Patio 7 by SPATIUM UW

Od redakcji Przed Wami kolejny, siódmy już numer PATIO. Tym razem poruszamy temat globalizacji – procesu, który na świecie trwa już od wieków, jednak nadal budzi wiele kontrowersji. W czasach globalnej gospodarki można zastanawiad się w jakim stopniu wpływa ona na uniformizację sfery materialnej, przestrzeni czy kultury? Z drugiej strony jednak pojawia się pytanie czy globalizacja nie przyczynia się też do wymiany kulturowej, wzbogacania kultur lokalnych? W numerze tym wspólnie zadamy sobie pytanie „Czy nowe znaczy lepsze?”. Dowiecie się które miasto zwane jest „różowym” oraz jakie warunki miasto musi spełniad by zostad ekologicznym. Zestawimy „Historyzm w urbanistyce” z „Warszawskim Manhattanem” oraz przybliżymy Wam postad „crazy dame”. Przeczytacie również relację ze sztandarowego wydarzenia KNGP SPATIUM – ósmego już Spotkania Urbanistycznego. A może zainteresuje Was czy „Globalizacja kołem się toczy”? Nurtują Cię pytania z zakresu gospodarki przestrzennej? Interesujesz się szczególnie jakimś tematem i chcesz się podzielid swoimi spostrzeżeniami z innymi? Pisz na adres mailowy Redakcji: redakcja.patio@gmail.com. I Ty możesz się przyczynid do powstawania gazety! Czekamy na Wasze pomysły i życzymy przyjemnej lektury! Marlena Szklarz i Sara Nguyen Xuan

Do numeru pisali: Katarzyna Kamler Basia Gąszczyk Magdalena Golan Joanna Kołodziejak Danjel Deja Bartek Maciejec Szymon Michalski Joanna Leśko Skład i przygotowanie do druku: Michał Wrótniak, Marlena Szklarz, Sara Nguyen Xuan Projekt okładki: Sara Nguyen Xuan Fotografia na okładce: Dominika Górska Redakcja: Marlena Szklarz, Sara Nguyen Xuan Wydruk: Drukarnia Advert Druk

Publikacja finansowana ze środków ZSS UW

Patio 7 - styczeo, luty, marzec 2015

Spis treści Urbanistyka i architektura Czy nowe znaczy lepsze?

Warszawski Manhattan

Historyzm w urbanistyce

Globalizacja kołem się toczy

Spotkania kulturalne Jane Jacobs

„Twoja podłoga moim sufitem” - relacja ze Spotkania Urbanistycznego

Turystyka urbanistyczna „Różowe Miasto” - Erywao

Inicjatywa Miasta ekologiczne

Projekt Osiedle domów jednorodzinnych „Żoliborz”

Patio 7 - styczeo, luty, marzec 2015

Czy nowe znaczy lepsze? rodowym. Jego twórcami byli Rusell Hitchcock i Philip Johnson. Według nich, budynek powinien byd funkcjonalny i ekonomiczny, zbudowany ze stali i konstrukcji szkieletowych; tworzyd otwarty i asymetryczny plan. Duże gładkie ściany i przeszklone powierzchnie mają sprawiad wrażenie przenikania się wnętrza i zewnętrza. Od nowatorskiego pomysłu Hitchcocka i Johnsona minęło ponad 90 lat. Sposób budowania czy wykorzystywane materiały nie są już dla nikogo zaskoczeniem. Dziś w architekturze szokuje nas zazwyczaj jej forma czy wygląd zewnętrzny. Powstają budynki, które często ignorują krajobraz, historię miejsca czy kontekst kulturowospołeczny. Powodując zanik tradycyjnych war-

Każde miejsce i każde społeczeostwo powinno podkreślad swoją unikatowośd. Byd dumnym ze swojej kultury, historii, nietuzinkowości. Zarówno w dziedzinie kultury, sztuki, tradycji, jak i architektury czy zagospodarowania przestrzennego miast. W wielu przypadkach tak jest, jednak coraz częściej tradycyjna zabudowa jest zastępowana przez ujednolicone bryły architektoniczne – uniwersalne dla całego świata. W latach 20. XX wieku zaczął się kształtowad styl architektoniczny nazwany stylem międzyna-

Ryc. 1. Na pierwszym planie: niezagospodarowany teren wzdłuż nadmorskiej promenady; w tle, od prawej: Wieża Gruzioskiego Alfabetu; w centrum szpiczasta iglica Uniwersytetu Technologicznego

Patio 7 - styczeo, luty, marzec 2015

tości czy form architektonicznych, charakterystycznych dla danego regionu świata. Dobrym przykładem na krzyżowanie się przeszłości i przyszłości w architekturze są dwa miasta w Gruzji: Batumi i Tbilisi. Rozwój Batumi przypadł na koniec XIX wieku, gdy zostało ono zaanektowane przez Rosję. Wtedy ośrodek przekształcono w wolny port i doprowadzono linię kolejową z Tbilisi. W 1900 roku ukooczono budowę naftociągu z Baku, co spowodowało gwałtowny rozwój miasta. Z początku XX wieku pochodzi także większa częśd zabudowy starówki. Charakteryzuje ją prostopadły układ ulic, urozmaicony kilkoma wielkimi placami. Jednak to nie stara zabudowa jest dzisiejszym symbolem miasta. Dziś taką rolę pełnią: Wieża Gruzioskiego Alfabetu, budynek Uniwersytetu Technologicznego i Pomnik Miłości Ali i Nino. Jako wizytówkę miasta można także uznad budynek hotelu Sheraton, który jest widoczny z większości miejsc w Batumi.

Ryc. 2. Pomnik miłości Ali i Nino w Batumi

W 2012 roku powstała Wieża Gruzioskiego Alfabetu; jest to 130-metrowa stalowa konstrukcja zaprojektowana przez hiszpaoskiego architekta Al-ber-to Do-min-go Cabo. Przedstawia 33 litery gruzioskiego alfabetu, osadzone na ażurowej konstrukcji przypominającej spiralę DNA. Na najwyższej kondygnacji znajduje się stu-dio te-le -wi-zyj-ne i ob-ra-ca-ją-ca się re-stau-ra-cja. Budynek, w którym mieści się Uniwersytet Technologiczny, także oddany do użytku w 2012 roku, jest najwyższym budynkiem w regionie – ma 188 metrów wysokości. Stanowi również atrakcję turystyczną – na jednej ze ścian zamontowano diabelski młyn z ośmioma gondolami, z których można podziwiad panoramę miasta. Obok Wieży i Uniwersytetu znajduje się pomnik Ali i Nino. Powstały w 2007 roku symbolizuje przyjaźo gruziosko-azerską. Są to dwie 7-metrowe ruchome sylwetki kobiety i mężczyzny, które co pewien czas zbliżają się do siebie w pocałunku.

