121ste jaargang - 2020 | 2 (mei - augustus)
tijdschrift over de cultuur van het dagelijks leven
ISSN 0042-8523 Uitgegeven met steun van de Vlaamse overheid, de Universitaire Stichting van België, het Vera Himlerfonds en Musea en Erfgoed Antwerpen vzw Redactie: drs. Paul Catteeuw (redactiesecretaris; Kontich), dr. Sophie Elpers (Arnhem), prof. dr. Hans Geybels (Leuven), prof. dr. Marc Jacobs (Brugge), dra. Jorijn Neyrinck (Brugge), dr. Maarten Larmuseau (Kessel-Lo), dra. Hilde Schoefs (Bilzen), prof. dr. Annick Schramme (Berchem), em. prof. dr. Stefaan Top (eindredacteur; Rotselaar), dr. Albert van der Zeijden (Egmond aan Zee), dra. Els Veraverbeke (Gent), prof. dr. Johan Verberckmoes (Heverlee) Verantwoordelijke uitgever: dr. Jur. Paul Peeters (’s-Gravenwezel/Schilde), lic. Sigrid Peeters (Oelegem/Ranst)
Adressen Redactie: J.B. Reykerslaan 28, 2550 Kontich, redactie@volkskunde.be Beheer-Uitgeverij: vzw Centrum voor Studie en Documentatie, Gillès de Pélichylei 97, 2970 ’s-Gravenwezel (Schilde), info@volkskunde.be
Jaarabonnement Voor België: € 24,00 – buiten België € 30,00 Voor nummers buiten abonnement: info@volkskunde.be
Het tijdschrift Volkskunde werd opgericht in 1888 door August Gittée en Pol De Mont. Alfons De Cock werd redacteur in 1894. Hij overleed in 1921. Van 1914 tot 1920 hield Volkskunde op te verschijnen. Daarna berustte de leiding bij Victor de Meyere, vanaf 1936 bijgestaan door Jan de Vries. Na het overlijden van De Meyere (1938) hebben J. de Vries, M. De Meyer, P.J. Meertens en K.C. Peeters het tijdschrift voortgezet samen met de professoren J. Gessler (Leuven) en P. de Keyser (Gent). De nieuwe reeks begon met de 43e jaargang (1940-41). De redactie bestond in 1966 (67e jaargang) uit C.C. van de Graft, H. Jamar, P. Lindemans, P.J. Meertens, M. De Meyer, K.C. Peeters, W. Roukens en H. Stalpaert; vanaf de 73e jaargang (1972) aangevuld door J. Theuwissen en J.J. Voskuil. Na het overlijden van K.C. Peeters (1975) werd, vanaf de 77e jaargang (1976), de redactie geleid door J. Theuwissen en S. Top en dit tot 2008. Tot en met 2011 was S. Top eindredacteur en redactiesecretaris. Vanaf 2012 is alleen nog sprake van de redactie, die samengesteld is zoals hierboven vermeld.
ha ns ge yb e l s sporen
Volksdevotie in tijden van corona Inleiding De lockdown van de coronacrisis is al twee weken bezig wanneer plots, op 26 maart 2020, in de krant De Standaard deze kop opduikt: “Dom van Aken onthult Sint-Corona: patroonheilige van het doorstaan van epidemieën.” Wat blijkt? Een schrijn uit de Dom van Aken dat bewaard wordt in de reserve is toevallig pas gerestaureerd omdat het naar een expositie (gepland in de zomer van 2020) moet en in dat schrijn blijken relieken te zitten van de heilige Corona. Alle media springen op het nieuws en binnen de kortste keren circuleren massa’s fake news over deze heilige, zowel bij de traditionele media van radio, TV en kranten als bij de digitale media. Een heilige Corona tegen een coronavirus is te mooi om waar te zijn en daarom de feiten op een rijtje. In deze bijdrage sta ik eerst stil bij de mediastorm die de heilige Corona wereldwijd bekendheid heeft gegeven om vervolgens te kijken naar de historische (en/legendarische) martelares Corona. Daarna verklaar ik hoe het komt dat de heilige Corona plots wordt aangeroepen tegen het COVID-19 virus. Ik besteed aandacht aan haar vereringsplaatsen en haar patronaten. In het verloop van deze bijdrage zal veel fake news ontkracht worden, zonder dat ik expliciet vermeld waar welke foute feiten gegeven zijn. Ten slotte ga ik aan de hand van enkele steekproeven in op de volksdevotie in deze periode.
