werknemers vinden. En als wij consensus hebben over een onderwerp, dan is er over het algemeen ook maatschappelijk draagvlak voor een voorzet.” Wat is het mooiste voorbeeld van een in de praktijk gebracht advies? “Ik ben zelf erg gelukkig met de uitwerking van een advies over kinderarmoede, dat we nog niet zo heel lang geleden hebben uitgegeven. Dat verzoek kwam uit de Eerste Kamer. Er werd aanvankelijk gezegd: is dat wel een onderwerp voor de SER? Nou, we zijn aan de slag gegaan en toen kwamen we erachter dat twee derde van de kinderen die in armoede opgroeit, werkende ouders heeft, waaronder veel alleenstaande moeders. En daardoor is er momenteel wel een heel debat gaande over de armoede onder werkenden. En eind maart is er mede daardoor een alliantie opgericht voor kinderen in armoede. Dus je ziet daar wel – ja, wel met een beetje duwen natuurlijk – dat zo’n advies echt effect heeft. “Je kunt een advies bij de Kamer neerleggen en ze het verder zelf maar lekker laten uitzoeken, maar wat wij steeds meer proberen is om vervolgactiviteiten te organiseren, lezingen daarover te houden. En dat helpt wel. Stukje bij beetje. “We hebben in 2016 ook een groot advies over kinderopvang geschreven, waarin we geconstateerd hebben dat kinderopvang ontzettend belangrijk is voor de ontwikkeling van kinderen en dat geen ander land ter wereld zo vroeg begint met het in een koker stoppen van z’n kinderen. Want als je taalachterstand hebt, ga je naar

Feministische meetlat de voorschool, heb je werkende ouders ga je naar de kinderopvang, dus wij scheiden al heel vroeg onze kinderen. Dat heeft gevolgen voor zowel de kosten als de acceptatie, want het hele emancipatievraagstuk in Nederland is natuurlijk ook een kwestie van cultuur: we hebben nog een hele sterke dominante moedercultuur. Dat kun je doorbreken door kinderopvang aan te bieden en duidelijk te maken dat het niet alleen goed is voor de arbeidsparticipatie van de ouders, maar dat het ook goed is voor de kinderen. En dat die wetenschap ook ouders helpt bij de acceptatie en het doorbreken van die moedercultuur.” Dat is op zich mooi, maar als je de afgelopen twintig jaar kijkt naar de kinderopvang, dan is dat zo’n wisselend beleid geweest! “Ja! Ik zeg altijd jojobeleid. En er worden wel stapjes gemaakt in dit traject, waarbij het helpt dat werkgevers en werknemers hierin gelijk optrekken, maar we zijn er nog lang niet. Ik heb in de politiek geleerd dat voor sommige onderwerpen moet je ongelooflijk veel geduld hebben, maar niet opgeven.” Maar dat is dan wel sneu voor al die ouders, want die hebben maar een jaar of twaalf waarin ze het goed kunnen doen voor en met hun kinderen, die kunnen zich al dat geduld niet permitteren. “Ja, en niet alleen voor de ouders, maar ook een gemiste kans voor de kinderen.” Wat mogen we verwachten van het advies dat na de zomer aan de regering gegeven gaat worden. Wij zijn natuurlijk benieuwd of dat quotum er nu eindelijk komt. “We zijn er zeer serieus over in gesprek. We willen er goed naar kijken, ook in de context dat het streefcijfer nog steeds niet wordt gehaald. We zijn nu ook internationaal onderzoek met elkaar aan het vergelijken van landen die een quotum hebben, onder welke condities het werkt. Dus, in die zin moet ik je nog even in spanning laten, maar ik zeg er wel gelijk bij, dat wat we nu al leren uit het bestaande onderzoek, is dat een quotum alleen het niet gaat oplossen. Dus er zullen meer dingen moeten gebeuren.” Aan wat voor maatregelen denken jullie dan? “Nou, een hele serie: van kinderopvang tot het bespreekbaar maken van de cultuur in het bedrijf om verschillend te kunnen zijn tot nou ja, waar wij het op de conferentie ook over hadden: dat vrouwen aan de top weer andere vrouwen meenemen. Wij zien het als een noodzaak voor de samenleving om gender en diversiteit in alle lagen van bedrijven en organisaties vorm te geven. We kunnen het ons

SER-lid Hilda Verwey-Jonker (1908-2004 De eerste vrouw die zitting had in de Sociaal Economische Raad, was socioloog en PvdA-politica Hilda Verwey-Jonker. In 1957 verruilde ze naar eigen zeggen tot haar ‘opluchting’ het ‘herkauwen’ als senator in de Eerste Kamer, voor een plek als kroonlid in het belangrijkste adviesorgaan van de regering. Deze voorname functie had Verwey-Jonker te danken aan Marie Anne Tellegen (1893-1976) die zij kende via hun verzetswerk in de oorlog. Tellegen was Kabinetschef van koningin Juliana en had er een handje van om scherp in de gaten te houden in welke commissies en besturen nog geen vrouw aanwezig was en om capabele vrouwen naar voren te schuiven. Over deze voorkeursbehandeling via het old-girls-netwerk beweerde Verwey-Jonker achteraf in Het Parool dat haar 44 mannelijke SER-collega’s haar als ‘excuus Truus’ aanvankelijk niet serieus hadden genomen. Dit lijkt erg onwaarschijnlijk want Verwey-Jonker was toen al een bekende naam in bestuurlijk Nederland. Als getrouwde vrouw en moeder van vier kinderen was zij in oktober 1945 als eerste socioloog gepromoveerd. In haar dissertatie - cum laude - introduceerde ze het begrip ‘armoedegrens’. Haar vaststelling dat vooral ouderen onder de armoedegrens leefden, was de aanleiding tot de noodwet van haar partijgenoot Willem Drees uit 1947, waarbij iedere 65-plusser een uitkering kreeg, de voorloper van de AOW. Binnen een jaar zat de uiterst gedreven en intelligente Verwey-Jonker dan ook in het dagelijks bestuur van de SER. In 1960 introduceerde ze het begrip ‘verzorgingsstaat’ als alternatief voor de welvaartsstaat. Ze richtte zich met name op het verbeteren van de economische positie van de gehuwde vrouw, en was een kei in het vertalen van de theorie naar praktische oplossingen. Verwey-Jonker had in de gaten dat Nederlandse vrouwen wel wilden werken, maar niet fulltime omdat ze de zorg voor kinderen niet wilden uitbesteden aan anderen. In een rapport in 1966 introduceerde ze daarom deeltijdarbeid als ideale polderoplossing. Hiermee kwam ze tegemoet aan de wensen van gehuwde vrouwen, de vakbonden en werkgevers, die zaten te springen om meer arbeidskrachten. Zelf werkte Verwey-Jonker overigens zonder problemen meer dan fulltime; haar kinderen werden opgevangen door een inwonende hulp. De SER adviseerde dankzij haar de regering om de mogelijkheden van parttime werk te verruimen, en ze bracht ook een advies uit over gelijke lonen dat in 1975 uitmondde in de Wet Gelijke Beloning. OPZIJ 2019

Feministische meetlat niet veroorloven dat vrouwen niet mee kunnen doen. En diversiteit heeft zo’n grote meerwaarde. In die zin zien we het ook als een bussiness case voor Nederland. Niet als iets vrijblijvends.”

van dit vak. Maar iedereen weetvan mij dat ik bij de PvdA - samen met een aantal anderen - de bedenker ben geweest van de kieslijsten om-en-om-man-vrouw, dus ze weten dat ik er zelf een opvatting over heb.”

Dit kabinet heeft natuurlijk zelf ook niet het goede voorbeeld gegeven. “Dat is waar, maar ik denk dan maar zo - daar heb ik m’n hoop op gevestigd, zo werkt het soms ook in de politiek - als je start niet helemaal goed is geweest, dan heb je daarna ook veel kansen om het te corrigeren. Ik merk in ieder geval dat de ministers Van Engelshoven en Koolmees het zeer serieus nemen. Dus ik ga ervan uit dat er echt wel iets met ons advies gedaan gaat worden.”

Ter voorbereiding op het advies over gender- en culturele diversiteit organiseerde de SER een tweetal dialoogbijeenkomsten met leden van het Nederlandse bedrijfsleven, rolmodellen, experts en belangenvertegenwoordigers. Koningin Máxima was aanwezig bij de eerste bijeenkomst en Prinses Laurentien gaf tijdens de tweede bijeenkomst in een gloedvol betoog aan dat het proces van gelijkwaardigheid op de arbeidsmarkt veel te traag gaat: Not good enough.

Heeft u het met Mark Rutte weleens gehad over dat zoeken naar goede vrouwen? “Nee, ik heb het daar persoonlijk nooit met hem over gehad. Maar ik geloof er niets van dat je ze niet kunt vinden. Er geldt kennelijk in de politiek hetzelfde als in het bedrijfsleven: er is altijd wel een reden te verzinnen waarom je het niet doet.”

‘Er geldt kennelijk in de politiek hetzelfde als in het bedrijfsleven: er is altijd wel een reden te verzinnen waarom je het niet doet’

Dat lijkt me af en toe wel heel moeilijk. “Als voorzitter van de SER moet ik werkgevers en werknemers natuurlijk wel alle ruimte geven om samen tot een conclusie te komen. (lacht) Ja, dat is ook de kunst

FOTO'S DIRK HOL

Iris Vrolijks met Mariëtte Hamer

Best bijzonder deze steun uit koninklijke hoek. “Ja, dat is zeker bijzonder. De koningin heeft daar dus echt haar commitment uitgesproken. Daar waren we heel blij mee. Prinses Laurentien gaf ook heel mooi aan dat het gaat om bewustwording. Ook haar man heeft zich daarover uitgesproken: ‘Ik kom nergens meer als er niet ook een vrouw aan tafel zit.’ Soms valt het mannen niet eens op dat er geen vrouwen aan tafel zitten. Dat het echt niet normaal meer is in deze tijd: geen vrouwen en geen culturele diversiteit. Dat is iets waar we elkaar op moeten aanspreken. “Maar ik wil toch ook benadrukken dat vrouwen daar zelf iets aan kunnen doen. Dus als je aan die top zit, omring je met andere vrouwen, neem andere vrouwen mee. Daar kun je elkaar heel erg bij helpen.” De uitstekende dagvoorzitter van de laatste bijeenkomst was een opvallend jonge, enthousiaste – en voor mij nog onbekende – vrouw, Iris Vrolijks. Met zeker voor haar leeftijd een indrukwekkend lijst bezigheden. “Wat inderdaad bijzonder aan haar is, is dat ze gemeenteraadslid is, een baan heeft bij De Baak, nog aan het studeren is en dat ze ook nog probeert op landelijk gebied politiek dingen te doen. Het is een bezig bijtje.” En uw dochter! “Maar ik was zo ongeveer de laatste die hoorde dat ze haar benaderd hadden voor het dagvoorzitterschap. Dat doet ze allemaal op eigen kracht. Ze heeft een andere achternaam waardoor ze haar eigen herkenbaarheid heeft. Ze wil ook graag gewaardeerd worden op haar eigen kwaliteiten. En terecht.” O

EINDSCORE

10 DE SOCIAAL-ECONOMISCHE RAAD De SER is een adviesorgaan van ondernemers, werknemers en onafhankelijke deskundigen. De SER adviseert de regering en het parlement over het sociaaleconomisch beleid. De SER is samengesteld uit vertegenwoordigers van werkgevers- en werknemersorganisaties en uit kroonleden. De raad telt 33 leden: 11 werkgevers-, 11 werknemers- en 11 kroonleden. Kroonleden zijn vaak hoogleraren op economisch, financieel, juridisch of sociaalwetenschappelijk gebied. Ze worden door de koning benoemd. Hun taak is het behartigen van het algemeen belang. De benoeming in de SER is telkens voor twee jaar, van 1 april tot en met 31 maart twee jaar later. Voor elk raadslid wordt ook een plaatsvervanger benoemd. DAGELIJKS BESTUUR 3 kroonleden, waarvan 1 vrouw (MariĂŤtte) (tot begin dit jaar waren het 4 kroonleden, waarvan 2 vrouw, Louise Gunning is in 2019 gestopt als kroonlid) 4 ondernemersleden, waarvan 0 vrouw 4 werknemersleden, waarvan 0 vrouw Kijk voor samenstelling dagelijks bestuur: ser.nl/nl/ser/raad/Dagelijks-bestuur TOTALE RAAD 21 kroonleden, waarvan 10 vrouw 21 ondernemersleden, waarvan 2 vrouw 20 werknemersleden, waarvan 4 vrouw

9 9

Kijk voor samenstelling raad: ser.nl/nl/ser/raad/raadsleden BUREAU SER Directieteam: 7 personen, waarvan 5 vrouw Van de 127 personen zijn er 73 vrouw en 54 man. OVERWEGING De SER is voor wat betreft de participatie van vrouwen op de arbeidsmarkt en de daarbij behorende culturele diversiteit bij MariĂŤtte Hamer in goede handen. Zeker daar waar het de eigen organisatie betreft. Daarom een welverdiende negen. Helaas geldt dat niet voor de onderliggende werkgevers- en werknemersnemersorganisaties en vertegenwoordigingen in de SER. Daar blijft het vooralsnog bij praten maar nog niet zoveel doen. Daarom voor hen nog even een dikke onvoldoende. We kijken uit naar het advies dat na de zomer gegeven kan worden en laten we hopen dat de woorden van Laurentien van Oranje zeer ter harte worden genomen.

1 OPZIJ 2019

BOARD Deniece von Harras (1981 Achtergrond & opleiding: Studeerde Fiscale Economie. Jaren gewerkt als fiscalist, daarna verder als zelfstandig ondernemer. Zet zich in voor diversiteit en vrouwelijk ondernemerschap. Toezichthouder: Boardmember bij Gers! Wat houdt de functie precies in? “Stichting Gers! is opgezet om mensen lokaal in Rotterdam te helpen. Destijds waren we bezig met de Roparun.” Hoe ben je hier terechtgekomen? “Via mijn netwerk.” Waarom ben/wil je dit gaan doen? “Ik heb de ambitie om meer toezichthoudende functies te vervullen in de toekomst. Daarom wil ik eerst onderdeel uitmaken van het bedrijfsleven. De volgende stap is: hoe moet je dat gaan doen? Het is niet zo gemakkelijk namelijk. Ik roep het bedrijfsleven ook op: kies eens wat anders. Wat is leuk aan toezichthouderschap? “Het samenwerken met verschillende disciplines spreekt mij het meest aan. Ik denk dat iedereen vanuit een hele andere invalshoek aan tafel zit. Dat vind ik het meest interessant en uitdagend.” En wat is er minder leuk? “Het zou kunnen zijn dat de besluitvaardigheid minder snel gaat dan je gewend bent in je day-to-day job. Zeker als ondernemer kan je, als je wilt, iets vaak direct voor elkaar krijgen.” Hoeveel tijd kost het? “Toen ik boardmember was bij Stichting Gers! kostte het mij een aantal uur in de week. Het was een project met een duidelijke piek.” Wat heb je bereikt? “Het mooie is dat je als groep dingen voor elkaar krijgt. Wij hebben een succesvol project neergezet, een team effort.” Wat is de verhouding m/v? “Het bestuur bestond uit drie mannen en een vrouw. Ik was die vrouw.” Waarom moeten vrouwen bestuurder/ toezichthouder worden? “Ik vind dat er in elke branche voldoende balans moet zijn in de teamsamenstelling. De cijfers liegen er niet om, er is nog steeds een disbalans. Waar ik denk dat het aan schort is de zoektocht naar vrouwen. En dan vooral de manier waarop gezocht wordt.” Hoe moet er dan gezocht worden naar vrouwelijke toezichthouders? “Ze moeten in andere sociale netwerken kijken. Daarnaast is het ook goed om naar de jongere generatie te kijken, om hen te enthousiasmeren voor een dergelijke functie in de toekomst.” Advies voor vrouwen die bestuurder/toezichthouder willen worden: “Spreek je wensen uit, laat mensen weten dat je het wilt.” Hoe ga jij een functie als toezichthouder bemachtigen in de toekomst? “Ik wil eerst in het bedrijfsleven terechtkomen en daarna een opleiding volgen. Ik vind het prettig om een theoretisch kader te hebben. Uiteindelijk hoop ik bij een organisatie te komen die duurzaamheid hoog in het vaandel heeft staan. Mijn hart moet van de organisatie in de fik gaan.” 48

et aandeel vrouwen in raden van bestuur en van commissarissen blijft al jaren hangen tussen de tien en vijftien procent. Op 13 april 2017 is de Wet evenwichtige verdeling van zetels van het bestuur en de raad van commissarissen ingevoerd. Op grond van deze Wet zijn grote NV's en BV's verplicht om bij benoemingen, voordrachten en het opstellen van een profielschets zoveel mogelijk rekening te houden met een evenwichtige verdeling van zetels van het bestuur en de raad van commissarissen tussen mannen en vrouwen. Deze evenwichtige verdeling houdt in dat ten minste dertig procent van de zetels van het bestuur en van de RvC door vrouwen (en ten minste dertig procent door mannen) wordt bezet. Als hieraan niet wordt voldaan, moet in het bestuursverslag worden toegelicht en uitgelegd waarom hier niet aan is voldaan. De grote makke is echter dat er geen sanctie staat op het niet halen van die dertig procent. Mirjam de Blécourt, zie ook in onze rubriek Vakvrouw, was een van de initiatiefnemers van de wet Streefcijfer evenwichtige verdeling en ook zij ziet dat het niet hard genoeg gaat. In haar recent verschenen boek Vrijgevochten haalt ze nog eens fijntjes aan dat in 2006 door de groep Women on Top, waarin onder andere Neelie Kroes, Petra Stienen en zijzelf zaten, al de noodklok werd geluid. Illustratief is ook een brief die in 2007 werd geschreven aan de Nederlandse Mededingingsautoriteit door Women on Top, met als kopzin Aanpakken dat mannenkartel! En waarin alle argumenten al werden genoemd die wel helaas vandaag de dag nog steeds moeten gebruiken om een doorbraak te forceren. Het meest treurige argument uit deze brief is misschien wel deze: “De

ROOM Jellie Tiemersma (1967 Nederlandse topman gelooft, dwars tegen deze feiten in, niet in het winstpotentieel van vrouwelijke managers.” Toch dringt het ook in Den Haag zo langzamerhand door dat er echt nog steeds veel te weinig vrouwen in topfuncties zijn. Het kabinet overweegt daarom stevige maatregelen en heeft de SER om advies gevraagd. Daarom organiseerde de SERcommissie Diversiteit in de Top een aantal bijeenkomsten om een goed beeld van het maatschappelijk draagvlak voor deze maatregelen te krijgen. Na de zomer zal de SER dit advies uitbrengen, dat overigens een breder advies is dan alleen over vrouwen in topfuncties. Het advies zal ook gaan over de arbeidsmarktpositie van vrouwen, de deeltijdcultuur in Nederland, de segregatie op de arbeidsmarkt en beloningsverschillen tussen mannen en vrouwen. “Er is meer commitment nodig, meer individuele acties en meer onderlinge verbondenheid om genderdiversiteit te bevorderen. Het is van groot belang dat we hierbij gezamenlijk optrekken,” stelde SER-voorzitter Mariëtte Hamer tijdens de SER-bijeenkomst over vrouwen aan de top. In de rubriek Boardroom portretteert OPZIJ de vrouwen die tot die tien à vijftien procent vrouwen in raden van bestuur en van commissarissen behoren, om zo andere vrouwen – misschien ben jij dat wel – te inspireren en stimuleren ook toe te treden tot een RvC of RvT. En volg ter ondersteuning van je ambities een van de opleidingen die hiervoor zijn ontwikkeld. Het is de hoogste tijd. O