*źródło: http://ocdn.eu/images/pulscms/+

Wszystkie nowoczesne konstrukcje zostały zlokalizowane przy głównej promenadzie Batumi. Pomimo doskonałego usytuowania teren wokół nich, od strony Morza Czarnego, jest niezagospodarowany, przypominający wielki nieużytek, odstraszający turystów. Mimo doskonałej lokalizacji, miejsce ma niewykorzystany potencjał: mogłoby przerodzid się w przyciągający turystów skwer, dobrze zagospodarowaną przestrzeo publiczną. W przeciwieostwie do Batumi, Tbilisi urzeka turystów. Przyciąga ulokowaną w wąskiej dolinie starówką z ażurowymi balkonami na zabytkowych budynkach, wąskimi, krętymi uliczkami i wyraźnie wyczuwalnym egzotycznym klimatem. Wiekowe budynki, zapełniające większośd przestrzeni w centrum, lata świetności mają dawno za sobą. Niektóre podupadają, stopniowo niszczeją. Próby ich remontu kooczą się wyłącze5

Patio 7 - styczeo, luty, marzec 2015

niem budynku z użytkowania i ustawieniem ogrodzenia – czekają czasem kilka lat na renowację.

Znajdujący się na północ od zabytkowej starówki Public Service Hall jest budynkiem wzniesionym w 2012 roku. Przeszklona konstrukcja ma kilka pięter, 11 białych płyt tworzy dach budowli. Z oddali budynek przypomina grzyby, które przykrywając dach opierają się na wzniesionych od ziemi kolumnach.

Jednak obok zabytkowych budowli, takich jaki Katedra Sioni (najważniejszy obiekt sakralny w Gruzji, pochodzący z XIII wieku) czy Twierdza Narikala (dominująca nad miastem XVI-XVII wieczna forteca) wznoszą się, często kontrowersyjne, budowle nowoczesnej architektury. Są to: Most Pokoju, szklana kopuła Pałacu Prezydenckiego widoczna z każdego punktu w mieście, niedokooczona budowla, przypominająca dwie przeszklone rury o średnicy kilkunastu metrów, a także urzędowo-usługowy gmach – Public Service Hall. Most Pokoju nad rzeką Kurą, ukooczony w 2010 roku, jest przykładem kolejnej szklanej budowli, która nie koresponduje z otoczeniem. Autorem jest włoski architekt Michelego de Lucchiego. Cała konstrukcja została wykonana we Włoszech i przywieziona do Gruzji 200 ciężarówkami. W zamierzeniach architekta most miał przypominad morskie zwierzę; jednak przez miejscowych jest silnie krytykowany.

Ryc. 4. Public Service Hall *źródło: http://agenda.ge/ news/17235/eng]

Nie można zatrzymad czasu, procesu globalizacji, budując tylko obiekty nawiązujące do dawnych stylów architektonicznych. Należy pozwolid przenikad się nowej architekturze ze starą. Jednak trzeba zwracad uwagę, żeby powstające budynki korespondowały z tożsamością danego miejsca. Nie można dopuścid, by miejsce straciło dawny charakter i wartości kulturowohistoryczne. Będzie to skutkowad ujednolicaniem się przestrzeni na całym świecie. A nikt nie chce mieszkad w mieście wiedząc, że na świecie jest jeszcze tysiąc takich samych miast.

Katarzyna Kamler Ryc. 3. Most Pokoju, przyszłe centrum wystawienniczokoncertowe w Rike Park, a w tle szklana kopuła Pałacu Prezydenckiego w Tbilisi

Nieukooczony obiekt o kształcie rur znajduje się w Rike Park, w jednym z centralnych miejsc rekreacyjnych mieszkaoców Tbilisi. Podobno w przyszłości ma w nim powstad centrum wystawienniczo-koncertowe. 6

Patio 7 - styczeo, luty, marzec 2015

Manhattan w Warszawie czesnych wieżowców, chod ciekawych w formie i o interesującej architekturze, to jednak mimo wszystko szpecących panoramę miasta. Najbardziej narażona na nieprzemyślane stawianie wieżowców jest panorama Starego Miasta. Wzbogacenie jej o biurowce może wpłynąd na wykreślenie Starego Miasta z Listy Światowego Dziedzictwa UNESCO. Dlatego też powinniśmy się zastanowid, czy warto dążyd do tego, co za oceanem. Może powinniśmy pogodzid się z faktem, że Warszawa nigdy nie będzie Manhattanem?

W wielu dziedzinach życia odwołujemy się do amerykaoskich wzorców. Próbujemy czerpad z tamtej kultury oraz stylu życia. Również urbanistyka nie jest obojętna na wpływ ideałów za oceanu. Coraz częściej próbujemy tworzyd w naszych miastach polski Manhattan. Idealna siatka ulic, doskonale wkomponowana w tkankę miasta zieleo miejska, ale przede wszystkim charakterystyczna zabudowa wysokościowa tworzą genius loci Manhattanu, jego niepowtarzalny charakter oraz wpływają na to, że jest on uznawany za serce świata. Nic więc dziwnego, że wiele miast chce dążyd do tego ideału.

Chod wielu osobom wydaje się, że miasto bez drapaczy chmur jest niekompletne, nienowoczesne, a wręcz prowincjonalne, to jednak należy pamiętad, że to nie wieżowce determinują rozwój miasta, a to co się dzieje kilkanaście pięter niżej, na poziomie parteru, na poziomie ludzkiego wzroku. Powinniśmy skupid się na rozwijaniu przestrzeni publicznych w mieście, aby tętniło ono życiem, zachęcało ludzi do spędzania w nim czasu, rozwijało się. Powinniśmy zastanowid się, czy oby na pewno warto ślepo odwzorowywad oblicza największych światowych aglomeracji, robiąc to w sposób nieumiejętny i szkodzący naszej przestrzeni.