Genealogie van de herontdekking van een martelares Op 13 maart 2020 verschijnt een Facebookbericht van de parochie Our Lady of Mercy in Sunderland (Verenigd Koninkrijk): “It’s incredible but it’s seemingly true – there is a Saint Corona and she is one of the patrons of pandemics.” Het berichtje wordt viraal verspreid door Twitter en vindt zijn weg naar Amerika. Op 23 maart 2020 meldt een van de belangrijkste Amerikaanse katholieke media, National Catholic Reporter, het sensationele nieuws in dezelfde bewoordingen als het facebookberichtje uit Sunderland. De National Catholic Reporter wordt wereldwijd in katholieke milieus geconsulteerd en het medium besluit dat gezien de bijval op het internet, de heilige Corona goed op weg is om de patroonheilige te worden tegen het coronavirus. Terloops wijs ik erop dat al van in het begin sommige media toch de puntjes op de i willen zetten, maar die berichten worden stelselmatig genegeerd want zonder sensatiewaarde. Eén dag na het artikel in de National Catholic Reporter, op
volkskunde 2020 | 2 : 163-170
163
24 maart 2020, reageert Snopes, een fact-checker-site uit Amerika dat Corona geen traditionele beschermheilige is tegen epidemieën: “A saint named Corona, who was martyred sometime in the 170s, truly existed, but accounts about her death aren’t entirely reliable. While Corona has been invoked in connection to “superstitions involving money, such as gambling or treasure hunting”, her connection to infectious diseases did not start until March 2020 when a virus that shared her name started spreading around the globe. In other words, St. Corona is not the officially designated patron saint of plagues.” De site gaat dan weer zonder fact check uit van haar martelaarsdood omtrent de jaren 170, maar daarover later meer. Op 25 maart 2020 verspreidt het persagentschap Reuters het in de inleiding aangehaalde bericht over het Coronaschrijn in Aken. Ze melden niet alleen dat in Aken haar schrijn wordt gerestaureerd, maar meteen suggereren ze dat de heilige een beschermheilige is tegen epidemieën: “Germany’s Aachen Cathedral has dug out the relics of little-known Saint Corona, patron saint of resisting epidemics, from its treasure chamber and is polishing up her elaborate shrine to go on show once the coronavirus pandemic has passed.” Reuters is internationaal een gerespecteerd persagentschap en het bericht wordt massaal gedeeld door andere mediakanalen. Het staat nu als een paal boven water: Corona beschermt tegen epidemieën zoals degene die de wereld in 2020 treft. Op 26 maart 2020 neemt de website van vrt.be het persbericht kritiekloos over en voegt er zelfs een ironisch tussenzinnetje aan toe: “In de kathedraal van de Duitse stad Aken is een oude patroonheilige van onder het stof gehaald. Het gaat om niemand minder dan Sint-Corona, de heilige – we verzinnen het niet – voor het doorstaan van epidemieën.” Slechts enkele media consulteren voor achtergrondinformatie experten en die ontkennen stelselmatig de link. Zo een nuancering staat op 25 maart verrassend genoeg in de als populair beschouwde krant Het Laatste Nieuws: “Neen, ze is volgens kenners niet de patroonheilige tegen epidemieën zoals her en der wordt gesteld, en haar levensverhaal is vooral een middeleeuwse legende. Maar toch maakt de Dom van Aken haast om dezer dagen de relikwieën van de heilige Corona tentoon te stellen. Na de lockdown, welteverstaan. Veel aandacht kreeg ze tot de laatste weken niet: 25 jaar al liggen de relikwieën van Sint-Corona te verstoffen in het depot van de schatkamer van de Duitse Dom van Aken. Maar daar is nu, in het licht van de uitbraak van het coronavirus, wel wat verandering in gekomen. Want baadt [sic] het niet, dan schaadt het niet, lijken ze in Aken te denken. Zolang er geen vaccin is, zal bidden tot de heilige Corona ook geen kwaad kunnen. Vraag is wel of het veel uithaalt, want behalve haar naam heeft de heilige Corona niets met het virus te maken. Ze is volgens experts bovendien ook niet de patroonheilige van de epidemieën zoals de woordvoerder van de Dom eerst meldde, maar wel van de slagers, schattenzoekers, investeerders, gokkers en het geld.”