Achtergrond & opleiding: Twee economische hbo-studies en diverse (post)-academische managementopleidingen afgerond. Meerdere (financiële) management- en bestuursfuncties en (politiek)-bestuurlijke posities bekleed. Is ondernemer en interimbestuurder. Toezichthouder: Sinds 2004. Nu bestuursvoorzitter Stichting Aletta Jacobs Noord-Nederland en commissaris bij woningcorporatie Nijestee. Wat houdt deze functie precies in? “Enerzijds vervul je een aantal standaard rollen. Daarnaast vind ik dat je ambassadeur bent voor de organisatie.” Hoe ben je hier terechtgekomen? “Door te solliciteren. Ik vind het belangrijk dat het werven van een nieuwe toezichthouder open en transparant gebeurt. Via via vind ik minder oké, je moet de mogelijkheid openhouden om iemand binnen te laten komen waar je nooit aan gedacht had.” Waarom ben je dit gaan doen? “Mijn (politiek)-bestuurlijke kwaliteiten en managementkwaliteiten kon ik combineren in mijn verschillende rollen als toezichthouder. Ik vind het belangrijk dat ik iets leer in de functies, je doet het immers naast je werk.” Wat is leuk aan deze functie? “De Stichting Aletta Noord-Nederland is leuk omdat we die zelf hebben opgericht. We willen diversiteit en inclusie bevorderen, het komt recht uit mijn hart. Bij de woningcorporatie vind ik het mooi om mee te werken aan de vormgeving van een stad en ervoor te zorgen dat iedereen die hier in Groningen woont een huis heeft dat betaalbaar is en waarin iemand zich prettig voelt.” En wat is er minder leuk? “Minder leuk is dat je altijd meer wilt doen dan binnen je agenda past.” Hoeveel tijd kost het? “Vorig jaar vervulde ik vier functies als toezichthouder. Daar was ik gemiddeld een dag per week aan kwijt. Daarnaast kies ik er zelf voor om niet alles in het noorden te doen, waar ik woon. Dus ik heb er ook reistijd bij. Mijn zicht is niet goed en dat betekent dat ik alles met het ov moet doen. Maar dat is mijn eigen keuze.” Wat heb je bereikt? “Ik wil laten zien dat een toezichthoudende rol, mits je daar de inhoudelijke kwaliteiten voor hebt, voor iedereen is weggelegd. Mensen die een ´beperking´ hebben, zeggen weleens tegen mij: jij doet dat maar gewoon. Maar ik denk dan: jullie kunnen het ook. ” Wat is de verhouding m/v? “In het bestuur van Stichting Aletta Noord-Nederland zitten nu alleen vrouwen. Het is wel de bedoeling om diverser te worden. Bij de woningcorporatie zijn we met twee vrouwen en vier mannen.” Waarom zouden vrouwen bestuurder/toezichthouder moeten worden? “Omdat ik vind dat als we toe willen naar een inclusieve samenleving, ook vrouwen die rol moeten pakken.” Advies voor vrouwen die bestuurder/toezichthouder willen worden: “Het kan zijn dat je een aantal onderwerpen nog niet goed beheerst, maar ga eerst solliciteren. Ga het gewoon doen. Daarop aanvullend is het belangrijk een organisatie te zoeken die past bij wat jij belangrijk vindt. De kans dat je binnenkomt is groter.” OPZIJ 2019

Reportage Buitenland

micro krediet MACRO EFFECT De gepassioneerde en maatschappelijk betrokken fotograaf Mona van den Berg ging voor OPZIJ en Care Nederland naar Ivoorkust om daar de positieve effecten van microfinanciering van vrouwelijke ondernemers in beeld te brengen. â&#x20AC;&#x153;Van deze vrouwen kunnen we nog veel leren.â&#x20AC;? D O O R M O N A VA N D E N B E RG

OPZIJ 2019

Reportage Buitenland

ver de hele wereld hebben 980 miljoen vrouwen geen bankrekening. Gebrek aan toegang tot financiering is een van de grootste obstakels voor vrouwelijke ondernemers. Tegelijkertijd blijkt steeds weer dat vrouwen sterkere spaarders zijn, risico’s beter berekenen en voorzichter zijn in het afsluiten van kredieten. Wanneer vrouwen betere toegang tot financiële producten

en diensten zouden hebben, zou jaarlijks wereldwijd 330 miljard dollar extra aan inkomsten kunnen worden gegenereerd. CARE heeft het aantal geslaagde vrouwelijke ondernemers verbazingwekkend zien stijgen door drie belangrijke stappen te nemen: vrouwen laten zien hoe ze geld kunnen sparen, hoe ze hun zakelijke vaardigheden kunnen ontwikkelingen en door de toegang tot betaalbare leningen

te vergemakkelijken. In Ethiopië heeft de organisatie onlangs 5.000 vrouwelijke ondernemers op deze manier gesteund, waardoor hun inkomsten met 500 procent zijn gestegen. CARE's nieuwe wereldwijde campagne ‘Access Approved’ roept de financiële sector op hun producten en diensten voor vrouwen te verbeteren. Deze vier vrouwelijke ondernemers delen hun eigen persoonlijke verhalen.

‘Je moet passie hebben voor je werk, anders zul je nooit slagen’

Koffi Helga Rosemonde Rosemonde (35) is de kostwinner voor haar gezin van negen. Ze groeide op in armoede en ging nooit naar school. Ze ontwikkelde haar ondernemersvaardigheden al op jonge leeftijd, toen ze als zesjarig meisje voedsel verkocht op straat. Ze is nu 52

de trotse eigenaar van een pluimveehouderij en heeft een duidelijke visie op uitbreiding. Met de steun van CARE heeft ze een lening kunnen afsluiten om haar bedrijf te laten groeien: "Ik was bang om een lening af te sluiten omdat ik had gehoord dat

als je niet terugbetaalt, ze je naar de gevangenis zullen sturen. De banken moeten hun rentetarieven verlagen en andere manieren vinden om vrouwen om garantstelling te vragen over een lening.” Haar oudste zoon zorgt goed voor haar jongste zoontje.

Reportage Buitenland Adja Prao Sidonie Prao (50) is een varkensboer in Bouaké in het centrum van Ivoorkust. Ze is vrijgezel, woont samen met haar 11-jarige dochter en heeft nog een kind van 28 jaar. Via CARE heeft ze toegang gekregen tot een aanzienlijke

lening om haar varkensboerderij te ontwikkelen. Ze gebruikte de lening om verschillende varkensstallen te bouwen en tien varkens te kopen. Nu heeft ze vijftig varkens, maar moet wachten tot ze 50 kilo wegen

voordat ze de dieren kan verkopen. Haar advies aan kredietverstrekkers is: “Geef ons tijd om onze leningen terug te betalen, vooral voor bedrijven als het mijne, die tijd en investeringen nodig hebben om te groeien.”

‘Ik ben heel trots dat ik met tien varkens ben begonnen. Nu heb ik er vijftig! Ik geniet ervan ondernemer te zijn’

OPZIJ 2019

Reportage Buitenland Dan Goualou Angèle Angèle (35) runt een bedrijf dat gedroogde vis verkoopt. Toen haar man vijf jaar geleden onverwachts stierf, werd ze de belangrijkste kostwinner voor haar drie kinderen, haar moeder, twee zussen en hun drie kinderen. Na de training en ondersteuning

van CARE, kon Angèle haar activiteiten uitbreiden. Hierdoor steeg haar inkomen met maar liefst 1.200 procent - van 35 USD per week tot 432 USD per week. Sindsdien heeft ze een zakelijke lening kunnen sluiten om haar bedrijf te laten groeien,

‘Mijn motivatie is dat ik een gelijke behandeling krijg als mannen’

heeft ze een klein magazijn kunnen bouwen om haar vis op te slaan en betaalt ze vol vertrouwen haar lening terug. Haar advies aan de banken: "Verlaag uw rentetarieven en toon enige flexibiliteit bij de terugbetaling van leningen."

Reportage Buitenland

OPZIJ 2019

Reportage Buitenland

Amah Henriette Amian Henriette (50) heeft verschillende ondernemingen. Kort na haar trouwen op de leeftijd van 22 begon ze te bouwen aan haar zakelijke imperium, dat bestaat uit onder andere twee kapsalons en een taxibedrijf. Toen Ivoorkust werd getroffen door de burgeroorlog, verloor ze alles. Waarbij de grootste tragedie het verlies van haar baby was, tijdens de bevalling te midden van de crisis. Henriette was niet de enige met tragedie en trauma in haar leven. Daarom richtte ze een vereniging op voor de slachtoffers van de crisis. Dit initiatief heeft met succes 185 mensen geholpen een veilige schuilplaats te vinden. De vereniging is inmiddels uitgegroeid tot een boerenvereniging met 18.000 leden, waarvan Henriette president is. De vereniging werkt nu samen met de Canadese overheid, exporteert cashewnoten en specerijen en heeft een partnerschap met de Afrikaanse Unie. Henriette is nu een voorbeeld voor CARE en inspireert andere vrouwen in de regio met haar ondernemende levensverhaal. Ze heeft sindsdien een Excellence Award ontvangen van de president van Ivoorkust. O

â&#x20AC;&#x2DC;De liefde die ik heb voor mensen en voor mijn werk maakt mij succesvol. Je moet alles delenâ&#x20AC;&#x2122;

Reportage Buitenland

OPZIJ 2019

Feature Stelling

DE WALLEN

tijd voor een

hersteloperatie

We hadden hooggestemde verwachtingen toen in 2000 bordeelhouden legaal werd in Nederland. Bijna twintig jaar later is de desillusie groot: geweld en mensenhandel is in de seksindustrie nog steeds aan de orde van de dag en op de Wallen is een onhoudbare situatie ontstaan. Steeds meer mensen roepen nu om ander prostitutiebeleid. â&#x20AC;&#x153;Het is ongelofelijk dat er nog mensen zijn die beweren dat het wel meevalt met wat er in de prostitutie gebeurt.â&#x20AC;? D O OR RENAT E VA N D E R Z E E

Stelling

e twijfelden weleens of het ooit zou lukken: 40.000 handtekeningen ophalen om de Tweede Kamer over een radicaal ander prostitutiebeleid te laten discussiëren. Maar het is gelukt: in april overhandigen de meiden van de actiegroep Exxpose hun burgerinitiatief aan een aantal Tweede Kamerleden. Ze willen dat de politiek in debat gaat over het prostitutiebeleid met Zweden als voorbeeld: daar is het legaal om prostituee te zijn, maar pooiers en hoerenlopers zijn strafbaar. Exxpose denkt dat dat ook een oplossing kan zijn voor Nederland. “Het is bijna twintig jaar geleden dat Nederland bordeelhouden legaliseerde. Dat beleid is mislukt,” zegt Willemijn de Jong (28) van Exxpose. “Wij hebben met veel mensen in de prostitutie en ook met deskundigen gesproken en zo kwamen wij erachter dat er nog steeds heel veel mensenhandel en ellende in de seksindustrie is. Wij denken dat het anders kan.”

e actiegroep Exxpose werd zeven jaar geleden opgericht door een paar jonge vrouwen die als hulpverleners werden geconfronteerd met de misstanden in de seksindustrie en daar de ogen voor wilden openen. “Veel mensen denken nog steeds dat de vrouwen zelf voor de prostitutie kiezen,” zegt Sara Lous (29). “Maar wij zagen juist veel beschadigde vrouwen die vanuit hun beschadiging in de prostitutie terecht waren gekomen. Dat vinden wij geen vrije keuze.” “Wat je ook vaak hoort is dat we van prostitutie een normaal beroep moeten maken, want dan zou je alle problemen oplossen,” zegt De Jong. “Maar je kunt van prostitutie geen normaal beroep maken. De meeste vrouwen in de prostitutie zijn minderjarig als ze beginnen, ze werken vaak voor een pooier, ze krijgen bijna allemaal te maken met geweld en lopen een hoog risico op PTTS. Dat beeld strookt niet met het beeld van een normaal beroep. De Zweden vinden dat er in een samenleving geen echte gelijkwaardigheid tussen vrouwen en mannen kan zijn als mannen het recht hebben om vrouwenlichamen te kopen. Zij pakken het probleem aan bij de wortel, namelijk de vraag. Want als mannen geen seks zouden kopen, zou er ook geen mensenhandel in de seksindustrie zijn. De Zweden stellen hoerenlopers medeverantwoordelijk, want zij spekken de zakken van de mensenhandelaren. Hoe minder mannen seks kopen, hoe minder interessant de seksindustrie voor mensenhandelaren wordt. Wij denken dat dit een betere manier is om mensenhandel te bestrijden. In Zweden is dankzij deze aanpak een mentaliteitsverandering ontstaan. Jonge mensen vinden het daar niet cool om gebruik te maken van prostitutie.”

xxpose is inmiddels uitgegroeid tot een jongerenbeweging met enkele honderden leden. Maar zij zijn niet de enige die kritiek hebben op het Nederlandse prostitutiebeleid. Al gelooft niet iedereen dat het Zweedse model zaligmakend is, steeds meer mensen OPZIJ 2019

Feature vraagtekens bij de aanpak in Nederland. Zeker nu op de Wallen onhoudbare toestanden zijn ontstaan. Uit recent onderzoek van de Amsterdamse Rekenkamer blijkt dat mensenhandel regelmatig voorkomt op de Wallen en uit een rapport van Soa Aids Nederland komt naar voren dat de overgrote meerderheid van de mensen in de seksindustrie geweld meemaakt.

urgemeester Halsema, die zich als Tweede Kamerlid sterk maakte voor de opheffing van het bordeelverbod en in haar studententijd vooral 'sterke vrouwen' achter de ramen meende te zien, zei onlangs in een interview dat zij het 'etaleren van kwetsbare vrouwen' zoals op de Wallen gebeurt, niet meer acceptabel vindt. En onlangs kondigde de Amsterdamse wethouder Udo Kock aan dat hij rondleidingen over de Wallen gaat verbieden. “Het is niet meer van deze tijd om sekswerkers te zien als een toeristische attractie,” zei hij. Een recent onderzoek toonde aan dat bijna de helft van de Amsterdammers raamprostitutie niet meer van deze tijd vindt.

at is er toch gebeurd? We waren zo optimistisch toen we in 2000 als eerste land in de wereld bordeelhouden legaliseerden. De bedoelingen waren goed. We geloofden echt dat als je seksbazen zou verplichten een vergunning aan te vragen, hen allerlei regels zou opleggen en hen regelmatig zou controleren, er een schone prostitutiebranche ontstaan. Prostituees zouden voortaan als mondige, belastingbetalende zzp'ers naar tevredenheid hun vak gaan uitoefenen. Pooiers zouden vanzelf verdwijnen, want de legale seksindustrie zou veilig worden. Dachten we. Maar mensenhandelaren bleken gewoon hun gang te kunnen gaan in bordelen met een vergunning die regelmatig werden gecontroleerd. Gewelddadige criminelen als Saban Baran bleken jarenlang tientallen vrouwen uit te kunnen buiten achter legale ramen.

werkomgeving voor de vrouwen. Want in de anarchie die nu op de Wallen heerst, zijn de vrouwen dubbel slachtoffer: van hun pooiers én van toeristen die zich schandelijk misdragen.”

iet alleen in Amsterdam, ook in andere steden is de houding ten opzichte van prostitutie veranderd. Onlangs sloot de stad Groningen zijn tippelzone vanwege de mensonwaardige omstandigheden. Met alle vrouwen werden intensieve gesprekken gevoerd om tot een ander toekomstplan voor hen te komen. En in Den Haag demonstreerden een jaar geleden buurtbewoners en activisten voor de sluiting van de Doubletstraat, die bekend staat als de goedkoopste prostitutiestraat van Nederland. Hun protest was vooral gericht tegen de uitbuiting van de Oost-Europese en Zuid-Amerikaanse vrouwen die daar achter de ramen zitten.

én van de organisatoren van die demonstratie was Shireen Poyck (60). Als studente demonstreerde zij juist vóór de legalisering van bordeelhouden, maar ze heeft haar mening volledig herzien. “Omdat ik heb gezien dat het Nederlandse beleid niet werkt,” zegt ze. “Mensenhandelaren kunnen ondanks de legalisering gewoon hun gang gaan. Ik woon tegenover de Doubletstraat en ik zie de pooiers rondhangen. Ze houden de vrouwen goed in de gaten. En raamexploitanten verhuren hun ramen gewoon aan gedwongen vrouwen. Ze riskeren weliswaar een dwangsom, maar dat is geen enkel probleem, want er gaat zo ontzettend veel geld om in de prostitutie. Dankzij de legalisering kunnen illegale praktijken dus gewoon doorgaan. Ik woon hier nu twintig jaar, net zolang als we bordeelhouden in Nederland hebben gelegaliseerd en de situatie is alleen maar verslechterd. De meeste vrouwen in de Doubletstraat komen uit arme landen en kunnen geen kant op. Veel mensen zeggen tegen mij: die vrouwen willen dat zelf, maar als ik dan vraag hoe ze het zelf zouden vinden om achter een raam te zitten en of ze het een fijn beroep voor hun dochter vinden, dan is het opeens een heel ander verhaal.”

De Wallen, dat is net Artis, maar dan met vrouwen in lingerie

ie werkelijkheid is veel bewoners van het Wallengebied al lang een doorn in het oog. Zij nemen nu stelling: ze willen dat prostitutie verdwijnt van de Wallen. “Vijf jaar geleden kon je dat niet zeggen, dan werd je uitgejouwd. Want prostitutie zou bij Amsterdam horen. Dat denken is aan het kantelen,” zegt Els Iping (65). Zij is een actieve buurtbewoonster en zit in het bestuur van de Vereniging Vrienden van de Amsterdamse Binnenstad. “De situatie is hier totaal uit de hand gelopen,” vertelt ze. “De vrouwen achter de ramen worden bespuugd en bespot door hordes dronken toeristen. Het is een kermisattractie geworden. Ik vind dat beschamend als vrouw en als Amsterdammer. De Wallen, dat is net Artis, maar dan met vrouwen in lingerie. Wij zeggen: stop die raamprostitutie en creëer een zo veilig mogelijke

oyck vindt het huidige prostitutiebeleid veel te vrijblijvend. “Het is pappen en nathouden. Bordeelhouden moet weer verboden worden, zodat we exploitanten echt kunnen aanpakken en er moet ook een budget komen om die vrouwen te helpen in het land van herkomst. Want prostitutie is in wezen een armoedeprobleem. Het is ongelofelijk dat er nog mensen zijn die roepen dat het wel meevalt met wat er in de prostitutie gebeurt. Nou, wij wonen er met onze neus bovenop en wij zien wat er werkelijk aan de hand is. Wij vinden dat het nu maar eens afgelopen moet zijn.” O

Column Asha ten Broeke Asha ten Broeke (1983) is wetenschapsjournalist en auteur van Het idee M/V en Eet mij. Ze woont met haar man en twee dochters in Deventer.

