Kathedralen van het platteland
Stukken en brokken: silo’s in Overijssel Dirk Baalman
Het Belvedere-project ‘Lege silo’s - nieuwe vulling’ heeft
Een vijftal waardevolle Overijsselse studies vindt u op de
tot doel de silo’s te omschrijven en te waarderen.
Cd-rom getiteld: ‘Vijf hergebruikstudies van Overijsselse
Vervolgens is bestudeerd of ze tot iets bijzonders kunnen
silo’s’. Voor vijf silocomplexen, te weten in Deventer,
worden getransformeerd. Het project resulteert in een
Haaksbergen, Mariënberg en Raalte, zijn deze her-
drietal samenhangende onderdelen:
gebruikstudies uitgevoerd. De opdrachten voor de
1. Silogebouwen van graan- en veevoederbedrijven in
hergebruikstudies zijn steeds samen met de desbetreffende gemeente en soms door de eigenaar of project-
Nederland; 2. Stukken en brokken: silo’s in Overijssel;
ontwikkelaar verleend.
3. Vijf hergebruikstudies van Overijsselse silo’s.
De vijf studies resulteren in architectuurverkenningen voor nieuwe functies evenals kostenindicaties voor het
In ‘Silogebouwen van graan- en veevoederbedrijven in
re-animeren van de veelal leegstaande complexen.
Nederland’ beschrijft Karel Loeff de ontwikkeling van de
Omdat de toekomstige bestemming vaak niet duidelijk
silobouw in Nederland. Het onderzoek is op te vatten als
is, zijn diverse functies verkend.
aanzet tot waardering van silo’s. In nauwe samenwer-
De hergebruikstudies zijn uitgevoerd door DAAD
king met Peter Nijhof, coördinator industrieel erfgoed
Architecten BV uit Beilen, I’M architecten uit Deventer,
van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg, zijn
De Velde Architecten uit Kampen en VHP uit Rotterdam.
waardestellende criteria geformuleerd. Het Belvedere-project is in eendrachtige samenwerking In het tweede deel ‘Stukken en brokken: silo’s in Over-
tussen de Rijksdienst voor de Monumentenzorg,
ijssel’ heeft Dirk Baalman het Overijsselse silobestand
Het Oversticht en de provincie Overijssel uitgevoerd.
geïnventariseerd, de ontwikkeling ervan beschreven en gewaardeerd. Het bevat een velddekkend beeld van het Overijsselse silobestand.
Adriaan Velsink, projectleider ‘Lege silo’s - nieuwe vulling’.
Colofon Studie in kader van het Belvedere-project ‘Lege silo’s - nieuwe vulling’, een samenwerkingsproject van provincie Overijssel, Rijksdienst voor de Monumentenzorg en Het Oversticht. Deze studie is gesubsidieerd door het Stimuleringsfonds voor Architectuur op grond van de regeling Projectsubsidies Belvedere.
Onderzoek
D.H. Baalman, N. Tienstra en M. Nugter
Tekst en redactie
D.H. Baalman en M.C. Assink
Afbeeldingen
Het Oversticht, Het Oversticht/Ger Dekkers en EZ Foto en Vorm (Erwin Zijlstra) Deventer
Vormgeving
provincie Overijssel, team Communicatie
Druk
Tijl Offset, Zwolle
Oplage
1.350 exemplaren Oktober 2004 www.prv-overijssel.nl
Inhoudsopgave Voorwoord
5
1.
Inleiding
7
1.1.
Probleemstelling
7
1.2.
Het project
7
1.3.
Doeleinden
7
2.
Structuur van het agrarisch netwerk
9
2.1.
Organisatiegeschiedenis: spelers op de markt
9
2.1.1.
Coöperatieve verenigingen
2.1.2.
Particuliere bedrijven en handelaren
9 10
2.2.
Agrarische geschiedenis: producten en productiesystemen
11
2.2.1.
Meststoffen
11
2.2.2.
Veevoeders
11
2.2.3.
Oogst- en basisstoffenopslag
13
3.
Silo’s in Overijssel
15
3.1.
Categorieën naar functie
15
3.1.1.
Mengvoederbedrijven, voortgekomen uit oude molens/maalderijen
15
3.1.2.
Particuliere mengvoederbedrijven als zodanig gesticht
15
3.1.3.
Coöperatieve mengvoederbedrijven
15
3.1.4.
Oogst- en basisstoffenopslag
15
3.2.
Categorieën naar type
15
3.2.1.
Gemetselde doos met houten karen
15
3.2.2.
Gemetselde karen van Nehobo
17
3.2.3.
Stalen silo’s
17
3.2.4.
Betonnen silo’s
17
3.3.
Objecteninventarisatie met categorisering
18
4.
Waardering van silo’s in overijssel
21
4.1.
Waardevol vanwege de geschiedenis van streek of landbouw
21
4.1.1.
Complex voortgekomen uit het molenbedrijf
21
4.1.2.
Mengvoederfabriek bij oudere coöperatie
21
4.1.3.
Mengvoederfabriek nieuw gevestigd
21
4.1.4.
Op- en overslag
21
4.2.
Waardevol vanwege constructie of vormgeving
22
4.2.1.
Gemetselde doos met houten karen
22
4.2.2.
Gemetselde karen in Nehobo
22
4.2.3.
Stalen silo’s
22
4.2.4.
Betonnen silo’s
22
Inventarisatie silocomplexen Overijssel 2004
23
Bijlage 1. Silo’s in Overijssel: een inventarisatie in beeld
28
Conclusies
47
Aanbevelingen voor nader onderzoek
47
Bronnen
47
3
Voorwoord Dat Overijssel rijk gezegend is met fraaie landschappen,
De vraag of een aantal ervan niet als ‘monument’ door
steden en dorpen weet ik. Maar dat er zoveel silo’s voor-
het leven moet, lijkt me relevant. Maar deze vraag laat ik
komen heb ik me nooit zo gerealiseerd.
graag door anderen beantwoorden.
Dit Belvedere-project levert het bewijs. Het veelal
Wat mij als provinciaal bestuurder, verantwoordelijk voor
gemengde landbouwbedrijf heeft er een groot aantal
ruimtelijke ordening, vooral aanspreekt, zijn de resultaten
opgeleverd. Schaalvergroting en technologische ver-
van de hergebruikstudies voor concrete situaties. Zij laten
andering maken ze in snel tempo overbodig. De vraag is
zien dat hergebruik tot verrassende en goede nieuwe
of je dit als een verlies moet opvatten of als een kans.
invullingen leidt. De identiteit en ruimtelijke kwaliteit worden winnaar.
Met het drie jaar geleden gestarte stimuleringspro-
Mijn conclusie na bestudering van de resultaten is dan
gramma ‘Re-animatie industrieel erfgoed Overijssel’
ook: Silo’s: het re-animeren waard.
maakt Overijssel zich sterk voor vernieuwend hergebruik van industrieel erfgoed. Identiteit, duurzaamheid, zuinig ruimtegebruik, innovatie-impulsen en ruimtelijke kwaliteit zijn belangrijke doelen. Creativiteit en samenwerking
Theo Rietkerk, gedeputeerde voor Ruimtelijke Ordening en Milieu in de provincie Overijssel.
zijn sleutelwoorden om dit programma tot een succes te maken. Inmiddels zijn er verrassend positieve resultaten geboekt. De in de textiel veel voorkomende zaagtandof sheddakfabrieken kunnen een nieuw leven krijgen als studio, kantoor of woonhuis of een gashouder als vestzaktheater, enz. 5
Maar geldt zoiets voor silocomplexen? Mijn eerste reactie was ’nee’. Deze zijn te lelijk. Weg er mee! Maar dit Belvedere-project heeft me toch op andere gedachten gebracht. Ten eerste zag ik dat silo’s horen bij een bijzondere agrarische bedrijfstak. Vaak bepalen ze het silhouet van een stad of dorp net zo sterk als de kerktoren. Ook werd me duidelijk dat de silo een interessante ’machine’ is voor opslag, mengen en productie, die een technologische ontwikkeling heeft doorgemaakt.
1. Inleiding 1.1. Probleemstelling
De provincie Overijssel werkt sinds 2001 met een stimuleringsprogramma ‘Re-animatie Industrieel Erfgoed
Silo’s en silocomplexen voor de opslag van graan, meel
Overijssel’. In dat kader kwamen ook de silo’s onder de
en veevoeder vormen binnen het industrieel erfgoed een
aandacht, die in deze provincie (nog) op ruime schaal
uitzonderlijk complex gebouwentype.
voorkomen. Dit provinciale programma tracht, in nauwe
De doorgaans hoge, massale, gesloten gebouwen ver-
samenwerking met eigenaren en gemeenten, herbe-
liezen door veranderende productie-, opslag- en over-
stemmingsprojecten voor industrieel erfgoed te initiëren.
slagtechnieken in snel tempo hun oorspronkelijke functie.
Daartoe zijn en worden de nodige hergebruikstudies uit-
De verspreiding ervan over het gehele land is groot,
gevoerd.
variërend van silo’s van de plaatselijke Boerenbond in dorpen tot massieve complexen in stedelijke binnen-
Door het relatief grote aantal silo’s in Overijssel (ruim 50)
havens en zeehavens.
ontstaat de behoefte aan een op deze categorie industriële
Door hun jonge leeftijd (meest na 1920), hun geringe
gebouwen afgestemd project. Vanuit het Belvedere-
‘architectonische aaibaarheid’, hun gesloten karakter en
credo ‘behoud door ontwikkeling’ richt dit onderdeel
dominante aanwezigheid in het beeld van stad en dorp,
van het project zich op het stimuleren van hergebruik
is er weinig waardering voor. Literatuur is schaars,
van Overijsselse silo’s. Bij een dergelijk project kunnen
inventarisaties ontbreken en geen enkele particuliere
de ervaringen worden toegepast die inmiddels zijn op-
organisatie richt zich specifiek op dit deel van het indus-
gedaan bij het uitvoeren van hergebruikstudies voor
trieel erfgoed. Door het toenmalige Projectbureau
ander industrieel erfgoed in Overijssel.