Vita van de heilige Corona De heilige Corona bevindt zich in het Martyrologium Romanum (zgn. “de heiligenkalender”) op 14 mei (samen met de heilige Victor, zie infra). In het
164
hans geybels | volksdevotie in tijden van corona
Afb. 1: Hedendaagse kaarsen voor de H. Corona met afbeelding van haar marteling.
Martyrologium is de tekst bij de heilige gevoelig ingekort na het Tweede Vaticaans Concilie, dat een zuiveringsactie in de heiligenkalender heeft doorgevoerd. Nu staat er enkel: “In Syrië, de heiligen Corona en Victor, martelaars die samen gestorven zijn.” In de oudere versies van het Martyrologium vernemen we daarnaast dat dit gebeurd is onder keizer Antoninus (138 -161), samen met nog enkele elementen uit de legende, zoals de twee kronen en haar manier van overlijden (zie infra). Alleen het bestaan van enkele legenden omtrent deze heilige is zeker. Dat betekent niet dat er geen historische aanleiding voor is geweest, maar bij gebrek aan bronnen blijft dat alles onzeker. Over de bronnen wil ik het hier niet hebben.1 Ik focus me op de inhoud van de vita. Uit de diverse bronnen blijken tegenspraken. Ik vat kort de meest voorkomende versie samen voor deze beknopte biografie. In Syrië doet een zekere Victor dienst als soldaat in het Romeinse leger van keizer Antoninus. Omdat hij zich openlijk als een christen gedraagt, wordt hij gesommeerd door zijn overste, Sebastiaan. Victor moet publiek zijn geloof afzweren door wierook te branden voor de goden, anders wacht hem de doodstraf. Victor weigert Christus te verloochenen en Sebastiaan beveelt hem op diverse manieren te folteren met de dood als gevolg. Een zestienjarig meisje met de naam Corona, gehuwd met een soldaat, bewondert de standvastigheid van Victor en laat het niet na hem in het
1
Zie daarvoor Bibliotheca Hagiographica Latina antiquae et mediae aetatis. Brussel, 1898, II, p. 1237-1238, nn. 8559-8563; Bibliotheca Hagiographia Graeca. Brussel, 1957, II, p. 311, n. 1864; Bibliotheca Hagiographica Orientalis. Brussel, 1910, p. 1242-1244; een vita in Analecta Bollandiana 2,1883, p. 291-299 en ten slotte Acta Sanctorum Maii III. Venetië, 1738, p. 266-268.
volkskunde 2020 | 2 : 163-170
165
openbaar te prijzen. Ze krijgt een visioen waarbij twee kronen uit de hemel neerdalen, een voor Victor en een voor haar. Ze is bereid om die kroon in ontvangst te nemen en bekent zich ook in het openbaar als christen. Ze wordt daarvoor opgepakt en gedwongen om te offeren voor de goden, net zoals Victor. Wanneer ze weigert, wordt ze met haar ledematen aan twee naar elkaar toegeplooide bomen vastgebonden. Wanneer de beulen de bomen loslaten en die terugschieten naar hun natuurlijke positie, wordt het lichaam van Corona uit elkaar gereten.2
Voorstelling De heilige Corona wordt doorgaans voorgesteld als jonge vrouw in mooie gewaden met op het hoofd een kroon, een verwijzing naar haar naam (Lat. corona = kroon), maar ook naar de ‘kroon van het eeuwig leven’ die ze als martelares mag dragen en zie ze in heer visioen had gezien. Daarnaast wordt ze dikwijls afgebeeld met een martelaarspalm in de hand en een witte lelie. Af en toe ook een geldstuk. Een andere voorstelling is haar marteling, waarbij ze opgespannen tussen twee bomen hangt.