T E G E LT J E S W I J S H E I D

en tegeltjeswijsheid die men toeschrijft aan zowel Boeddha, Aristoteles, Jalal ad-Din Rumi als Abraham Lincoln stelt dat je, voor je spreekt, over drie dingen moet nadenken: is wat ik wil zeggen waar, is het noodzakelijk en is het aardig? Is het antwoord op een van deze vragen nee, dan kun je beter zwijgen. Daar is natuurlijk wel wat op af te

dingen. Als iets bijvoorbeeld waar is, en erg nodig gezegd moet worden, is enige maling aan het ‘aardigcriterium’ aanbevolen (‘Wat je daar zegt, is racistisch, oom Jan’). En er zijn situaties waarin het noodzakelijk is om iets aardigs te zeggen, ook als het strikt gezien niet klopt (‘Je ziet er

vandaag prachtig uit in je trouwjurk’). Maar over het algemeen zijn er slechtere vuistregels om te overpeinzen voor je je spuigat opentrekt. Ik denk hier vaak aan wanneer mannen op Twitter met mij proberen te discussiëren. Soms zijn het trollen; zij zeggen dingen die noch waar noch aardig noch noodzakelijk zijn (‘Sterf, kankerhoer, niemand wil je’). Hiermee omgaan is pijnlijk maar niet moeilijk; met iemand die je uitscheldt, hoef je niets. Ingewikkelder vind ik mannen die niet echt onaardig zijn, maar wel met onware of nietnoodzakelijke reacties komen. Wat deze mannen gemeen hebben, is dat ze zich gedragen alsof ze recht hebben op stukjes van mij: op mijn tijd, mijn energie, mijn uitleg. Ik noem ze zuigers en ze komen in verschillende subtypen: De mansplainer: geeft ongevraagd uitleg over iets waar je verstand van hebt, en raakt pedant-verbolgen dat je daar niet superblij mee bent. De Dunning-Kruger-man: mengt zich

in discussies over complexe onderwerpen met onzinnige en ongeïnformeerde tweets, maar is zich zo volkomen onbewust van zijn eigen intellectuele middelmatigheid dat hij boos wordt als je geen serieus debat aangaat. De ratio-man: wil overal ‘logisch’ en ‘feitelijk’ over discussiëren, en verlangt steeds onderbouwing met bronnen, maar vindt elk onderzoek of artikel dat niet in zijn ideologische straatje past ‘ondeugdelijk’. De gewoon-bezorgd-man: geeft heus geen kritiek, maar is ongerust. Bekend figuur in het leven van dikke vrouwen: ‘Ik vind het reuze knap dat je van jezelf houdt, maar van obesitas ga je dood.’ De onderwijs-me-dan-man: gelooft maar half wat je vertelt over ongelijkheid en onderdrukking, maar zegt graag te willen leren en stelt je vervolgens twintig vragen die hij ook simpel had kunnen googelen. De niet-alle-mannen-man: herkent zichzelf niet in kritiek op mannen, want vindt zichzelf een toffe man, dus roept ‘niet alle mannen!’. Wil vaak ook een koekje voor het niet-zijn van een klojo. Al deze mannen wil ik oproepen om het tegeltje van Boeddha & co ter harte te nemen. En voor de mannen die dan verontwaardigd denken: ‘Maar zo krijg je een wereld waarin mannen helemaal niets meer mogen zeggen!’ wil ik graag de heerlijke komiek Sofie Hagen citeren: ‘Yessss! Imagine! That’s the dream!’ O OPZIJ 2019

Reportage klassieke muziek

nog lang niet in de

ma at

In het Wiener Philharmoniker is slechts 25 procent van de orkestleden vrouw. Gelukkig lopen ze in Oostenrijk achter. In de klassieke muziek worden de laatste heilige mannenhuisjes omver getrapt door de vrouwen: het Radio Symfonie Orkest krijgt zelfs een vrouwelijke chef-dirigent. EĂŠn huisje blijft onverminderd een mannenkot: de koperblazers. OPZIJ duikt de klassieke muziekwereld in en spreekt vedettes en aanstormend vrouwelijk talent. DOOR MARI E KE VA N W I LLI G E N

OPZIJ 2019

Reportage klassieke muziek

“V

rouwen worden geen dirigent,” krijgt de 24-jarige Antonia Brico te horen. We praten over de jaren dertig van de vorige eeuw. Brico liep letterlijk en figuurlijk voor de muziek uit. Al lukt het haar tenslotte om toch dirigent te worden, een vaste aanstelling als chef krijgt ze niet. Het duurt nog bijna een eeuw voor vrouwen de bok beklimmen. Niet zo gek als het toporkest Wiener Philharmoniker pas sinds 1997 vrouwen toelaat in het orkest. Daarmee is het orkest wel de hekkensluiter van een seksistische tendens, de meeste orkesten laten al langer vrouwen toe. Op dit moment hebben orkesten qua gender grofweg een half-halfbezetting. De dappere voorvechtster Antonia Brico is in hernieuwde belangstelling, omdat er afgelopen herfst een bioscoopfilm over haar in première ging. Regisseuse Maria Peters stuitte op de geschiedenis van Brico en was meteen gefascineerd. Ze ging op onderzoek uit. Brico, die in die tijd toch een behoorlijk emancipatorisch punt had gemaakt, was nagenoeg uit de geschiedenisboeken verdwenen. De regisseuse vond het verhaal van de vrouwelijke dirigent schokkend en herkenbaar, want de positie van vrouwelijke dirigenten is volgens haar te vergelijken met die van regisseurs. “Ook zo’n mannenwereld." Hoofdrolspeelster Christianne de Bruijn, in de rol van Antonia Brico sterk en directief, in het echt op het verlegene af, ziet een voorbeeldfunctie in deze dirigente van het eerste uur. “Brico twijfelde niet aan zichzelf. Ze gaat er gewoon voor, ondanks alle tegenslagen. Ze is een rolmodel voor ons vrouwen. Vecht gewoon door, en weet dat tegenwerking aan de omstandigheden ligt, niet aan jezelf.” Maar hoe doen vrouwen het bijna een eeuw later in de dirigentenwereld? Slecht nieuws: de overgrote meerderheid van de topdirigenten is nog steeds man. Het goede nieuws: daar lijkt verandering in te komen. Was Brico nog een curiositeit, op dit moment is er een stijgende lijn van vrouwen in de dirigentenwereld. Het Radio Philharmonisch Orkest, niet het minste orkest, krijgt in september de vrouwelijke chef Karina Canellakis (36). Ook ’s werelds nummer één orkest, Het Concertgebouworkest, laat zich steeds vaker dirigeren door een vrouw. Volgens aspirant-dirigent Flora Huberts zijn de studentverhoudingen orkestdirectie op dit moment half-half op het Conservatorium van Amsterdam. Ze had niet de indruk dat gender een

rol speelde bij de toelating. “Je wordt beoordeeld op je skills.” Huberts treedt in de voetsporen van haar moeder Madeleine Ingen Housz, ook dirigent. Moeder en dochter, eendrachtig zittend aan de keukentafel, hebben overigens moeite met de term ‘voetsporen’, “Want”, zegt Flora, “ik doe het op mijn eigen manier”. Ingen Housz heeft naam in korenland. Ze is bedenker en oprichter van Passieprojecten, projecten waar amateurs

in een paar dagen tijd worden klaargestoomd voor een oratorium als de Matthäus-passion. De solisten zijn professioneel. “Bij koren zijn gek genoeg wel meer vrouwelijke dirigenten, maar de echte top wordt nog steeds beheerst door mannen.” bevestigt Ingen Housz. “Je ziet bij dirigenten hetzelfde fenomeen als bij topkoks. Vrouwen kunnen prima koken, maar de topkoks zijn toch vooral mannen. Merkwaardig.” Dochter Flora, die psychologie studeerde, gelooft dat het tijd wordt voor

Reportage klassieke muziek vrouwelijk leiderschap in de orkestdirectiewereld. Wat is dat dan, vrouwelijk leiderschap? “Democratisch, leren van elkaar. Als ik dirigeer, probeer ik dat psychologisch aan te pakken. Ik zeg niet wat ze fout doen, maar wat ze wél moeten doen. Het is overigens niet handig als je emotioneel bent. Je moet heel doelgericht zijn, als dirigent.” Moeder Madeleine Ingen Housz nuanceert: “Dirigeren vraagt veel. Ik heb als persoon moeten groeien

om goed te kunnen dirigeren. Het valt me op dat mannen hun boosheid om kunnen zetten in een gericht vuur. Ze focussen hun woede. En dat moet je hebben als dirigent. Wees niet ongericht misnoegd en ga niet huilen, maar zet je woede om in vuur. ” Ingen Housz snijdt een ander punt aan, dat te maken heeft met zang. Bij oratoria is het nog steeds not done om vrouwen de tenorpartij te laten zingen, terwijl een vrouwelijke alt die laagte makkelijk aankan. Voor

de goede orde, er is een nijpend tekort aan tenoren. De tenorpartij wordt per definitie gezongen door mannen, maar de dungezaaide mannenstemmen pakken ook vaak de altpartij, als ‘countertenor’. Wat is dat voor raars? Vrouwen kunnen dat toch ook? Eigenwijs voerde Ingen Housz een paar maanden geleden het Gloria van Vivaldi uit met alleen maar vrouwenstemmen, tot de bassen aan toe. Want vrouwelijke bassen zijn er ook, al moet je ernaar zoeken. De uitvoering was een unicum. “Het lijkt inderdaad een tendens bij oratoria,“ weet sopraan Bauwien van der Meer. Ze legt uit dat een mannelijke countertenor anders klinkt dan een vrouwelijke alt, een man zingt met zijn kopstem, een alt die de tenorpartij zingt, klinkt warmer en vaak minder krachtig, omdat ze onder in haar stem zit. Bij oratoria is het een kwestie van smaak. “Het is een schoonheidsideaal. Vrouwenstemmen worden iel en meisjesachtig geïnterpreteerd. Terwijl een vrouwenstem zo mooi en vleselijk kan klinken, als ze voluit zingt. Alsof dat te sexy is.” Ze vindt het soms opvallend. “Dan zie je op een programma van de Mattheuspassion bij de bas een man staan, de tenor is een man, de alt ook in de vorm van een countertenor, alleen de sopraan is een vrouw.” Van der Meer, operazangeres van naam en faam, liep tegen obstakels op. Zoals tien jaar geleden. “Ik was aangenomen voor een mooie rol. Toen bekend werd dat ik zwanger was, werd ik er alsnog uitgegooid. Terwijl ik zes weken na de bevalling weer zou werken. Dat viel nog binnen de planning. Het had gewoon gekund.” Een collega, die iets soortgelijks overkwam, heeft deze ongelijke behandeling aangevochten, vertelt Van der Meer. Ze heeft de zaak gewonnen, maar of ze nog werk heeft, vraagt ze zich af. “Je bent als zangeres vogelvrij.” Er is een overschot aan vrouwenstemmen, en een tekort aan mannenstemmen. En helemaal aan tenoren. “Van de tien stemmen zijn negen vrouw en één man.“ Het heeft als gevolg dat de betaling scheef is gegroeid. “Tenoren hebben door hun schaarste een stevige onderhandelingspositie. Als sopraan sta je minder sterk. Voor jou tien anderen. Zangers zijn zzp’ers zonder een cao, zoals orkestmusici.” Soms is het dan ook armoe troef voor de sopranen, terwijl de tenoren er warmpjes bijzitten. Collega-sopraan Wendeline van Houten herkent het probleem. Ze constateert daarnaast dat sopranen op audities vaak onfatsoenlijk behandeld worden. “Of je krijgt niets te horen, of veel te laat, of heel kortaf. Terwijl je ontzettend veel werk stopt in een auditie. Ik weet niet of die behandeling met gender te maken heeft of met de positie van sopranen. De meeste zangers zijn sopranen, dan volgen de mezzosopranen, dan alten, dan bassen, en daarna tenoren. Zakelijk sta je als sopraan zwak.” Ze heeft ontdekt dat er bij oratoria nog wel te onderhandelen valt over je gage, bij opera’s is het lastig. Zangeres Bauwien van der Meer zit ondertussen niet stil. Ze toert op dit moment door het land met de voorstelling Fantastic Women, die ze zelf heeft gemaakt. Fantastic Women is een internationale ode aan de kracht van de vrouw. Het is een tweevrouwsshow van Van der Meer en OPZIJ 2019

Reportage klassieke muziek pianiste Caecilia Boschman. Uit alle werelddelen hebben vrouwelijke componisten een lied opgestuurd over hoe het is om vrouw te zijn. Van der Meer en Boschman vertolken de liederen, gezongen tussen de mannelijke koppen van componisten. Aan het eind van de show gaan de statische koppen van Bach, Beethoven, Chopin en de hele masculiene componistenclan, een voor een plat. “Maar,” zingt Van der Meer met een volume dat een colosseum kan vullen en een klank die het voltallige publiek betovert: “Dit is niet de oplossing. We moeten onze gelijkheid vieren.” Hoewel de strijd nog niet gestreden is voor dirigentes en zangeressen, gaat het bij de strijkers - violen, altviolen, celli en contrabassen - prima. Violisten doen het al een tijd goed, in de top twintig van beste violisten aller tijden, opgesteld door de site classic-to-go, staat een heel aantal vrouwen, waaronder de Nederlandse Janine Jansen. OPZIJ vlooide de strijkersbezettingen na van de toonaangevende Nederlandse orkesten op gendersamenstelling. We keken naar het Koninklijk Concertgebouworkest, het Nederlands Philharmonisch Orkest, Het Rotterdams Philharmonisch Orkest, het Radio Filharmonisch Orkest en het Residentieorkest. Alleen bij de contrabassen domineren de mannen licht. De eerste viool, die tegelijkertijd de aanvoerder en de muzikale spreekbuis van het orkest is, is bij het ene orkest een man en bij het andere een vrouw. Hoewel soloviolistes al een tijdje op de planken staan, komen cellistes van verder. Vroeger werd de cello niet als vrouweninstrument gezien. Het zou te erotisch zijn om een cello tussen je gespreide benen te hebben. Celliste Laura van der Heijden (22) is een jong talent dat het podium bestormt. Ze sleepte al diverse prestigieuze prijzen in de wacht, waaronder BBC Young Musician of the Year en de Marjorie Humby competition. “Dirigenten vinden het soms moeilijk om te accepteren als ik iets anders wil,” ervaart ze, “maar dat zou ook met mijn leeftijd te maken kunnen hebben. Eigenlijk merk ik geen tegenwerking omdat ik vrouw ben”. Waar ze als vrouw wel moeite mee heeft, is met de mannelijke componisten waarvan haar muziek het voertuig is. “De stukken die ik speel, komen uit een tijd dat er veel seksisme was. Soms vraag ik me af: ben ik nu niet een foute periode aan het supporten, door die muziek te spelen? Kan ik met mijn cello wel de emoties vertolken van een man uit die tijd?” Ze heeft op dat punt een ontwikkeling doorgemaakt, vertelt ze. “Vroeger wilde ik mannelijk spelen. Krachtig en met ballen. Dat heb ik losgelaten. Ik speel nu, zoals het stuk voelt, met de emoties die het stuk volgens mij heeft. Soms is het stuk lief, soms warm, soms bozig. Dat probeer ik over te brengen. Het maakt niet uit of ik een

man of vrouw ben. Ik ben een mens.“ Ze twijfelt er niet aan dat mannen anders spelen dan vrouwen, “maar als ik met mijn ogen dicht luister – dat heb ik weleens getest – dan kan ik het verschil niet horen.” Met haar feeërieke uitstraling, krijgt ze na een concert geregeld opmerkingen over haar verschijning. Ze zit er niet mee, zeker niet als luisteraars daarnaast zeggen hoe ze haar muziek ervoeren. Professioneel: “Ik ben niet zo mooi dat het afleidt, maar ook niet te lelijk dat het afleidt van de muziek. Ik vind mijn uiterlijk precies goed voor het werk dat ik doe.” Voorlopig werkt ze hard aan haar carrière. Ze voltooit dit jaar haar studie Muziek in Cambridge. Behalve de hoorn heeft de rest van het zogeheten ‘koper’ – trompet, tuba en trombone – in alle bovengenoemde orkesten een volledig mannelijke bezetting. Op conservatoria nemen de aanmeldingen van meisjes voor trombone of trompet toe. We zitten op zo’n dertig procent nu, tien jaar geleden nog op tien procent. Waarom zijn het impopulaire instrumenten voor vrouwen? “Dat vragen wij ons ook af,” piekert Erwin ter Bogt, hoofddocent Trompet aan het Koninklijk Conservatorium Den Haag. “Misschien moet je macho zijn, omdat je je nogal profileert in een orkest. Of misschien is het fysiek moeilijk voor vrouwen. Je moet veel kracht en longinhoud hebben om de hoge c in drie keer forte te spelen.” Maar hij kan het niet staven. “En het Barcelona Symphonie Orkest heeft een vrouwelijke eerste trompettist. Zij speelt prachtig.” Ook Melissa Venema (24), solo-trompettist, ziet niets in het argument van minder fysieke kracht bij vrouwen. “Trompet is inderdaad keihard trainen, net als bij topsport. Je moet niet alleen werken aan je muziek, maar ook aan je adem en je lipspanning. Maar dat het te zwaar zou zijn voor vrouwen, is onzin.” Ze weet waar ze over praat. Ze heeft het Conservatorium van Amsterdam gedaan, veel prijzen gewonnen, en diverse cd’s gemaakt. Ze geeft soloconcerten op nationale en internationale podia en werkte samen met onder meer Wibi Soerjadi en het Concertgebouworkest. De mannenwereld van ‘koper’ kent ze van binnenuit. Maar ze ziet haar uitzonderingspositie als vrouw eerder als een voordeel. “Er is veel jaloezie in deze mannenwereld, er wordt achter je rug om gepraat. Het is een omgeving van haantjes. Maar als vrouw heb ik charmes die mijn mannelijke collega’s niet hebben.” Er is dus nog winst te behalen voor vrouwen bij ‘koper’. Maar hopelijk wordt Melissa Venema geen tweede Antonia Brico, bij wie we na honderd jaar moeten constateren dat het wel heel langzaam is gegaan bij de vrouwen. Venema zelf maakt zich niet druk. “Mensen luisteren en kijken nu eenmaal het liefst naar een vrouw.” O

‘Je ziet bij dirigenten hetzelfde fenomeen als bij topkoks. Vrouwen kunnen prima koken, maar de topkoks zijn toch vooral mannen. Merkwaardig.’

Sopraan Bauwien van der Meer (41) zingt in opera’s, oratoria en andere klassieke producties. Ze studeerde zang aan het Koninklijk Conservatorium Den Haag. Ze maakte de voorstelling Fantastic Women, waarvoor over de hele wereld vrouwen een lied inzonden met als thema ‘Zo is het om vrouw te zijn’. Speelt en zingt tot en met 7 juni op diverse plekken in Nederland. Zie www.bauwienvandermeer.nl

Celliste Laura van der Heyden (22) werd in Engeland geboren uit een Zwitserse moeder en een Nederlandse vader. Ze haalde diverse prijzen, waaronder BBC Young Musician of the Year en de Marjorie Humby competition. Ze heeft regelmatig concerten in Nederland. Zie www.lauravanderheyden.uk

Koordirigent Madeleine Ingen Housz (67) verzon het concept ‘meezingconcerten’. Amateurzangers worden in een paar dagen klaargestoomd voor grootse oratoria als het requiem van Fauré of de Matthäus-passion. Zie www.passieprojecten.nl.

Aspirant-koordirigent Flora Huberts (25), dochter van Madeleine Ingen Housz, besloot na haar studie psychologie te beginnen aan een loopbaan als dirigent. Ze heeft inmiddels niveau A behaald van de Kurt Thomas dirigentencursus van Het Conservatorium Utrecht. Momenteel dirigeert ze voor koren en kleine bezetting orkesten en is ze bezig met vooropleidingen op conservatoria.