Jednym z miast, które w ostatnich latach postanowiło zmienid swój skyline jest Warszawa. Po upadku komunizmu rozpoczął się proces tworzenia warszawskiego Manhattanu. W stolicy znajduje się 20 budynków mających ponad 100 m wysokości. W ciągu ostatnich 10 lat Warszawa wzbogaciła się o takie wieżowce jak Rondo 1 przy rondzie ONZ, JM Tower u zbiegu Żelaznej i Grzybowskiej, Złotą 44 przy ulicy Złotej, Cosmopolitana przy zbiegu ulic Emilii Plater i Twardej, czy Plac Unii przy ul. Puławskiej. Jednak w Warszawie wygląda to nieco inaczej niż na Manhattanie, gdyż wieżowce budowane są w sposób chaotyczny, niespójny z otoczeniem. Nie ma wyznaczonego jednego miejsca, w którym budowane miałyby byd wysokościowce. Wszystko zależy od deweloperów, którzy chcą swoje inwestycje budowad jak najbliżej centrum, nie zważając na to, czy wkomponowują się one w otoczenie. I tak powstaje wiele nowo-

Dominika Górska

Patio 7 - styczeo, luty, marzec 2015

Historyzm w urbanistyce Słowo historyzm wielu osobom może kojarzyd się po prostu z historią, która jest uważana za jeden z najnudniejszych szkolnych przedmiotów. Jednak tak naprawdę historyzm to trochę coś innego. Jest to nurt w XIX-wiecznej architekturze światowej, który polega na naśladownictwie stylistyki minionych epok. Jest to także kierunek nietwórczy i eklektyczny, polegający na zaniechaniu dążenia do stworzenia stylu odpowiadającego aktualnym warunkom historycznospołecznym, na rzecz naśladowania przeszłych wielkich stylów w sztuce i architekturze. Zainteresowanie przeszłością w architekturze zbiegło się z rozwojem nauk historycznych. Prowadzono w tym czasie intensywne badania nad dziejami architektury. Zaczęto opisywad, rozróżniad i datowad budowle - najpierw średniowieczne, a potem późniejsze. Podstawy badao nad romanizmem i gotykiem stworzyli: de Gerville, Thomas Rickman, Ksawery Kraus, a zwłaszcza Eugene Viollet-le-Duc. Na podstawie tych badao oparli się architekci, wskrzeszając na całym świecie neostyle (neoromanizm, neogotyk, neorenesans, neobarok). Historyzm przechodził pewne fazy rozwojowe. Pierwszą z nich jest historyzm romantyczny, który wyparł klasycyzm. Preferowanym stylem był neogotyk i styl arkadowy, który później był wypierany przez neorenesans. Okazał się on byd preferowanym stylem kolejnej fazy rozwoju historyzmu. Późny historyzm, czyli ostatnia faza odchodzi od neorenesansu. Preferowanym stylem staje się neobarok. Pojawiają się liczne wykusze, ryzality, ko-

Ryc. 1. Kościół Niepokalanego Poczęcia NMP (Warszawa) *źródło: http://bp2.blogger.com/_9XkoP9ridAY/ SD 7 J1 Fra WU I/ AAAAAAAACb o /B -Y SP dt 3 sC 8/ s 16 00 - h / IMG_6538.jpg]

puły oraz balkony. Można zaobserwowad przepych i monumentalizm budowli. Neoromanizm to nurt, który nawiązywał do architektury romaoskiej. Największy rozkwit stylu pojawił się w Niemczech po ich zjednoczeniu. W stylu neoromaoskim, tak samo jak i neogotyku, budowano przede wszystkich kościoły, ale także rzadziej budynki użyteczności publicznej np. teatry. Rzuty kościołów neoromaoskich były bardzo często wzorowanie na bardziej odpowiadających potrzebom liturgicznym układach kościołów gotyckich albo w przypadku świątyo protestanckich przyjmowały rzut centralny. Jednym z 8

Patio 7 - styczeo, luty, marzec 2015

przykładów może byd Kościół Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny przy ulicy Grójeckiej w Warszawie. Świątynia jest uznawana za najwybitniejsze dzieło polskiego modernizmu bazującego na formach historycznych. Zasadniczo styl budowlany nawiązuje do romanizmu, chod niektóre elementy przypominają bardziej architekturę gotycką. Powstał on jako modernistyczna, ceglana, trójnawowa bazylika z półkoliście zamkniętym prezbiterium oraz kaplicami bocznymi imitującymi nawę poprzeczną. Całośd zdominowana jest przez czterokondygnacyjną, czworoboczną wieżę, która miała byd zwieoczona ostrosłupowym hełmem, jednak nigdy tego nie zrealizowano. Projekt uzyskał uznanie poprzez zastosowanie licznych form odwołujących się do poszukiwanego wówczas tzw. stylu narodowego. Neogotyk to kierunek w architekturze oraz sztukach zdobniczych, których charakteryzował się nawrotem do form gotyku. Pojawił się około połowy XVIII wieku i trwał aż do początku XX wieku. Występował głównie w krajach anglosaskich (w Anglii rozwijał się najbardziej) i w północnej oraz środkowej Europie. W jego rozwoju da się wyróżnid dwie fazy: dekoracyjną oraz strukturalną. Pierwsza z nich nawiązywała formalnie do gotyku. Charakteryzowała ją swoboda w posługiwaniu się ograniczonym zasobem form gotyckich, łączonych czasami z motywami antycznymi czy orientalnymi. Faza strukturalna cechowała się pogłębieniem znajomości konstrukcji gotyku, która wynikała z rozwoju historii sztuki oraz konserwacji zabytków. Neogotyk znalazł wyraz w architekturze wiejskich siedzib typu zamkowego (np. rezydencja H. Walpole'a w Strawberry Hill) oraz pawilonów w parkach krajobrazowych. Styl rozpowszechnił się w budownictwie kościelnym, odnalazł zastosowanie w dekoracji wnętrz, meblarstwie czy grafice użytkowej. Od połowy XIX wieku zaczęto nada-

Ryc. 2. i 3. Bazylika katedralna św. Michała Archanioła i św. Floriana *źródło: http://upload.wikimedia.org/+