Industrieel Erfgoed (PIE) is destijds wel een zogenaamde branchestudie naar Graanbewerkings- en graanproduc-
Door beide onderdelen (onderzoek en hergebruikstudies)
tenindustrie uitgevoerd (PIE Rapportenreeks no. 9, 1998)
tot een gezamenlijk project te combineren wordt via
maar deze richtte zich vooral op de grote, oudere meel-
‘matching van belangen’ een inhoudelijke en beleids-
fabrieken. Door al deze oorzaken zijn silo’s grotendeels
matige meerwaarde verkregen.
buiten de boot gevallen tijdens het MIP (Monumenten Inventarisatie Project), de zoektocht naar jongere bouwkunst en stedenbouw 1850-1940 die rond 1990 werd
1.3. Doeleinden
uitgevoerd, terwijl de naoorlogse silo’s uit de periode van de wederopbouw nog lang niet aan bod zijn. In de
Met het gehele project worden de volgende doelen
achterliggende jaren zijn inmiddels vele tientallen silo`s
beoogd:
gesloopt en vele zullen nog volgen.
•
Wat zijn nu eigenlijk silo’s, welke type zijn er, welke zijn waardevol en wat kun je ermee, als ze hun eerste gebruik hebben verloren?
de landelijke component: 1. verkrijgen van inzicht in de bouwhistorische, functionele en typologische ontwikkeling van in Nederland voorkomende silo’s; 2. ontwikkeling van criteria voor waardestelling en selectie;
1.2. Het project
3. formulering van een analysekader voor de toetsing van hergebruikopties. Een dergelijk kader kan boven-
Om in de leemte in kennis te voorzien, is dit onderzoek
dien de RdMz dienen bij de beoordeling van
gestart. Het past, voorzover het gericht is op naoorlogse
artikel 3-aanvragen voor oudere silo’s van ouder dan
silo’s, in het Meerjarenonderzoeksprogramma Weder-
50 jaar (wettelijk termijn voor rijksmonumenten) en
opbouw 1940-1965 van de Rijksdienst voor de
voor de toekomstige selectie en bescherming in het
Monumentenzorg (RdMz).
kader van de Wederopbouw;
7
•
de regionale en lokale component: 1. verkrijgen van inzicht in de bouwhistorische, functionele en typologische ontwikkeling van in Overijssel voorkomende silo’s; 2. ontwikkeling van criteria voor waardestelling en selectie; 3. hergebruik van een vijftal representatieve en kansrijke silocomplexen bevorderen door het uitvoeren van hergebruikstudies;
•
kennisontwikkeling en voorbeeldwerking: 1. de resultaten van het landelijk onderzoek publiceren in een RdMz-presentatie; 2. de resultaten van herbestemmingsstudies en analyses bekendmaken bij en bediscussiëren met vakgenoten, beleidsbepalers en beleidsadviseurs; 3. (eventueel) de resultaten van de vijf hergebruikstudies publiceren in een voorbeeldenboek.
Deze rapportage betreft het Overijsselse deel van het onderzoek.
2. Structuur van het agrarisch netwerk Afgezien van een enkele grote particuliere ondernemer,
bij het Centraal Bureau van het Nederlands Landbouw-
was de bouw van silo’s een zaak van organisaties die een
comité al 188 landbouwverenigingen aangesloten, die
plaats hadden in het agrarisch netwerk in Nederland. Een
samen goed zijn voor een omzet van 2.053 wagonladingen
korenfactor zoals Korthals Altes, die al in 1896 een groot
kalizouten (voornamelijk uit Duitsland) en bijna 1.000
silocomplex kon bouwen in de Amsterdamse haven,
wagonladingen thomasfosfaatmeel.
was een uitzondering. Meestal waren samenwerkings-
En dit bureau, waaruit (bij een fusie in 1973) de Cebeco-
verbanden zoals coöperaties, handelsverenigingen of
Handelsraad (CB-H) voortkwam, was niet de enige speler
inkoopcentrales de partijen die tot de bouw van silo’s
voor landbouwverenigingen:
overgingen. De opkomst, groei, samensmelting en
de coöperaties organiseerden zich meer en meer langs
terreinafbakening van deze instituties zijn bepalend
confessionele lijnen, met een sterke positie voor de
geweest voor de ontwikkeling van silobouw.
katholieke bonden in het zuiden.
Maar ook de ontwikkelingen in de productie van grond-
Organisaties zoals het Centraal Bureau (CB), de Handels-
stoffen, halffabrikaten en eindproducten waren belang-
raad, of de CHV (Coöperatieve Handelsvereniging
rijk. Nieuwe graansoorten, andere grondstoffenmarkten,
Veghel) werkten in feite als top-coöperaties, die bemid-
eisen van diergezondheid of efficiënte productie, enz.,
delden of, later, handelden en produceerden voor de
konden de hele keten ingrijpend beïnvloeden.
aangesloten regionale of plaatselijke leden-coöperaties.
Niet zelden had dat ook voor de organisatie van de sector weer grote gevolgen.
2.1. Organisatiegeschiedenis: spelers op de markt 2.1.1. Coöperatieve verenigingen Coöperatie Al in de negentiende eeuw was de wereld van granen en diervoeders een globale markt. Als Von Liebig in het midden van de eeuw vanuit Duitsland het gebruik van anorganische voeding propageert, leidt dat tot een enorme vraag naar kunstmeststoffen. Kalizouten, thomasmeel, chilisalpeter worden de begrippen waarmee handel, opslag en transport voor de agrarische sector nieuwe, mondiale dimensies krijgen. Als in de Verenigde Staten door de aanleg van spoorlijnen de grote graanproductiestaten met de havens worden verbonden, zakt de graanprijs in Europa dramatisch en is de landbouwcrisis van 1878 een feit. Om in deze ongewisse wereld van afhankelijkheden een vuist te kunnen maken, ontstaan in het laatste kwart van de negentiende eeuw onder andere coöperaties, die zich richten op gemeenschappelijke inkoop. Die kan betrekking hebben op hengsten, stieren, verzekeringen, cursussen, maar ook op kunstmeststoffen. In 1900 zijn
Wijziging van het logo op de silo in Zwolle: van ABTB naar Cebeco (± 1973)
De letters ABTB domineerden decennia lang menig dorp, zoals hier in Lemelerveld
in de buurt gevestigd zijn. Ook de ACM hoort intussen bij de CB-H.
Fusie In het algemeen nam met de schaalvergroting door de toenemende behoefte aan investeringen en kostenreductie, het aantal coöperaties door fusies af. Maar die afname in aantal ging bepaald niet samen met geringere activiteit. Het takenpakket breidde zich in de loop van de twintigste eeuw enorm uit. Bij zijn 100-jarig jubileum in 1999 kon de Cebeco-Handelsraad bogen op activiteiten in de handel (meststoffen, graan, landbouwmachines, brandstoffen),
Overijssel
in de productie (mengvoeders, slachterijen, eieren, frites,
Overijssel was, curieus genoeg, de bakermat van veel
vleeswaren), advisering in de bouw van stallen, maar
coöperatieve activiteit, doordat het CB bij zijn ontstaan
ook daadwerkelijke bouw van stallen, woningen, tot zelfs
werd ondergebracht bij de ‘Coöperatieve Landbouwers-
vakantiedorpen. OK-tankstations en Welkoop-winkels zijn
bank en Handelsvereeniging Lonneker, gemeente
bekend als de zichtbare representanten van dit pseudo-
Enschede’. Het kantoor van de CB bleef daar gevestigd
agrarisch imperium.
tot de belangen in Rotterdam (vooral in verband met de
In dat pakket paste de advisering over de organisatie
graanhandel op de Rotterdamse beurs) in de jaren 1920
van transport en opslag van meststoffen, granen en
zó groot werden, dat men daarheen verhuisde.
veevoeders, waarvoor silo’s konden worden gebouwd.
Voor Overijssel was de ABTB één van de belangrijkere
2.1.2. Particuliere bedrijven en handelaren
10
coöperaties en die had de Handelsraad als centrale organisatie. Deze ‘Aartsdiocesane Boeren- en Tuindersbond’
Lang niet alle agrariërs zijn of waren aangesloten bij een
vertegenwoordigde de katholieke agrarische sector in
coöperatie. Gemiddeld was het aansluitingspercentage
het gebied van de aartsbisschop van Utrecht: ruwweg
in Nederland maximaal 50%, maar lokaal of regionaal
het Nedersticht en het Oversticht, in de praktijk vooral
kon dat sterk verschillen. Er waren dus veel boeren die
Twente en Gelderland. Daarnaast zijn (in het meer
het wel met de handel of de kleine producenten konden
protestantse deel van Overijssel) van belang gebleven
vinden en ook deze maakten een ontwikkeling door van
de CAV Den Ham, de CAVV Zuidoost-Salland in Haarle
samenwerking, fusie en schaalvergroting. Niet zelden
(aanvankelijk ook in Heeten), de CTA in Delden en de
stonden de organisatorische aanpassingen in de wereld
zelfstandige coöperatie voor Staphorst en Rouveen,
van de particuliere bedrijven en die van de coöperaties
‘De Eendracht’. Intussen zijn ook deze allen aangesloten
met elkaar in verband, zoals in 1898, toen een ‘kali-kartel’
bij de Cebeco-Handelsraad. De aartsdiocesane bond,
van kunstmestoffenhandelaren probeerde te reageren op
onder het vaandel van de bisschop, stond vrijwel de hele
de toegenomen samenwerking van boerenorganisaties in
twintigste eeuw aan het roer in katholiek Twente. Vanuit
coöperatieve verbanden zoals het Centraal Bureau.