Verering In 996 laat keizer Otto III (983-1002) na zijn keizerskroning een relikwie van Corona vanuit Otricoli (Italië) naar Aken overbrengen. Keizer Karel IV (13461378) laat er nog meer uit het Italiaanse Feltre naar de kathedraal van Praag transfereren.3 De meeste relieken van de Heilige Corona worden bewaard in de basiliek van St.-Victor en Corona in Feltre. De kerk is na de Eerste Kruistocht (1096-1099) opgericht door kruisvaarders uit Feltre, een bergdorpje in de provincie Belluno in de regio Veneto (Noord-Italië. Ze is de patroonheilige van Belluno-Feltre. De meeste verering voor de heilige Corona speelt zich af vanaf de 14de eeuw in Beieren, Bohemen en Oostenrijk, waar talrijke kerken aan haar werden toegewijd.4 Aan de basis van die verbreiding zouden benedictijnerkloosters liggen.5 In de Oosterse kerk herdenkt men Corona onder de Griekse naam Stephana, samen met Victor op 11 november.
Patronaten Dat de heilige Corona beschouwd wordt als een heilige tegen epidemieën in de vulgariserende media en pers is niet verwonderlijk. In feite komt dat door een medisch principe uit de Oudheid en middeleeuwen: similia similibus curantur (gelijke dingen genezen gelijke dingen). Een voorbeeld om dat meteen duidelijk
2
3 4 5
166
P. Guérin, Les petits bollandistes. Vies des saints d’après les bollandistes, Surius, Ribadineira. Parijs, 1866, vol. 5, p. 266 en H. Delahaye, ‘Les martyres d’Egypte,’ in Analecta Bollandiana 40, 1922, p. 5-154, p. 67, 70, 118-119, 121, 128 en 151. V. Scoauber en H. M. Schindler, Heilige und Namenspatrone im Jahreslauf. Augsburg, 1992, p. 222. Zie het lijstje in O. Wimmer en H. Melzer, Lexikon der Namen und Heiligen. Innsbruck, 1988, p. 200. B. Kötting, ‘Corona,’ in Lexikon des Mittelalters. München, 2002, dl. 3, p. 259.
hans geybels | volksdevotie in tijden van corona
te maken: een walnoot geneest hersenen, omdat een geopende walnoot sprekend op hersenen gelijkt. Aronskelken genezen volgens dat gelijkaardig principe oren. De gelijkenis is zichtbaar, maar ze kan ook hoorbaar zijn: de heilige Blasius geneest blazen en de heilige Lambertus lamheid. Meteen wordt duidelijk waarom de heilige Corona in het derde millennium epidemieën geneest: het betreft naamgenoten. Het is verrassend hoe dat oeroude principe van similia similibus opnieuw opduikt. In Vlaanderen worden traditioneel andere heiligen aangeroepen tegen (pest)epidemieën. De meest verspreide zijn Antonius de Grote, Rochus van Montpellier en Sebastiaan. Uit historische documenten blijken voor Corona andere patronaten dan een coronavirus. In Sankt Corona am Wechsel (Oostenrijk) wordt de heilige Corona vanaf de late 16de eeuw in een klein kerkje tegen veepest aangeroepen, alsook tegen hagelinslag en voor zachte regen. Het gaat om een lokale traditie waarnaar verwezen wordt in het Sonntags-Blatt, een verzameling van artikels uit de bijlage bij een krant Oesterreichischer Volksfreund van het jaar 1856 (p. 788-790). Het oudste patronaat wordt vermeld in een document uit 1296 uit Dijon, waar (vóór de Franse Revolutie) de hoofden van Corona en Victor bewaard worden. De bisschop staat toe dat die hoofden meegedragen worden in de processies voor de Kruisdagen om slecht weer af te wenden, zodat de veldvruchten rustig kunnen groeien.6 In Duitstalige gebieden patroneert Corona schattengravers en wordt ze aangeroepen bij geldaangelegenheden. Dat komt door het oude Oostenrijkse woord voor geldstuk: Krone. Door het Coronagebed mogen mensen in geldnood om geld vragen.7 Daarnaast is ze de patrones van beenhouwers, misschien omdat men in haar naam het woord caro (vlees) ontwaarde.8