Patio 7 - styczeo, luty, marzec 2015

Michała Archanioła, kościół św. Elżbiety oraz wiele innych. Poza tym są tutaj hale targowe wybudowane w stylu neogotyckim, np.: przy ul. Kolejowej. W Polsce można odnaleźd wiele przykładów neogotyku, nie tylko dotyczących budowli sakralnych. Mogą to byd ratusze (np.: Chojnice, Ciechanów, Kołobrzeg, Tczew, Lębork), czy budynki pałacowe (np.: Kopice, Rzucewo), poczty (np.: Poczta Główna w Bydgoszczy, Poczta Główna w Toruniu) i szkoły (np.: I Liceum Ogólnokształcące im. Mikołaja Kopernika w Gdaosku). Neorenesans był to nurt w architekturze XIX-

Ryc. 4. Kościół św. Elżbiety we Wrocławiu *źródło: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/12/ Wroclaw_ulGrabiszynska_kosciolSwElzbiety%]

wad formy gotyckie budowlom publicznym. Warszawskim przykładem tego stylu może byd Bazylika katedralna św. Michała Archanioła i św. Floriana (zwana potocznie kościołem św. Floriana), która znajduje się na Warszawskiej Pradze przy ulicy Floriaoskiej. Kościół został zbudowany w formie trzynawowej bazyliki z transeptem. Posiada dwie wysokie wieże w fasadzie i trzy niższe: sygnaturkę oraz dwie przy prezbiterium, mieszczące schody. We frontowej elewacji, która wykonana jest z cegły, nad wejściami umieszczono mozaiki przedstawiające postad Chrystusa, herb Pragi i herb pierwszego biskupa warszawsko – praskiego, Kazimierza Romaniuka. Wnętrze utrzymane jest w fakturze ceglanej. Forma i układ przestrzenny kościoła nawiązują do tzw. gotyku mazowieckiego lub nadwiślaoskiego. Szczególnie bogatą w budynki sakralne o charakterze neogotyckim miejscowością jest Wrocław. Znajduje się tam m.in. Kościół św.

Ryc. 5. Kościół św. Michała Archanioła we Wrocławiu * ź r ó d ł o : http://static.panoramio.com/photos/large/11195727.jpg]

Patio 7 - styczeo, luty, marzec 2015

Ryc. 6. Ratusz w Bielsku-Białej *źródło: http://static.panoramio.com/photos/large/18185537.jpg+

blicznych miasta. Budynek ma trzy kondygnacje. Układ poszczególnych elewacji względem siebie jest wyraźnie zhierarchizowany. Najskromniejsza jest tylna, zachodnia częśd gmachu. W miarę zbliżania się do fasady artykulacja i orientacja gęstnieją, wskazując ryzalit środkowy, mający najwięcej detali architektonicznych. Kompozycja fasady ratusza oparta jest na zasadzie symetrii i osiowości, jednak pierwotny układ został zachwiany przez wprowadzenie wieży zegarowej, której znaczenie było czysto symboliczne - oznaczała suwerennośd samorządu miejskiego i równośd jego statusu z kościołami i zamkami. Stanowi ona także naturalne przedłużenie północno-wschodniego ryzalitu. Architektura bialskiego ratusza nawiązuje wyraźnie do form wiedeoskiego pałacu miejskiego oraz "pałacu czynszowego", czyli luksusowej kamienicy o cechach pałacowej rezydencji miejskiej.

wiecznego historyzmu, który nawiązywał do architektury renesansowej. Architekci ścisłego historyzmu formy neorenesansowe uważali za wiążące, w odróżnieniu od historyzmu romantycznego, który dopuszczał swobodną interpretację. W stylu neorenesansowym wznoszone były głównie obiekty użyteczności publicznej takie jak banki, ratusze oraz szkoły. Wybudowano w tym stylu również wiele kamienic czynszowych. Dotyczył on także urządzania wnętrz. Równolegle z neorenesansem pojawił się neobarok. Przykładem ratusza wybudowanego w stylu neorenesansowym może byd ratusz w Bielsku-Białej. Jest on jed- Ryc. 7. Hotel Pod Orłem w Bielsku-Białej nym z najokazalszych gmachów pu- *źródło: http://www.podorlem.bls.pl/panel/fckeditor/UserFiles/glowna_5.jpg+ 11

Patio 7 - styczeo, luty, marzec 2015

Mając na myśli historyzm nie można zapomnied o eklektyzmie. Jest to kierunek polegający na łączeniu cech i detali kilku styli architektonicznych w jednej budowli. Został on rozpowszechniony pod wpływem historyzmu i estetycznej teorii potrzeby konfrontacji wielorakiego piękna różnych epok. Ryc. 8. Teatr im. Juliusza Słowackiego w Krakowie *źródło: http://upload.wikimedia.org/ N ajwyb it n ie jsz ym i wikipedia/commons/d/d4/20110514_Krakow_Teatr_Slowackiego_9264.jpg] p rz e d st aw ic ie la m i Neobarok to nurt w architekturze, który pojaeklektyzmu byli G. Semper, który jest autorem wił się w drugiej połowie XIX wieku. cechował gmachu Opery w Dreźnie i Ch. Garnier, autor się naśladownictwem form baroku oraz późneOpery Paryskiej czy kasyna w Monte Carlo. go baroku. W tym stylu wznoszono głównie buPrzykładami eklektyzmu na świecie mogą byd dynki użyteczności publicznej, zwłaszcza teatry. np.: Statua Wolności w Nowym Jorku, KrysztaJednocześnie z neorenesansowymi, powstały łowy Pałac w Londynie, Wieża Eiffla w Paryżu neobarokowe budynki mieszkalne. Neobarok czy Kościół Fryderyka w Kopenhadze. W Polsce niekiedy występował w architekturze sakralnej znakomitym przykładem jest Teatr im. J. Słonp.: Kościół Trójcy Świętej w Korfantowie. W wackiego w Krakowie, który został zaprojektokoocowej fazie neobarok współistniał z secesją. wany przez J. Zawiejskiego. Budynek utrzymaHotel pod Orłem w Bielsku-Białej jest dobrym ny jest w stylu eklektycznym z przewagą neoprzykładem tego stylu. To czteropiętrowy baroku. gmach, pełniący funkcję biurowca i pasażu hanHistoryzm można dostrzec w Polsce i w innych dlowego, położony przy Placu Wolności. Fasada krajach na całym świecie. Zachowane czy odrebudynku pokryta jest urozmaiconymi ozdobami staurowane budynki często są zabytkami w neobarokowymi w postaci jooskich pilamieście i mają wysoką wartośd estetyczną. Częstrów, medalionów z orłami, lwich pysków i sto jest tak, że budynki te są walorami turywazonów, a szczyt zdobi stylizowany orzeł i pastycznymi przez co chętnie oglądają je goście ra puttów. Wewnątrz zachowany odwiedzający miasto. jest secesyjny wystrój westybulu i klatki schodowej z windą oraz na I piętrze Sala Redutowa Basia Gąszczyk w stylu neorenesansowym z żeliwnymi arkadami i balkonami oraz bogatą dekoracją sztukatorską.