Almelo bestierde de Landbouwersbank, onderdeel van
Ook bij de particuliere bedrijven is er sprake van het
de ABTB, met een reeks filialen Noordoost-Twente.
uitbreiden van taken in de productieketen. Met name
De meer seculiere coöperatieve verenigingen hadden
bij mengvoeders zien we handelaren in grondstoffen
een dominante rol westelijk van de Sallandse heuvelrug.
die zich ook storten op het mengen tot kant-en-klare
Bij fusies kozen zij soms voor de Cebeco, soms voor de
diervoeders. Met de groei van de eisen aan voedsel-
Aan- en Verkoopcoöperatie Meppel (de ACM), als zij daar
veiligheid, controleerbaarheid van de keten en de hoge
Een grote Overijsselse particulier is nog steeds een kleine speler in de markt
investeringen die dit met zich meebrengt, zien we ook
geconstrueerd, omdat de chemicaliën in de kunstmest
hier fusies tot grote, bovenregionaal werkende bedrij-
tot sterke corrosie konden leiden. In Steenwijk is
ven. Deze hebben hun eigen gebouwencomplexen met
(bij De Dolder) een bulkloods voor de overslag van
silo’s opgericht en, net als de coöperatieve bedrijven,
kunstmest overgebleven die in gewapend beton is uitge-
deden zij dat vaak met achterlating van de kleinere
voerd.
handelsgebouwen en silo’s in de kleine kernen. Feijen in Dalfsen en Fakkert uit Hoonhorst zijn zulke regionale
2.2.2. Veevoeders
spelers, die al lang niet meer pasten in hun uit het molenbedrijf voortgekomen gebouwencomplex.
Koeken en brokken
En Hendrix UTD mag gelden als voorbeeld van een
Aanvankelijk werden de samenstellende delen van vee-
bovenregionale partij, die onder meer in Zwolle en
voer apart verhandeld, getransporteerd en opgeslagen.
Deventer grote silocomplexen aan de kanaalhavens
Tot 1920 was het handelen in mengvoeders verboden.
bezit.
Het zou toen nog tien jaar duren vóór er een erkend controlesysteem was ontwikkeld dat een garantie op kwaliteit kon afgeven. De Centrale Landbouworganisaties
2.2. Agrarische geschiedenis: producten en productiesystemen
introduceerden toen het CLO-keurmerk.
a. Veevoer op basis van granen
2.2.1. Meststoffen
Tot ongeveer 1930 ging het in de veevoerindustrie dus vooral om voedergranen, met daarnaast veekoeken
In de categorie meststoffen zijn de kalizouten voor kunst-
en -brokken. De granen werden voor ruwweg een kwart
mest verreweg de belangrijkste component. Aanvankelijk
geïmporteerd; de rest werd inlands verbouwd. De brokken
werden kunstmeststoffen per spoor getransporteerd
en koeken werden gemaakt met wat veelal restproducten
naar de coöperatieve verdeelstations, later gebeurde dat
waren van de bewerking van grondstoffen uit andere
per schip. Nu wordt kunstmest alleen nog in zakken
sectoren, zoals oliehoudende zaden, soja, grondnoten,
geleverd en per as vervoerd. Voor de opslag van kunst-
cacao en kokos.
mest werden grote (houten) loodsen gebouwd, waarvan
Deze achtergrond in de wereld van het graan heeft
er enkele zijn overgebleven: in Almelo aan de haven van
ervoor gezorgd dat korenmolens vaak de kern van een
het Twentekanaal zijtak Almelo en in Hengelo (nog
veevoederbedrijf zijn geworden. Het molenbedrijf maakte
gesierd met de letters ABTB) aan het Twentekanaal,
de verschuiving naar deze rol voor het veevoer geleide-
Haven Zuidzijde. De opslagloodsen waren niet in staal
lijk. Met de komst van de grote stoommeelfabrieken aan
11
Een typische silo van architect Giesen: geometrische volumes en een glazen kubus op de elevator (boven)
het eind van de negentiende eeuw raakten de molens de fabricage van bloem kwijt. De behoefte aan een goede kwaliteitscontrole zorgde na de Eerste Wereldoorlog voor een reductie van het aantal plekken waar tarwemeel gemalen kon worden. Zo raakte het molenbedrijf het bakkersgemaal kwijt en bleef alleen het ‘boerengemaal’ over. Tijdige omschakeling naar elektrificatie en naar de inzet van hamermolens (in plaats van de in capaciteit beperkte molenstenen) hield deze molenbedrijven relatief lang in stand. Misschien is de grote verspreiding van het molenbedrijf in Overijssel er wel de reden van, dat zich hier nog veel relatief kleine zelfstandige (particuliere) diervoederbedrijven bevinden. De meeste daarvan zijn zelfs nog gevestigd op een oorspronkelijke molenlocatie. Niet zelden werden elektrische maalderijen gebouwd door molenaars die hun windmolen vervolgens onttakelden en voor opslag gingen gebruiken, soms door er een silo in te bouwen. Voorbeelden van zulke complexen zijn Massier in Nieuwleusen, Fakkert in Hoonhorst en Olde Hengel in Ootmarsum.
b. Veevoer op basis van olie Olieslagerijen en oliemolens waren de producenten van veekoeken. Uit zaden (koolzaad, lijnzaad, raapzaad) werd olie geperst. Die olie werd verwerkt tot een eindproduct dat de hoofdzaak van de olieslagerij was, maar de uitgeperste massa, die als rest overbleef, was bruikbaar als veekoek. Elke koek was ongeveer een kilo zwaar; per koe was het verbruik van dit ‘krachtvoer’ zo’n twee koeken per dag. Veekoeken hadden bij een juiste vochtigheid een behoorlijke houdbaarheidsdatum en zij konden worden verpakt in kartonnen dozen. Door het belang van hun restproduct veekoeken werden oliemolens een onderdeel van de veevoederindustrie. Maalderijen met een combinatie van maalstoelen voor graan en olie waren gewone verschijningen.
Mengvoeders Het opheffen van het verbod op het maken van mengvoeders hing samen met een grote druk vanuit de veesector. Door de toepassing van kunstmest was de voedingswaarde van grassen als zomervoer sterk
Olde Hengel in Ootmarsum: silo voortgekomen uit het molenbedrijf (midden) Verdeelinstallatie met schroefas (wormwiel) en stortkokers op de zolder van de silo in Ootmarsum (onder)
toegenomen. De productiviteit van de koeien groeide
weeginstallatie en bezit veelal laboratoriumfaciliteiten
navenant, maar gelijkwaardig wintervoer was niet voor-
voor de kwaliteitscontrole. Een ‘afzakinstallatie’ en ruim-
handen tegen aantrekkelijke prijzen. Met het voeden met
te voor zakkenopslag horen ook tot de standaarduitrusting.
hooi, lijnmeel en veekoeken kwam de veestapel de winter
Tot de stoffen die worden opgeslagen behoren graan-
niet meer door. Alleen mengvoer kon tegen haalbare
soorten, sojaschroot, melasse, meelsoorten zoals been-
prijzen de benodigde wintervoedingswaarde leveren.
dermeel en lijnmeel, alsmede vitaminen en mineralen.
De top-coöperaties hielpen de regio’s met de bouw van
De verschillende samenstellende delen worden in een
mengvoederinstallaties. Rond 1950 waren er in Neder-
brokkenmachine geperst (bijvoorbeeld met stoom, vet-
land al ruim 1.800 mengvoederfabrieken of -fabriekjes.
ten en oliën) tot brokken van verschillende afmetingen,
Grote fabrieken van bijvoorbeeld het Centraal Bureau
afhankelijk van de diersoort die ermee gevoerd wordt.
stonden in Meppel en in Almelo, waar na de oorlog met
Omdat de hoeveelheden van deze stoffen in de verschil-
Dollegoor een nieuw nat bedrijventerrein (dat wil zeggen
lende mengverhoudingen anders zijn (evenals de korrel-
met kanaalhavens) beschikbaar kwam. De mengvoeder-
groottes), kunnen gespecialiseerde installaties ontstaan
fabriek was er één van de eerste vestigingen.
voor varkensvoer en voor rundervoer. Booijink bijvoorbeeld heeft zijn installaties voor rundervoer in Lutten-
De Handelsraad leverde aan de coöperaties van de ABTB
berg staan, die voor varkensvoer in Raalte. Bovendien
de benodigde kennis voor de oprichting van meng-
leiden de wisselende hoeveelheden ertoe, dat een silo-
voederfabrieken. In de jaren ’50 werden zulke complexen
complex karen van verschillende afmetingen kan hebben:
gebouwd met inzet van onder andere één architecten-
de karen voor de toeslagstoffen kunnen kleiner zijn dan
bureau, dat in het hele werkgebied van de Handelsraad
die voor de basis; die voor de grondstoffen zijn vaak
actief was. De silo was een onmisbaar onderdeel van
kleiner dan die voor gereed product.
deze complexen en de silobouwwerken van dit bureau, Giesen uit Doetinchem, zijn steeds herkenbaar door hun
13
2.2.3. Oogst- en basisstoffenopslag
eigen stijl. Er zijn er veel van verdwenen doordat ze zijn gesloopt (Albergen, Haarle na brand), ingepakt in dam-
Enkele silo’s in Overijssel zijn speciaal ingericht voor de
wandprofiel, of aangevuld met nieuwe silo’s in staal of
opslag van geoogst product dat vervolgens als grondstof
beton (Hankate). Een gave staat er nog te verkommeren
voor mengvoer dient. De coöperatie ABCTA gebruikt de
in Nieuw Heeten, een exemplaar dat bewijst op welke
silo in Vroomshoop voor de opslag van graan, dat op de
kleine schaal de bouw van een fabriek toen nog kon
productielocaties in Almelo, Deventer en Delden (en
plaatsvinden.
Lochem) wordt verwerkt. De silo is daartoe uitgerust met een graandrooginstallatie. Ook de silo van Graansloot in
Naar de aard van het product mengvoer zijn de silo’s
Kampen is uitsluitend ingericht voor de opslag van graan
opgebouwd uit schachten voor verschillende basis-
dat als basis dient voor diervoeders. Dit bedrijf beperkt
producten of grondstoffen. Die worden apart per schip
zich tot op- en overslag zonder verdere bewerkingen.
of per as aangevoerd en in de karen gestort. Onder uit-
In Hengelo vinden we bij de firma Schouten Industries
stortopeningen vinden we een wormwiel (schroef) of
een sojafabriek. Sojabrokken worden hier per schip
lopende band, die de in wisselende hoeveelheden
aangevoerd, verwarmd (‘geroast’) en voor transport in
gestorte grondstoffen naar de meng-installatie voert.
silo’s opgeslagen. De soja dient als basismateriaal voor
Het gemengde product wordt opgeslagen in silo’s en
diervoederfabrieken.
later als bulk of in zakken afgevoerd naar de afnemers,
De silo in De Krim (gemeente Hardenberg) werd
de boeren. Een silocomplex heeft dus een ruime infra-
de laatste jaren vooral gebruikt voor gerst, dat werd
structuur voor vrachtauto’s en/of schepen, heeft karen
afgenomen door bierbrouwerijen en diervoeder-
voor grondstoffen en eindproducten, heeft een meng- en
bedrijven.