Trompettiste Melissa Venema (24) bracht met succes haar eerste cd uit toen ze elf was. Daarna volgde een reeks aan cd’s en concerten in binnen- en buitenland. Behalve in Nederland gaf ze onder meer concerten in Zuid-Afrika, Azië, Slowakije en Londen. Ze rondde trompet af aan het Conservatorium van Amsterdam. Zie www.melissavenema.nl

OPZIJ 2019

Column Etchica Voorn

an het diner met zes andere vrouwen op Internationale vrouwendag, wat wil een vrouw nog meer? Het initiatief van de gastvrouw om haar vriendinnen van het allereerste uur bij elkaar te brengen was via datumprikker eindeloos lang geleden gepland. Er werd weinig notitie genomen van de wereldwijde feestdag, maar dat benam me de lust in deze avond niet. Ik liet net de eerste slok wijn door mijn keelgat glijden, toen iemand opmerkte dat het toch wel meeviel met de ongelijke rechten van vrouwen? De bewering is mij niet onbekend en kent vele varianten. “De ongelijkheid komt,” vervolgde ze, “door de nieuwe groeperingen die erbij zijn gekomen in ons land.” Ze keek me vorsend aan, terwijl ze besloot: “Zíj zijn de oorzaak.” Automatisch spande mijn kringspier, alsof ik met alle macht een wind wilde tegenhouden. Deze opvatting is mij in alle verscheidenheid óók niet onbekend. De vreemdelingen gooien roet in het eten, waar ‘wij’ zo hard voor gebuffeld hebben. Ik durfde haar niet te vragen welke groepering ze precies bedoelde. Het laatste wat ik wilde was in een onprettig gesprek belanden met gloeiendhete hangijzers over migranten. The discussion of my life, waar ik doorgaans ongezellige herinneringen aan overhoud. Mijn vader vertrok begin jaren zestig vanuit Suriname met de boot en kwam drie maanden later aan in de Amsterdamse haven. De groepering Surinamers groeide gestaag en nam explosief toe net voor de onafhankelijkheid van Suriname in 1975. De samenleving in Nederland piepte en kraakte als een nieuw timmerwerk. Toen waren Surinamers

‘de oorzaak’ van allerlei misstanden. “Surinamers?” zo werd mij vaak honend gezegd, “dat zijn niets anders dan messentrekkers, pooiers en heroïnedealers. Luie onbetrouwbare uitkeringstrekkers.” De Nederlandse taal beheerste mijn vader, net als zijn landgenoten perfect, bovendien had het schoolsysteem hem doordesemd met het christelijke geloof, waardoor integratie makkelijker was dan voor nieuwe landgenoten van bijvoorbeeld Turkse afkomst. Als Surinamer had je toch maar mazzel dat je uit een Nederlandse christelijke kolonie kwam in plaats van uit het Taurusgebergte. Gelukkig werd het gesprek in de kiem gesmoord doordat de gastheer ons een overheerlijke amuse van zalm en tonijn voorschotelde. Hij had zich met veel liefde voor de vriendinnen van zijn vrouw uitgesloofd. Het diner dat volgde was vega en smaakvol, de witte wijn vloeide rijkelijk. Tijdens het natafelen kreeg het gesprek een opmerkelijke wending. Een paar moeders leefden niet meer, ze waren verzorgd door hun dochters in de laatste levensfase. Dat waren mooie ervaringen vertelden ze. De nog levende moeders bleken echter een punt van zorg. Wat als ze écht oud werden en hun zelfstandigheid gingen verliezen? Was er dan wel de zin, de ruimte, de tijd en het geld om de zorg op je te nemen? Hoe kon je dat in godsnaam combineren met je eigen leven. De een moest er niet aan denken, de ander deed het al, weer een ander zag het als een gegeven dat de zorg voor mams op haar schouders terecht zou komen. De hamvraag

N ATA F E L E N

L IE

BL I

Etchica Voorn (1963) is ondernemer, auteur en blogger. Ze won in juni 2018 de OPZIJ literatuurprijs voor haar autobiografie Dubbelbloed. Ze woont met haar man en zoon in Amsterdam.

was wat te doen als je moeder zich vergat te douchen of erger, als ze dat niet meer kon en jij oehoe de doos van je moeder moest wassen. De vrouwen barstten in hoog gelach uit, als hyena’s die in hun staart werden gebeten. “Vroeger was dat geen vraag maar een feit dat je voor je moeder ging zorgen, haar in huis nam, wel of niet in wisseldienst met broers en zusters,” mijmerde ik hardop. Er viel een korte stilte. “Ja, in jóuw cultuur is dat héél gewoon,” zei een van de vrouwen. Waarop het gezelschap als één man de blik op mij richtte. Droog antwoordde ik: “Mijn Nederlandse oma heeft haar moeder gered uit een bejaardentehuis in Emmen. Tegen de zin van mijn autoritaire opa heeft ze haar moeder in huis gehaald en verzorgd. Mijn overgrootmoeder, omaatje noemden we haar, heb ik goed gekend. Dat was inderdaad heel gewoon in onze cultuur.” Zes paar ogen keken mij glazig aan. Alleen ik hoorde mijn stokoude, verdrietige fluistering: je hoort er niet bij. De volgende dag belde ik mijn moeder. “Mam, stel dat je niet meer voor jezelf kunt zorgen, wat dan?” “Dat denk je maar,” antwoordde ze recalcitrant. “Het zou toch kunnen?” “Ik wil het liefst thuis blijven, gewoon met thuishulp en wijkverpleging.” “En als ik zou zeggen, kom bij mij wonen?” “Dan zeg ik: weet wat je doet!” Haar lachsalvo maakte me licht als een veertje. Mocht de wijkverpleging tegen die tijd een keertje uitvallen dan zal ik haar graag wassen. Met liefde. Dat is héél gewoon in onze cultuur. O

KUNST & CULTUUR

Tennessee, 2019 © Helen Verhoeven, Courtesy Galerie Stigter Van Doesburg

Met onder andere

BOEKEN

PODIUM

KUNST

REIZEN

• Maar je ziet er helemaal niet autistisch uit • Alles begint en eindigt met familie

• Lucinda Douglas • Poetry International Festival

• Strijd! • Schamerkat • Kati Horna

• Tel Aviv

OPZIJ 2019

Kunst & cultuur Interview

KILLER QUEEN

Ze hoeft maar één noot te zingen en je weet wie het is. Tenminste, als je van popmuziek houdt. De Amerikaanse zangeres Anastacia scoorde in Nederland de ene na de andere hit met nummers als I’m Outta Love en Sick and Tired. Eind dit jaar keert ze terug in Nederland om haar musicaldebuut te maken in We Will Rock You, de musical van de legendarische band Queen. We ontmoeten Anastacia in het Okura hotel in Amsterdam. “Ik vind het absoluut niet vervelend als iemand mij een feminist noemt.” D O O R N O É M I P R E N T B EEL D P E TE R SV E N SO N

en carrière als wereldberoemde popzangeres? Dat zag een jonge Anastacia, voluit Anastacia Lynn Newkirk, niet aankomen. “Als kind had ik niet veel zelfvertrouwen. Ik droeg een bril, ik voelde me een nerd,” herinnert Anastacia zich. Dat die bril, waardoor ze zich vroeger ‘nerdy’ voelde, later een sexy handelsmerk zou worden had ze niet kunnen bedenken. De typische ‘Anastacia’-bril, een model waarbij de glazen vaak van een kleurige gloed zijn voorzien, is sinds de jaren 2000 bijna

een stukje popcultureel erfgoed. Kickstart “Ik probeerde het te maken in de muziekindustrie. Ik dacht dat het onmogelijk was, ik dacht dat je eruit moest zien als Kylie Minogue. Ik was ook nooit het meisje dat voor de spiegel met een haarborstel in de hand stond te zingen en dacht: ik word een ster,” vertelt Anastacia, haar ogen lachend vanachter, jawel, haar iconische bril. Vlak voor haar grote doorbraak werd haar regelmatig aangeraden haar bril te lozen. Ze sloeg de goedbedoelde OPZIJ 2019

Kunst & cultuur Interview adviezen in de wind en haar debuutalbum wist meer dan 35 miljoen keer te verkopen. “Het is heel organisch gegaan, alsof het zo heeft moeten zijn. Ik was overweldigd door het succes destijds. Toen ik voor het eerst op tournee moest vroeg ik me af: ik weet niet of ik twee uur achter elkaar kan zingen. Ik dacht: ik kan mijn carrière nu voorgoed vergooien.” Inmiddels is Anastacia niet meer weg te denken uit de muziekindustrie en staat ze nog altijd vol zelfvertrouwen op grote podia. Grote hits heeft ze de laatste jaren niet gescoord, maar toch kan ze rekenen op een grote, trouwe

‘We baren kinderen, we hebben vagina’s en we hebben meningen. Als je dat als ‘boosaardige feministen’ bestempelt, dan is dat jouw probleem’ schare fans, met name in Europa. Aan die grote hits van vroeger, die vaak dagen in je hoofd blijven hangen, koestert ze nog steeds warme herinneringen. “Ik zing ze altijd. Ik doe geen show zonder de grote hits, zoals I’m Outta Love. Het geeft me een krachtig gevoel en ik houd van de betekenis erachter. Ik ben ook trots om onderdeel te zijn van een lied dat anderen kracht heeft gegeven. Toen het nummer uitkwam was ik blij dat mensen zich konden identificeren met mijn teksten, want daardoor wist ik dat ik niet alleen was.” Borsten In 2003 leek borstkanker roet te gooien in de rijzende carrière van Anastacia. Haar gevecht deelde ze openlijk met de buitenwereld en dankzij bestralingen en operaties is ze er nog steeds. “Ik zie mezelf als sterke vrouw die gelooft in het empoweren van andere vrouwen. Anders was ik ook nooit zo open geweest over mijn borstkanker en het feit dat het een aanval is het op het vrouw-zijn,” vertelt ze. De borstkanker keerde terug in 2013, een geplande tournee moest worden afgeblazen. De zangeres onderging een dubbele mastectomie. Destijds een grote klap in haar gezicht, maar nu voelt ze zich vooral sterker door deze strijd. “Ik heb voor een vermogen aan operaties ondergaan voor deze,” zegt de zangeres, wijzend naar haar borsten. “Toxic titties, I got ’em! Maar ik heb ook een periode gekend waarbij ik hier niets had zitten: geen borsten, geen tepels, niets. Toch voelde ik me nog steeds sexy. Die weg, waarbij aan je vrouwelijkheid getornd wordt, vond ik belangrijk om met de buitenwereld te delen.” Zo liet ze haar littekens als gevolg van de vele borstoperaties fotograferen voor Fault Magazine. Het overwinnen van borstkanker 72

motiveerde de zangeres ook om iets bij te dragen aan het bestrijden van de ziekte. In 2016 nam ze bijvoorbeeld deel aan BBC’s Strictly Come Dancing, Het geld dat ze verdiende met haar deelname doneerde ze aan Cancer Research UK voor onderzoek naar borstkanker. Musical Het verleggen van haar muzikale grenzen, naar bijvoorbeeld musical, heeft Anastacia altijd getrokken. Het was alleen nog wachten op het juiste moment, de juiste kans, de juiste plek. “Als ik keek naar de bestaande musicals, was ik niet overtuigd dat het bij mij zou passen. Ik wist niet zeker of ik eraan toe was om iemand te worden die heel technisch en opera-achtig zingt – ik heb nogal een karakteristieke stem namelijk. Dat Broadway-zingen, dat kan ik, maar ik vind het leuker om als mezelf te zingen.” De musical We Will Rock You kwam op het juiste moment op haar pad. “Dit is het beste van beide werelden. Ik kan zingen als mezelf én voor het eerst proberen te acteren.” Het zingen van de nummers van de legendarische rockband Queen ziet ze positief tegemoet. “Geen zenuw in mijn lichaam, en dat is geen normaal iets voor mensen om te zeggen. Maar het acteren, ik hoop maar dat ik het kan.” Het is de eerste keer dat Anastacia gaat acteren. De rol van Killer Queen is een klassieke schurkenrol. Terwijl de popzangeres in het echte leven mensen liever te vriend houdt. “Ik ben degene die wil dat iedereen met elkaar overweg kan. Als ik in de musical tegen andere castleden moet schreeuwen, zal ik ze na de show waarschijnlijk overladen met excuses, cadeaus en bloemen. Ik hoop de Killer Queen tot een likeable schurk te maken. Mijn doel is om ervoor te zorgen dat mensen niet bang voor haar zijn, maar juist geïntrigeerd.” De musical We Will Rock You is een ode aan rockmuziek, aan de hits van Queen, terwijl het muzikale landschap wereldwijd snel lijkt te veranderen. De Top 40 wordt gedomineerd door op de computer gecreëerde muziek. Toch ziet Anastacia nog steeds een grote markt voor (live) rockmuziek. “Muziek verandert elk decennium. Van punk tot hiphop, ska tot rock. Muziek kent op dit moment geen grenzen, het internet heeft daar veel mee te maken. Voor mij betekent het niet dat ik mee hoef te buigen, ik hoef bijvoorbeeld niet zo nodig opeens in het Spaans te zingen omdat het in is – al is er ook niets mis mee als je dat wel doet. Wat rockmuziek betreft: ik denk juist dat het terugkomt. Er zijn zo veel goede nieuwe bands. Ik denk dat we de komende tien jaar nog steeds naar livemuziek luisteren, daarnaast zal ook autotune blijven bestaan. Toch zie ik een nieuwe generatie die ervan geniet zelf muziek te maken op de manier zoals Brian We Will Rock You heeft gecreëerd.” Queen “Toen Brian We Will Rock You schreef, creëerde hij een monument,” stelt Anastacia. “Veel mensen hebben hier

cia

t em ne

een

selfie met onze eindred acte ur No é

Kunst & cultuur Interview m i.

als feministische vrouw – alleen omdat we een mening hebben. We zijn gewoon mensen. En toevallig hebben we een vagina. We baren kinderen, we hebben vagina’s en we hebben meningen. Als je dat als ‘boosaardige feministen’ bestempelt, dan is dat jouw probleem.”

nog steeds oren naar, vooral hier in Nederland. Brian May (leadgitarist Queen – red.) was teleurgesteld toen de musical We Will Rock You een paar jaar geleden niet van de grond kwam.” Voor de eerste musical waren de nummers vertaald naar het Nederlands, een mogelijke verklaring voor de tegenvallende resultaten. Bij de nieuwe productie, met Anastacia aan het roer, zullen de nummers gewoon in de oorspronkelijke taal vertolkt worden. “Brian is blij dat de musical een tweede kans krijgt hier in Nederland. Ik heb hem nog niet persoonlijk gesproken, maar hij keurt alles wat er gebeurt goed.”

Hoe krachtig en zelfverzekerd de zangeres ook overkomt, toch heeft ze soms last van een innerlijk, duivels stemmetje. “Ik denk dat veel vrouwen erg hard zijn voor zichzelf. De maatschappij maakte dat ik me soms te min voelde. Ik was niet lang genoeg, ik had geen blauwe ogen.” Het gezegde ‘wijsheid komt met de jaren’ geldt ook voor Anastacia. “Hoe ouder ik word, hoe meer ik tegen dat duivelse stemmetje zeg: shut up! Ik kwam er gedurende mijn leven ook achter dat elke vrouw dit soort negatieve gedachten heeft. We willen er allemaal uitzien zoals de ander. En dat wordt bevestigd door alles om je heen. Tijdschriften bijvoorbeeld werden lange tijd gerund door mannen,” geeft ze als bijvoorbeeld. “Maar nu komen jullie vrouwen de boel overnemen en ik geniet van elke minuut. Transgender modellen, zwarte modellen, kale modellen, ik zie het allemaal terug in de tijdschriften. Schoonheid is schoonheid. Het komt van binnenuit. Yes sister, yes!” De zangeres benadrukt ook dat we als vrouwen wel wat liever voor elkaar mogen zijn. “Ook ik heb me vast weleens schuldig gemaakt aan uitspraken als: ‘Kijk naar die schoenen die ze draagt! Die had ze niet moeten aandoen.’ Meestal is het gewoon jaloezie. Daarom pleit ik ervoor dat we als vrouwen wat liever voor elkaar, maar ook voor onszelf zijn. Dus als je in de spiegel kijkt en denkt: ik zie er dik uit in deze kleren. Zeg het dan niet hardop. Wij vrouwen zijn zo goed in het naar beneden halen van onszelf. Als we een compliment krijgen zijn we geneigd te zeggen: o ja, deze schoenen waren in de aanbieding. Alsof we een excuus moeten verzinnen waarom we iets leuk vinden.” O

‘Als we een compliment krijgen zijn we geneigd te zeggen: o ja, deze schoenen waren in de aanbieding’

In 2003 had Anastacia de eer om samen met Queen op het podium te staan tijdens een concert in Zuid-Afrika, een bijzondere muzikale mijlpaal. Daarna speelde ze het nummer We Will Rock You standaard als een van haar toegiften bij concerten. “Als ik naar de nummers van Queen luister, voelt het zo boven mijn vermogen, intellectueel gezien. Ik zeg niet dat ik niet slim ben, maar Brian is zo’n filosoof en de hele band is technisch gezien muzikaal zo sterk. Het is meer dan alleen muzikaal talent.” Onzekerheid Als vrouw heeft ze zich nooit de mindere gevoeld in de muziekindustrie, maar de zangeres is zich, mede door haar strijd met borstkanker, maar al te bewust van genderongelijkheid. “Ik vind het absoluut niet vervelend als iemand mij een feminist noemt. Ik geloof dat mannen en vrouwen gelijke kansen en gelijk respect verdienen in het leven. Mannen zien feminist zijn soms als iets dat gelijkstaat aan bitchy zijn. Dat vind ik niet prettig, ik vind het niet eerlijk dat dat het imago is dat we krijgen

De première van WE WILL ROCK YOU is op vrijdag 6 december 2019 in AFAS Live in Amsterdam. WE WILL ROCK YOU zal voor een gelimiteerd aantal voorstellingen uitsluitend te zien zijn in Amsterdam en Den Haag. De nieuwe versie van de internationaal succesvolle musical van Queen en Ben Elton wordt geheel in het Engels opgevoerd. Meer informatie: www.tec-entertainment.com

OPZIJ 2019

Kunst & cultuur Boeken Bianca Toeps - Maar je ziet er helemaal niet autistisch uit

edereen denkt te weten wat autisme is. Dat is toch dat je supersnel kunt uitrekenen dat 7 augustus 1984 op een dinsdag viel? Op humoristische wijze ontkracht fotograaf en blogger Bianca Toeps, zelf autistisch, alle vooroordelen over autisme in haar eerste boek Maar je ziet er helemaal niet autistisch uit. Vanuit welke intentie heb jij dit boek geschreven? “Ik hoop dat ik mensen duidelijkheid kan geven over wat autisme nou wel en niet is. Steeds vaker roepen mensen: dat heb ik ook!” Wat is de allergrootste misvatting over autisme? “De heersende stereotypes. Het is niet altijd de man die modeltreintjes op zolder heeft staan, of de computernerd die de hele dag achter zijn computer zit. Ieder mens is uniek. Er zijn ook autistische mensen die niets hebben met modeltreinen of computers. Daarnaast probeer ik mensen te leren dat je moet luisteren naar wat een persoon met autisme zelf te zeggen heeft. Probeer ze niet over te halen dingen te doen die ze eigenlijk niet willen. Vaak weten autistische personen zelf heel goed wat ze wel en niet aankunnen.” Voor wie is dit boek? “Heel veel mensen met autisme hebben dit boek gekocht en vinden het heel herkenbaar. Vervolgens willen ze het boek aan iedereen in hun omgeving geven. Het boek is dus voor zowel mensen met als zonder autisme.” Vrouwen zouden beter zijn in het camoufleren van autisme. “Bij vrouwen wordt autisme minder snel herkend. Als een jongetje obsessief is met treinen, of last heeft van driftbuien, wordt het al gauw gekoppeld aan autisme. Maar als een meisje obsessief is met bijvoorbeeld een boyband of dieren, leggen we die link niet. Zeker intelligente vrouwen 74

kunnen autisme goed verbergen. Bovendien krijgen vrouwen vaak de verkeerde diagnose, bijvoorbeeld depressie of borderline.” Hoe zorgen we voor meer herkenning? “Het is belangrijk om autistische vrouwen terug te zien in de media. Vrouwen ontdekken vaak dat ze autisme hebben omdat ze een andere vrouw in hun omgeving hebben die autistisch is. Hetzelfde geldt voor mensen met een andere culturele achtergrond, ook daar wordt autisme minder snel herkend, omdat er geen voorbeelden zijn. Bij sommige achtergronden speelt ook nog mee dat er schaamte omtrent autisme heerst.” Hoe is het cliché van de witte mannelijke autist, spelend met treintjes op zolder, ontstaan? Het is begonnen met dr. Asperger, tijdens de Tweede Wereldoorlog. Hij was ervan overtuigd dat alleen mannen autisme konden hebben. Zonder pardon stuurde hij meisjes weg, die werden vervolgens vergast of uitgehongerd. Hij had ook andere rare ideeën, bijvoorbeeld dat autisten sadistisch zouden zijn. Het autistische gedrag van meisjes die hij onder z’n behandeling schreef hij af als hormonaal. Het valt me op dat er steeds meer autistische hoofdrolspelers te zien zijn in boeken (zoals recentelijk Het Rosie Resultaat) en op televisie bijvoorbeeld The Big Bang Theory en al langer geleden Rain Man. “Qua series herken ik zelf veel in de hoofdpersoon van Bones. Volgens de schrijver van de serie is deze niet officieel

autistisch, maar daar lijkt het wel op. De serie volgt een succesvolle vrouw die forensisch antropoloog is, goed in haar werk, maar in bepaalde situaties kan ze te eerlijk zijn. Ze zegt niet om andermans bestwil aardige dingen. Daar herken ik wel iets in. Maar de meeste boeken en series met autistische hoofdrolspelers zijn voor mijn gevoel heel cliché, zoals bijvoorbeeld The Good Doctor. Die man is arts, autistisch, maar moet in de serie de meest basale communicatievaardigheden nog leren. Dat vind ik ongeloofwaardig. Die man is al dokter, hoe heeft ie dat überhaupt kunnen worden zonder enige communicatievaardigheden te beheersen?” Welke kernboodschap hoop je dat mensen oppikken van jouw boek? “Iemand met een autistische zoon van tien zei na het lezen van mijn boek: ‘Ik realiseer me dat ik meer moet luisteren en vragen wat hij wil.’” Bianca Toeps – Maar je ziet er helemaal niet autistisch uit €19,95 (Blossom Books)

Kunst & cultuur Boeken

en verder...