Patio 7 - styczeo, luty, marzec 2015

Globalizacja kołem się toczy wa. Nie należy też zapomnied, że przebycie drogi do naszego docelowego miasta to rzadko szybka przejażdżka taksówką, ale wręcz osobna wycieczka… Chodzi o to, że praktycznie każda czynnośd na lotnisku ma swoje odzwierciedlenie w pieniądzu – obsługa przez wózek bagażowy, podstawienie schodów (które są taoszą alternatywą dla „rękawa”), niewielki gmach terminala bez większych „atrakcji” itd. Tanie linie wybierają takie lotniska, ponieważ pobierają one niższe stawki, co przekłada się później na niewygórowaną cenę biletu. Można zauważyd trend objawiający się budowaniem lub modernizacją niewielkich lotnisk, np. dawnych wojskowych, które docelowo mają służyd właśnie do obsługi „lotniczych dyskontów”. Oslo Rygge (prawie 68 km od centrum norweskiej stolicy), London Luton oraz London Stansted (każde w odległości 60 km od Londynu), czy chociażby nasz rodzimy Modlin oddalony od centrum Warszawy o 43

Zasiadając do pisania tego artykułu, zastanawiałem się, czy gospodarka przestrzenna i globalizacja faktycznie mają ze sobą cokolwiek wspólnego. Przytoczę przykłady starając się udowodnid, że w istocie tak jest, mimo, że nie zdajemy sobie z tego sprawy na pierwszy rzut oka. Lipiec, sierpieo i wrzesieo to miesiące (niestety już za nami), w których my, Studenci, szczególnie intensywnie podróżujemy. Trafiając na promocję, bilet lotniczy można dostad za niedorzecznie niską cenę. Potem tylko dwie, trzy godziny i jesteśmy na drugim koocu Europy. Po lądowaniu najczęściej wygląda to tak, że nie idziemy do terminala tzw. „rękawem”, ale schodzimy po schodach i dopiero specjalny autobus dowozi nas do budynku. Sam obiekt też nie należy do największych – minimum personelu, kilka sklepów, błyskawiczna kontrola paszporto-

Ryc. .1. Centrum handlowe według planu Gruen’a. *źródło: http://filmnapok.kek.org.hu/wp-content/uploads/2012/03/gruen-Southdale-Daytons.jpg]

Patio 7 - styczeo, luty, marzec 2015

km to tylko kilka przykładów „mniejszych braci” dla olbrzymich, międzynarodowych hubów obsługujących dziesiątki maszyn dziennie. Mówi się nawet o planach wzniesienia takiego rodzaju lotniska w każdym województwie. Transport lotniczy skraca podróż, a globalizacyjne trendy wydają się w tym pomagad.

łej Ameryce było już 4500 i odpowiadały za 14% przychodów w sektorze handlu detalicznego. W 1987 liczba centrów handlowych wzrosła do 30 000, przekraczając połowę udziałów w przychodach we wspomnianym sektorze. W pewnym momencie mówiło się nawet o mall culture – ludzie przesiadywali tam Po drugiej wojnie światowej, całe dni, a centra stanowiły amerykaoska gospodarka bardzo często scenografię przeżywała swoje najlepsze dla produkcji filmowych, lata. Tworzyła się klasa średgłównie dla nastolatków. nia, ludzie mieli pieniądze i chcieli je wydawad. Było tylko Ryc. 2. Victor Gruen - pomysłodawca centrów handlo- Passa trwała do połowy lat kwestią czasu, aż swoje drzwi wych *źródło: http://buildingsatire.com/wp-content/ 90. Podobnych obiektów powstało tak dużo, że ryotworzy pierwsza galeria han- uploads/cache/2015/01/victor-gruen/-574768763.jpg] nek przesycił się, dochodzidlowa (amer. shopping mall). Victor Gruen, Auło do tzw. „kanibalizacji”, a rozkwit handlu instriak, który w 1939 roku wyemigrował do Staternetowego bynajmniej nie poprawiał całej nów „z dyplomem architekta, ośmioma dolarasytuacji. Według Yahoo! Finance, od 2006 roku mi i nijakim angielskim”, uważany jest za ojca nie wybudowano w Stanach ani jednego cenuwielbianego, a jednocześnie nienawidzonego trum handlowego, a w ciągu najbliższej dekady amerykaoskiego malla. Gruen miał plan, aby połowa z już istniejących zostanie zamknięta. wszelki handel zamknąd pod dach – taki obiekt Wydaje się, że jeden z amerykaoskich symboli byłby miejscem spotkao dla matek z dziedmi z (wymyślony przez Austriaka) złoty okres ma już rozrośniętych suburbiów jednakowych domków za sobą i należy spodziewad się, że proces stopjednorodzinnych. niowego zamykania wielkich galerii handlowych Wizja weszła w fazę realizacji dokładnie 8 paźniebawem dotrze do naszego kraju, zmieniając dziernika 1956 roku, bo właśnie wtedy otwarto tym samym krajobraz nowoczesnych miast i The Southdale Shopping Center w mieście Ediprzedmieśd. na, stan Minnesota. Obiekt kosztował 20 milioGlobalizacja kołem się toczy. Kto by pomyślał, nów dolarów, posiadał (tylko) 72 sklepy, a że trzystutysięczne miasto może posiadad swój pierwszego dnia odwiedziło go 70 000 ludzi. mały, ale własny port lotniczy? Co więcej, kto Pod jednym dachem znalazło się miejsce na by pomyślał, że nasze wspaniałe „galerie”, sklepy, kawiarnie, a także małe zoo. Pomysł był „tarasy”, czy „plazy” mogą wkrótce zostad opuprosty – im dłużej klienci będą skłonni tam siestoszałe? dzied, tym szansa, że więcej wydadzą, wzrośnie. Zamysł okazał się strzałem w dziesiątkę. Zaledwie cztery lata później podobnych miejsc w ca-