Installatie op de verdeelzolder van silo in De Krim. De bovenste schroefassen bedienen de middelste karen, de lagere zijn voor de karen langs de gevels (boven) Schets van de klassieke elevator: een reeks bakjes aan een eindeloze band (midden, uit: Hoffmann, Getreidespeicher)
Karentrechters op de begane grond van de silo in De Krim. Ook aan de zijkanten zitten uitstroomopeningen, die rechtstreeks naar buiten voeren. Een rijdende trechter kan dienen voor het vullen van zakken (onder)
3. Silo’s in Overijssel 3.1. Categorieën naar functie
3.1.2. Particuliere mengvoederbedrijven als zodanig gesticht
3.1.1. Mengvoederbedrijven, voortgekomen uit oude molens/maalderijen
Dit zijn de bedrijven die als nieuwe maalderij voor mengvoeders werden gesticht nadat het verbod op mengvoeders was opgeheven en het controlesysteem
Hier gaat het om de bedrijven die zijn voortgekomen uit
van de Centrale Landbouworganisaties CLO effectief was
het molenbedrijf.
geworden (begin jaren ’30). Dit soort bedrijven nam na
Het meest interessant zijn de complexen, waar de hele
de Tweede Wereldoorlog een grote vlucht. Vele ervan
geschiedenis nog aan is af te lezen. Daar staat nog de
hebben de schaalvergroting door fusies niet overleefd
molenromp, waaruit het gaande werk is verwijderd,
(Smeenk en Dieperink in Olst-Wesepe), maar een aantal
tegelijk met het gevlucht, toen de maalderij op basis van
bestaat nog, met een oude kern in grotere silocom-
elektro- of dieselmotor zijn intrede deed. Die maalderij
plexen (Booijink in Raalte, Kamphuis in Beckum).
zit vaak aan de molen vast. Los erbij staat de woning met gelagkamer of het café, waar de molenaar de boer
3.1.3. Coöperatieve mengvoederbedrijven
voor de tweede keer als klant trof, wanneer die het wachten veraangenaamde met een graanjenever. Ook
Dit zijn de bedrijven die als coöperatie een maalderij
met een bakkerij kon klandizie worden gebonden. Bij
hebben opgericht en die niet uit het molenbedrijf
groei van de maalderijfunctie werd de molen getransfor-
zijn voortgekomen (ABCTA in Haaksbergen, VTL in
meerd tot pakhuis en later werd er een silo in gemaakt.
Mariënberg, CAVV in Haarle, enz.).
Als de opslagcapaciteit nog groter moest zijn, werden bij het complex silo’s gebouwd.
3.1.4. Oogst- en basisstoffenopslag
Zo’n compleet ensemble is te vinden in Hoonhorst:
Deze categorie betreft de silo’s voor op- en overslag van
molen, café, bakkerij, maalderij, silo’s. Helaas bestaat bij
halffabrikaten of grondstoffen voor de diervoederindus-
sommige monumentenzorgers de mening, dat van dit
trie (Graansloot in Kampen, SESAM in Enschede, DOK in
ensemble de silo’s moeten worden gesloopt en de molen
Deventer, Agri-firm in De Krim, COVATRA in Hasselt). Een
weer een gaand werk en gevlucht moet krijgen. Dit
buitencategorie vormt het complex van relatief lage silo’s
terugrestaureren naar één bepaalde periode uit de rijke
van de firma WPA in Dedemsvaart, die zaaigraan opslaat.
15
geschiedenis van een complex wordt door de Rijksdienst voor de Monumentenzorg gesanctioneerd door de molenromp te registreren als ‘incomplete molen’, daarbij
3.2. Categorieën naar type
voorbijgaand aan de compleetheid van het ensemble en de rijkdom van de ontwikkelingsgeschiedenis. Een ver-
3.2.1. Gemetselde doos met houten karen
gelijkbaar voorbeeld is het complex van Schellings in Beuningen: een molenromp die in gebruik is als silo en
Het oudste type silogebouw. Voor Amsterdam werd zo’n
waarvan de begane grond naadloos overloopt in de
type al beschreven voor een korenfactor in de Jordaan
maalderij, bijgebouwde silo’s, een molenaarswoning en
rond 1880. Voorbeelden in Overijssel zijn te vinden in
een (voormalige) bakkerij. Soms herinnert weinig meer
de silo Weijers in Deventer (1898) en in de silo te Zuna,
aan het ontstaan van een complex uit een molenbedrijf:
gemeente Wierden. Om stijfheid in de constructie te
in Olst-Wesepe duidt alleen een bordje ‘molenweg’ erop
garanderen werd een stelsel van trekstangen aange-
dat de molen nu weg is en bij Feijen in Dalfsen stuitte
bracht, die met schotelankers het metselwerk op zijn
men alleen nog bij een uitbreiding op de funderingsres-
plaats houden. Zo wordt het uitbuiken van de wanden
ten van de molen die aan de basis van het bedrijf stond.
tegengegaan als de druk in de karen toeneemt.
Silo voor graanopslag: Graansloot in Kampen (linksboven) Molenaarswoning, cafe, maalderij, bakkerij, tot silo getransformeerde molenromp en stalen silo’s: prototype van een historisch gegroeide diervoederfabriek (rechtsboven) Voormalige silo van Dieperink in Olst-Wesepe (linksmidden)
3.2.2. Gemetselde karen van NeHoBo
de gewenste hoogtemaat, simpel uit te breiden door toevoeging van extra vakken en ze zijn demontabel en
Silogebouw en karen zijn opgetrokken in een systeem
verplaatsbaar. Voorbeelden daarvan zijn de stalen silo in
van holle (strengpers)bakstenen, die zo zijn geprofileerd,
Beuningen, die uit Oldenzaal afkomstig is en een deel
dat bij de stapeling van de blokken ruimte overblijft voor
van de silo’s in Den Ham, die uit Dedemsvaart werden
het aanbrengen van stalen wapeningsstaven. Deze geven
gehaald. Ook de graansilo in Kampen (Haatland) is
een gebouw buigstijfheid tegen windbelasting en zorgen
volgens deze constructiewijze gebouwd.
tegelijkertijd voor het opnemen van de spatkrachten die
Deze constructiewijze is zo algemeen, dat zij niet alleen
in de karenwanden kunnen optreden door de belading.
voor veevoeder, maar ook voor bijvoorbeeld zand wordt
Het geheel van karen is op een onderbouw gezet van
gebruikt, zoals te zien bij de SESAM-silo’s aan de haven
gewapend beton. Hiermee kunnen de grotere hoogtes
in Enschede.
en overspanningen worden gemaakt die nodig zijn om
Ronde stalen silo’s (met het uiterlijk van een rechtop-
bijvoorbeeld vrachtauto’s onder de trechters te rijden.
staande tankwagen) zijn in het onderzoek buiten
Dit type komt veel voor na de Tweede Wereldoorlog,
beschouwing gebleven. Een prachtige verzameling van
een periode die samenvalt met de grote agrarische
zulke silo’s is te zien bij Nijhof-Wassink in Rijssen. Een
productiegroei enerzijds en met de bloei van de meng-
ander voorbeeld is de installatie voor de firma Sloten in
voederindustrie anderzijds. Dit is de periode waarin er
Deventer, waarbij de cilinders in een met plaatstaal
relatief veel kleinere maalderijen zijn, de fase vóór de
beklede staalconstructie zijn opgehangen, wat ze onher-
grote fusies die gebruik zullen maken van stalen en
kenbaar maakt. Datzelfde is te zien bij de installatie voor
betonnen silo’s. Voorbeelden zijn De Laarman in Lutten-
de Covatra in Hasselt, die werd ingericht voor de opslag
berg (nu museum; de karen zijn daar deels weggehakt)
van melkpoeder.
en de silo van Van Riel in Olst-Wesepe.
Wel van belang zijn silo’s die zijn opgebouwd uit plaatstalen karen. Deze cellen worden gevormd door platen te
In enkele gevallen komen gemengde constructies voor,
vouwen en tot de gewenste lengtes aan elkaar te bouten
zoals bij Smeenk in Middel bij Olst-Wesepe.
of te lassen. Deze kokers worden opgehangen in een
Hier is op een betonnen onderbouw een silo opgetrokken
skelet van stalen balken en kolommen, terwijl het geheel
van drie karen van 3 x 3 meter in NeHoBo-bakstenen,
wordt aangekleed met een regenjas van damwandprofiel-
waaromheen een gevel is gemetseld van waalformaat in
platen.
halfsteensverband. De karen zijn elk in drieën gedeeld met houten schotten, zodat negen cellen zijn ontstaan.
3.2.4. Betonnen silo’s
Niet zelden is dit type silo’s later bekleed met damwandprofielplaten van staal, enerzijds om een eenheid te
Gewapend betonnen silo’s zijn per definitie de grotere,
creëren in wat vaak een lappendeken van uitbreidingen
omdat voor de kosten van het bekisten van de beton-
was geworden en anderzijds om een betere waterdicht-
constructie een zekere omvang van het gebouw nodig is.
heid te garanderen. Soms is het gebouw geïsoleerd om
In Deventer is de silo Lammers een mooi voorbeeld van
geluidsoverdracht naar de buurt te beperken.
een vroege silo, die nog helemaal ter plaatse is uitgekist en gestort; in Haaksbergen is de silo aan de Parallelweg
3.2.3. Stalen silo’s
daarvan een voorbeeld. De gebouwvorm bleef niet beperkt tot een min of meer
Stalen silo’s zijn meestal gemaakt in een prefabsysteem
vierkante schacht, zoals de schijfvormige silogebouwen
van walsprofielen (I- of H-profielen), waarin panelen
van De Krim (Hardenberg) en Vroomshoop laten zien.
worden geschoven met een damwandprofiel. Zulke silo’s
Soms werden de karen verder onderverdeeld met stalen
zijn eenvoudig te monteren, makkelijk aan te passen aan
schotten.
Voormalige silo van Smeenk in Olst-Middel (rechtsmidden) Silo’s voor op- en overslag van allerlei, waaronder basisstoffen voor veevoer: SESAM aan de Sesamstraat 1 in Enschede (linksonder) Bakstenen huls met houten karen: silo aan de Klokkendijk in Zuna (rechtsonder, Wierden)
17
NeHoBo toegepast in de silo bij De Laarman in Luttenberg (Raalte). De weggehakte karen laten goed de rode baksteen zien (linksboven) Plaatstalen silocomplex met skelet van stalen balken en liggers: melkpoedersilo voor de Covatra in Hasselt (rechtsboven, Zwartewaterland) Architect Giesen gebruikte vaak NeHoBo-stenen voor de silo’s (linksmidden)
De CODO-silo in Deventer vertegenwoordigt een latere fase in de betonconstructies, waarin de kosten worden gedrukt door gebruik te maken van een glijbekisting. Hierbij wordt één bekisting van zo’n 1,5 m hoog, die alle opgaande wanden van de karen bevat, langzaam omhooggehesen en steeds opnieuw gevuld, in een continu proces. Deze methode is vaak gebruikt voor de grotere havensilo’s die we in Deventer, Zwolle, Hengelo en Genemuiden aantreffen.
3.3. Objecteninventarisatie met categorisering De inventarisatie van silocomplexen in Overijssel is zo compleet mogelijk. Het onderzoek was in bepaalde mate pionierswerk: lijstjes ontbraken, evenals kenners met een wijde blik. Tijdens het onderzoek leidden silo’s naar andere silo’s: het bespreken van het thema leverde vaak nieuwe voorbeelden. Per silo zijn, naast de naam- en adresgegevens, drie categorieën van informatie opgenomen: typering (a), 18
waardering (b) en status (c): A. 1. een typering van het object in het veld ‘landbouwhistorie’. Onderscheidende begrippen zijn ontleend aan paragraaf 3.1: afkomstig uit molenbedrijf, uit een coöperatie, nieuw mengvoederbedrijf of open overslag; A. 2. een typering van de bouwconstructie in de termen van paragraaf 3.2: metselwerk met hout, NeHoBo, staal en beton; B. een waardering van het complex in termen van landbouwhistorie, waarde als type bouwconstructie en waardering van de kwaliteiten van het object als architectonisch ontwerp; C. een aanduiding van de huidige status van het object, met als kenmerkende criteria: in bedrijf, interessant voor hergebruik of indifferent: dat wil zeggen niet in bedrijf, maar evenmin van belang voor extra inspanningen om hergebruik te bevorderen. Voor de waardering is in de inventarisatie het beproefde ‘sterretjes’-systeem toegepast, dat aangeeft hoe onze waardering op de verschillende aspecten uitvalt. Twee silo’s in gewapend beton in Deventer: de linker uit 1923 met zeskantige cellen, de rechter een vroeg voorbeeld van de toepassing van glijbekisting uit 1961 (rechtsmidden) Stalen silo bij de voorm. Heimolen in Beuningen (Losser), verplaatst vanuit Oldenzaal (linksonder) Modern silocomplex van Hendrix UTD in Zwolle waarvoor op uitgebreide schaal met glijbekistingen is gewerkt (rechtsonder)
4. Waardering van silo’s in Overijssel 4.1. Waardevol vanwege de geschiedenis van streek of landbouw
in werd gebouwd; goed voorbeeld van de toepassing van NeHoBo; •
4.1.1. Complex voortgekomen uit het molenbedrijf
ABCTA Dollegoor, Almelo: de oudste vestiging van de coöperatie op het industrieterrein Dollegoor was tevens de eerste fabriek op dit terrein. Bakstenen
Maatgevend is hier de compleetheid en de gaafheid van
elevatorgebouw met daarachter een reeks cellen in
het ensemble:
NeHoBo en latere (cilindervormige) cellen in
•
gewapend beton.
vm. Fakkert Hoonhorst (gemeente Dalfsen) (in de staat waarin het zich anno 2004 bevindt);
•
Olde Hengel Ootmarsum (gemeente Dinkelland);
•
Schellings Beuningen (gemeente Dinkelland).
•
4.1.3. Mengvoederfabriek nieuw gevestigd
Bijzonder voorbeeld in deze categorie zonder
Criterium is hier de vestiging van een bedrijf voor de aan-
herinnering aan het molenbedrijf;
maak van mengvoer, niet afkomstig uit een coöperatie en
vm. Dieperink nu Van Riel, Olst-Wesepe (gemeente
niet uit het molenbedrijf:
Olst-Wijhe): gaaf bewaard complex van maalderij-
•
gebouw met silo in NeHoBo uitgevoerd, strategisch
Bosch ‘De Landbouw’, Daarle (gemeente Hellendoorn): gaaf ensemble van maalderijgebouw met silo’s,
gelegen aan wegenknoop in Salland.
beeldbepalend gelegen in het dorp; •
4.1.2. Mengvoederfabriek bij oudere coöperatie
Kamphuis Beckum (gemeente Hengelo): fraai en gaaf oud maalderijgebouw uit 1916 met houten karen; aan de overzijde van de weg het nieuwe bedrijfsgebouw met stalen silo’s;
Maatgevend is hier het ensemble van coöperatiegebouw/maalderij en silo: •
•
Smeenk Middel (gemeente Olst-Wesepe): gaaf voorbeeld van een klein particulier bedrijfsgebouw.
Haaksbergen vm. ABCTA: een zeer gaaf ensemble met naoorlogse silo;
•
Ane, vm. coöperatie, nu Altena (gemeente
4.1.4. Op- en overslag
Hardenberg): gaaf, reeds hergebruikt ensemble aan de gedempte Dedemsvaart, karakteristieke naoorlog•
•
se architectuur;
ontwerp van de in de utiliteitsbouw gespecialiseerde
Mariënberg vm. coöperatie VTL (gemeente Harden-
architecten Beltman uit Enschede) is al geregistreerd
berg): coöperatiegebouwen van vóór en na de oorlog, beide in voor die perioden karakteristieke architectuur; •
•
als rijksmonument. •
(silo Lammers en silo CODO): waardevol als ensemble
Markelo Arkervaart (gemeente Hof van Twente):
en ook bijzonder vanwege de constructie van respec-
zeldzaam fraai coöperatiegebouw; uitzonderlijke relatie
tievelijk gewapend beton (1916) en beton, gemaakt
tussen grootte van het bedrijf en omvang van het dorp;
met een glijbekisting. Markering van de centrale plaats
vm. CAVV De Lutte (gemeente Losser): voorbeeld van
die Deventer inneemt in de productie en de op- en
silo werd gebouwd (vergelijk Luttenberg de Laarman);
•
Het silocomplex aan de Zuiderzeestraat in Deventer
zeldzaam voorbeeld van spoorwegontsluiting;
het vooroorlogse type coöperatiegebouw waarin een •
De silo Weijers in de Raambuurt in Deventer (naar
overslag van veevoer in een wijde regio. •
Agri-firm in De Krim (gemeente Hardenberg):
vm. CAVV Nieuw Heeten (gemeente Raalte): gaafst
kenmerkend voor het type silo voor oogstopslag
bewaard gebleven voorbeeld van een silo ontworpen
(met vóórgeplaatste elevator-toren), centraal gelegen
door architect Giesen; zeer fraaie architectuur;
in een gebied met veel akkerbouw, uitvoering in
De Laarman, Luttenberg (gemeente Raalte): typisch
gewapend beton; door de forse maten een markant
voorbeeld van een coöperatiegebouw waar een silo
herkenningspunt.
21
•
Van ’t Spijker Vriezenveen (gemeente Twenterand):
•
uniek qua locatie tussen spoor en water en zeldzaam
•
Van ’t Spijker, Vriezenveen (gemeente Twenterand): silo’s van belang als onderdeel van het ensemble;
als klein particulier bedrijf dat uitsluitend is gericht op handel, op- en overslag.
Schellings, Beuningen (gemeente Dinkelland): idem;
•
Bosch ‘De Landbouw’, Daarle (gemeente Hellendoorn): idem.
4.2. Waardevol vanwege constructie of vormgeving
4.2.4. Betonnen silo’s
4.2.1. Gemetselde doos met houten karen
Criteria voor het selecteren van betonnen silo’s zijn de betekenis van de constructie, de ensemblewaarde of de
•
Garden Toys en Tools, Wierden: ensemble van
architectonische vormgeving:
maalderij met silogebouw, inclusief elevator-toren.
•
CODO-silo Deventer: architectonisch fraai en vroeg voorbeeld van het toepassen van glijbekisting; bijzon-
4.2.2. Gemetselde karen in NeHoBo
dere waarde als ‘landmark’ en ensemblewaarde met de naastgelegen Silo Lammers;
(Holle bakstenen met stalen wapening): •
•
ensemble vormend met de CODO-silo;
wanden zijn deels verwoest om museumruimtes te maken; • 22
•
•
Mariënberg vm. VTL (gemeente Hardenberg): interes-
vm. CAVV Nieuw Heeten: Giesen maakte veel gebruik
sant ensemble met de beide fasen van het coöpera-
van NeHoBo, dat in de jaren ’50 in zwang kwam;
tiegebouw; bijzondere constructie met uiterst dunne wanddiktes;
Smeenk Middel (gemeente Olst-Wijhe): de silo met drie cellen werd met hout onderverdeeld tot 12 karen;
•
Silo Lammers Deventer: vroeg voorbeeld van de toepassing van gewapend beton voor silo’s; markant
De Laarman, Luttenberg (gemeente Raalte): de cellen-
•
Agri-firm De Krim (gemeente Hardenberg): fraai vormgegeven betonconstructie met zes meter hoge
Almelo Dollegoor ABCTA.
kolommen op de begane grond, betonnen cellen-
4.2.3. Stalen silo’s
wanden, trappenhuis, elevator-toren, verdeelzolder en dakconstructie, het geheel ingepakt in een regenjas van baksteen;
Stalen silo’s zijn op zichzelf zelden waardevol als type of als architectuur. Waardevol zijn er enkele om historische
•
Vroomshoop ABCTA (gemeente Twenterand): gaaf
redenen of als onderdeel van een ensemble dat als
voorbeeld van een betonnen silo (1954) van het type
geheel waardevol is:
als in De Krim (elevator-toren op de kop), hier ingezet
•
bij voormalige coöperatieve diervoederfabriek; nu in
Covatra Haselt (gemeente Zwartewaterland):
gebruik voor opslag bij een graandrogerij;
gebouwd in de periode dat de melkplas en de boterberg van niet verkochte maar wel met Europese
ABCTA Haaksbergen: fraai en gaaf voorbeeld van een
subsidie geproduceerde zuivel niet weg te werken was.
torensilo met betonskelet en betonnen cellenwanden;
De Combinatie van Transportondernemingen CoVaTra
betontrap in prefab-delen aan de buitenzijde; ampel
sloeg in Hasselt melkpoeder op, dat gemengd werd
gebruik van ramen op de onderste en bovenste
met andere stoffen om zo als diervoeder te worden ge-
lagen.
bruikt. Bij de introductie van het melkquotumsysteem enkele jaren later werd de installatie overbodig; •
•
vm. Fakkert Hoonhorst: de silo’s vormen hier het eindstation van de historische ontwikkeling van het complex dat als molenbedrijf begon;
Inventarisatie silocomplexen Overijssel 2004
16
01. Almelo, ABCTA
15. Haaksbergen, ABCTA
29. Markelo, Arkervaart
43. Staphorst, De Leyen
02. Dalfsen, Feijen
16. Haaksbergen, Leusink
30. Kampen, Haatland
44. Vollenhove, Van Benthem
03. Hoonhorst, Fakkert
17. Ane, Altena
31. Beuningen, Schellings
45. Den Ham, CAV
04. Nieuwleusen, Coöperatie
18. De Krim, Agri-firm
32. De Lutte, CAVV
46. Vriezenveen, Van ’t Spijker
05. Deventer, Weijers
19. Dedemsvaart, WPA
33. Olst/Middel
47. Vroomshoop, ABCTA
06. Deventer, CODO
20. Hardenberg, Bruins
34. Wesepe, Van Riel
48. Wierden
07. Deventer, Lammers
21. Mariënberg, coöp. VTL
35. Heeten, CAVV
49. Rijssen, Slaghekke
08. Deventer, Hendrix UTD
22. Daarle, Bosch
36. Heino, IDH
50. Genemuiden, Fuite
09. Deventer, SEM
23. Haarle, CAVV
37. Heino, Fakkert Ganzepan
51. Hasselt, Covaira
10. Deventer, ABCTA
24. Hankate
38. Luttenberg, Booijink
52. Zwolle, Hendrix UTD
11. Deventer, Sloten
25. Beckum, Kamphuis
39. Luttenberg, De Laarman
53. Zwolle, Agri-firm
12. Deventer, D.O.K.
26. Hengelo, Schouten
40. Nieuw Heeten
13. Ootmarsum, Olde Hengel
27. Delden, ABCTA
41. Raalte, Booijink
14. Eschede, SESAM
28. Hengevelde
42. Staphorst, De Eendracht
gemeente
24
plaats
naam silocomplex
eigenaar
adres
01
Almelo
Almelo
ABCTA Dollegoor
ABCTA Lochem
Jollesweg 4
02
Dalfsen
Dalfsen
Feijen
Feijen
Rondweg 14
03
Dalfsen
Hoonhorst
Fakkert + molenstomp
gemeente
Kerkstraat 5
04
Dalfsen
Nieuwleusen
Silo en coöp.-gebouw
G. Brinkman
Den Hulst 102
05
Deventer
Deventer
Weijers - raambuurt
NV Bergkwartier
Bergpoortstraat 23
06
Deventer
Deventer
Silo CODO
ABCTA Lochem
Zuiderzeestraat 24002
07
Deventer
Deventer
Silo Fa. A.J. Lammers
ABCTA Lochem
Zuiderzeestraat 24002
08
Deventer
Deventer
Hendrix UTD vleespluimvee
Hendrix
Roermondstraat 2-4
09
Deventer
Deventer
Sallandse Elevator Mij. B.V.
SEM
Roermondstraat 37002
10
Deventer
Deventer
ABCTA
ABCTA Lochem
Roermondstraat 37002
11
Deventer
Deventer
Sloten
Sloten BV
Antwerpenweg 38007
12
Deventer
Deventer
D.O.K.
De Winter
Westfalenstraat 2
13
Dinkelland
Ootmarsum
Houtzagerij 'Olde Hengel'
Oude Hengel
Oldenzaalsestraat 22
14
Enschede
Enschede
SESAM
SESAM
Sesamstraat 1
15
Haaksbergen
Haaksbergen
ABCTA
ABCTA Lochem
Parallelweg 4
16
Haaksbergen
Haaksbergen
Silo Leusink, winkel Discus
Leusink
Spoorstraat 71
17
Hardenberg
Ane
Altena Classic Service
Altena
De Vaart 23
18
Hardenberg
De Krim
Agri-firm
AVB-Veendam
Coevorderweg 191
19
Hardenberg
Dedemsvaart
WPA zeker & vast
WPA zeker & vast
Tottenhamstraat 14
20
Hardenberg
Hardenberg
Bruins mengv. + kunstmest
Bruins en zonen
Nieuwe haven 17
21
Hardenberg
Mariënberg
VTL coöp.
Timmerman
Stationsweg 5
22
Hellendoorn
Daarle
Bosch ‘De Landbouw’
D.J. Bosch
Dalvoordeweg 17a
23
Hellendoorn
Haarle
CAVV, in bedrijf
CAVV
Stationsweg 2-4
24
Hellendoorn
Hankate
Hankate
J.M.P. Bloemsma
Ommerweg 153/ Hancateweg W
25
Hengelo
Beckum
Kamphuis-Beckum BV mengv.
Kamphuis
Wolfkaterweg 53
26
Hengelo
Beckum
Kamphuis oude silo 1916
Kamphuis
Wolfkaterweg 53
27
Hengelo
Hengelo
Schouten industries
Schouten industries
Zuidelijke Havenweg 20
28
Hof van Twente
Delden
ABCTA
ABCTA Lochem
Sluisstraat 24
29
Hof van Twente
Hengevelde
vm. Fa. Nijhuis mengvoeders
Ten Heggeler bouwbedrijf
Bretelerstraat 29
30
Hof van Twente
Markelo
Arkervaart-Twente
Coöp. Arkervaart-Twente
Goorseweg 3
31
Kampen
Kampen
Graansloot op- en overslag
Graansloot Kampen BV
Haatlandhaven 13
32
Losser
Beuningen
Schellings
Schellings
Denekamperstraat 43
33
Losser
De Lutte
CAVV
Wessel
Bentheimerstraat/ Dorpsstr.66
ontsluiting
type landbouw-
type bouwconstructie cellen
historie
waarde
waarde
waarde
ib = in bedrijf
landbouw-
type
architectuur
o = indifferent
historie
h = hergebruik
water
mengv., nieuw
NeHoBo + beton
ib / h
weg
ex-molen part.
baksteen + hout + staal 79
ib
weg
ex-molen part.
staal
sloopplan
weg
ex-molen coöp.
beton
h fabriek
water
opslag
baksteen/hout
h archeodepot
water
opslag
beton
h
water
mengv., nieuw
beton
h
water
mengv., nieuw
ib
water
mengv., nieuw
ib
water
mengv., nieuw
beton
ib
water
mengv., nieuw
staal rond
ib
water
mengv., nieuw
staal 80 karen
ib
water
ex-molen part.
beton/baksteen
h
water
opslag
staal, 48 karen
ib
water
coöp. mengv.
beton
h in studie
water
mengv., nieuw
staal
sloopplan
water
coöp. mengv.
beton
h auto’s
water
opslag
beton + staal
h sloopplan
water
opslag
staal
ib
water
mengv., nieuw
staal
ib
spoor
coöp. mengv.
hout + beton
h in studie
weg
mengv., nieuw
staal + hout
ib / h
weg
coöp. mengv.
beton, 20 + staal, 41 karen
ib
water
coöp. mengv.
NeHoBo
o
weg
mengv., nieuw
staal
ib
weg
mengv., nieuw
baksteen + hout
h
water
grondst./halff.
NeHoBo, 30 karen + beton
ib
water
mengv., nieuw
staal
ib
weg
mengv., nieuw
beton + staal
sloopplan
weg
coöp. mengv.
beton + staal
ib / h
water
opslag
staal
ib
weg
ex-molen part.
staal
ib / h
weg
coöp. mengv.
NeHoBo, 3 karen
h sloopplan
25
26
gemeente
plaats
naam silocomplex
eigenaar
adres
34
Olst-Wijhe
Olst/Middel
Smeenk-Middel
Smeenk transport
Oude Deventerweg 11
35
Olst-Wijhe
Olst-Wesepe
vm. Fa. Dieperink
Van Riel
Raalterweg 6
36
Raalte
Heeten
CAVV Heeten
CAVV Zuid-Salland
Dorpsstraat 51
37
Raalte
Heino
Industriële Diensten Heino
IDH
Zwolseweg 33-35
38
Raalte
Heino
Ganzepan (Fakkert)
Fakkert
Zwolseweg 85-87
39
Raalte
Luttenberg
Booijink Luttenberg BV
Booijink
Butzelaarstraat 38-40
40
Raalte
Luttenberg
De Laarman/nu landb.museum
Tielbeek
Butzelaarstraat 60
41
Raalte
Nieuw Heeten
vm. CAVV
Vree-Egberts brood/banket
Scholtensstraat 4
42
Raalte
Raalte
Booijink Raalte BV (varkens)
Booijink
Schoolstraat 2
43
Rijssen-Holten
Rijssen
Slaghekke mengvoeders
Slaghekke
Molendijk-Zuid 3
44
Staphorst
Staphorst
Coöp. De Eendracht
Coöperatie
Lichtmisweg 15
45
Staphorst
De Leyen
Staphorst De Leyen
Vogelzang
Gemeenteweg 374
46
Steenwijkerland
Vollenhove
Van Benthem
Van Benthem
De Weyert 20/Industrieweg
47
Twenterand
Den Ham
CAV Aankoopver. Den Ham
CAV Coöperatie
Dorpsstraat 68
48
Twenterand
Vriezeveen
W. van ’t Spijker
W. van ’t Spijker
Wierdenseweg 90
49
Twenterand
Vroomshoop
ABCTA
ABCTA Lochem
Schoolstraat 14
50
Wierden
Wierden
Agri-Twente Weggeman
Weggeman BV
Hexelseweg 4
51
Wierden
Wierden/Zuna
Garden toys en tools
Garden toys en tools
Rijssensestraat 164
52
Zwartewaterland
Genemuiden
Fuite
Fuite
Kokosstraat 15
53
Zwartewaterland
Hasselt
Covatra Nederland BV
Covatra
Randweg 23
54
Zwolle
Zwolle
Hendrix UTD rundvee
Hendrix
Botterweg 4
55
Zwolle
Zwolle
ACM-Agrifirm
ACM
Schokkerweg 2
ontsluiting
type landbouw-
type bouwconstructie cellen
historie
waarde
waarde
waarde
ib = in bedrijf
landbouw-
type
architectuur
o = indifferent
historie
h = hergebruik
weg
mengv., nieuw
NeHoBo, 3 karen + hout
h sloopplan
weg
ex-molen part.
NeHoBo, 10 karen
h sloopplan
weg
mengv., nieuw
staal
ib
weg
coöp. zuivel
staal rond rvs
ib
weg
coöp. mengv.
staal
ib
weg
mengv., nieuw
NeHoBo 34 + staal, 90 karen
ib
weg
coöp. mengv.
NeHoBo
h museum
weg
coöp. mengv.
NeHoBo
h
weg
mengv., nieuw
beton + staal
ib / h
weg
ex-molen part.
NeHoBo, 32 + staal, 46 karen
ib
water
coöp. mengv.
staal, 38 karen
ib
weg
ex-molen part.
staal, 8 karen
o sloopplan
weg
mengv., nieuw
staal
ib
weg
ex-molen coöp.
baksteen/staal/beton 100
ib / h
spoor
opslag
staal + hout 32 karen
o
water
coöp. mengv.
beton, 12 karen uit 1954
ib / h
weg
opslag
staal
o
weg
coöp. mengv.
baksteen/hout
h
water
mengv., nieuw
ib
water
opslag melkp.
staal rond
o
water
mengv., nieuw
beton, glijbekisting
ib
water
mengv., nieuw
beton
ib
27
Bijlage 1 Silo’s in Overijssel: een inventarisatie in beeld De objectgegevens uit de inventarisatie, die in paragraaf 3.3. werd gepresenteerd, worden hier geïllustreerd. Per silo zijn opgenomen: •
gemeente en plaats;
•
naam van het silocomplex;
•
adres;
•
typering van de soort ontsluiting (water, weg, spoor);
•
typering van het soort bedrijf (ex-molenbedrijf, mengvoederbedrijf nieuw, coöperatie, op- en overslag);
•
typering van de constructie van de silo’s;
•
aanduiding of het complex in bedrijf is, dreigt te worden gesloopt, of voor hergebruik in aanmerking komt danwel al hergebruikt wordt.
01. ABCTA Dollegoor gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
Almelo Almelo Jollesweg 4 water mengvoeder, nieuw NeHoBo + beton
In bedrijf; hergebruik zou te zijner tijd moeten worden overwogen.
02. Feijen gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
Dalfsen Dalfsen Rondweg 14 weg ex-molen particulier (sinds de 19e eeuw) baksteen (deels wanden van 40 cm, waarin houten karen) + staal; 79 silocellen
In bedrijf.
03. Fakkert gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
Dalfsen Hoonhorst Kerkstraat 5 weg ex-molen particulier staal
29
Niet in bedrijf; sloopplan; hoewel het ensemble zeer waardevol is, is het voornemen om de silo’s de slopen en de molen te reconstrueren naar de periode van vóór de silo’s, waarin hij maalvaardig was.
04. Silo en coöp.-gebouw gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
Dalfsen Nieuwleusen Den Hulst 102 weg ex-molen coöp. beton
Niet in bedrijf; wordt hergebruikt als fabriek; voormalig molenbedrijf; coöperatie nu door fusies bij ACM Meppel.
05. Weijers Raambuurt gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
Deventer Deventer Bergpoortstraat 23 water opslag baksteen/hout
Niet in bedrijf; wordt hergebruikt als depot voor archeologische bodemvondsten; restauratie door de NV Bergkwartier in 2004; daarna voor archeologie in gebruik bij de gemeente Deventer en de provincie Overijssel.
06. Silo CODO gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
Deventer Deventer Zuiderzeestraat 24002 water opslag beton (glijbekisting)
Niet in bedrijf; hergebruik in studie. Doet nu dienst als reservelocatie in geval het Twentekanaal is bevroren en Lochem daarom door de ABCTA niet kan worden bereikt.
07. Silo Fa. A.J. Lammers gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
Deventer Deventer Zuiderzeestraat 24002 water mengvoeder, nieuw beton
Niet in bedrijf; hergebruik in studie.
08. Hendrix UTD (vleespluimvee) gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
Deventer Deventer Roermondstraat 2-4 water mengvoeder, nieuw beton/staal
In bedrijf (deel van silolandschap aan het Basiskanaal in Bergweide).
09. SEM: Sallandse Elevator gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
Deventer Deventer Roermondstraat 37002 water mengvoeder, nieuw beton/staal 31
In bedrijf (deel van silolandschap aan het Basiskanaal in Bergweide).
10. ABCTA gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
Deventer Deventer Roermondstraat 37002 water mengvoeder, nieuw beton
In bedrijf (deel van silolandschap aan het Basiskanaal in Bergweide).
11. Sloten BV gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
Deventer Deventer Antwerpenweg 38007 water mengvoeder, nieuw staal: ronde silo’s hangen in een staalskelet dat met damwandprofielplaten is bekleed
In bedrijf (deel van silolandschap aan het Basiskanaal in Bergweide).
12. DOK (De Winter)
14. SESAM gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
Enschede Enschede Sesamstraat 1 water op- en overslag staal (48 silocellen)
In bedrijf voor op- en overslag.
15. ABCTA gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
Haaksbergen Haaksbergen Parallelweg 4 weg coรถp. mengvoeder beton 33
Niet in bedrijf; hergebruik in studie.
16. Silo Leusink, winkel Discus gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
Niet in bedrijf; sloopplan.
Haaksbergen Haaksbergen Spoorstraat 71 weg mengvoeder, nieuw staal
17. Altena Classic Service gemeente plaats adres typering soort ontsluiting
typering soort bedrijf typering soort constructie
Hardenberg Ane De Vaart 23 Ane, Gramsbergen water (gebouwd aan de Dedemsvaart, die later werd gedempt) coรถp. mengvoeder beton
Niet in bedrijf; wordt hergebruikt als: garagebedrijf.
18. Agri-firm gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
Hardenberg De Krim Coevorderweg 191 water opslag beton + staal
Niet in bedrijf; sloopplan; hergebruik verdient echter sterke aanbeveling.
19. WPA zeker & vast gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
In bedrijf (handel in zaaigraan).
Hardenberg Dedemsvaart Tottenhamstraat 14 weg opslag staal
20. Bruins (mengvoeder + kunstmest) gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
Hardenberg Hardenberg Nieuwe haven 17 water mengvoeder, nieuw staal (ruim 30 silocellen)
In bedrijf (oud particulier mengvoeder bedrijf, aanvankelijk in de stad gevestigd).
21. VTL coöp. gemeente plaats adres typering soort ontsluiting
typering soort bedrijf typering soort constructie
Hardenberg Mariënberg Stationsweg 5 spoor (één van de twee complexen met spoorwegontsluiting) coöp. mengvoeder houten cellen in het oudste deel + beton voor de silotoren
Niet in bedrijf; hergebruik in studie.
22. Bosch ‘De Landbouw’ gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
Hellendoorn Daarle Dalvoordeweg 17a weg mengvoeder, nieuw staal + hout
Gebouwen in bedrijf, de silo’s niet meer; hergebruik van gebouwen zou te zijner tijd moeten worden overwogen.
35
23. CAVV gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
Hellendoorn Haarle Stationsweg 2-4 weg coöp. mengvoeder beton (20 silocellen) + staal (rond 40 cellen)
In bedrijf (één bedrijf met CAVV Heeten); aanvankelijk silo’s in NeHoBo van architect Giesen, maar na brand nieuwbouw.
24. Hankate gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
Hellendoorn Hankate Ommerweg 153/ Hankateweg West water coöp. mengvoeder NeHoBo (deel naar ontwerp van architect Giesen) + beton
Niet in bedrijf.
25. Kamphuis-Beckum (mengvoeder) gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
In bedrijf.
Hengelo Beckum Wolfkaterweg 53 weg mengvoeder, nieuw staal
26. Kamphuis (oude silo 1916) gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf
typering soort constructie
Hengelo Beckum Wolfkaterweg 53 weg mengvoeder, nieuw (in 1916 gesticht als maalderij (2 stenen) met dieselmotor; in 1951 overgang naar hamermolen) bakstenen gebouw met houten silocellen (deels verdwenen)
Niet in bedrijf; hergebruik nu als opslag.
27. Schouten industries gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
Hengelo Hengelo Zuidelijke Havenweg 20 water grondstoffen/halffabrikaten: sojafabriek NeHoBo + beton (rond 30 silocellen)
In bedrijf; bedrijfscomplex voorheen ABTB/CB met Mervo voeder; nu opslag + ‘toasting’ van soja.
28. ABCTA gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
Hof van Twente Delden Sluisstraat 24 water mengvoeder, nieuw staal
In bedrijf; het grootste productiebedrijf van de ABCTA in Overijssel.
37
29. Voorm. fa. Nijhuis (mengvoeders) gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
Hof van Twente Hengevelde Bretelerstraat 29 weg mengvoeder, nieuw beton, staal
Niet in bedrijf; eigenaar Ten Heggeler Bouwbedrijf heeft sloopplan.
30. Arkervaart-Twente gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
Hof van Twente Markelo Goorseweg 3 weg coöp. mengvoeder beton, staal
In bedrijf.
31. Graansloot op- en overslag gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
Kampen Kampen Haatlandhaven 13 water opslag staal
In bedrijf: op- en overslag van graan; de enige zuivere ‘graansilo’ in Overijssel.
32. Schellings gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
Losser Beuningen Denekamperstraat 43 weg ex-molen particulier staal
In bedrijf; hergebruik zou te zijner tijd moeten worden overwogen.
33. CAVV gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
Losser De Lutte Bentheimerstraat/ Dorpsstraat 66 weg coĂśp. mengvoeder NeHoBo (3 silocellen) 39
Sloopplan: sloopvergunning is afgegeven, maar hergebruik zou op zijn plaats zijn.
34. Smeenk-Middel gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
Olst-Wijhe Olst/Middel Oude Deventerweg 11 weg mengvoeder, nieuw NeHoBo (3 silocellen, onderverdeeld met hout, gebouwd in de jaren ’50)
Niet in bedrijf; sloopplan, maar hergebruik zou op zijn plaats zijn.
35. Van Riel (voorm. fa. Dieperink) gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
Olst-Wijhe Wesepe Raalterweg 6 weg ex-molen particulier NeHoBo (10 silocellen); na WO-II nieuw gebouwd
Niet in bedrijf; sloopplan, maar hergebruik zou op zijn plaats zijn.
36. CAVV Zuid-Salland gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
Raalte Heeten Dorpsstraat 51 weg mengvoeder, nieuw staal
In bedrijf; alleen nog piekvoorraad in oogsttijd, één bedrijf met CAVV Haarle.
37. Ind. Diensten Heino IDH gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
Raalte Heino Zwolseweg 33-35 weg coöperatief zuivelbedrijf staal: ronde roestvrij stalen silo’s in staalskelet, bekleed met damwandprofielplaten
In bedrijf (opslag van melkpoeder/melkvet).
38. Fakkert gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
Raalte Heino Ganzepan Zwolseweg 85-87 weg coรถp. mengvoeder staal
In bedrijf.
39. Booijink Luttenberg BV (rundvee) gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
Raalte Luttenberg Butzelaarstraat 38-40 weg mengvoeder, nieuw NeHoBo (ongeveer 34) + staal (ongeveer 90), bouwfasen 1956-19651988-2003
In bedrijf.
40. Landbouwmuseum (De Laarman) gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
Raalte Luttenberg Butzelaarstraat 60 weg coรถp. mengvoeder NeHoBo
Niet in bedrijf; hergebruikt als museum.
41
41. Vree-Egberts (voorm. CAVV) gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
Raalte Nieuw Heeten Scholtensstraat 4 weg coรถp. mengvoeder NeHoBo
Niet in bedrijf; sloopplan, maar hergebruik zou op zijn plaats zijn.
42. Booijink Raalte BV (varkens) gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
Raalte Raalte Schoolstraat 2 weg mengvoeder, nieuw staal + beton
In bedrijf; hergebruik in studie.
43. Slaghekke mengvoeders gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
In bedrijf.
Rijssen-Holten Rijssen Molendijk, Zuid 3 weg ex-molen particulier NeHoBo (32 cellen) + staal (46 cellen)
44. De Eendracht (voorh. De Samenwerking) gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
Staphorst Staphorst Lichtmisweg 15 water (Dedemsvaart) coรถp. mengvoeder staal (38 cellen)
In bedrijf.
45. Vogelzang gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
Staphorst Staphorst de Leyen Gemeenteweg 374 weg ex-molen particulier staal (8 cellen) 43
Niet in bedrijf; sloopplan.
46. Van Benthem gemeente plaats adres typering soort ontsluiting
typering soort bedrijf typering soort constructie
In bedrijf.
Steenwijkerland Vollenhove De Weyert 20 weg (maakt gebruik van de aanvoer via water bij Fuite Genemuiden) mengvoeder, nieuw staal
47. CAV Den Ham gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
Twenterand Den Ham Dorpsstraat 68 weg ex-molen coöp. baksteen + staal + beton (totaal zo’n 100 silocellen)
In bedrijf (voor varkens-, runder- en kippenvoer).
48. W. van ’t Spijker gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
Twenterand Vriezeveen Wierdenseweg 90 spoor opslag staal + hout (totaal 32 cellen; gebouwd in de jaren ‘30 en ‘60)
Silo’s buiten gebruik; hergebruik voor complex zou te zijner tijd te overwegen zijn.
49. ABCTA gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
Twenterand Vroomshoop Schoolstraat 14 water coöp. mengvoeder beton (12 cellen uit 1954)
In bedrijf: nu graanopslag en -drogerij: grondstof voor veevoer; hergebruik te zijner tijd bestuderen.
50. Agri-Twente Weggeman BV gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
Wierden Wierden Hexelseweg 4 weg opslag staal
Niet in bedrijf; was voor grondstoffen mengvoeder.
51. Garden toys en tools gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
Wierden Zuna Rijssensestraat 164 weg coรถp. mengvoeder bakstenen gebouw met houten silocellen 45
Niet in bedrijf; hergebruik zou moeten worden bestudeerd.
52. Fuite gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
In bedrijf.
Zwartewaterland Genemuiden Kokosstraat 15 water mengvoeder, nieuw beton + staal
53. Covatra Nederland BV gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
Zwartewaterland Hasselt Randweg 23 water gebouwd voor de opslag van melkpoeder staal: ronde silo’s hangen in een staalskelet dat met damwandprofielplaten is bekleed
Niet in bedrijf.
54. Hendrix UTD (rundvee) gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
Zwolle Zwolle Botterweg 4 water mengvoeder, nieuw beton, glijbekisting
In bedrijf.
55. ACM Agrifirm gemeente plaats adres typering soort ontsluiting typering soort bedrijf typering soort constructie
in bedrijf
Zwolle Zwolle Schokkerweg 2 water mengvoeder, nieuw beton
Conclusies b. Kansrijk voor transformatie
a. Voordragen als monument Potentiële rijksmonumenten: Mariënberg vm. VTL,
In de inventarisatie is aangeduid voor welke silocom-
Haaksbergen coöperatiecomplex vm. ABCTA,
plexen wij mogelijkheden voor hergebruik zien, soms
De Krim Agri-firm, Nieuw Heeten vm. CAVV, Fakkert
in weerwil van een voorgenomen sloop.
Hoonhorst (en niet alleen de molenromp), de silo’s in c. Aan een groot aantal silocomplexen hoeft geen
Deventer. (nr. 6 en 7). Potentiële gemeentelijke monumenten: Ane vm.
nadere aandacht te worden besteed, bijvoorbeeld
coöperatie, Arkervaart Markelo, met name vanwege
omdat zij gewoon functioneren (‘ib: in bedrijf’).
het coöperatiegebouw, De Laarman in Luttenberg,
Een enkele keer is, ondanks leegstand en dreigende
vm. coöperatie en silo in Den Hulst/Nieuwleusen,
sloop, geen aandacht nodig omdat de waarde niet
Olde Hengel in Ootmarsum, Schellings in Beuningen,
bijzonder is (Hankate, de silo’s van Van ’t Spijker in
Bosch in Daarle, Kamphuis in Beckum, Smeenk in
Vriezenveen, de Covatra in Hasselt, Staphorst
Middel en Van ’t Spijker in Vriezenveen.
De Leyen).
Aanbevelingen voor nader onderzoek distributiekant, heeft ons inziens laten zien, dat het in
a. In het onderzoek zijn we regelmatig gestuit op silocomplexen die wel werden beschreven of gefoto-
beeld brengen van een sector een goed kader schept
grafeerd, maar die toch zijn verdwenen. Enkele heb-
om een verzameling gebouwen te benaderen.
ben we apart geïnventariseerd, maar een completer
Zo’n gedetailleerder genealogie kan ook bijdragen aan
overzicht zou beter aan het licht brengen hoe groot de
een betere waardering van bijvoorbeeld coöperatie-
sector is geweest en hoe representatief datgene is,
gebouwen.
wat we nu over hebben. c. Nog te weinig zijn de bedrijven in beeld gekomen die daadwerkelijk silo’s bouwden: de aannemers en
b. Een meer precieze genealogie van de spelers in de
adviseurs voor installaties en gebouwen.
markt lijkt ons van belang. De benadering die wij hebben gekozen, om te redeneren vanuit de productie- en
Bronnen •
(deel II van Das Getreidekorn, seine Bewertung
Interviews met de heren Kloosterman in Dalfsen en
Bewertung und Behandlung (etc.), Berlin 1916.
Giesen in Doetinchem, met vele silo-eigenaren en -beheerders. •
•
Stuttgart 1901.
H. Veldman et al., Een machtige Schakel in de Nederlandse Land- en tuinbouw. De Geschiedenis van
•
Dubbelman, K., K. Sloots, Graanbewerkings- en graanproductenindustrie, PIE rapport deel 9, Utrecht, 1998.
•
Dr. J.F. Hoffmann, Die Getreidespeicher, Berlin 1916
M. Bühle, Transport und Lagerungseinrichtungen für Getreide und Kohle, Berlin 1899.
Cebeco-Handelsraad 1899-1999, Rotterdam 1999. •
Handbuch der Architektur Teil IV Halbband 3 Heft 1,
•
R. van de Wiel, ‘Een murwe lijnkoekendoos’, artikel op de website van het Zaans Museum, Zaandam.
47
48