Volksdevotie in tijden van corona9 In Tongeren wordt van in de vijftiende eeuw Maria, Oorzaak Onzer Blijdschap, vereerd. Ze heeft haar vaste plaats in de basiliek. Hoogtepunt is ook hier de meimaand. Elk ‘zevende jaar’ kent Tongeren de Kroningsfeesten ter nagedachtenis van de kroning van het beeld in 1890. Er trekt dan een grote ommegang door de stad, die versierd is met specifiek voor dat jaar vervaardigde vlaggen. Het was opvallend dat er tijdens de coronacrisis aan talrijke huizen vlaggen van de voorbije edities hingen. Er was een nationale actie om witte
6 7 8
9
P. Guérin, Les petits bollandistes. Vies des saints d’après les bollandistes, Surius, Ribadineira Parijs, 1866, vol. 5, p. 266. Wrede, ‘Corona,’ Handwörterbuch des deutschen Aberglaubens. Berlijn en New York, 1986, dl. 2, p. 106. Zie op die pagina ook het uitgebreide artikel Coronagebet. L. Schmidt, ‘Zur Volksverehrung der hl. Corona in Bayern und Österreich,’ in Bayerisches Jahrbuch für Volkskunde. Festschrift für J. M. Ritz. Regensburg, 1951, p. 69-79; B. Spirkner, ‘Zum Corona-Kult. Bauernheilige und Patronin der Schatzgräber,’ in Volk und Volkstum. Jahrbuch für Volkskunde, 3, 1938, p. 300-313 en A.Bauer, ‘Zur Verehrung der hl. Corona in Oberbayern’ in Bayerisches Jahrbuch für Volkskunde, 1956, p. 64-70. Deze bijdrage is gebaseerd op eigen onderzoek in Scherpenheuvel en het onderzoek van drie studenten: Rita Molenaers (voor Tongeren), Wim Schreurs (voor Stokrooie) en Eddy Willems (voor Koersel). Met de pastoor van Scherpenheuvel, E.H. Luc Van Hilst, had ik een interview op 2 juli 2020.
volkskunde 2020 | 2 : 163-170
167
doeken (lakens, handdoeken of iets anders) aan huizen te hangen om dank te laten blijken voor het zorgpersoneel (artsen en verpleegkundigen), dat een zeer zware periode aan het doormaken was. In Tongeren opteerden veel mensen om een ‘kroningsvlag’ van een van de voorbije edities op te hangen. Het was een actie van een parochiaan, die op bijval kon rekenen. Bij het beeld Maria, Oorzaak Onzer Blijdschap staan steevast massa’s bloemen: allemaal giften van mensen. Omdat in de periode van de lockdown alle bloemenwinkels gesloten waren en de wekelijkse markt niet mocht doorgaan, konden ze 10 euro storten of aan de kerkwachters geven. Met dat geld kocht de suisse bloemen bij een kweker. De respons was zo groot dat er een recordaantal van 675 bloementuilen werd besteld. Daardoor stonden er bij Onze-Lieve-Vrouw drie keer zoveel bloemen als gewoonlijk. De actie werd bekend gemaakt door affiches buiten aan de kerk en door de lokale radiozender BOO (radio Zuid-Oost Limburg). De bloemen werden geschonken door mensen uit heel Vlaanderen, meestal uitgeweken Tongerenaren: Borgloon, Kortessem, Gent, Wommelgem … Dezelfde kerkverantwoordelijken viel ook op dat er meer mensen in de basiliek bij het beeld kwamen bidden dan gewoonlijk. Ze hanteerden een teller en noteerden dagelijks 250 à 300 bezoekers en dat terwijl alle bedevaarten en eucharistievieringen afgeschaft waren. Ook het toerisme was verboden. De verkoop van noveenkaarsen (niet van de kleine kaarsjes) was ook toegenomen en volgens de suisse was dat een rechtstreeks gevolg van corona. De pastoor kreeg meer e-mails en telefoons van mensen met vragen voor gebed en van eenzame mensen. Het bedevaartsoord “Koersel-Kapelleke” (Onze-Lieve-Vrouw aan de Staak in het Limburgse Koersel) trekt dagelijks een vijftigtal mensen. De verantwoordelijken van de kapel nemen meer bezoekers waar, maar vermoeden tegelijkertijd dat dit aantal opnieuw zal slinken na de coronacrisis. Net zoals in Tongeren worden er meer noveenkaarsen geofferd dan kleine kaarsjes. Een bezoekerskoppel vindt de kapel een ‘lichtbaken in deze bizarre tijden’. Eén gelovige legt een verband tussen deze crisis en 2 Kronieken 7, 13-14: “Het kan gebeuren dat Ik het volk straf. Dan laat Ik het niet regenen, of Ik laat een sprinkhanenplaag komen, of Ik laat de pest uitbreken. Maar als mijn volk dan echt spijt heeft en stopt met de slechte dingen die het doet, als de mensen weer tot Mij gaan bidden en weer gaan leven zoals Ik het wil, dan zal Ik vanuit de hemel naar hun gebed luisteren en hun vergeven dat ze