Daniel Deja

Patio 7 - styczeo, luty, marzec 2015

Jane Jacobs Każdy, kto chodby troszeczkę jest zainteresowany planowaniem przestrzennym czy szeroko pojętym rozwojem miast powinien znad to imię i nazwisko. Jane Jacobs początkowo traktowana była z przymrużeniem oka i określana słowami “crazy dame”. Jej najbardziej znana książka wywoływała kontrowersje środowisk związanych z urbanistyką, a obecnie uznaje się ją za jeden z najważniejszych tekstów dotyczących tematyki miast. The Death and Life of Great American Cities

doczekało się wydania w języku polskim i miało swoją premierę 19 listopada w Domu Towarowym Braci Jabłkowskich. Organizacji wydarzenia podjęło się Centrum Architektury. Jane Jacobs namieszała w dziedzinie, która na początku lat sześddziesiątych ubiegłego stulecia kojarzona była w USA bardziej z męskim obszarem zainteresowao. Oprócz tego, nie mogła pochwalid się wykształceniem związanym stricte z urbanistyką - uzyskała dyplom studiów multidyscyplinarnych na

Ryc. 1. Spotkanie w Domu Towarowym Braci Jabłkowskich—fot. Joanna Kołodziejak

Patio 7 - styczeo, luty, marzec 2015

Ryc. 2. Jane Jacobs *źródło: https://d3gqux9sl0z33u.cloudfront.net/AA/AF/ whatwesee-biz/images/1306491/main/625.x600.ft_jane.jpg]

Columbia University, uczestnicząc w kursach z m.in. fizyki i przedmiotów społecznych. Jednak to właśnie ona zwróciła uwagę na niebezpieczeostwo zbytniego wyludniania się śródmieśd wraz z osiedlaniem się na obrzeżach metropolii, czy na coraz większe korki na ulicach.

Na wydarzeniu miałyśmy możliwośd wysłuchad historii o barwnej autorce. Gośdmi specjalnymi premiery byli: Roberta Brandes Gratz, współpracowniczka burmistrza Nowego Jorku, współzałożycielka (wraz z Jane Jacobs) Center for the Living City, oraz Leo Hollis, autor książki “Cities Are Good For You”. Roberta Brandes Gratz nawiązywała w (bogatym w interesujące anegdotki) wystąpieniu do swojej znajomości z Jane Jacobs. Opisywała pierwsze spotkanie z kobietą oraz współpracę w kolejnych latach.

by nie przekładad wprost wszystkich treści na obecne czasy oraz obecnie funkcjonujące miasta. Trzeba pamiętad, że Jacobs wydała książkę 53 lata temu, w paostwie o zdecydowanie innych realiach niż te panujące w Europie Środkowo-Wschodniej. Mimo tego, główne myśli oraz zarysy problemów będą wyjątkowo pasowały do opisu największych miast Starego Kontynentu, w tym Polski. Śmierd i życie wielkich miast Ameryki nie podaje szczegółowych recept na wszystkie bolączki obecnych przestrzeni miejskich, ale sugeruje ogólne rozwiązania, do których odnoszą się architekci oraz urbaniści. Byd może nie ze wszystkimi czytelnik się zgodzi, a niektóre skrytykuje, ale nie sposób odmówid autorce spostrzegawczości i umiejętności prognozowania.

Co cieszy najbardziej, to sala zapełniona po brzegi osobami “z branży”, a w szczególności obecnośd wielu osób w wieku studenckim, co zauważył sam prowadzący spotkanie. Świadczy to o sporym zainteresowaniu urbanistyką i naukami społecznymi, które, miejmy nadzieję, przełoży się na jakośd projektowania i zarządzania miastami w niedalekiej przyszłości.

Wpisując w Google “Jane Jacobs” nie znajdziemy zbyt wielu stron “po naszemu”, nawet nie uświadczymy polskiego opisu na Wikipedii. Liczymy na to, że przez wydanie książki w języku polskim więcej osób będzie miało szanse zapoznad się z jej autorką oraz jej pełnym trafnych przemyśleo dziełem.

Joanna Kołodziejak, Magdalena Golan

Jeśli chodzi o samą książkę, goście podkreślali, 16

Patio 7 - styczeo, luty, marzec 2015

„Twoja podłoga moim sufitem” - relacja

Warszawie. Tematem spotkania, do którego nawiązuje tytuł, była zabudowa wielorodzinna. Do współpracy i wygłoszenia prelekcji zaproszony został mgr inż. arch. Radosław Gajda, wykładowca Architektury z Politechniki Warszawskiej oraz twórca wideobloga Architecture is a good idea, poruszającego tematy architektury, urbanistyki oraz przestrzeni miasta.

Koło Naukowe Gospodarki Przestrzennej SPATIUM zorganizowało kolejne już z cyklu spotkanie, tym razem dotyczące zabudowy wielorodzinnej. Skąd się wzięły bloki z wielkiej płyty i czy jest na nie miejsce w przyszłości? 17 listopada 2014 r. odbyło się ósme Spotkanie Urbanistyczne. Wykład „Twoja podłoga moim sufitem” wygłoszony został w jednej z sal budynku Biblioteki Uniwersyteckiej w

Po kilku słowach wstępu i powitania od prezesa Koła, spotkanie się rozpoczęło. Pan Gaj-

Ryc. 1. VIII Spotkanie Urbanistyczne w BUw—ie—fot. Dominika Górska

Patio 7 - styczeo, luty, marzec 2015

Ryc. 2. Logo kanału gościa VIII Spotkania Urbanistycznego

*źródło: http://www.goodidea.archi/naglowek.jpg+

da opowiedział, jak kiedyś wyglądała zabudowa wielorodzinna i jakie niosła ze sobą problemy. Następnie dowiedzieliśmy się, jak chęd poprawy warunków życia mieszkaoców doprowadziła do ewolucji kamienic czynszowych w budynki z wielkiej płyty, które znamy z dzisiejszych miast. Jak się okazało jednym z ważnych elementów w rozwoju domów wielorodzinnych były fabryki samochodów. To właśnie z zakładów motoryzacyjnych architekci zaczerpnęli pomysł na taśmowe budowanie domów. Takie rozwiązanie miało umożliwid szybki wzrost liczby mieszkao o podobnym, odpowiednim standardzie.

kowania należą się sklepowi Polish Desing Now. Jedno z wyróżnionych pytao dotyczyło trwałości i przewidywanej długości „życia” bloków z wielkiej płyty. Na szczęście dla posiadających mieszkania w takich budynkach, Pan Radosław stwierdził, że nie ma się czego obawiad. Pomimo tego, że założenia budowane przewidują okres 30 do 40 lat, to dzięki nadzorowi i regularnym kontrolom, budynki będą mogły jeszcze stad przez lata.