SMOEDER Maria Goos en Marcel Musters maakten in 2004 de voorstelling Smoeder, over hun moeder. Vijftien jaar later zijn ze terug op de planken met een opvolger van deze show. Daarom brengt Maria Goos een gelijknamig boek uit. In Smoeder wordt de lezer meegenomen in wat het betekent om een moeder te hebben, en vooral ook om deze te verliezen. Maria Goos – Smoeder €17,50 (Uitgeverij Balans) ARCHIEF VAN VERLOREN KINDEREN In ‘Trumpiaanse’ tijden is dit boek van de Mexicaanse auteur Valeria Luiselli meer dan welkom. Het verhaal volgt een Mexicaans-Amerikaans gezin dat van New York naar Arizona reist. Ondertussen trekken vanuit CentraalAmerika tienduizenden kinderen zonder ouders richting de Amerikaanse grens, op zoek naar een beter leven. Wanneer de kinderen van het gezin verdwijnen, komen de twee verhaallijnen angstaanjagend dicht bij elkaar. Valeria Luiselli – Archief van verloren kinderen €27,50 (Das Mag | Karaat) IK, MOEDER Word je als vrouw serieus genomen als je over het moederschap schrijft? In Ik, moeder gaan veertien verschillende auteurs deze uitdaging aan. Het moederschap wordt ter discussie gesteld én gevierd. Annemarie de Gee en Eva Kelder besloten het boek samen te stellen naar aanleiding van de ophef omtrent het boekenweekthema De moeder, de vrouw. Annemarie de Gee en Eva Kelder – Ik, moeder €19,99 (Meulenhoff)

VRIJGEVOCHTEN Hoe is het om als topadvocaat, moeder en feminist rond te lopen op de Zuidas? Mirjam de Blécourt doet een boekje open over zichzelf in Vrijgevochten. Via haar persoonlijke verhaal reikt ze de lezer handvatten aan om de top te bereiken, welke top dat ook moge zijn. Mirjam de Blécourt – Vrijgevochten €19,99 (Prometheus) HET ROSIE RESULTAAT Fans keken reikhalzend uit naar de opvolger van Het Rosie Project en Het Rosie Effect. In dit deel maken we kennis met het gezin van Don en Rosie, op het moment dat zij besluiten terug te verhuizen naar Melbourne. De autistische en gestructureerde Don probeert zijn zoon voorbereiden op de middelbare school en dat levert zoals vanouds hilarische en hartverwarmende situaties op. Graeme Simsion – Het Rosie Resultaat €19,99 (Luitingh-Sijthoff) AL MIJN VADERS In Al mijn vaders volgt de lezer de worstelingen van de Roemeense Myra, die opvallend veel overeenkomsten vertoont met de gelijknamige auteur. Demonen uit haar jeugd lijken haar te achtervolgen tot aan de Universiteit van Amsterdam, waar ze ‘Lecture Dantis’ doceert. In de literatuur vindt ze troost bij Dante Alighieri. Mira Feticu – Al mijn vaders €20,95 (Uitgeverij Jurgen Maas) EEN ZEKERE VRIJHEID Terug naar het New Orleans van de jaren veertig. Evelyn, de oudste dochter van een welgestelde familie, valt voor Renard, de zoon van een conciërge wiens dromen groter zijn dan zijn mogelijkheden. Maak kennis met drie generaties die te maken krijgen met rassenongelijkheid in het vroegere Amerika. Margaret Wilkerson Sexton – Een zekere vrijheid €22,99 (Nieuw Amsterdam) OPZIJ 2019

Kunst & cultuur Boeken DE TWIJFELMOEDER Waarom is moeder worden de standaard, vraagt schrijfster Patricia de Ryck zich af in De twijfelmoeder. In het boek onderzoekt ze de twijfels die vrouwen kunnen ervaren rondom de kindervraag. Het boek dient als praktische gids voor wie op het punt staat een beslissing hierover te nemen. Patricia de Ryck - De twijfelmoeder €17,50 (HarperCollins Holland) UIT M’N HOOFD Uit deze volledig getekende weergave van destijds blijkt het fenomenale visueel geheugen van Van Straaten. We zien de jaren die de tekenaar in Arnhem en Amsterdam doorbracht in beeld gebracht aan de hand van zijn favoriete plekken en de mensen die hij daar zag, de kamers die hij bewoonde, zijn hospita’s en jeugdliefdes.

Filosofie voor als je het even niet meer ziet zitten, luidt de pay-off van dit boek. En dat dekt precies de lading. Schrijfster Marie Robert vraagt zich af: Hoe zou Kant reageren als zijn geliefde het uitmaakt met een appje? En wat zou Epicurus gedaan hebben met een stortvloed aan apocalyptisch breaking news? Kortom, hoe zouden de grote filosofen van toen omgaan met onze dagelijkse crisismomenten? Marie Robert – Speeddaten met Plato €15,99 (Uitgeverij Balans) DURF TE LEIDEN

Welke boeken moet de moderne feminist gelezen hebben? Marja Pruis stelde een canon samen met daarin oude en nieuwe feministische helden, radicale denkers, zachte eenlingen en dromers en drammers als Sylvia Plath, Maggie Nelson, Clarice Lispector, Renate Dorrestein en Audre Lorde.

In dit boek schrijft Brené Brown over de kracht van kwetsbaarheid voor moedige leiders. Volgens de bestsellerauteur komt echt leiderschap vanuit het hart. Een actueel thema, voor wie bijvoorbeeld kijkt naar de huidige NieuwZeelandse premier Jacinda Ardern, die geroemd wordt om haar empathische doch daadkrachtige handelen na de aanslagen in Christchurch. Interessant voor eenieder die wil werken aan leiderschapskwaliteiten.

Marja Pruis – De nieuwe feministische leeslijst €21,99 (Das Mag)

Brené Brown – Durf te leiden €20,99 (Lev.)

FEMINISTEN DRAGEN GEEN ROZE EN ANDERE LEUGENS

NULVERSIE

Peter van Straaten – Uit m’n hoofd €15,50 (De Harmonie) DE NIEUWE FEMINISTISCHE LEESLIJST

De Amerikaanse journalist en activist Scarlett Curtis laat in dit boek meer dan vijftig vrouwen – van Hollywoodactrices tot (tiener)activisten) – aan het woord over wat feminisme voor hen betekent. Vooroordelen over het feminisme worden onderuitgehaald en ter discussie gesteld. Scarlett Curtis – Feministen dragen geen roze en andere leugens €19,99 (Blossom Books) 76

SPEEDDATEN MET PLATO

Wat gebeurt er wanneer vijf compleet verschillende mensen afreizen naar de Achterhoek voor een masterclass scenarioschrijven? Met The Breakfast Club als voorbeeld, de filmklassieker over hokjesdenken, moeten de cursisten een eigen script vervaardigen. Ondertussen zitten de hoofdpersonages klem in hun eigen clichés. Basje Boer – Nulversie €20,00 (Nijgh & Van Ditmar)

Kunst & cultuur Boeken Fidan Ekiz - Alles begint en eindigt met familie

Met dit boek geef je voor het eerst een inkijkje in je persoonlijke leven. “Ik heb jarenlang in Turkije gewoond en gewerkt als correspondent. Vrienden en collega’s van mij zijn het land ontvlucht en/of vermoord omdat ze het ‘verkeerde’ gedachtengoed zouden hebben. Nooit had ik gedacht dat ik op een dag in Nederland de behoefte zou voelen om me uit te spreken en me daarin uiterst kwetsbaar op te stellen om het zwijgen over gevoelige thema’s te doorbreken; om daarmee mijn nek uit te steken, zelfs in een land als Nederland. Maar het is nodig. Over integratie, immigratie, de islam. Zeker, je mag in dit land alles roepen, maar we kennen ook de risico’s. Twee politieke moorden en talloze dreigementen aan collega’s en politici, die beveiligd worden. We lijken eraan gewend dat iemand als Wilders 24/7 wordt bedreigd, maar het is niet normaal. Het is idioot in een land waar mijn ouders ooit juist naartoe kwamen vanwege de liberale waarden, vrijheden en tolerantie. Ik spreek me uit in mijn boek, vaak via verhalen uit mijn leven en die van mijn familie. Omdat het nodig is. Omdat ik die verplichting en verantwoordelijkheid voel.” Hoe is het boek precies tot stand

gekomen? “Ik schrijf columns voor het Algemeen Dagblad en Vrij Nederland. Die heb ik aangevuld met nieuwe verhalen en gebundeld. De bedoeling is dat er een boek komt waarin ik veel dieper op zaken inga en mezelf nog kwetsbaarder opstel. Die is nog in wording. Omdat ik veel reacties krijg op wat ik schrijf en omdat het heel actueel is, stelde mijn uitgeverij voor om dit boek alvast op de markt te brengen. Ik ben blij dat we dat hebben gedaan.” Wat hoop je dat mensen meenemen uit het boek? “Ik hoor vaak dat ik mensen motiveer om te zeggen wat ze denken. Ze durven vaak niet, bang om voor racist, islamofoob, gutmensch uitgemaakt te worden. Ze zeggen ook dat het boek een eyeopener is: in het gepolariseerde Nederland van nu kiezen we snel partij voor de flanken die het gematigde midden overschreeuwen. We zetten de hakken in het zand en eisen onze identiteit op. Vaak uit angst die te verliezen, en uit angst voor de toekomst van onze kinderen. Mensen zien dat die angst wordt gedeeld, ook door hen die ze als bedreiging zien. Ik houd een pleidooi voor het midden, voor eenheid. Omdat polarisatie het vertrouwen in de politie doet afnemen en wantrouwen ons nog meer verdeelt. Dat maakt ons kwetsbaar, terwijl we in tijden van terreuraanslagen juist weerbaar moeten zijn. Dat kan alleen wanneer je de overeenkomsten benadrukt in plaats van de verschillen. Ik snak naar die verbroedering in onze samenleving die we zagen met Feyenoord die landskampioen werd, met Nouri, met de dood van Van der Laan, met de Elfsteden-Zwemtocht van Van der Weijden. Over al die dingen schrijf ik en ik merk dat het mensen raakt, ontroert. We hebben elkaar nodig. Ik mis moreel gezag bij onze leiders. Die leegte kunnen wij opvullen. Burgerschap bepleit ik: democratie van onderaf.” Wat is jouw favoriete boek over (de Nederlandse)

migratiegeschiedenis? “Dat is Land van aankomst van Paul Scheffer. Mensen delen hem te vaak onterecht in in een rechts kamp. Terwijl hij zijn bevindingen baseert op onderzoek. En dat doet hij niet zonder gevoel. Zijn boek raakte me: het was waar, eerlijk en vooral tragisch. We hebben ons land en elkaar zo in de steek gelaten. Niemand is dader of slachtoffer. We zijn elkaar kwijtgeraakt en met mijn boek zoek ik de ander op. Ik wil dat omdat ik houd van dit land en omdat mijn kind opgroeit in dit land. Ik ben het mijn ouders verplicht die ooit van alles hebben opgeofferd zodat wij, hun kinderen, hier een mooi bestaan konden opbouwen, ik ben het mijn kind verplicht en de toekomst van alle kinderen. Zwijgen is gewoon geen optie. Ik wil een bijdrage leveren aan een beter Nederland. Ik geloof daarin en zal de hoop nooit opgeven.” Fidan Ekiz – Alles begint en eindigt met familie €18,00 (Uitgeverij Podium)

FOTO RUUD POS

ournalist Fidan Ekiz groeide op als Rotterdams meisje met een Turkse culturele achtergrond. Haar familiegeschiedenis, de liefde voor twee landen en haar journalistieke loopbaan zijn onlosmakelijk met elkaar verweven. Daarover schrijft ze in haar nieuwste boek Alles begint en eindigt met familie, waar het persoonlijke het maatschappelijke raakt.

OPZIJ 2019

Kunst & cultuur Musea

oorsprankelijk

Museum Volkenkunde in Leiden heeft behalve inspirerende tentoonstellingen, zoals nu over Bali, een heerlijke museumshop. Deze handgemaakte oorbellen vind je er. Met veertjes €46 en de goud op zilveren creolen klein €15,95 en groot €22,95.

SCHAMERKAT VAN HELEN VERHOEVEN WAAR? Hermitage Amsterdam WAT? Levensgrote schilderijen, ogenschijnlijk naïef geschilderd, maar ondertussen nauwgezet geconstrueerd. En er zijn ook objecten, glasin-lood, een neon installatie, een film (Helen is de dochter van regisseur Paul Verhoeven, toch is het haar eerste film). Veel werk is nieuw, speciaal gemaakt voor deze tentoonstelling. Er komen vaak vrouwen voor in Verhoevens werk, maar ook heel veel piemels. Kijk goed, lang niet alles is wat het lijkt. WAAROM? Helen Verhoeven won vorig jaar de ABN Amro Kunstprijs, en daar hoorde een tentoonstelling in de Hermitage Amsterdam bij. Die tentoonstelling is nu en valt samen met de jubileumtentoonstelling De Schatkamer!, met topstukken uit de Russische Hermitage. Verhoeven gebruikte deze tentoonstelling als inspiratiebron voor haar eigen expositie. De titel Schamerkat was een verspreking van schatkamer en roept associaties op met schaamte en schemer. In haar werk verwijst Verhoeven naar universele thema’s als macht, vrouwelijkheid, relaties, geboorte en dood. WANNEER? Tot en met 5 januari 2020. hermitage.nl First Round, 2019 © Helen Verhoeven, Courtesy Galerie Stigter Van Doesburg

Rembrandt op je tas Uit de Premium collectie Hollandsche Meesters deze unieke, handgemaakte FrameBags als ode aan Rembrandt. Deze collectie is ontworpen en gemaakt door ambachtelijk leeratelier Vous Desirez in Zoeterwoude. vousdesirez.nl

Kunst & cultuur Musea

kletskous klets

David Sock-Knee, voor alle fans van David Hockney, van wie nu een schitterende tentoonstelling te zien is in het Van Gogh Museum. Sokken voor €12,95. vangoghmuseumshop.com

KATI HORNA, COMPASSIE EN ENGAGEMENT

WAAR? Cobra Museum voor Moderne Kunst WAT? Overzichts-tentoonstelling van fotografe Kati Horna (Boedapest, 1912 – Mexico-Stad, 2000), die haar camera inzet als politiek wapen voor een betere wereld. In de jaren dertig ontvlucht ze Hongarije en het fascisme en vestigt zich in Parijs. Hier ontwikkelt ze zich verder als fotograaf, maar bekendheid krijgt ze pas met haar foto’s van de Spaanse Burgeroorlog. Als een van de weinig vrouwen aan het front brengt ze tussen 1937 en 1939 de troepen in beeld die vechten tegen dictator Franco. Bijzonder zijn haar foto’s van het dagelijks leven van vrouwen en kinderen tijdens de oorlog. Als de Tweede Wereldoorlog uitbreekt vlucht Kati Horna naar Mexico. Daar wordt ze een van de actiefste fotografen van de stad en haar werk wordt vaak gepubliceerd. WAAROM? Nooit eerder was er een tentoonstelling van haar foto’s in Nederland. Tijd voor deze bijzondere, getalenteerde fotografe. WANNEER? Tot en met 30 juni 2019. cobra-museum.nl

Vaasje

Een porseleinen bloemenvaas, met 33 gaatjes erin voor bloemen, geïnspireerd op een 17de-eeuws model. Voor €54,95 in het Rijksmuseum in Amsterdam.

STRĲD! 100 JAAR VROUWENKIESRECHT Speldje van de Nederlandse Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht, afkomstig van mevrouw Hartsema uit Hoogkerk, Groninger Museum.

WAAR? Groninger Museum WAT? Vaandels, foto’s, schilderijen en documenten laten zien hoe er actie werd gevoerd. Die actie resulteerde uiteindelijk in 1919 in een wetswijziging waarin vrouwen gelijk werden gesteld met mannen en ook mochten gaan kiezen. De expositie toont een overzicht van de ontwikkelingen op het gebied van vrouwenkiesrecht en laat zien dat de strijd voor gelijkheid nog altijd voortduurt. WAAROM? Dit jaar vieren wij het 100-jarig bestaan van het algemeen kiesrecht, overal in het land, maar in Groningen in het bijzonder omdat de Groningse arts Aletta Jacobs een prominente rol speelde in de strijd rond het vrouwenkiesrecht. WANNEER? Van 20 april tot en met 15 september 2019. groningermuseum.nl OPZIJ 2019

F O T O M A R L E E N S A H E TA P Y F O T O G R A F I E

Kunst & cultuur Podium

Cheerleader

Lucinda Douglas (1970), ondernemer, schrijver en inspiratiespreker, duikt voor het eerst het theater in met een eigen show: De Cheerleader. Douglas, die is geboren in Zuid-Afrika, is oprichter van Elle Mastermind en schreef Yes you can woman. Bij aanvang van de show wil Lucinda eerst dat iedereen klapt, voor alle vrouwen. En dat typeert deze activistische vrouw die het tot haar missie heeft gemaakt andere vrouwen te motiveren.

ij ondernemer denk ik niet direct aan het theater. Vanwaar deze stap? “Ik heb boeken geschreven, talkshows gedaan, vaak met empowerment als thema. Nu wilde ik mijn boodschap op een andere manier overbrengen en een persoonlijke uitdaging aangaan. Alles wat je overdag niet kunt doen, kun je in het theater wel doen. Ook daar kun je kennis overbrengen en inspireren, maar met meer humor dan bijvoorbeeld bij een lezing.” Waar gaat de show over? “Ik ontkracht alle clichés waar

vrouwen zich in het dagelijks leven door laten belemmeren. Zoals bijvoorbeeld: ‘niemand luistert naar mij’. Die clichés waar vrouwen in geloven hinderen hun groei. Eerst leg ik deze drempel in mijn theatershow op tafel. Vervolgens ga ik er de draak mee steken. Als je humor en zelfspot erin gooit, komt een boodschap over. Het is niet bedoeld om vrouwen belachelijk te maken, maar meer om te laten zien: come on! Wat let ons?” Voor wie is de show? “Ik maak deze show voor alle vrouwen. Alle vrouwen hangen aan clichés. Mijn cliché is: ‘ik ben

eigenlijk te dik om succesvol te zijn.’ Ik wil laten zien dat die clichés niet waar zijn. Het is ook nodig om te laten zien dat wij als vrouw helemaal vrouw mogen zijn. Als een vrouwelijke leider dertigduizend woorden nodig heeft en een mannelijke leider maar een paar, dan is dat helemaal oké. Want dat is hoe wij zijn. Wat je nu in Nieuw-Zeeland ziet met premier Jacinda Ardern, daar ben ik helemaal voor. Onze soft skills zijn zo ontzettend ontwikkeld, die moeten we juist benutten in plaats van onderdrukken. “Overigens zijn er ook veel mannen die zich aangemeld hebben voor

Kunst & cultuur Podium de show. Die zijn ook van harte welkom. Het is voor hen een mooie gelegenheid om in een vrouw te kruipen. De oproep aan mannen is om ook cheerleader te worden. We gaan mannen heus niet van de troon stoten, we gaan naast ze zitten.” Kun je meer vertellen over de titel van de show? “In plaats van rolmodellen hebben we cheerleaders nodig: vrouwen die bereid zijn andere vrouwen verder te helpen, zonder te denken dat dat iets aan hen afdoet. Een rolmodel staat namelijk in haar uppie. Die zegt alleen: dit is wat ik gedaan heb om hier te komen. Maar wie helpt vrouwen dan om daar te komen? Cheerleaders zijn hard nodig, en dat hoop ik te zijn. Ik denk dat vrouwen aan de spreekwoordelijke top soms bang zijn dat ze niet meer bijzonder zijn als ze die plek moeten delen. De wereld is in mijn ogen mooier als er een gelijke man-vrouwverdeling is. Al wil ik niet als emancipatieleider of feminist het podium op. Als mensen het hebben over feminisme, zien ze

vrouwen zonder beha voor zich op het Malieveld.” Denk je dat feminisme niet allang meer is dan dat? “Absoluut. Dat zie ik, dat zien andere mensen. Alleen voor het gros is de beha-loze vrouw nog steeds het beeld dat aan het feminisme kleeft. Ik sprak vorig jaar op een Afrikaanse top. Winnaar van de Nobelprijs voor de Vrede, Leymah Gbowee, zei tegen mij: ‘You are a feminist.’ Ik dacht: shit, ik ben een feminist. Toch zie ik mezelf meer als activist.”

stappen, omdat het makkelijker is je als een man te gedragen. “Laatst ontmoette ik op een evenement een vrouw die man is geworden. Hij zei: ‘Lucinda, become a man. Life is so easy.’ Ik zei: ‘I am a woman.’”