Mij ongehoorzaam zijn geweest. Dan zal Ik zorgen dat het weer goed gaat met hun land.” Dit citaat blijkt populair te zijn in bepaalde geloofskringen, want volgens google wordt er dikwijls gezocht naar de combinatie “2 Kronieken + corona”. De getuige beschouwt deze crisis als een uitnodiging voor een geestelijke opwekking op wereldniveau, een openbaring met als boodschap ‘Jezus aannemen’. Kleinere kapellen moeten het kalmer aan doen omwille van de lockdown. Voor de kleine devotiekapel van Onze-Lieve-Vrouw van Altijddurende Bijstand op de Hamelheide (Stokrooie) situeert het drukste bezoek zich in mei-juni, maar er was veel minder drukte. De mensen konden wel kaarsen blijven branden en vota scripta achterlaten. De meesten richtten zich tot Maria – ook met corona als intentie – maar één bezoeker noteerde een lang gebed voor de
168
hans geybels | volksdevotie in tijden van corona
Afb. 2 foto 0998 De basiliek van Scherpenheuvel tijdens Coronatijden (foto MichaĂŤl Hanne).
heilige Corona in het intentieboek. Uit dit gebed is af te leiden dat Corona aangeroepen wordt tegen epidemieĂŤn. Een bijzondere situatie noteerden we in het grootste bedevaartsoord van BelgiĂŤ: Scherpenheuvel. Als teken van solidariteit met de zorgsector had de rector van het genadeoord een witte vlag laten hijsen boven op de basiliek. Hij besloot tevens om de basiliek open te houden, terwijl zo goed als alle andere gebedshuizen gesloten bleven. Hij vond het zinvol om mensen in deze crisisperiode de gelegenheid te geven om te bidden bij Maria. Te midden van alle verboden die het in die periode regende, meende hij iets positiefs te moeten brengen en liet hij een gebedsprentje drukken (Gebed in tijden van het coronavirus). De 1.500 exemplaren waren meteen de deur uit. Tegelijkertijd stelde hij gelovigen in staat om heel dicht bij het genadebeeld een kaarsje te laten branden. De zogenaamde kaarskapellen bevinden zich buiten de basiliek, maar nu stond voor het altaar onder het genadebeeld ook een kaarsenbak (met speciale niet-vervuilende kaarsjes). De lockdown van de coronacrisis viel in de aanvangsperiode van het bedevaartseizoen (start op 1 mei). Een belangrijk gevolg was dat de meer dan 150 geplande bedevaartgroepen afgezegd moesten worden. Links en rechts kwamen er toch bedevaarten: enkele afgevaardigden van het bestuur van bepaalde bedevaartgroepen. Meer was niet mogelijk. Anderen stelden hun bedevaart uit in de hoop wat later te kunnen komen. De rector besloot om elke dag een rozenkransgebed te bidden en dat online uit te zenden. Tijdens dat rozenkransgebed, dat goed gevolgd werd, werd gebeden voor alle intenties van die bedevaartgroepen, maar ook voor alle andere intenties die mensen
volkskunde 2020 | 2 : 163-170
169
doorstuurden omdat ze niet naar Scherpenheuvel mochten komen. Ongeveer tachtig procent van de gevraagde intenties hield verband met corona. Mensen vroegen een gebed voor de zorgverleners, de artsen, de onderzoekers naar een vaccin en dies meer. Toen de strenge maatregelen van de lockdown begonnen te versoepelen, was dat meteen zichtbaar in Scherpenheuvel. De eerste toename van bezoekers werd geconstateerd in mei, en in juni ontving het bedevaartsoord evenveel mensen als in de gelijkaardige periode voor de coronacrisis. De enigen die nooit weggebleven zijn uit Scherpenheuvel zijn de wielertoeristen. De reden is dat er zelfs in de periode van de lockdown gefietst mocht worden. Sporten was toegestaan ondanks de quarantaine. Ik had dit interview met de pastoor op 2 juli (2020) en op het terrein van de volksdevotie is weer alles het oude in Scherpenheuvel. Enkel het aantal mensen dat naar de eucharistie komt – vanaf 8 juni mochten mensen terug naar de eucharistie onder strenge voorwaarden – herstelt veel trager. Op 2 juli zat men in Scherpenheuvel op een derde van het gebruikelijke aantal, maar het aantal herstelde zich langzaam.