Oprócz poszczególnych zmian w wyglądzie i funkcjonalności takiej zabudowy, Radosław Gajda przedstawił zebranym kilka głównych koncepcji, które urbaniści chcieli wprowadzid, i wprowadzali, na przestrzeni lat. Warte wspomnienia są w tym przypadku superjednostki ogromne budowle zawierające dużą liczbę mieszkao, mające pełnid funkcje oddzielnych dzielnic. Wykład zakooczył się spojrzeniem naprzód. Czy zabudowa wielorodzinna stanowi przyszłośd? W jakim kierunku zmierza? Jak kiedyś będą wyglądały bloki i jakie pełnid będą funkcje?

Na 8. Spotkaniu Urbanistycznym pojawiło się prawie 100 osób, co można uznad za duży sukces. Koło Naukowe na pewno będzie go chciało powtórzyd na następnym spotkaniu. Już teraz wiadomo, że odbędzie się ono pod koniec lutego i dotyczyło będzie przyszłości warszawskiego metra.

Bartłomiej Maciejec

Cały wykład uzupełniany był filmami oraz specjalnie przygotowywanymi modelami bloków, którymi Pan Radosław demonstrował na żywo, jak zmieniał się układ budynku na przestrzeni lat. Spotkanie zwieoczyła dyskusja. Pan Gajda wybrał najciekawsze z zadanych mu pytao i wręczył ich autorom specjalnie przygotowane zestawy „Małej Wielkiej Płyty”, za które podzię18

Patio 7 - styczeo, luty, marzec 2015

„Różowe Miasto” - Erywań wę od szarawej, przez różową i pomaraoczową do beżowej i takie są właśnie kolory zarówno Erywania jak i niemal całej Armenii. Daje to fenomenalny efekt i jest cechą niepowtarzalną.

Erywao czyli milion, sto tysięcy indywidualistów, w jednym z najbardziej zaskakujących miast Zakaukazia. Globalizacja nigdzie w rejonie nie jest tak wyczuwalna jak właśnie tam.

Erywao jest też bajecznie położony. Wchodząc na szczyt KASKAD, czyli ogromnego pomnika w formie schodów, jednego z symboli okresu sowieckiego w historii Armenii, roztacza się przed nami wspaniały widok na ARARAT - 5100 metrową, świętą górę Ormian. Według Biblii, to właśnie na jej szczycie osiadła Arka Noego po ustąpieniu wielkiej powodzi. Obecnie góra ta znajduje się na terytorium znienawidzonej Turcji, co jest powodem narodowej tragedii. Samemu miastu niewiele brakuje aby te wydarzenia pamiętad, gdyż za 4 lata Erywao będzie obchodził 2800 lat swojego istnienia, co sprawia że jest to jedno z najstarszych miast na świecie!

Odwiedziłem to miasto w ramach mojej tegorocznej, trzytygodniowej wyprawy po Kaukazie. Najbardziej charakterystyczną cechą tej metropolii jest niewątpliwie jego kolor. Wszędzie dominuje różowy w wielu odcieniach. I nie ma się co skręcad z niesmaku, bo nie jest to taki różowy jaki sobie teraz z pewnością wyobrażacie, mając przed oczami dziesiątki pstrokatych polskich budynków poddanych termomodernizacji. Niemal cały Erywao zbudowany jest z kamienia, a kamieo ten to tuf wulkaniczny. Od wieków z tego skamieniałego popiołu budowano na tym terenie świątynie, stawiano pałace, domy oraz brukowano ulice. Przybiera on bar19

Patio 7 - styczeo, luty, marzec 2015

No dobra, ale co z tą globalizacją?! Erywao z racji swojego położenia spełnia bardzo ciekawą funkcję. Miasto to znajduje się jedynie ok. 60 km od granicy z Iranem, czyli potężnymi krajem muzułmaoskim. Jak wszyscy wiemy, nie jest to najbardziej rozrywkowy kraj na świecie, spożywanie alkoholu w kulturze muzułmaoskiej jest surowo zabronione, a obecnośd zachodnich korporacji, delikatnie mówiąc, niezbyt mile widziana przez iraoskie władze. Położony tak blisko Erywao, jest jednak stolicą kraju całkowicie chrześcijaoskiego, ba, Armenia przyjęła chrzest jako pierwszy kraj na świecie, już w 301 roku! Erywao stał się więc regionalnym centrum handloworozrywkowym. Liczba luksusowych butików europejskich i amerykaoskich marek, czy pięciogwiazdkowych hoteli, może równad się z tą w największych

miastach okcydentu. Wszystko z myślą właśnie o turystach z Iranu, którzy mogą tu też legalnie spożywad alkohol. Iraoczycy którzy tak bardzo bronią się przed globalizacją i wpływami kultury zachodniej w swoim własnym kraju, znaleźli ciekawy sposób na ominięcie rygorystycznych przepisów. Ocenę tego, czy jest to wyraz lekkiej hipokryzji, czy może raczej przykład przedsiębiorczości Ormian, pozostawiam Wam samym.

Patio 7 - styczeo, luty, marzec 2015

Opery Narodowej, również projektu Tamaniana. Jak widad globalizacja jest obecna również w urbanistyce i to od dziesięcioleci! W trakcie tej przebudowy, zbudowano dziesiątki nowych budynków administracji publicznej, wszystkie oczywiście z wulkanicznego tufu, tworząc w ten sposób z prowincjonalnego miasta stolicę nowoczesnego kraju. Kilkudniowy pobyt w tym mieście był niezwykle inspirujący. Miasto zgoła europejskie, niemniej jednak z silnymi wpływami kultury arabskiej, co szczególnie widoczne jest w detalu architektonicznym, okazało się miejscem niezwykle interesującym, mimo że tak u nas nieznanym.

To wszystko sprawia, że spacerując po ulicach miasta można poczud się momentami jak w Mediolanie, Berlinie czy Paryżu. Zwłaszcza jak w Paryżu. Wszystko za sprawą Alexandra Tamaniana, wielkiego ormiaoskiego urbanisty, który w 1924 roku dokonał przebudowy ścisłego centrum Erywania, inspirując się osiągnięciami Hausmanna i jego przebudowy Paryża dokonanej pół wieku wcześniej. To właśnie Tamanianowi stolica Armenii zawdzięcza szerokie bulwary na planie szachownicy, parkowe obwodnice centrum, reprezentacyjne place, czy obsadzone szpalerami drzew osie widokowe i kompozycyjne, których centralnym punktem jest budynek

W tym miejscu chciałbym was też zachęcid do odwiedzenia mojego bloga i kanału na YouTube, poświęconego podróżom z analogowym ZENITEM w ręku. Znajdziecie mnie na stronie wagabundablog.pl, a na YouTube i Facebooku wpisując w wyszukiwarkę hasło WAGABUNDABLOG. Artykuły, porady, wideoblog, a przede wszystkim analogowe zdjęcia z całego świata, to wszystko czeka na Was na moich stronach!

Szymon Michalski Autorem zdjęd jest Szymon Michalski

Patio 7 - styczeo, luty, marzec 2015

Miasta ekologiczne

Ryc. 1. Logo projektu Eco-Miasto *źródło: http://poznanskiekamienice.pl/uploads/articles/642/956da3c096c3e40baed26d5e453bf02a.jpg+

W dzisiejszych czasach wiele uwagi poświęca się tematowi zrównoważonego rozwoju. Bardzo ważną rolę w realizacji jego założeo odgrywają samorządy terytorialne, których zadaniem jest m. in. podnoszenie jakości życia mieszkaoców, redukowanie zużycia energii i ograniczanie zanieczyszczeo. Coraz częściej rozwiązania stosowane w tych kierunkach zostają doceniane. Tak właśnie z inicjatywy Ambasady Francji w Polsce, Renault Polska oraz partnerów instytucjonalnych Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, firm SaintGobain, Schneider i Krajowej Agencji Po-

szanowania Energii, powstał projekt ECOMIASTO. Celem projektu jest propagowanie innowacyjnych rozwiązao w zakresie zrównoważonego rozwoju oraz mobilizowanie do ich realizowania na poziomie lokalnym. Promuje on również inicjatywy społeczeostwa obywatelskiego na rzecz zrównoważonego rozwoju. Na projekt składają się seminaria tematyczne z udziałem ekspertów z Polski i Francji, konkurs ECO-MIASTO wyłaniający polskie miasta wykazujące się dobrymi praktykami oraz kampania informacyjna prowadzona poprzez stronę internetową ecomiasto.pl. Do rywalizacji w ramach drugiej edycji konkursu ECO-MIASTO przystąpiły 24 miasta z 10 województw: Będzin, Bydgoszcz, Chorzów, Dąbrowa 22

Patio 7 - styczeo, luty, marzec 2015

Górnicza, Ełk, Gdaosk, Gdynia, Grudziądz, Jelenia Góra, Kraków, Legnica, Lublin, Malbork, Nowy Dwór Mazowiecki, Piastów, Płoosk, Poznao, Puławy, Rzeszów, Słupsk, Toruo, Wąbrzeźno, Wołomin, Zabrze. Aż 16 z nich ubiegało się o wygraną w kategorii gospodarka odpadami. W kategorii efektywnośd energetyczna budynków kandydowało 8 miast, zaś w kategorii mobilnośd zrównoważona ich liczba wyniosła 7. Miasta Kraków i Toruo zgłosiły się we wszystkich trzech kategoriach konkursowych.

Efektywnośd energetyczna budynków Miasto powyżej 100 000 mieszkaoców, które wybrano na laureata to Gdaosk. Został wyróżniony za znaczne zmniejszenie zużycia energii, zaangażowanie w renowację starszych budynków miejskich oraz za inwestycje w nowe, efektywne energetycznie obiekty, takie jak Europejskie Centrum Solidarności ogrzewane za pomocą pomp ciepła. Poniżej 100 000 mieszkaoców za zaangażowanie w budowę nowoczesnej hali sportowej oraz prowadzoną współpracę i działania na rzecz wsparcia prywatnych właścicieli domów nagrodę otrzymał Nowy Dwór Mazowiecki.

Jury oceniało realne osiągnięcia samorządów, plany na najbliższe lata, zaangażowanie w proekologiczne konsultacje społeczne oraz innowacyjnośd wprowadzanych w życie projektów. Grono ekspertów stanowili specjaliści w każdej z kategorii konkursowych, m.in. przedstawiciele Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Ministerstwa Środowiska, Ministerstwa Infrastruktury i Rozwoju oraz Ministerstwa Gospodarki, a także naukowcy i dziennikarze.

Gospodarka odpadami Za działania na rzecz zapobiegania powstawaniu odpadów oraz dzielenie się z innymi gminami doświadczeniem w zakresie budowy i funkcjonowania jednego z pierwszych w Polsce punkt ó w se le kt y wn e j z b ió rki o d p a d ó w (Lamusownia), a także za efektywne korzystanie z programów wsparcia finansowego ze środków krajowych i zagranicznych w kategorii powyżej 100 000 mieszkaoców zwyciężył Kraków. Poniżej 100 000 mieszkaoców laureatem zostały Puławy - za kompleksowe podejście do gospodarki odpadami komunalnymi, dobre wskaźniki odzysku odpadów, podejmowanie innowacyjnych działao edukacyjnych i starania w celu pozyskania środków unijnych na rzecz gospodarki odpadami.

Laureaci ECO-MIASTO 2014 Mobilnośd zrównoważona W kategorii powyżej 100 000 mieszkaoców za osiągnięcia w zakresie polityki mobilności przyjaznej środowisku – system roweru publicznego, udział pojazdów hybrydowych w transporcie publicznym, a także za kompleksową i aktywną komunikację ze społeczeostwem, w tym szeroki zakres działao edukacyjnych i informacyjnopromocyjnych laureatem został Lublin. Poniżej 100 000 mieszkaoców wyróżniony został Malbork - za szeroki zakres działao na rzecz zrównoważonej mobilności, w tym działania mające na celu promowanie transportu rowerowego – system B+R (bike & ride), plany budowy wiat i garaży dla rowerów, wprowadzenie systemu wypożyczalni rowerów.

Joanna Leśko