Wat wil je ‘cheeren’ naar de lezers van OPZIJ? “Dat wij vrouwen veel meer moeten vieren wie we zijn. Ik wou dat ik veel eerder alles had kunnen omhelzen wat vrouw was in mij. Vroeger keek ik naar bepaalde vrouwen en dacht: wat ben jij emotioneel. En wat praat je veel over die kinderen. Ik wilde beter zijn dan dat. Omdat ik zo ‘gegroomd’ ben. Nu denk ik: weet je hoe bijzonder dat jou maakt? Ik denk dat heel veel vrouwen in die valkuil

FOTO JOUK OOSTERHOF

De Cheerleader gaat op 17 april in première in Theater De Leeuw in Arnhem. Voor speeldata ga naar lucindadouglas.nl

Poetry International festival (13 t/m 16 juni)

DE DICHTER DE VROUW

et Poetry International Festival Rotterdam wordt dit jaar vijftig! Dichters van over de hele wereld strijken neer in de Nederlandse havenstad voor het poëziefeest van het jaar. Het programma zit bomvol steengoede vrouwelijke dichters. Naast grote internationale namen als Antjie Krog (Zuid-Afrika), Patricia Lockwood (VS), Mona Kareem (Koeweit) en Rita Dove (VS), zijn er ook vele noemenswaardige dichters van eigen bodem. Onder meer Marieke Lucas Rijneveld, Judith Herzberg en Lieke Marsman zullen voordragen uit eigen werk. Daarnaast wordt het poëzieprogramma verrijkt met muziek, film en dans. Het motto van deze vijftigste editie is What happened to the future? Van 13 t/m 16 juni 2019 in De Doelen. Meer informatie: poetry.nl OPZIJ 2019

Voorpublicatie In Mijn rooie, roomse oma schetst Ineke van Pelt op levendige wijze aan de hand van het leven van haar grootmoeder (Marie Van Pelt-Moelands 1890 tot 1973) waar we nog maar een eeuw geleden stonden. Wat toen normaal was. Dit beeld van de dagelijkse praktijk wordt invoelbaar – en hilarisch, beschamend, schokkend en voor de jonge generaties af en toe bijna ongeloofwaardig – dankzij de persoonlijke invulling die Van Pelt geeft. Om een aardig beeld te krijgen van zowel het boek als het tijdsgewricht publiceren wij hierbij twee hoofdstukken van Mijn rooie, roomse oma.

aarom moest dit boek over jouw oma er komen? “Ik was zelf nooit op het idee gekomen zijn om een boek over mijn oma te schrijven. Ik had eigenlijk niet zoveel met haar. Wel met mijn andere oma, de moeder van mijn moeder. Haar personage heb ik verwerkt in mijn roman Tegendraads. Een aangetrouwde neef kwam op de proppen met het idee om een boek te schrijven, toen hij vernam dat mijn vader uit een rood-rooms nest kwam. Die neef, dr. Ger Jacobs, is cultuur- en kunsthistoricus en geïnteresseerd in de combinatie roomskatholiek en socialistisch. Dat kwam volgens hem niet veel voor in de periode dat mijn oma leefde (1890-1973). Toen ik eenmaal in de stof dook – ik heb tamelijk veel vooronderzoek verricht – vond ik het steeds interessanter worden.” Wat is het meest opvallende aan je oma? “Ik bewonder het meeste haar doorzettingsvermogen, haar daadkracht en wijsheid. Ondanks het feit dat zij een vrij eentonig leven leidde - welke vrouw niet in die tijd? - probeerde ze er toch iets van te maken. Ze was geen klager of zeurkous. Het doel in haar leven was haar kinderen zo zelfstandig mogelijk op te voeden in de hoop dat ze het beter kregen dan zij. Wat ik niet fijn vond aan haar is dat zij totaal geen emoties toonde. Ze was heel rationeel en reageerde altijd direct en gevat. Soms zei ze iets waarvan je dacht: ‘Zo! Die komt wel binnen!’ Daarnaast was ze extreem zuinig en calvinistisch: ze vond dat genieten van het leven niet nodig was. Hard werken, sober leven en jezelf wegcijferen, dat was haar adagium.”

Voorpublicatie Wat is het belangrijkste dat je van haar postuum hebt geleerd? “Dat vrijheid je grootste goed is en dat ik dankbaar ben dat ik in deze tijd (en in dit land) leef waarin je vrijheid van meningsuiting en godsdienst hebt. Mijn oma is haar hele leven onderdrukt door haar geloof. Het oog van God was overal en zelfs je gedachten kon hij volgen. Een zondige gedachte was ook een doodzonde. En doodzondes betekenden de eeuwige hel, waar rooms-katholieken in die tijd echt in geloofden. In feite was zij minder vrij dan een gevangene, die kunnen nog hun gedachten de vrije loop laten, fantaseren, dromen. Maar zelfs in haar gedachten was zij onvrij. Het boek komt wellicht over als een aanklacht tegen het rooms-katholieke geloof. Ik ben blij dat ik niet strenggelovig ben opgevoed.” Wat zou je rooie, roomse oma van dit boek gevonden hebben? “Haar eerste reactie zou zijn: Een boek… over mij?! Zij zou dus erg verbaasd zijn en zij wilde zeker niet in de aandacht en schijnwerpers staan; ijdelheid was immers ook een zonde. Ze zou het vreselijk gevonden hebben dat ik haar geloof zo ‘zwart’ gemaakt heb. Maar als ze het boek met haar foto op de cover ergens in een boekwinkel zou hebben zien liggen, zou ze toch een heel klein beetje trots geweest zijn. Maar dat zou ze zeker niet laten merken. En er ook met niemand over praten.” Je hebt een aantal historische gaten in het boek moeten vullen met je eigen fantasie. “Het verhaal dat zij indertijd als jong meisje lastiggevallen is, onderweg van haar werk naar huis, klopt wel, maar wat er precies gebeurd is, weet niemand omdat zij daar niet over praatte. Ze kwam wel overstuur thuis, maar in hoeverre je kunt spreken van een aanranding dan wel verkrachting weet ik niet. Ik heb het zelf ook een beetje in het midden gelaten wat er precies gebeurd is. De passage over het boek van Multatuli heb ik ook bedacht, omdat ik niet wist hoe zij aan haar ‘rooie’ gevoelens kwam, behalve dan door de verhalen van haar broers. Ook de avonturen van de twee oudste zonen, Wim en Jan, zijn wat aangedikt. Zij gingen al wel heel jong zonder ouderlijk toezicht met de trein naar Rotterdam maar liepen daar wat rond en keerden weer terug. Dus dat heb ik een beetje avontuurlijker gemaakt.” Ben je al met een nieuw boek bezig? “Het manuscript van mijn volgende boek met de titel Jan, is klaar en gaat binnenkort naar een paar meelezers. Het is geschreven in opdracht van de ouders van het hoofdpersonage Jan. Hij heeft vijf jaar geleden zichzelf het leven benomen. Wat heel speciaal is dat hij dat besluit genomen heeft in samenspraak met zijn ouders en zijn broer. Zij waren dus helemaal op de hoogte hoe hij dat ging doen, en ook waar en wanneer. Het schrijven van deze biografie is boeiend maar ook zwaar, met name omdat ik vanuit zijn positie schrijf.”

HOOFDSTUK 23 Haar jonge meisjesideaal om een vak te leren had Marie allang achter zich gelaten. Ze zou haar geluk moeten vinden in haar gezin, de opvoeding van haar kinderen en het geloof. Ze wilde graag een goede katholieke vrouw zijn. Maar anders dan de meeste andere vrouwen had ze wel een eigen mening over de grootte van haar gezin. Kon ze dan toch ‘goed’ katholiek zijn, vroeg ze zich van tijd tot tijd af. Ze kende de bemoeienis van de geestelijkheid, maar was het er – in stilte – mee oneens. Het was een houding die in de dagelijkse praktijk van het huwelijk wel eens moeilijkheden en spanningen opleverde met Frans. Het waren problemen die ze zeker niet besprak met de geestelijkheid, ook al respecteerde ze zoals heel veel katholieke vrouwen in Tilburg de pastoors, de kapelaans, de paters, de zusters en de broeders. Ze troostte zich met de gedachte dat ze haar gewetensnood kon delen met duizenden andere vrouwen. Ze wilde niet klagen, want ze had een goed leven, vond ze. Wel worstelde ze met de ongelijke kansen van de mensen. Waarom was rijkdom slechts weggelegd voor bepaalde families en bungelde de werkende mens ergens onderaan? Maar is het niet zo, dacht ze weleens, dat we als mensen voor God allemaal gelijk zijn? Waarom wordt de elite dan door iedereen, ook door de geestelijkheid, voorgetrokken? Ook vroeg ze zich af waarom de meeste vrouwen het gewoon toelieten om zoveel kinderen te krijgen. Lag het aan de ingeprente angst van de katholieke vrouwen of lag het aan de mannen? Nee, ze moesten niet elkaar de schuld toeschuiven. Marie wist wat ze wilde. Ze had vier kinderen en dat was genoeg. Ze had de vaste overtuiging dat zij ervoor kon zorgen dat haar kinderen een betere toekomst zouden krijgen dan zij. De kinderen moesten kunnen leren en een goede baan krijgen. Ze moesten zeker niet lijden onder de ongelijkheid van de klassen. Ze vroeg zich af hoe zoiets mogelijk was met gezinnen van tien of meer kinderen. De priesters en andere geestelijken werden in feite te allen tijde door hun parochianen geëerd. Ze werden gezien als bijna-heiligen en konden geen fouten maken. Als er wel eens wat werd gefluisterd over bepaalde misstappen van de geestelijkheid, was dat onmogelijk of het werd hun niet aangerekend. Het was gewoon kwaadsprekerij. Zij waren de gezegenden Gods die de naastenliefde predikten, maar tegelijk ook in dreigende taal waarschuwden voor drankmisbruik, onzedelijkheid en geloofsafval. Zij beschikten tot in alle hoeken en gaten van de maatschappij over de macht: de huisvesting, het onderwijs (op lagere scholen werden de kinderzieltjes naar de roomse leer gekneed), het verenigingsleven en de gezondheidszorg. Er kwam een katholieke woningbouwvereniging, een katholieke voetbalclub of sportvereniging, een katholieke krant, een katholieke radiozender (en o wee als er naar de socialistische VARA geluisterd werd) en het enige leesvoer op de salontafel was de Katholieke Illustratie. In 1918 werd OPZIJ 2019

Voorpublicatie de Nederlandse Rooms-Katholieke Bond voor Groote Gezinnen opgericht en in de Katholieke Illustratie werden kroostrijke gezinnen opgehemeld met foto’s van grote gezinnen, met de kinderen in een keurige rij van groot naar klein. Marie was sterk en gezond, hoewel ze van tijd tot tijd wel last kreeg van astmatische aanvallen. Haar lippen kleurden dan wel eens blauw. Zo’n aanval zag er voor Frans en de kinderen altijd beangstigend uit. Als de toestand onhoudbaar was, werd de dokter geroepen. Die luisterde naar haar hart. Op een dag raadde hij haar aan om een keer bij hem op de praktijk te komen. Hij wilde met haar praten. Hij dacht dat de aanvallen weleens van psychische aard konden zijn. Dat ze last had van nervositeit. Had ze weleens van het woord ‘hysteria’ gehoord? Maar Marie was een nuchtere vrouw die eerder haar verstand dan haar gevoelens volgde. Hij stelde ‘een bekkenbodemmassage’ voor. Toen Marie doorvroeg en het haar duidelijk werd wat die massage inhield, stond ze resoluut op, pakte haar jas van de kapstok en verliet met een korte groet de praktijk. Ze had ook, net als de meeste vrouwen in haar omgeving, ieder jaar een kind kunnen baren, dan was de voorgestelde ‘bekkenbodemmassage’ van de dokter overbodig geweest. Thuis zei er niets over tegen Frans. Heel veel later, veel te laat voor Marie, keken veel Nederlandse katholieken, zeker die uit het zuiden, op 21 maart 1963 naar een tv-uitzending waarin mgr. Wilhelmus Marinus Bekkers (1908-1966) een opmerking maakte over geboorteregeling. Dit riep veel reacties op. Hij sprak over het persoonlijk geweten van echtparen, zei dat zij zelf moesten weten hoe ze aan geboortebeperking deden. Mondige en progressieve katholieken prezen zijn standpunt. Behoudende katholieken en veel van Bekkers’ collega’s in het ambt hadden totaal geen waardering voor zijn uitspraak. Hoe was hij tot zijn standpunt gekomen? Was het het vermeende 84

contact tussen bisschop Bekkers en dr. Leo Swaab? Hij was een gynaecoloog in het begin van de jaren zestig, die van mening was dat het voor echtparen vanzelfsprekend zou moeten zijn om over hun kinderwens te beslissen. Omdat hij bij de geestelijken geen gehoor kreeg, ging hij een gesprek aan met mgr. Bekkers, de meest progressieve bisschop. Hij probeerde hem ervan te overtuigen dat ‘de pil’ in beginsel bedoeld was om onregelmatige menstruaties te regelen en dat het als bijwerking had dat de vrouw dan geen kinderen zou krijgen. Een ander geluid kwam uit de mond van de Tilburgse pastoor Harm Schilder (1973). Cas de Quay jr. schreef in 10 mythen over kerk & Tilburg) daarover: ‘Het is ook bekend dat het farmaciebedrijf Organon uit Oss (producent van de anticonceptiepil) druk uitoefende op Bekkers.’ Op de vraag waarop zijn mening was gebaseerd, antwoordde Schilder dat een schrijven van het bedrijf Organon daarover in het archief van het bisdom aanwezig was. Maar misschien is het wel het bezoek van de bisschop aan zijn bejaarde moeder in Sint-Oedenrode geweest. De bisschop zelf heeft daar in bedekte termen wel eens op gezinspeeld. De wijze raad van zijn moeder kan wel eens de doorslag hebben geven. Wat zijn beweegreden ook is geweest, de vrijheid die de bisschop verwoordde en ‘het lekkers van Bekkers’ zoals de pil in die tijd onder het gewone volk bekendstond, waren niet meer voor Marie bedoeld. Zij was een van de vele katholieke vrouwen die in gewetensnood hadden geworsteld met die problematiek. Ging het om de wil van de kerk of om de toekomst van de kinderen? Marie was er wel uit, ook al bleef er van binnen toch geregeld iets knagen.

HOOFDSTUK 34 In 1956 werd tot geruststelling van Frans en Marie de Algemene Ouderdomswet (AOW) ingevoerd. Het was een initiatief van de PvdA-premier Willem Drees. Ouderen die gestopt waren met hun werk, waren vanaf toen niet meer afhankelijk van hun kinderen. Ze konden, zoals dat populair werd uitgedrukt, ‘trekken van Drees’. Er kwamen meer sociale voorzieningen en sociale wetten, zoals in 1949 de Werklozenwet, in 1952 de Ziektewet, in 1959 bij overlijden van de man en vader de Algemene Weduwen- en Wezenwet en in 1966 de Wet op de Arbeidsongeschiktheidsverzekering. Dit was gezien vanuit de overheid ook eigenbelang: het zou de economische groei bevorderen, doordat er meer koopkrachtige consumenten zouden komen. Vanaf zijn pensionering ontvingen Frans en Marie een basisinkomen dat aangevuld werd met een pensioentje van de spoorwegen. Ze konden nu zonder geldzorgen van hun oude dag genieten. Maar voor het zover was, leek er toch nog een kink in de kabel te komen. Op 19 november 1960 ontving het personeel van Het Atelier een brief waarin vermeld stond dat de

Voorpublicatie

Ineke van Pelt (1953) debuteerde in 2010 met het non-fictie boek Denkend aan Anna-Lisa. Mijn rooie, roomse oma is haar zevende boek. Zij is geboren in Tilburg en studeerde filosofie aan de Universiteit van Tilburg. Buiten het schrijven houdt zij zich bezig met het geven van filosofiecursussen.

gebruikelijke schafttijd van twee uur per 5 december teruggedraaid zou worden tot een halfuur. Frans was daar zeer verbolgen over, en Marie niet minder. Ze waren gewend om tussen de middag de warme maaltijd te gebruiken. Die verandering bleek een hele omschakeling in hun levensgewoonte. Ze konden er maar moeilijk aan wennen. Al de voorgaande jaren hadden ze tussen de middag warm gegeten, waarna ze om één uur luisterden naar ‘de Radionieuwsdienst verzorgd door het ANP’ en daarna nog naar ‘de mededelingen voor landen tuinbouw’. Toen de kinderen nog thuis waren, moesten ze dan stil zijn, omdat Frans alles nauwkeurig wilde volgen. Behalve de Tilburgsche Courant was dat de enige manier op de hoogte te blijven van wat er zich afspeelde in binnen- en buitenland. In 1955 had hij op de Werkplaats ook al hartgrondig gefoeterd toen er op het mededelingenbord voor het personeel stond geschreven dat het uitzwaaien van huisgenoten wanneer zij een treinreisje gingen maken taboe werd verklaard. Het was namelijk altijd een welkome onderbreking van de werkdag geweest om even de werkplaats uit te wippen om dierbaren (en buren en kennissen) bij vertrek uit te wuiven. Er was nooit iets van gezegd. Maar bij de wisseling van de directie werd bepaald dat ‘uitzwaaiminuten’ verloren tijd waren. Marie had wel begrip voor de maatregel; ze had het altijd een vreemde gang van zaken gevonden. Er moest gewerkt worden en die onderbrekingen vond ze maar flauwekul. Frans en de meeste van zijn collega’s waren aangesloten bij de katholieke spoorwegbond Sint Raphaël. Helaas kon de bond de maatregelen niet ongedaan maken, wat hij stiekem had gehoopt. Maar hij zou binnenkort toch met pensioen gaan. ‘Dus waar maak ik me toch druk over?’ vroeg hij zich af. ‘Dan heb ik de hele dag tijd om uit te zwaaien.’ Hoewel hij nooit met tegenzin naar zijn werk

was gegaan, verlangde hij toch ook naar de vrije tijd die hij zou krijgen. Vervelen zou hij zich niet, dat wist hij zeker. Hij was sterk en gezond en was van plan nog lang te blijven leven. ‘Ik wil minstens honderd worden,’ riep hij altijd, terwijl hij goed wist dat hij dit niet af kon dwingen. Om zijn woorden kracht bij te zetten, vertelde hij het aan iedereen die het maar horen wilde: ‘Al moet ik op mijn blote knieën naar de blauwsloot* in de Houtstraat kruipen en stel dat het slootwater geneeskrachtig zou zijn en je er door ervan te drinken heel oud mee zou worden, dan dronk ik hem helemaal leeg.’ Toen hij die woorden sprak, had hij niet kunnen vermoeden dat het niet veel later helemaal anders zou verlopen. *in de stroompjes die rondom de stad lagen, werd rioolwater vermengd met afvalwater van de textielindustrie. De kleur blauw werd het meest gebruikt, mede door de landbouw rondom de stad (boerenkielen). Doordat het ongezuiverde afvalwater begon te gisten, waren de blauwsloten berucht vanwege de stank die ze verspreidden. O Ineke van Pelt Mijn rooie, roomse oma €17,95 (OPZIJ uitgeverij) OPZIJ 2019