Conclusie Op een haast onwaarschijnlijke wijze kreeg een tweede-eeuwse martelares plots een tweede leven als geneesheilige tegen epidemieën. Nieuwe media zorgden wereldwijd voor een razendsnelle bekendheid van haar naam en haar patronaat. Dat er een loopje werd genomen met de historische werkelijkheid is in het hele verhaal steeds secundair geweest. De coronatijd schortte het vieren van de eucharistie enkele maanden op, maar aan de religieuze volkscultuur kon het virus niet raken. Alle getuigen zijn het erover eens dat mensen hun bedevaartsoord bleven bezoeken en dat ze daar de rituelen bleven uitvoeren die ze altijd al gewoon waren om te doen.
170
hans geybels | volksdevotie in tijden van corona
121ste JAARGANG (2020) Wetenschappelijk artikel Ilaria Rosetti, Marc Jacobs & Ana Pereira Roders, Erfgoed en duurzaamheid – Een literatuuronderzoek en reflectie over de rol van participatieve erfgoedpraktijken in duurzame ontwikkeling Essays Mark Schep, Immaterieel erfgoed in een superdiverse omgeving: ondernemers, vrijwilligers en culturele organisaties als ‘custodians’ Susanne Verburg, Jongerenculturen en immaterieel erfgoed: leren van beleving en borging Sporen Paul Peeters, Centrum voor Studie en Documentatie vzw – Oorsprong en evolutie van de uitgever van Volkskunde Hans Geybels, Volksdevotie in tijden van corona Gilbert Huybens, 18. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, Hss. 19997 & II 2801 Mus. Paul Catteeuw, Er was eens … De Gebroeders Grimm en hun sprookjes – Tentoonstelling in Alden Biesen, 1-7 tot 30-8-2020
Nr. 2 105
123 135
145 163 171 191
Besprekingen * Karin Bauer & Jennifer Ruth Hosek (red.), Cultural Topographies of the New Berlin 194 (Paul Catteeuw) * Lieve Blancquaert, Circle of Life (Paul Catteeuw) 196 * Johan Boussauw, Raven en Kraaien – Eksters en Gaaien. Een natuurhistorie 197 (Paul Catteeuw) * David Lipset & Eric K. Silverman (red.), Mortuary Dialogues (Paul Catteeuw) 199 * Jasper Truyens, Antwerpen 1920 – Verhalen van de VII e Olympiade (Paul Catteeuw) 201 * Stephan Vanfleteren, Present (Paul Catteeuw) 203 * Sebastian Bischoff, Christoph Jahr, Tatjana Mrowka, Jens Thiel (red.), 205 “Belgium is a beautiful city”? (Marc Jacobs) * Alice Hoppe-Harnoncourt, Elke Oberthaler, Sabine Pénot, Manfred Sellink, 208 Ron Spronk (red.), Bruegel. The Hand of the Master (Marc Jacobs) * Tilman Kasten & Elisabeth Fendl (eds.), Heimatzeitschriften (Marc Jacobs) 210 * Ceri Houlbrook, The Magic of Coin-Trees from Religion to Recreation (Carlo Jengember) 212 * Myriam Everard & Ulla Jansz, Sekse – Een begripsgeschiedenis 216 (Maarten H.D. Larmuseau) * Nanda Geuzebroek, Vondelingen – Het Aalmoezeniersweeshuis van Amsterdam 219 (Maarten H.D. Larmuseau) * Jaak Slangen, Tussen gemeynte en landschapspark (Maarten H.D. Larmuseau) 223 * Tom Willaert, Dirk Speelman, Fred Truyen, Digitale geletterdheid – Dataverwerking 225 in de geesteswetenschappen (Maarten H.D. Larmuseau) * Peter Verlinden, Zwarte trots, witte schaamte? Over kolonialisme en racisme 228 (Rik Pinxten) * Hermynia zur Mühlen, The Castle of Truth and other Revolutionay Tales 231 (Marcel Van den Berg) * Ulrich Kockel e.a. (red.), Heritage and Festivals in Europe (Albert van der Zeijden) 235 Summary
238
Personalia
239