Kunst & cultuur De Reismeiden

Liefdesbrief aan

TEL AVIV

Kunst & cultuur De Reismeiden Wie houdt van cultuur, stad en strand wordt op slag verliefd op Tel Aviv. Het ligt op nog geen uur rijden van Jeruzalem, maar je kunt de steden gerust het tegenovergestelde van elkaar noemen. Het liberale en zonnige Tel Aviv, waar (bijna) alles lijkt te kunnen en mogen, groeit en bloeit als nooit tevoren. Dit alles maakt Tel Aviv, de politieke gevoeligheden buiten beschouwing gelaten, tot een van de beste bestemmingen in het Midden-Oosten. T E K S T E N B E E LD D E R E I SME I D E N

el Aviv betekent letterlijk ‘heuvel van de lente’. De stad telt ruim 430.000 inwoners. Tel Aviv is ontstaan vanuit het havenstadje Jaffa, dat ‘mooi’ betekent. In 1950 is Jaffa als wijk officieel opgegaan in Tel Aviv. Oud Jaffa wordt gezien als de historische wijk van Tel Aviv. Jaffa is een van de oudste steden van de wereld en de Bijbel staat vol met verwijzingen naar het pittoreske havenstadje. Door de eeuwen heen voeren joden per boot naar Israël, waar zij arriveerden in de haven van Jaffa. In 1948 werd de onafhankelijkheidsverklaring van Israël voorgelezen in Tel Aviv, toen nog de hoofdstad van Israël. In december 1949 werd Jeruzalem verkozen tot officiële hoofdstad van Israël. Herkenbaar aan Tel Aviv zijn de moderne, witgekalkte gebouwen in Bauhaus-stijl, die in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw volop werd toegepast in Tel Aviv. De vierduizend panden in Bauhausstijl in Tel Aviv, bekend onder de verzamelnaam Witte stad, staan tevens op de werelderfgoedlijst van UNESCO. Sightseeing De grote plus van Tel Aviv is dat vrijwel alles te lopen is. Hoewel onmiskenbaar een stad, voelt het er naarmate je er langer bent dorps aan. Populaire wijken zijn onder andere Jaffa, Florentin, Neve Tzedek. Dizengoff Street is een van de belangrijkste winkelstraten en staat ook wel bekend als de ChampsÉlysées van Tel Aviv. Onderdeel van Dizengoff Street is Dizengoff Square, waar een moderne en kleurrijke fontein te zien is. Wie van de grote winkelketens weg wil blijven, zit goed in de wijk Neve Tzedek. Daar vind je tal van hippe concept stores en boetiekjes. In deze oude wijk is het ook genieten geblazen voor liefhebbers van architectuur. Florentin is een andere jonge, hippe wijk en wordt vaak vergeleken met de New Yorkse wijk Brooklyn. Bijzonder OPZIJ 2019

Kunst & cultuur De Reismeiden hier zijn de vele muurschilderingen, deels gecreëerd door creatieve wijkbewoners. Daarnaast zijn er veel designwinkels en gezellige terrassen te vinden. Ook het bezoeken waard in Tel Aviv is de Shuk HaCarmel ofwel de Carmelmarkt. Op deze grootste markt van Tel Aviv is van alles te koop, van groenten en specerijen tot schoenen en zonnebrillen. Sla lekkere boodschappen in of geniet gewoon van alle geuren en kleuren die je tegenkomt op deze smalle weg, bezaaid met allerhande kraampjes. Museumgangers hebben in Tel Aviv genoeg opties, zoals het Diaspora Museum. Dit museum gaat over de historische identiteit van joden. Geïnteresseerden in de militaire geschiedenis van Israël kunnen terecht bij het Israël Defense Forces History Museum, waar militaire voertuigen, wapens en foto’s te zien zijn. Een andere tip is het Tel Aviv Museum of Art, waar zowel klassieke als moderne kunstliefhebbers hun hart kunnen ophalen. De kuststrook van Tel Aviv, gelegen aan de Middellandse Zee, is opgedeeld in meerdere stranden. Gordon-Frishman Beach is een van de populairste stranden. Houd

er rekening mee dat het hier in de zomer helemaal vol ligt. Hilton Beach, in de volksmond ‘Gay Beach’ genoemd, schijnt de ideale spot te zijn voor surfliefhebbers. Een ander populair strand is Drummers Beach. Op vrijdagmiddag geven percussionisten hier een showtje weg. Ten zuiden van de stad ligt Alma Beach, waar het iets rustiger is. De meeste stranden kennen ook een scala aan horecagelegenheden, waaronder een aantal heerlijke visrestaurants. Actief De elektrische step is een opvallend populair vervoermiddel onder de bewoners. Daarnaast wordt er ook veel gefietst. Het huren van een fiets of een step is de ideale manier om op je gemak stad te verkennen. Met name langs de boulevard is het prettig fietsen of steppen. Wat niet iedereen weet is dat Tel Aviv ook de uitgelezen plek is om te leren surfen. Aan de boulevard zitten meerdere surfscholen. Al vanaf zo’n vijftig sjekels kun je een surfbord huren. Zoals eerder gezegd is Hilton Beach een mooie locatie om te surfen, maar ook bij Ha’Maravi Beach schijnen de golven uitstekend te zijn. Zelf geen zin? Haal dan een broodje to go en geniet op een bankje

tegenover de surfstrook van alle capriolen die de surfers, en soms ook andere watersporters, in het water uithalen. Slapen Airbnb is booming business in Tel Aviv. De Reismeiden verbleven in een Airbnb in Oud-Jaffa voor zo’n vijftig euro per nacht. Boek je op tijd, dan is de keuze reuze. Wie op zoek is naar een modern hotel, met faciliteiten als zwembad en sauna, kan terecht bij The Poli House, gevestigd aan het begin van de beroemde HaCarmel Market. Je komt wel in een hogere prijsklasse terecht, maar daar krijg je ook wat voor. Ontbijten gaat er bij The Poli House net even anders aan toe. ’s Ochtends ontvang je namelijk een bonnetje om bij een nabijgelegen ontbijttent te eten. Het is daarom elke ochtend weer een plezierige verrassing waar je gaat ontbijten. Het zwembad van het hotel is ook noemenswaardig. Deze biedt namelijk een prachtig panorama van de stad, met als bonus uitzicht op de kustlijn van Tel Aviv. Het is ook mogelijk het zwembad tegen betaling te bezoeken als je niet in The Poli House verblijft. Eetparadijs Wie in Oud-Jaffa logeert moet de dag starten met een goede kop koffie en Israëlische lekkernij bij MILK, waar meestal een mooi ochtendzonnetje op het terras staat, zodat je in alle rust je koffie op kunt slurpen. Probeer vooral eens de brioche muffin met pistache (pas op, want deze werkt wel verslavend). Verblijf je niet in Oud-Jaffa, maar bijvoorbeeld meer in het centrum nabij de Rothschild Boulevard, haal dan een kop koffie bij een van de koffiecorners in het midden van de boulevard. Lunchen kun je zo gek maken als je wilt. Haal bijvoorbeeld sabich, traditioneel Israëlisch streetfood, bij een van de vele afhaaltenten. Sabich is een pitabroodje gevuld met aubergine, humus, ei en meer

Kunst & cultuur De Reismeiden lekkers. Het weer in Tel Aviv is vaak aangenaam, ook in de winter, en het stikt van de comfortabele zitplekjes in de stad waar je kunt genieten van hetgeen je afgehaald hebt. Wie uitgebreider wil lunchen kan terecht bij restaurants als Port Said, Dr. ShakShuka of Mashya. Met mooi weer is het ook ideaal om aan het strand te lunchen bij een van de strandtenten. De Griek Parakalo heeft een heerlijk terras in de zon, uitkijkend over de surfstrook, waar je kunt genieten van verse tzatziki.

de zee kwamen. Het is overigens ook mogelijk om hier te lunchen. Een andere aanrader, voor wie in de buurt van Oud-Jaffa verblijft en de Israëlische keuken wil proberen, is Puaa. Dit restaurant zit in een gezellig zijstraatje van het centrum en heeft een heerlijke menukaart. Wil je het over een iets sjiekere boeg gooien, reserveer dan bij Social Club. De absolute aanrader is het toetje met pistache-ijs, afgetopt met pashmak (een soort zoete, suikerspinachtige substantie).

Avondeten is een feestje in Tel Aviv. Een plek waar je absoluut naartoe moet gaan, is The Old Man And The Sea. Voor je nog maar een blik hebt kunnen werpen op de menukaart staat de tafel vol met tientallen bakjes met dips, groentes en heerlijk vers brood (dat wordt aangevuld nog voor je de laatste kruimel hebt doorgeslikt). Daarbij geserveerd wordt een soort limonade met limoen, munt en suiker. Beide zijn van het huis. Het ‘nadeel’ is dat je alleen al hiervan vrij vol zit, maar nog wel verplicht bent een hoofdgerecht te bestellen. De Reismeiden besloten een portie mosselen te delen, die smaakten alsof ze rechtstreeks uit

Uitgaan Tel Aviv kent een bruisend nachtleven, in alle soorten en maten. De stad heeft een levendige muziekscene, van techno tot jazzmuziek. Imperial Cocktail Bar en Spicehaus zijn aanraders voor wie een biertje of een glas wijn wil verruilen voor een cocktail. Heb je zin in livemuziek? Dan is The Container in de haven van Jaffa the place to be. Hier treden vaak Israëlische bands op, variërend van pop tot jazz. Je kunt hier ook eten bestellen (en neem dan vooral de garnalen met fetakaas). Voor de echte nachtbrakers is er Kuli Alma, een club met allerlei ruimtes waar diverse soorten muziek wordt gedraaid.

OPZIJ 2019

Hoi An

kunst & cultuur De Reismeiden

De stad uit Israël is niet erg groot, om precies te zijn is het land ongeveer half zo groot als Nederland. Dat maakt Tel Aviv tot de perfecte uitvalsbasis voor wie nog andere plekken in het land wil zien. Want wie in Israël op vakantie is, zal ongetwijfeld een bezoek willen brengen aan Jeruzalem. ‘De Heilige Stad’ ligt op ongeveer een uurtje rijden van Tel Aviv. Je kunt ervoor kiezen met de bus te gaan vanaf het centrale busstation van Tel Aviv, maar wie houdt van meer luxe kan ook kiezen voor de taxi. Voor ongeveer 350 sjekels (probeer te onderhandelen) kom je al in Jeruzalem. Het is aan te raden om minimaal een nacht te verblijven in Jeruzalem. De oude stad van Jeruzalem, met onder meer de Klaagmuur, is in één dag te bewandelen. Uiteraard is er nog veel meer te ontdekken in deze stad. Jeruzalem is ook goed te combineren met een bezoek aan de Dode Zee, waar je heel makkelijk in het water kunt drijven door het hoge zoutgehalte. In Jeruzalem worden bij toeristenbureaus diverse dagtrips aangeboden. Een andere gouden tip, volgens diverse Israëliërs, is de stad Haifa. Deze is goed bereikbaar met de trein en ligt op ongeveer honderd kilometer van Tel Aviv. De Reismeiden zijn er niet aan toegekomen, maar gaan zeker nog eens terug om deze havenstad te bezichtigen. Praktische informatie Vanaf Amsterdam is het een kleine vijf uur vliegen naar de luchthaven van Tel Aviv, Ben Gurion. De Reismeiden vlogen rechtstreeks met Transavia. Voor Israël hoef je van tevoren geen visum te regelen, die krijg je bij aankomst op het vliegveld. Vanaf het vliegveld gaan er genoeg taxi’s naar het centrum, de meesten vragen een schappelijke prijs. Een ander alternatief is Uber, die ook in Tel Aviv rijdt. Eenmaal in Tel Aviv zijn de afstanden goed te lopen. Er rijden ook meerdere 90

buslijnen door de stad heen, maar let op, de haltes staan in het Hebreeuws aangegeven. Verder is de step of de fiets, zoals eerder vermeld, ook een handig vervoermiddel in de stad. De munteenheid is de sjekel. Houd er rekening mee dat pinnen niet overal mogelijk is, zorg ervoor dat je altijd wat cash op zak hebt. Tel Aviv kent een warm, mediterraan klimaat. Alle seizoenen komen voorbij in Israël, maar over het algemeen heb je het hele jaar kans op zon. Kijk niet vreemd op als er in januari of februari een HOE ZEG JE

stranddag tussen zit. Tot slot is het belangrijk er rekening mee te houden dat je in Israël bent, waar de sjabbat geldt. Halverwege de vrijdagmiddag sluiten alle winkels en de zaterdag is vergelijkbaar met de Nederlandse zondag. Het openbaar vervoer valt op sommige plekken stil en winkels en winkels kunnen gesloten zijn. Toch valt er nog genoeg te beleven op vrijdagavond en zaterdag, aangezien Tel Aviv een wereldstad is waar veelal seculiere joden wonen. Kijk dus niet gek op als je op zondagochtend een typisch maandagse ochtendspits beleeft. O IN HET HEBREEUWS

Goedemorgen Dankjewel Waar is het beste café? Ik wil nog een dag langer blijven Wilt u even OPZIJ gaan?

In Israel spreken ze Hebreeuws, maar in het Engels kun je je prima redden.

Abonnee worden

NEEM NU EEN ABONNEMENT VOOR 6x OPZĲ

en ontvang het boek Mijn rooie, roomse oma t.w.v. €17,95 CADEAU!

6x OPZIJ + BOEK VOOR

€41,50

neke van Pelt herinnert zich haar oma die, wonend in het overwegend katholieke zuiden van ons land, niet alleen katholiek was maar ook socialist. Dat je er als vrouw ook nog eigen politieke ideeën op na hield was tot daar aan toe. In elk geval bij de stembus hield je die voor je, je stemde zoals je man. Ineke’s oma deed dat anders. Maar bovendien kon het ook buiten de betrekkelijk privacy van het stemhokje niet veel mensen ontgaan dat ze én katholiek én rood was.

NEEM NU EEN ABONNEMENT VOOR 12x OPZĲ

en ontvang het boek Peter Buwalda’s Otmars zonen t.w.v. €27,50 CADEAU!

tmars zonen vertelt het verhaal van de jonge Shellemployé Ludwig Smit, die na een bezoek aan de illustere Johan Tromp op het Siberische eiland Sakhalin strandt in een sneeuwstorm. Juist nu, wanneer onderzoeksjournaliste Isabelle Orthel hem het deksel komt overhandigen van een beerput, begint Tromps daverende carrière in de oliebusiness te wankelen. Tromp – hedonist, alfaman, kroonprins van Shell, en in alles het tegenbeeld van Ludwig – schat zijn twee bezoekers volkomen verkeerd in.

12x OPZIJ + BOEK VOOR

€83,-

VOOR DEZE AANBIEDINGEN GA NAAR OPZĲ.NL LET OP: als u al abonnee bent kunt u ook gebruik maken van dit aanbod, u verlengt dan uw abonnement.

FEMINISTISCH MAANDBLAD 4.0

‘PECH ALS JE HIER MET EEN VAGINA GEBOREN BENT’

WATSKEBURT?!

HILLARY CLINTON

CAREL STOLKER LANGS DE MEETLAT

STELLINGDAME

JUSTINE VAN DE BEEK VVD KAMERLID

DILAN YESILGÖZ

NIET IN EEN HOKJE TE PLAATSEN

LITERATUUR

PRIJS

FEMINISTISCH MAGAZINE 4.0

N R . 5 • 2 0 1 8 • 4 6 s te JAARGANG • € 6,99

F E MI NISTI SCH MAGAZ INE 4 .0

ZOMERLEZEN...

AFSCHEID RENATE DORRESTEIN INTERVIEWS MET DE GENOMINEERDEN CORINA KOOLEN HET LITERAIRE PLAFOND UITGEVER MIZZI VAN DER PLUIJM & KARIN SLAUGHTER JAARLIJKS FEESTJE

LANGS DE MEETLAT (BEDROEVEND) ALLE COLLEGES VAN B&W

BOEGBEELD

Laura van der

LENA DUNHAM HOUDT DE CELEBRITY FEMINISTEN BIJ DE LES

DE ONSTUITBARE OPMARS VAN JONGE

FEMINISTEN

JUCO / CONTOUR BY GETTY IMAGES

F E M I N I S TI S C H MA AN D B LAD 4.0

ZUID AFRIKA

UNIVERSITEIT LEIDEN

OPZIJ OP

N R . 5 • 2018 • 4 6 st e JAARG ANG

NR .10 • 201 7 • 45 ste JAA RGANG

REPORTAGE

N R .1 0 • 2 0 1 7 • 45 s t e JAARGANG • € 5,9 9

OPZIJ

Dorrestein, Nina Polak, EN RenateOp de Beeck, INEERD Mutsaers, Griet Voorn, Jolande Withuis DE GENOM Etchica Jonge, Charlotte

Haar,

Sabi, Hella de Rĳneveld, Aya Marieke Lucas AR IS...

EN DE WINNA

OP REPORTAGE LESSEN UIT IJSLAND • DOCHTERS VAN INDIA • HINDOSTAANSE VROUWEN IN NL • COSTA BRAVA GIRLS OP LEEFTIJD & BOEKENDORP MONTOLIEU OPZIJ05-COV_p001.indd 2

26-06-18 15:11

Man over vrouw

NIEMAND ANDERS GEWORDEN We ontmoeten Musters bij Mugmetdegoudentand, het eigenzinnige theatergezelschap waarvan hij al meer dan dertig jaar geleden een van de oprichters was. Voor hem staat een bak met quinoa, bonen en nog wat overgezonde elementen.

Hoewel Marcel Musters (1959) vast van plan is om ten minste vier uur per dag voor zichzelf te nemen en voortaan meer nee te zeggen – ‘nee’ is voor hem het nieuwe ‘ja’ – struikel je bijna over zijn lopende projecten. God Only Knows draait in de bioscopen, met Smoeder staat hij op de planken en vanaf juni is hij op tv met De Toren, een spannend wetenschappelijk programma. En ondertussen is hij ook bezig met alweer het vijfde seizoen van Familie Kruys, en werkt hij aan het online platform notonlyvoices.org. Een website die de rechten van LGBTI-mensen beschermt en met elkaar connect. In al die producties werkt Marcel samen met de leukste vrouwen. Maar natuurlijk gaat het niet alleen daarover. D O O R M A R IA N N E VE R H O E V E N B E E LD CO R B I N O

“S

orry, ik heb nog niet geluncht, maar zoals je ziet, eet ik wel heel gezond. Gelukkig zijn er op kantoor ook altijd koekjes en chocola, die eet ik dan ook nog, hè. Vroeger at ik veel rubbish, zeker tijdens dit soort hectische weken. Nu eet ik vaak voor een gezond en een slecht mens op één dag. Maar ik voel me toch veel beter. “Wist je dat Hedy d’Ancona in ons bestuur zit? Alleen zit ik zelf nooit meer bij bestuursvergaderingen sinds ik vijf jaar geleden uit de artistieke leiding ben gestapt, omdat ik nooit meer wilde vergaderen. Ik ben nu artistiek adviseur. Mug bestaat nu 34 jaar en ik ben er vanaf de start bij geweest. In het begin deden we alles zelf: de verkoop, de pr en dan nog spelen en voorstellingen maken. Maar na zoveel zware jaren wil ik zo langzamerhand meer tijd hebben voor waar het mij echt om gaat: het spelen en het maken. Dus ik ben m’n leven echt aan het downsizen, om tot de kern te komen. “Ik dacht op een gegeven moment dat ik doodging – wat je uiteindelijk natuurlijk ook gaat. Ik ben bijna zestig, weet je. Ik ben me zo bewust geworden van de preciousness van de dag. Dat komt ook door de mensen die je verliest: ik heb al vier exen die dood zijn, veel vrienden en vriendinnen, en m’n ouders zijn dood. Het heeft mij zo veranderd. Ik ga nu wel anders met de dood om, omdat het anders niet te doen is, en ik wil gewoon ook kijken wat er nog meer is in het leven dan alleen maar dit. “Ik was vorige week met Maria (Goos) op een retraiteweek: Joy and curiosity. Ik vind het leuk om dat soort dingen te doen, naar binnen te gaan in jezelf en het is goed voor mijn creativiteit en innerlijke balans. Het ging daar ook al snel over moeders en je jeugd. Een van de deelnemers was een Nederlands-Chinese vrouw, die niet wist dat ik acteur was, zij had me gegoogeld. Toen heb ik dat zelf ook maar eens gedaan en wel op ‘afbeeldingen’. Ik zag een heel leven langskomen van een man, alsof ik niet mezelf was. En ik dacht: ja, dat wou ik eigenlijk worden vroeger: zo’n man. Die wel leuke dingen doet, die het zelf in de hand heeft. Maar het voelde ook alsof ik mezelf een verhaal had verteld en ik zag ook de struggle die het me gekost heeft.”

Man over vrouw

Man over vrouw Rochelle “Ik heb een surrogaatdochter, die nu een tijdje bij mij woont. Zij is de dochter van een vriendinnetje dat ik had toen ik veertien was. Zij is op haar veertigste onverwachts overleden; net daarvoor was ze gescheiden van haar man. Hij heeft nooit meer iets van zich laten horen. Ook niet aan de kinderen toen zij gestorven was; die waren toen elf en dertien. Ze zijn opgevangen door haar oma en vanaf dat moment ben ik een soort peetoom geworden, maar ze voelen eigenlijk heel natuurlijk als familie van me.

Ik zag een heel leven langskomen van een man, alsof ik niet mezelf was. En ik dacht: ja, dat wou ik eigenlijk worden vroeger: zo’n man. “Rochelle zei: ‘Jij wordt heel oud.’ Maar ik zei dat weet ik niet. En ik weet ook niet of ik wel heel oud wil worden. Want iedereen zegt het wel, maar oud zíjn is iets anders. Als je op een gegeven moment tegen de zestig loopt, dan weet je dat je resterende tijd korter wordt; je hebt niet het eeuwige leven en je kunt niet blijven ontkennen. “Ik ben daarom erg met spiritualiteit bezig de laatste tijd. Dat is eigenlijk een beetje een gevaarlijk gebied, omdat veel mensen daar cynisch over zijn. Ik vroeger ook, ik was er een beetje bang voor geloof ik. Maar door de dood van Jeroen Willems, mijn ex die zes jaar geleden plotseling is overleden, krijg ik allerlei tekenen dat ik een andere kant op moet. Niet dat hij letterlijk tegen mij praat, maar ik

voel hem en ook mijn moeder en Koos van den Akker – dat was ook een goede vriend van me. Die drie maken mij rustig, omdat ik nu voel dat de dood niet dood is. “Ik heb een droom gehad – dit zit ook in de voorstelling Smoeder – waarin ik zei: ‘Hé mam, jij bent toch dood?’ En toen zei mijn moeder: ‘Nee ik ben jouw moeder niet meer. Dat was toen, wij hebben een eeuwigheidslijntje. We helpen elkaar een beetje en je zoekt een paar mensen uit in je leven voor wie je die onvoorwaardelijke liefde voelt. En daar doe je het mee.’ Dat zei ze tegen me – op z’n Brabants – en toen dacht ik ja, fuck, maar dat kan toch niet, dat gelooft niemand, dat durf ik tegen niemand te zeggen. Toen zei ze: ‘Dat hoef je ook niet tegen iemand te zeggen. Als jij er maar wat aan hebt.’ En doordat ik een soort dialoog in mijn hoofd heb – en of dat nou waar is of niet, dat kan me eigenlijk niet schelen – helpt het mij. “Ik heb een tijdje geleden echt met m’n moeder, Jeroen en Koos gesproken en daar ben ik ‘door de dood gegaan’. Ik dacht dat ik last van m’n hart had, het zit in de familie, hartkwalen, ik dacht dat ik doodging en ik vroeg: ‘Mam, ga ik nou dood?’ Het werd helemaal donker ik dacht: ik moet me voorbereiden, want ik wil in overgave gaan, maar is het nu? Want ik heb m’n vriend in New York, met wie ik ga trouwen, daar moet ik iets voor regelen. Daar moet ik mooi afscheid van nemen. Ik moet zeggen dat ik er altijd voor hem zal zijn, zoals mijn moeder er voor mij is. En ik heb twee pleegkinderen tegen wie ik dat ook nog moet zeggen. Dus ik was me helemaal aan het voorbereiden en ik werd heel rustig. “En ineens werd het heel licht. Toen zei m’n moeder: ‘Het was een test. Want je moest erdoorheen.’ En dat klopt! Want ik was zo lang bang voor de dood geweest. Zeker toen Jeroen doodging. Ik leid een soort gelijk leven als hij. Hij kreeg een hartaanval en was weg. Dus toen dacht ik: nu heb ik nog tijd, ik ga het heel zuiver aanpakken de rest van m’n leven. Ik ga alles weghalen –

Smoeder In 2004 hebben Marcel Musters en Maria Goos Smoeder gemaakt, een vertelvoorstelling. De aanleiding was het overlijden van Marcels moeder in 2002. Maria’s moeder was al in 1985 gestorven. In Smoeder vertellen ze over hun Brabantse levens, over wie ze voor hen waren. Smoeder was een groot succes en er is een televisiefilm van gemaakt door Michiel van Erp. Inmiddels is het vijftien jaar later en is het tijd voor een reprise, maar dan anders. Ze spelen net als in 2004 zichzelf en hun overleden Brabantse moeders, al hebben de moeders nu een grotere rol dan toen. Tijdens een mindfulness-safari in Tanzania die Musters en Goos samen maakten, ontstond het idee het publiekssucces nog eens op te voeren, aangevuld met nieuwe, persoonlijke observaties. Er was nogal wat gebeurd: Goos’ huwelijk strandde, Musters verloor in 2012 zijn grote liefde, de acteur Jeroen Willems, die op vijftigjarige leeftijd overleed aan een hartstilstand. Speeldata: mugmetdegoudentand.nl FOTO'S SANNE PEPER

Man over vrouw letterlijk – wat ik niet nodig heb. Dus ik heb de laatste tijd veel gereisd – ik was onlangs nog een maand in India in m’n eentje, gewoon in een vissersdorp gezeten, beetje yoga gedaan, lekker gegeten, dingen relaxed voorbereid. “Zelfs tijdens mijn periodes in New York – ik woon er al bijna veertig jaar een paar maanden per jaar – was ik altijd bezig om te verwerken wat ik had gedaan en om voor te bereiden wat ik ging doen. En nu denk ik: nee, ik wil periodes hebben dat ik kan niksen. Om te kijken wat er dan gebeurt. Ik heb besloten om ten minste een uur of vier per dag voor mezelf te hebben, dus ik maak niet te veel afspraken meer. Helaas lukt dat nog niet altijd goed, het is work in progress. “Ik kan een heel mooi verhaal vertellen over mijn leven. Een jongen uit Brabant, dat Tilburgse menneke dat het in zijn vak gemaakt heeft, dat is waar. Maar ik kan net zo goed een ander verhaal vertellen. Van die man die altijd te dik was omdat hij het eigenlijk niet aankon, dat volvreten om al die emoties en zo, die ook geen nee kan zeggen, want ja, het is toch ook wel leuk om met Linda de Mol en haar fijne team een serie te doen als ze me vragen. “Dus nu is nee m’n nieuwe ja. Het voelt zo goed.” Moeder “Mijn moeder was 69 toen zij overleed en mijn vader 49. Echt heel jong. Zij kreeg longkanker en ze wilde niet behandeld worden. We hadden op het laatst een huis gehuurd in Zeeland, want ze hield altijd zo van de zee. Ze kreeg palliatieve sedatie en ik lag met Jeroen op matrasjes naast haar toen ze aan het sterven was en dat was een mooi afscheid. “Mijn ouders hadden geen goed huwelijk, maar omdat mijn vader al veel eerder doodging, ben ik blij dat zij nog een heel leven na hem heeft gehad met zelfs twee nieuwe vrienden. “En soms, als ik om me heen kijk, dan zie ik dat al m’n

vrienden zo zitten te tobben met hun ouders en denk ik dat heb ik gelukkig al gehad.” Maria “Ik merk weleens bij Maria, als ze iets vertelt over haar moeder, dat ze daar een mooi verhaal van maakt. Dat is voor haar als schrijfster een overlevingsstrategie geweest. Haar vader stierf toen ze tien was en Maria was een nakomeling; de twee oudste kinderen waren net de deur uit. Maria is toen verhalen gaan vertellen aan haar moeder om haar uit haar verdriet te halen en later is het haar beroep geworden. Dat heeft ze heel goed gedaan, en het is prima, zolang je maar niet denkt dat dat de realiteit is. Aan de andere kant: doen we dat niet allemaal een beetje om aan te kunnen wat op je pad komt. “Ik was met Maria in Tanzania, waar we op een mindfulness-safari waren, en zij heeft naast een uiteindelijk een fantastische reis ook regelmatig ergernis gehad over de organisatie en de dingen die niet gingen zoals gepland. Want in Afrika gaat natuurlijk niks op tijd. Ik vond dat juist leuk, dan kun je van die mensen leren hoe zij met ‘tijd’ omgaan. Als een rit een uur zou duren, dan duurde die zes uur en ik gaf me daaraan over, ik vond het te gek. Maar Maria vond dat moeilijker, die wilde de controle houden. Maar dat was juist bij die safari zo lekker, daar hoefde dat niet. Ik zei haar ook: je kunt het nu uitproberen! “Ik heb veel meer vriendinnen dan vrienden en ik werk ook het liefst met vrouwen. Mug is grotendeels een vrouwenbedrijf. Voor God Only Knows werkte ik met Monic Hendrickx, Elsie de Brauw en Mijke de Jong. Ik zit op yoga met vrijwel allemaal vrouwen, waaronder Hedy d’Ancona. En ik durf te zeggen dat ik heel erg een feminist ben. Een woord dat in Amerika trouwens makkelijker wordt gebruikt dan hier. Zeker nu onder Trump. “Mijn Amerikaanse vriend, Eddy, is een African-American

De Toren Een mammoetdrol die nog ruikt. Een schelp die maar drie mensen op de hele wereld mogen aanraken. Een stier met menselijke genen. Het eerstgevonden bewijs van de theorie van Darwin: het schedelkapje van de rechtopgaande aapmens. Vanaf zondag 16 juni komen ze voorbij in De Toren, een avontuurlijke zesdelige documentaireserie over de verhalen achter onze grootste natuurschatten. Deze serie wordt door Marcel Musters gepresenteerd. Hij neemt de kijker mee in een geheimzinnige toren, waar het donker is en doodstil. De luchtvochtigheid wordt nauwlettend tussen de 52 en 55 procent gehouden. Geen ramen en geen uitzicht. Slechts weinig mensen weten ervan. Nog minder mensen mogen erin, want hier liggen miljoenen natuurhistorische schatten opgeslagen. Vanaf 16 juni elke zondag om 21.00 uur op NPO 2 OPZIJ 2019

Man over vrouw danser en hij heeft twee dagen gehuild toen Trump werd verkozen. Hij is er nog depressief van. Toen Obama werd verkozen ook, maar toen van geluk. Natuurlijk heeft Obama ook zo z’n dingen, hij moest meedoen met het zieke Amerikaanse systeem, maar het is een beschaafd mens en dat is met Trump wel anders. De mensen die op hem gestemd hebben, dachten dat het goed voor hen zou zijn, maar zijn juist slechter af. Dat breekt me gewoon op, daarom ga ik ook niet meer voor langere tijd naar New York, terwijl ik er bijna veertig jaar gemiddeld vier maanden per jaar geweest ben. Dus Eddy zal uiteindelijk wel hier gaan wonen. Hij heeft daar zo veel last van het zwart-zijn. Hij kan bijna nooit een taxi krijgen, en dat is echt niet nu opeens, dat is altijd al zo geweest. Eddy moest onlangs een vriend verhuizen van Texas naar New York en hij durfde onderweg vaak niet uit te stappen, want er hingen in veel tuinen Confederatievlaggen. Dat zie je toch alleen in films? Dat kan geen realiteit zijn in 2019. En dan denk ik: jezus, wat hebben wij geluk dat wij in dit land zijn geboren, want dat is ook maar toeval.”

haar vriend gegeten en het viel me op dat ze zo ontzettend leuk was met haar kinderen. Linda was heel ontspannen en ik dacht: o, je bent natuurlijk naast die vakvrouw ook gewoon een leuke en lieve mama voor die kinderen. “Toen de man van regisseur Will Koopman doodging, en ook die van Lies Visschedijk en die van Susan Visser, vond ik het echt heel bijzonder hoe Linda daar als vriendin mee omging. Dan is ze er op momenten dat het nodig is – en ik snap niet hoe ze dat kan, ondanks alle drukte. “Ik heb ook weleens een discussietje met haar gehad over dat ze in haar blad niet wilde schrijven over de overgang, omdat dat niet sexy was. Ik zei: jij kan dat juist sexy maken. Ik vond het een gemiste kans, omdat er wel borstamputaties en zo in dat blad staan. We spraken er tussendoor over bij de make-up en opeens snapte ik het. Het gaat altijd over haar en ze is ook maar gewoon een vrouw die het misschien moeilijk vindt. “Die serie die Jane Fonda en Lily Tomlin in Amerika gemaakt hebben over ouder worden en alle bijbehorende problemen zoals de overgang, zou in het in Nederland met een paar oudere, Nederlandse actrices ook heel goed doen. Dat zou echt een onderwerp zijn. “Ik wil eigenlijk nog maar één serie maken, en wel met Pieter Kramer over een hospice. Dat lijkt me heel leuk, à la Hertenkamp, maar dan over de gebeurtenissen rond leven en dood. “En ik zou heel graag moeders over de hele wereld willen interviewen, omdat ik denk dat de wereld door vrouwen geregeerd moet gaan worden, dat de vrouwen nu aan de beurt zijn. De mannen hebben het zo verfuckt. Op de een of andere manier vind ik dat vrouwen veel slimmere wezens zijn, alsof jullie er een klein dimensietje bij hebben en dat die dimensie de wereld juist kan redden. Ik zou van al die vrouwen willen weten wat ze van hun moeder hebben geleerd en wat ze aan hun kinderen hebben meegegeven of willen meegeven. “Dus vrouwen, neem alsjeblieft de beurt. Neem hem. En natuurlijk wel samen met de mannen, daarom moeten ook veel meer mannen zeggen dat ze feminist zijn.” O

Op de een of andere manier vind ik dat vrouwen veel slimmere wezens zijn.

Linda “Ik vind Linda echt een topwijf. Ik speel in Familie Kruys haar man en het is echt heel leuk om te doen. Het is al het vijfde seizoen, terwijl ik dacht dat het maar voor één seizoen zou zijn. Het is voor mij alleen af en toe een beetje lastig plannen, want voor televisie worden de beslissingen altijd heel laat genomen, en dan heb ik m’n hele seizoen al gevuld. Dus moet ik komend weekend weer draaien voor Kruys, terwijl ik knetterdruk met Smoeder en De Toren ben. “Linda is natuurlijk een geweldige vakvrouw. Ze wordt nu creative director van Net5, daar verwacht ik wel wat van, zeker met Jildou samen, want dat is wel een heel goed team. Linda werkt zo hard, dat je denkt: jezus! Maar aan de andere kant, het wordt wel om haar heen gepland, zo’n serie, en ze zorgt altijd dat er goede mensen bij zijn. “Ik heb een keer in New York met haar, haar kinderen en

God Only Knows Musters is vanaf begin april in de bioscoop te zien met God Only Knows van regisseur Mijke de Jong. Hij speelt een depressieve onderzoeksjournalist die verstrikt raakt in gedachten die door anderen als paranoia worden bestempeld. Zijn twee zussen (Elsie de Brauw en Monic Hendrickx) moeten voor hem zorgen, maar verschillen nogal van mening over hoe dat het best kan. Bovendien blijkt hij toch redelijk manipulatief te zijn. Nu te zien in de bioscoop. 96

Man over vrouw

OPZIJ 2019

Take care Carin Gaemers

FOT

I O JULIE BL

Carin Gaemers (1958) is onze meest invloedrijke vrouw 2017. Maandelijks houdt ze ons bij de les.

De koffie staat klaar!

ja, Forum voor Democratie. Ik heb al weer schoon genoeg van het gezeur. Voor alle duidelijkheid, ik ben geen aanhanger van deze partij. Wat me ergert is de houding van politici en commentatoren. Op de verkiezingsavond begon het al. Baudet doorbrak bij de eerste gelegenheid de afspraak geen politiek te bedrijven over de rug van slachtoffers van de aanslag in Utrecht. Inderdaad, smakeloos en onfatsoenlijk. Maar ook slim. Want jawel, het vermeende partijkartel trad in gesloten gelederen naar voren. Quod erat demonstrandum. In de dagen erna werd uitentreuren herhaald wat we allemaal allang weten: Baudet verwijst graag naar duister gedachtegoed uit het verleden. Ik vind dat dubieus, maar inmiddels kunnen we toch weten dat demoniseren niet werkt. Maxim Februari pakte het in een column in NRC anders aan. Hij stelde vast dat deze kiezers met hun stem medeverantwoordelijk zijn geworden voor Baudets opmerkingen. Ook maakte hij korte metten met tegenstanders die niet terugdeinzen voor doodsbedreiging. Terecht. Het is een domme en gevaarlijke reactie. Een andere uitzondering is econoom Irene van Staveren. Zij bestudeerde het partijprogramma en kwam in haar column in Trouw tot een heldere conclusie. De belastingverlaging en de korting op overheidsuitgaven die Forum voor Democratie voorstelt, staan haaks op voornemens als het

herinvoeren van de basisbeurs, hogere werkloosheidsuitkeringen, hogere defensieuitgaven, nationalisatie van KLM en NUON, en verlaging van het eigen risico van de zorgverzekering en de eigen bijdragen voor zorg uit de WMO en WLZ. Dit partijprogramma zou meer geld gaan kosten dan het de burger aan voordeel oplevert.

Wie de parlementaire democratie hoog heeft, kan zich niet uit angst voor electorale schade onttrekken aan het debat. Dit geldt evenzeer voor Baudet als voor gevestigde politici. In een opiniestuk in dezelfde krant hekelde Lex Oomkens het gebrek aan antwoorden vanuit de politiek op de beweegredenen van kiezers om op Forum voor Democratie of de PVV te stemmen. Terwijl de ongelijkheid in de samenleving toeneemt, kijkt ‘de elite’ de andere kant op. Het zou helpen als het voorbeeld van Februari, Van

Staveren en Oomkens veel navolging krijgt. We hebben behoefte aan grondige analyses, afgewogen oordelen en steekhoudende argumenten. Wie Forum voor Democratie wegzet als gevaarlijk of onnozel zet daarmee een deel van de Nederlandse kiezers weg als ‘dom’ of ‘fout’. Wat je ook vindt van het partijprogramma, de zorgen van de mensen die op Forum stemmen doen wel degelijk ter zake. In plaats van zich af te zetten moeten politici en commentatoren eindelijk eens een diepgravend debat daarover starten. Dikke kans dat we dan ontdekken dat het die kiezers niet zozeer gaat om de Europese Unie, maar om maatregelen van de EU die deze kiezers direct treffen. Dat de kern van standpunten over immigranten zit in problemen op het gebied van sociale woningbouw, werkgelegenheid en sociale voorzieningen. Of dat de weerzin tegen klimaatmaatregelen vooral wordt ingegeven door de angst daarvoor als burger de rekening te moeten betalen. Wanneer wij vinden dat er iets mis is met de achtergrond van de maatschappijvisie van Baudet, dan hebben we niets aan kretologie of boze tweets. Dan moeten we hem zo bestoken met vragen die hij niet achteloos kan wegwuiven en dat net zo lang volhouden tot hij uitlegt waar hij nou precies staat. Wie de parlementaire democratie hoog heeft, kan zich niet uit angst voor electorale schade onttrekken aan het debat. Dit geldt evenzeer voor Baudet als voor gevestigde politici. Over één thema heb ik bedroevend

Take care Carin Gaemers weinig vernomen. Dat zijn de bedenkelijke uitspraken van de heren Baudet en Hiddema over vrouwen. Ook de verantwoordelijkheid voor deze uitspraken hebben Forumstemmers op zich geladen. Ik vind het verontrustend dat een deel van de kiezers tegen de gelijkwaardigheid van vrouw en man is of er geen probleem in ziet dit ondergeschikt te maken aan andere problemen. Zwijgen is dan geen optie. Dan is er nog een andere kwestie die mij zwaar op het hart ligt. De Alliantie Nederland Rookvrij heeft de subsidie aan de Stichting Rookpreventie Jeugd

eruit gezet. Met deze stichting strijden longartsen Wanda de Kanter en Pauline Dekker voor het uitbannen van tabak uit onze samenleving. Samen met advocaat Benedicte Ficq werd De Kanter door OPZIJ uitgeroepen tot meest invloedrijke vrouwen van 2018, vanwege hun pogingen om de tabaksindustrie voor de rechter te krijgen. Het KWF, onderdeel van de ANR, beĂŤindigde tegelijkertijd de subsidie aan Tabaknee.nl. Op deze website van SRPJ staan onderzoeken waaruit blijkt welke strategieĂŤn de tabaksindustrie inzet om het marktaandeel veilig te stellen. Daarbij

worden namen en rugnummers genoemd, en dat vindt de ANR te confronterend. De Kanter en Dekker houden zich niet aan de mores van het overlegcircuit van belangenorganisaties, marktpartijen en overheid. Gelijk hebben ze. Baudets opvattingen over het partijkartel vind ik te beperkt, maar het poldermodel heeft wel degelijk een kleilaag die soms remmend werkt. Daarover wil ik best wel eens met Baudet praten onder het genot van een kop koffie. Dan leg ik hem gelijk uit waarom hij zich niet zo dom moet uitlaten over vrouwen. O

Alle vliegvakanties zijn altijd incl.: