Identidad en el laberinto de la memoria - tomo 1 gallego by Pedro Tzontemoc

Identidade labirinto memoria

Pedro TzontĂŠmoc

Identidade no labirinto da memoria

Identidade no labirinto da memoria Primeira edición, 2014 Coordinación: José Manuel Díaz García Traducións: Pilar Tobar Conde e Xoán Díaz García Deseño gráfico: Pedro Tzontémoc © texto: Ramón Villares, 2014 © texto: Jorge F. Hernández, 2014 © fotografías e texto: Pedro Tzontémoc. pedrotzontemoc@yahoo.com www.pedrotzontemoc.com Depósito legal: LU 191-2014 ISBN: 978-84-8192-512-8 Imprime: Tórculo Edita: Servizo de Publicacións da Deputación de Lugo Coordinación editorial: Xosé Brais García Fernández

Proxecto apoiado polo Fondo Nacional para la Cultura y las Artes a través do Sistema Nacional de Creadores de Arte. - México.

Prohibida a súa reprodución por cualquera medio mecánico ou electrónico sen a autorización do editor

Identidade labirinto memoria

Pedro TzontĂŠmoc

Até o momento da impresión deste libro catálogo, a exposición Identidade no labirinto da memoria foi programada para ser presentada en:

Sala de exposicións da Deputación Provincial de Lugo, Galicia, España / 2014

Museo de las migraciones. Montevideo, Uruguai / 2015

Museo archivo de fotografía. Ciudad de México / 2016

“O fotógrafo non pode ser un espectador pasivo, non pode ser realmente lúcido se non está implicado no acontecemento” Henri Cartier-Bresson Á miña avoa paterna, Paquita Nieto, quen sendo mexicana conservou e transmitiu a cultura e a morriña que o meu avó Pedro Díaz González lle legara. A meu pai, Juan Luis Díaz Nieto, quen me formou como mexicano e me deu as ferramentas para cruzar fronteiras. Aos meus irmáns, Alfredo Díaz Lloréns (mexicano e español) e Sáreli Díaz Devitta (uruguaia,mexicana e española), quen sen coñecer Galicia lévana no sangue. Aos meus fillos, Citlalmina e Juan Luis Díaz Socci, que forxan a súa propia identidade neste mundo globalizado de fronteiras tan pechadas. Á miña familia mexicana, coa que medrei. Á miña familia galega, que me recibiu como se medrara ao seu lado. Á miña familia en Uruguai, Venezuela, Estados Unidos e onde queira que esta se encontre. O meu especial agradecemento Para María García Díaz quen me abriu as portas de Galicia e continúa sendo a miña guía e para Jaqueline, a súa filla de orixe mexicana. Para Mario Outeiro Iglesias por facer posíbel este libro-catálogo e a exposición en Lugo; para José Manuel Díaz García pola súa valiosa e incondicional axuda na coordinación e concreción deste proxecto; para Ramón Villares e Jorge F. Hernández pola súa participación literaria; para Xoán Díaz e Pilar Tobar pola versión bilingüe deste libro; para David Fernández, Ricardo Díaz e Alfredo Díaz, pola impecable montaxe da exposición; para Irene Cabrera e Vicente Guijosa por facer posíbel a exposición en Uruguay e México respectivamente; para o Sistema Nacional de Creadores de Arte. Para Valentine que estivo até que deixou de estar; para María Dolores Díaz Nieto, José Luis Díaz Gómez e Marga Piñeiro Díaz por compartir as súas fotografías de familia. Para Ricardo Díaz López e Milagros García, Margarita, Mercedes, María e Ricardo Díaz García, Lola, Maruja e Lucita Díaz Mendoza, Elvira, María Ignacia e Nemesio Pérez Díaz, María del Carmen Fernández, Celia e Manuel Díaz Fernández, Gabriel Vázquez Díaz, Margarita e María Isabel Vázquez Alcalde, Francisco e Esther García Díaz, por tantos e tan bos momentos compartidos… podería seguir citando os seus esposos e esposas, as súas parellas, os seus fillos e fillas con quen tamén convivín e mencionar a todos os parentes a quen coñecín, pero o risco sería converter este agradecemento no directorio de Galicia, aínda así pido desculpas polas imperdoábeis omisións.

Pescuda vital, pescuda fotográfica Mario Outeiro Iglesias Deputado delegado de Cultura e Turismo

O labirinto que hoxe nos convoca non esixe que confrontemos as nosas forzas e a nosa intelixencia co Minotauro. O reto que se nos propón é outro: inquirir acerca da identidade persoal do fotógrafo que hoxe presentamos e, na pescuda, decatarnos que o persoal remite, necesariamente, ao colectivo. Era lóxico que, no reto, o que o asume e enfronta se dote dos elementos que xulgue máis idóneos. Neste caso, Pedro Tzontémoc Díaz asignoulle á súa cámara fotográfica e ao seu froito, as fotografías, o papel de verdadeiro fío de Ariadna. Despois de ter desenvolto unha prolongada actividade profesional, deixando testemuño na súa obra das xentes coas que tentou antes a convivencia que o retrato externo e a cabal comprensión dos lugares vividos, chegoulle a hora de formularse preguntas que remiten á súa esencia persoal e neste camiño investigar as súas máis íntimas vivencias, recordos e antecedentes familiares. Así, van ser os lugares que constituíron o berce da estirpe, da tribo, da familia, o núcleo en torno ao que a identidade se intúe primeiro, e logo se constrúe. E nestes comezos o particular vainos achegando ao colectivo, aos outros, á Terra, a Galiza. Neste caso é O Castelo, O Incio, en definitiva as terras da montaña luguesa. Pero non se pode negar que a historia que aquí se nos descobre é unha historia repetida ao longo dos anos, en moitos lugares e pobos, en centos, en milleiros de familias que, vinculadas á terra, tiveron que abandonala nas distintas alturas da historia. Os destinos foron variando e modificándose ao ritmo que o desenvolvemento económico do mundo o foi demandando: Cuba, primeiro; logo México, Venezuela, Arxentina, República Oriental do Uruguai e tantos outros paradoiros; despois chegaría o tempo da Europa xeográfica e ata hoxe, na que o fenómeno segue a estar presente. Ata aquí todo o relatado resúltanos coñecido e próximo. O singular do proxecto que hoxe presentamos radica en que, non só dará noticia da transcendencia que para a colectividade tivo a emigración, senón que nos vai permitir coñecer as complexas consecuencias humanas desa continuación da vida dos nosos veciños moi lonxe da súa de orixe. Agora, á volta de preto de cen anos, son os fillos dos fillos os que se preguntan onde están as claves que configuran a súa identidade, qué elementos da tradición e da cultura do lugar no que naceron os constitúen intimamente e cales das vivencias, 9

das tradicións, do lugar de procedencia dos seus proxenitores, os integran e completan. Diso trata este proxecto, que escarva na memoria, na que se atoparían depositados, coma o fai o po sobre os vellos mobles e a neve nos camiños pouco transitados, os máis íntimos dos recordos, por máis esvaídos que os vaia deixando o tempo transcorrido. Pedro Tzontémoc, dende a súa raíz mexicana, indaga na súa orixe galega, mira o País, míranos a nós coa intención de ver, de comprender e comprendernos, e neste proceso inquisitivo, xerador de coñecemento, crea a súa obra e esta axúdanos, a todos, na nosa persoal indagación. A obra de Pedro Tzontémoc Díaz confirma as palabras do poeta cego cando aseveraba que “felizmente, non nos debemos a unha soa tradición; podemos aspirar a todas”. Para a Área de Cultura e Turismo da Deputación Provincial de Lugo é motivo de grande satisfacción ter alentado este proxecto durante un longo proceso e concluír esta etapa que vai ter continuidade ao outro lado do Atlántico. Que os nosos paisanos de alén dese mar saiban que, con estas fotografías e estas palabras, tamén nós queremos facerlles chegar o noso fraternal alento. A todos cantos prestaron o seu esforzo e colaboración neste proxecto, o noso sincero agradecemento; dunha maneira moi especial a Ramón Villares Paz e a Jorge F. Hernández que, desde Galicia e México respectivamente, nos fan chegar as súas reflexións sobre a obra e o esforzo levado a cabo por Pedro Tzontémoc. Lugo, decembro de 2014.

Galegos: de todos os rostros posĂbeis, algĂşn deles... Gallegos: de todos los rostros posibles, algunos de ellos...

O centro mítico do labirinto da miña memoria. O Castelo. O Incio, Galicia, España. [1946] El centro mítico del laberinto de mi memoria.

Identidade mestiza: de Acopilco ao Incio Ramón Villares Paz

Catedrático de Historia Contemporánea da Universidade de Santiago de Compostela Presidente do Consello da Cultura Gallega

Juan Díaz Mendoza (Papá Juanito), Dolores González. [1935] - [1920] Os meus bisavós galegos. Raíz desta historia, pais de emigrantes que espandiron a familia a outras nacionalidades... Mis bisabuelos gallegos. Raíz de esta historia, padres de migrantes que expandieron la familia a otras nacionalidades...

As relacións entre Galicia e México veñen de vello, dos tempos da conquista e posterior colonización do territorio do antigo imperio azteca. Unha extensión moi notable daquel territorio levou o nome de “Nueva Galicia”, con capital en Jalisco, e algunhas cidades fundadas de nova planta foron encomendadas ao patrocinio do Apóstolo Santiago, tal que Querétaro. O profesor Américo Castro puido observar, nas súas pescudas sobre o mito de “Santiago de España”, que o “ímpetu imperial” propio da fe que abrolla nas pedras da praza do Obradoiro compostelá tivo continuidade, entre outros lugares, na “Plaza de Armas” da cidade de México. Nos tempos da colonia, o vicerreinado de “Nueva España” foi un dos lugares máis permeables á presenza de nativos procedentes do Reino de Galicia, como bispos, oidores, técnicos das minas de Zacatecas ou como corrixidores e membros da administración colonial. E, nos tempos máis recentes, sucesivas vagas migratorias e un masivo exilio republicano levaron ás terras mexicanas moitos inmigrantes de orixe galaica e tamén profesionais e políticos vencidos na Guerra Civil. Un libro moi singular, Presencia de Galicia en México, promovido polo Patronato da Cultura Galega en 1954, recolle algúns dos nomes máis senlleiros dos galegos trasterrados, como foron Bal y Gay, Delgado Gurriarán, Marcial Fernández, Rodríguez de Bretaña, Arturo Souto, Luís Soto ou A. Vázquez Humasqué, entre unha longa nómina de exiliados, moitos deles non galegos de nación. Antes e despois daquela arribada dos exiliados, tamén chegaran a México numerosos inmigrantes que acabaron por conformar unha poderosa colectividade galega procedente na súa maioría de concellos do interior de Galicia, desde a Terra Chá luguesa ata as terras ourensás do Carballiño. Dous membros dunha familia do concello lugués do Incio, os irmáns Pedro e Luis Díaz González, chegaron a México DF durante os anos vinte e alí se asentaron no ramo do comercio de alimentación (confeitaría e carnizaría), que era moi común entre os inmigrantes de orixe galega, antes de se especializaren no sector da mobilia e do aloxamento hoteleiro. A bagaxe cultural que levaban canda si estes dous inmigrantes do Incio era moi superior á imaxe tópica, e non sempre certa, do emigrante galego. Fillos dun labrego que cursara case toda a carreira sacerdotal no seminario de Lugo e sobriños dun boticario e dunha comerciante, o irmán maior daqueles dous inmigrantes era médico formado en Compostela nas mesmas aulas que Roberto Nóvoa Santos ou 13

Alfonso R. Castelao. Este médico de ideoloxía republicana, coñecido como “O pequeniño do Incio”, foi unha de tantas vítimas provocadas pola Guerra Civil española. Asasinado en loitosas circunstancias e anonimamente soterrado, só en tempos recentes foi parcialmente rehabilitada a súa memoria, grazas á teimosía da súa familia e, nomeadamente, do seu sobriño José Luis Díaz, autor dunha biografía do seu familiar, Sementeira e memoria. Represalia e desagravio dun médico lucense republicano (Ediciós do Castro, 2009). Unha pluralidade de recordos integran, pois, as alforxas desta familia procedente das montañas orientais de Galicia e que acabou por ter presenza en diversos lugares, alén de Galicia, nos países do Río da Prata e en México. Un descendente en terceira xeración do inmigrante Pedro Díaz, a quen o neto define como un home “que sabía hacer pan” —traballaba nunha confeitaría na rúa Salvador cando alí chegara o seu irmán Luis—, é o fotógrafo e artista visual Pedro Tzontémoc Díaz Lloréns, que porta no seu propio nome a identidade mestiza dun fillo da inmigración que adopta pautas culturais do país de acollida, ao mesturar o nome cristián do seu avó cun nome procedente da lingua náhuatl, tradición mestiza que lles transmitiu aos seus dous fillos, con cadanseu nome de Juan Luis e de Citlamina. El mora nun lugar chuvioso e de montaña como Acopilco, pero ten saudades do Incio que deixaran atrás os seus devanceiros, tamén lugar de terras altas pero a escala galega. Adaptación ao novo mundo e, ao tempo, memoria da Arcadia deixada nas terras galegas, pois aqueles dous inmigrantes chegados nos anos vinte tentaron teimosamente retornar a Galicia nos anos corenta e cincuenta. Acabaron por voltar para México, pero unha parte das súas “añoiranzas” galaicas, como ten escrito Luis Díaz, un tío-avó de Tzontémoc, nunca se esvaeu das súas vidas. No prefacio destas “añoiranzas” asevera José Luis Díaz, fillo do autor destas, que “la nostalgia por el regreso a casa” era unha obsesión para aqueles dous emigrantes asentados en México DF. Alí encontraran unha nova familia e montaran unha nova vida, pero non daban esquecido as orixes. Esta cultura familiar de combinar un certo nativismo mexicano cunha forte nostalxia galaica está na base do proxecto que se mostra nesta exposición, que é un canto á identidade e á memoria. O seu autor comezou a viaxar a Galicia xa en idade adulta e, finalmente, logrou adquirir a nacionalidade española. Foi grazas a unha das disposicións (artigo 7) de máis inesperada eficacia que contiña a chamada Lei de “memoria histórica”, impulsada polo goberno de J. L. Rodríguez Zapatero en 2007, que favoreceu a aparición dunha verdadeira cidadanía transatlántica. Deste encontro con Galicia e coa súa cultura e paisaxe humana, conducido polas lembranzas familiares, vai xurdir unha nova identidade mestiza, que é a do “americano” en terras galegas 14

Manuel Díaz González. [1936] Primeiro dos fillos do Castelo. Primero de los hijos de El Castelo.

e a do “gachupín” en terras mexicanas. Identidade expresada en imaxes que traducen emocións pero tamén razóns: a decisión de cerrar un círculo que comezara a trazar o seu avó Pedro Díaz emigrado a México con vinte e poucos anos, acabado de retornar do servizo militar español.

José Díaz González. [1942] Segundo dos fillos do Castelo. Segundo de los hijos de El Castelo.

§ Antes de acometer este viaxe ás súas fontes familiares e culturais, a obra creativa de Pedro Tzontémoc é ampla e, sobre todo, dunha gran calidade artística e conceptual. Parece que parte da súa vida de artista consistise nunha demorada preparación para afrontar este último reto de entender a identidade individual e comunal a través dunha cámara fotográfica. O interese polo Outro e a procura de contrastes entre as persoas ou destas coa poderosa natureza en que moran son as liñas de forza do pensamento do autor e os vieiros polos que chega á concreción destas ideas abstractas nunha imaxe concreta. Unha obra de pequena dimensión pero de grande alento é Pasaporte (2004), resultado duna longa viaxe polo Oriente Medio en 1997, na que se mostran os contrastes culturais e relixiosos en olladas tan intensas como furtivas. Pero a parte máis substancial do seu traballo artístico está movida pola ansia de descubrir a esencia de México, aquilo que en palabras do Octavio Paz ensaísta se define como “un universo de imágenes, deseos e impulsos sepultados”. Esta vontade interpretativa da identidade de México está na súa obsesión por traer a primeiro plano, por medio de imaxes en que resucitan eses desexos e eses impulsos, prácticas culturais tan arraizadas como a relixiosidade ou as relacións de familia, como se pode observar na serie dedicada a Mis XV años (2006), unha obra que o autor presenta modestamente como unha experiencia metafórica persoal (“mis primeros quince años de fotógrafo profesional”), pero que se converte no mostrario visual do lugar central que segue a ter a familia na sociedade mexicana actual, que bota a casa pola ventá para celebrar o tránsito á adolescencia das súas fillas. Pero onde se encontra o referente máis directo desta potencia interpretativa do fotógrafo como analista do encontro de culturas diversas é na reconstrución da viaxe ao país dos Tarahumaras que, en 1936, levara a cabo o poeta francés Antonin Artaud. O poeta fixera unha única viaxe á Serra dos Tarahumaras, en condicións difíciles debidas non só á distancia senón ao hermetismo dos propios tarahumaras. Con todo, o poeta foi quen de contar aquela viaxe á procura da pureza primitiva dunha comunidade illada pero rica en prácticas relixiosas, cerimonias rituais como “el sacrificio de un buey en la plaza pública” e na que tivo a oportunidade de calmar a súa ansia de ter experiencias vedadas a un habitante da culta Europa. Buscaba en México o 15

que outros europeos, nomeadamente franceses, quixeran atopar na Polinesia ou camiño de Bagdad. Os propósitos do fotógrafo Pedro Tzontémoc foron claramente diferentes, pero a escolla deste remake da viaxe de Artaud revela que hai algo de poético na súa ollada visual e unha aspiración a entender problemas esenciais como son a natureza, o tempo e as tensas relacións entre os individuos e unha paisaxe hostil. O fotógrafo fixo ata catro viaxes á Serra dos Tarahumaras e o resultado está recollido nun libro de título e contidos elocuentes: Tiempo suspendido (1995), o que delata, como observa Louis Panabière no propio catálogo, unha “afinidad intemporal” entre ambos os visitantes. Pero o modo de ollar aquela comunidade primitiva non tivo tanto o perfil relixioso e espiritual do poeta Artaud, como a vontade de testar ata onde pode chegar a arte da fotografía como instrumento que dea conta do que está implícito ou debaixo da realidade aparente. A conclusión do artista é ilustrativa: “la fotografía no es el arte, el arte es la vida misma”. Non era a profesión o que guiaba os seus pasos, senón entender a vida. A poesía complementada ou sobardada pola arte da fotografía. A liña que vai desta orixinal pescuda ata esta exposición tivo continuidade noutras propostas do fotógrafo, como é a serie de imaxes recollidas no libro El ser y la nada (2006), no que se confrontan cidades e culturas desde México e doutros lugares de América con cidades de referencia da cultura europea (Venecia, Lisboa, Marsella, París, Compostela…). Son fotografías que non queren copiar unha realidade presuntamente obxectiva, senón que lle transmiten ao observador a idea dun diálogo fecundo. Dito con palabras do propio autor, a súa ollada fotográfica captura “instantes en que el universo interno se toca con la realidad exterior de manera sutil e instantánea”. Unha parte deste traballo fotográfico está de novo presente, mesmo na repetición de imaxes, na mostra que agora se lanza ao público, Identidad en el laberinto de la memoria. § A proposta de traballo que nos últimos anos desenvolveu o noso fotógrafo está ordenada arredor dunha idea central: identificar os sinais da (súa) identidade no complexo labirinto da memoria. Son conceptos fortes que definen os seus obxectivos como creador artístico, pero tamén como un cidadán que se recoñece nunha identidade plural e mestiza, forxada coa substancia da memoria persoal e familiar que el está a procurar nos entrambilicados vieiros dun labirinto. Un labirinto que ten unha boca no Acopilco mexicano —lugar onde el ten a súa morada familiar— e outra na casa do Castelo, nas terras do 16

Celestino Díaz González. [1921] Cuarto dos fillos do Castelo. Migrou de por vida a Uruguai. Cuarto de los hijos de El Castelo. Migró de por vida al Uruguay.

Isidoro Díaz González. [1920] Quinto dos fillos do Castelo. Custodiado por seus pais na única foto da súa vida. Quinto de los hijos de El Castelo. Custodiado por sus padres en la única foto de su vida.

Incio, onde naceu a súa extensa familia antes de se producir a súa diáspora. O que está entre estas dúas bocas son camiños andados por medio mundo, olladas viaxeiras, pasaportes con distintas visas e unha pulsión esencial, que é dar un significado a esa identidade individual que acode ansiosa ás fontes da memoria familiar e tribal. A historia das diásporas e das migracións está marcada a ferro pola fondura destas lembranzas e polos desgarros producidos no seo das familias. A literatura que se ten ocupado destes ámbitos identitarios é abondosa, tanto nos lugares de partida como nos de acollida. Pero talvez sexa a fotografía o medio de expresión que mellor ten dado conta da intensidade de afectos que rodea os procesos migratorios, pois o retrato foi con frecuencia o elo máis forte que mantivo unidas as familias dunha e doutra beira do Atlántico. Ao carón —se non en substitución— das estampas de santos e virxes, os retratos dos familiares emigrados pendurados das paredes das casas galegas son a mellor demostración desta paisaxe cultural doméstica, que volvía presentes os ausentes. Identidade, memoria e labirinto son palabras fortes que andan acotío nas campas do pensamento actual e que, coa achega da experiencia persoal como “humus” fecundador, expresan emocións, mobilizan vontades e definen actitudes perante a vida e perante o porvir. Dúas desas palabras —memoria, identidade— son de curso algo máis recente, pero a idea de labirinto goza de enorme tradición no xénero literario de interpretación do ser ou da alma dos pobos e das nacións, como mostran textos xa clásicos como os de Gerald Brenan sobre El laberinto español (1943), de Eduardo Lourenço sobre a identidade poscolonial portuguesa (O labirinto da saudade, 1978) e, máis acaidamente ao caso que nos ocupa, o libro-manifesto de Octavio Paz El laberinto de la soledad, dado a lume por vez primeira en 1950 e que foi obxecto de múltiples reedicións e, mesmo, reflexións complementarias. Non dispoñemos de texto análogo na cultura galega recente, pero parte destas matinacións sobre a identidade galega, sobre todo en termos culturais e políticos, está contida en obras clásicas da Xeración Nós, desde Otero Pedrayo (Ensaio histórico sobre a cultura galega, 1933) ata Alfonso R. Castelao (Sempre en Galiza, 1944). Identidade que, no plano visual, quixeron construír os artistas e emprendedores culturais Luís Seoane e Isaac Díaz Pardo, a través do Laboratorio de Formas de Galicia creado desde a Arxentina en 1963, como unha aposta por crear formas modernas con raíces galaicas, como mostra a estética do grupo Sargadelos. Non é do caso reparar sobre o repertorio desa identidade, sexa a mexicana ou a galega. O que me parece máis pertinente é analizar algúns contidos desta exposición que permitan entender esa dupla identidade que, coas armas da fotografía, quere construír Pedro Tzontémoc. Chamarei a atención, 17

especialmente, sobre dous trazos desa proposta interpretativa. En primeiro lugar, a importancia da terra da infancia e da xinea familiar como un dos grandes polos dese diálogo transatlántico. E, en segundo lugar, o peso da natureza na construción desa identidade. Poida que con esta escolla estea a reproducir a vella idea determinista francesa, elaborada especialmente por Maurice Barrès, na que a “terra e os mortos” marcan o rumbo dos individuos. Pero se algo hai de todo isto é porque as persoas que navegan polas imaxes tomadas polo fotógrafo están inermes ou abraiadas perante a grandeza dos lugares en que se encontran, sexa un monumento simbólico (Teotihuacan, Serra Tarahumara, San Andrés de Teixido, muralla de Lugo) ou sexa un lugar de vida cotiá como sitios de lecer, moradas familiares e, mesmo, igrexas. Alén diso, o fotógrafo non se deixa guiar pola procura do “tipismo” que foi tan común nas viaxes de moitos dos seus predecesores —o máis ilustre de todos, a neoiorquina Ruth M. Anderson—, senón que trata de establecer un diálogo entre as dúas culturas de que se sente parte. Unha ollada “emic” en termos antropolóxicos, que evita caer na tentación dun punto de vista superior ou distante. A imaxe da realidade galega está peneirada polos recordos familiares e pola vontade de identificar valores que dialoguen ou se confronten cos mexicanos. O primeiro que chama a atención é o coidado con que reconstrúe a xenealoxía familiar, como unha forma de poñer nome e cara ás “voces ancestrais” e de recoñecer os familiares actualmente vivos. A partir dos primeiros moradores da casa familiar do Castelo, no Incio, acaban por aparecer ata catrocentos parentes esparexidos desde Galicia ata México, Uruguai, Arxentina e Venezuela. Non parece, con todo, que se trate dunha árbore xenealóxica clásica, senón de fixar unha xeografía dos afectos a través das imaxes e dos retratos. Porque como recoñece o propio autor, “las imágenes son un medio que me permite ir de una experiencia a otra, de un encuentro conmigo mismo a otro” (Carnets de route, 2012). No fondo, trátase dunha agónica procura da identidade fundada no poder redentor da memoria, máis que de trazar unha historia máis ou menos heroica da propia familia. A Galicia que se converte en espello desa memoria é claramente plural, pero supeditada a enfoques e a escollas moi específicas. Alén da familia, hai unha constante querenza por unha terra e unha cultura claramente idealizadas: unha terra que o fotógrafo define como un lugar de “mitos, leyendas y creencias”, de homes-lobo, de meigas e Santa Compaña, de vestixios antigos como os poboados castrexos, de murallas romanas e castelos medievais, de santuarios como San Andrés de Teixido, de camiños que levan á montaña e, finalmente, de instantáneas que captan aquela morriña tantas veces evocada 18

Pedro Díaz González. [1921] Sétimo dos fillos do Castelo. Meu avó. Migrou de por vida a México. Séptimo de los hijos de El Castelo. Mi abuelo. Migró de por vida a México.

María Díaz González. [1915] Novena dos fillos do Castelo. Acompañada por seu pai e seu irmán José. Novena de los hijos de El Castelo. Acompañada por su padre y su hermano José.

nos convivios familiares en México DF. Hai, con todo, algunha concesión a unha ollada máis cívica da vida en Galicia, con retratos de mozos e mozas en festa, de romarías cheas de souvenirs e unha visita á Estación Marítima de Vigo, lugar de saída dos seus familiares emigrantes, que vale por toda unha proposta de acción política: “cuando será el día que Europa erija el monumento a la emigración”, exclama o autor perante a inanidade conmemorativa daquel lugar que pisaron millóns de persoas no seu ir e vir de América. Esta Galicia que o fotógrafo constrúe como un referente mítico é un reino da chuvia, como é tamén o seu Acopilco mexicano, onde agora mora. O país galego é moito menos colorista que as rúas e casas mexicanas, pero tamén é un territorio cristianado con milleiros de cruces e cruceiros. E un espazo silandeiro, como a casa patrucial do Castelo, onde poden pacer as vacas, como aquelas que alindaban na súa infancia o seu avó e os seus irmáns, fillos do “Papá Juanito”, o patriarca da tribo, serve de fío conductor do relato visual. Fronte a esta Galicia que actúa como un referente mítico, parcialmente reconstruída coa memoria e coas sucesivas viaxes ás orixes, está a realidade mexicana dunha cultura poderosa e contraditoria, moito máis atraente que a galega. A paisaxe humana das fotografías mexicanas está chea de nenos e de xente moza, de alegría e de vida na rúa. As festas son verdadeiramente comunitarias, nas que a forza comunal é superior á suma das persoas e familias congregadas. As rúas están cheas de fortes cores e de orixinais graffiti, sen que a trama urbana retratada transmita unha harmonía de conxunto. A fartura de igrexas fotografadas é algo máis que un recoñecemento do seu valor artístico, pois revela a existencia dunha forte relixiosidade popular, talvez expresión sincrética entre o catolicismo levado polos conquistadores e os cultos de tradición autóctona. Esta epifanía visual de dúas culturas mostra, efectivamente, que unha dupla identidade está implícita na ollada de Pedro Tzontémoc, por máis que o quiñón mexicano amose unha maior fortaleza. Trátase de mostrar un sentimento individual, que o autor asume como un mandato non escrito da súa tribo, pero tamén dunha construción intelectual de diálogo intercultural, no que cada unha das bocas deste labirinto se ve arrequecida. A viaxe de Pedro Tzontémoc desde Acopilco ao Incio ten algo máis que a reconstrución dunha historia familiar e a procura dunha identidade esgazada entre unhas orixes galegas e a cultura mexicana de adopción. As súas visitas periódicas a Galicia coinciden cunha fase vital na que unha nova e incerta doenza limita a súa mobilidade física, pero non a súa lucidez analítica. Diagnosticado varias veces como doente dunha esclerose múltiple, despois de máis de cincuenta tratamentos ordenados por médicos e por curandeiros, por fisioterapeutas 19

e polo que en Galicia chamariamos “sabias” ou meigas, segue sen ter unha resposta oficial á súa doenza. Os resultados desta peregrinación, contados con valentía e precisión polo propio paciente nun libro singular, locuralocúralocura (2010), mostran que a solución aos seus problemas físicos non está fóra de si. De acordo coa súa propia autodiagnose, é posible que esa solución se atope no seu interior e que a parcial inmobilidade que padece sexa “consecuencia de algún asunto no resuelto, perdido en el laberinto de mi memoria”. Retornar ás orixes galaicas é un modo de calmar esa ferida e de encontrar unha saída ao labirinto da súa ánima, que ten prisioneiro ao seu corpo. Malia esta limitación física, Pedro Tzontémoc mantén a súa paixón pola fotografía e pola linguaxe, como instrumentos de exorcismo da súa doenza. E o resultado é esta mostra, un canto á vida migrante dos devanceiros, contada por un dos seus netos a través da fotografía, nunha ollada en que manda o interior sobre a realidade captada pola cámara: “ahora es la fotografía la que se mueve en torno a mí” e non á inversa, confesa Pedro Tzontémoc durante esta xeira vital de retorno á terra dos antergos. § Tense dito moitas veces que os seres humanos somos basicamente memoria e linguaxe. Somos porque recordamos e somos porque lles podemos expresar e comunicar esa lembranza a outros membros da nosa especie. Porén, a memoria persoal tende a ser selectiva e, mesmo, caprichosa, de modo que non é doado saber por que se recordan unhas cousas e se esquecen outras. Isto dificulta e, ao tempo, regula o proceso de transmisión interxeneracional da memoria tanto individual como colectiva. Cando unha persoa, unha familia e unha colectividade queren recordar non sempre o poden facer de modo directo. Porque a experiencia, sobre todo se tivo algo de traumática, limita ou couta esa vontade de recordar. Non se esquece de todo, senón que fica oculta ata que unha nova ollada é quen de descifrar o que está escrito por debaixo da tona visible. Por iso acontece con frecuencia que aquilo que un individuo ou unha comunidade aparenta esquecer acaba sendo recuperado polos seus descendentes, normalmente os seus netos. A historia da segunda metade do século pasado está chea destes “guadianas” afectivos, nos que traumas producidos por guerras, xenocidios ou creación de fronteiras abrollan tempo andado, cumpríndose o que se coñece como a “lei da terceira xeración”, na que os netos recordan o que os avós aparentemente esqueceran. Algo disto acontece no mundo das migracións, especialmente as de longa distancia producidas entre os países europeos e os americanos. Un emigrante abandona a terra de nacemento e, convertido á chegada en inmigrante, 20

Luis Díaz González. [1922] Décimo dos fillos do Castelo. Migrou de por vida a México. Décimo de los hijos de El Castelo. Migró de por vida a México.

Dolores Díaz González. [1915] Décimo primeira e último dos fillos do Castelo. Migrou temporalmente a Venezuela. Décimo primera y último de los hijos de El Castelo. Migró temporalmente a Venezuela.

aspira a se integrar no lugar de destino. Esa integración laboral, social e cultural pode ter moitos matices, pero nunca resulta fácil borrar os pasados que viaxaran canda cada migrante. E, nese punto, acontece o inesperado: que os netos queiran saber de onde viñeron os seus avós, cal era a súa familia e a súa cultura e, en definitiva, que tipo de identidade persoal e familiar tiñan de inicio e como afectaron as pautas levadas polos emigrantes á construción dunha nova identidade no seu lugar de destino. Foi o que fixo o neto Pedro Tzontémoc Díaz coas súas orixes familiares nas terras galegas do Incio. Recuperación non nostálxica nin bretemosa, senón que se confronta coa cultura do país de acollida coa que ten que dialogar. Proceso intelectual e artístico que acometeron outros descendentes de emigrantes, como a escritora brasileira Nélida Piñon, que romancea esta épica migratoria no gran libro A república dos sonhos (1984), no que Breta, a neta do protagonista Madruga, asume a obriga de contar a historia da familia galega como un exemplo de contributo, coas súas tradicións campesiñas de cultura oral e as lendas heroicas dunha raza celta, á construción dun país de inmigración como foi o Brasil contemporáneo. Os exemplos colacionados son claramente desemellantes porque só se poderían comparar no significado que lles presta o seu inicio galego. Pero serven para ilustrar ata que punto é sólida, mesmo pétrea, a memoria que leva consigo o emigrante galego chegado a América. Foron alí na procura de riqueza e resulta que o mellor quiñón desa fortuna levábano dentro deles, pegado á pel. Suprema vitoria dunha cultura como a galega, menos infeliz do que parece, que é capaz de vencer coas “armas do débil”. E non é por acaso que este exemplo de retorno ás orixes proceda de dous países americanos, como Brasil e México, que fixeron da súa cultura autóctona e do valor do nativismo un emblema da súa identidade cultural. Pero tamén confirman que a tentación de practicar a segregación cultural carece da profundidade con que noutros países americanos de forte inmigración e procesos de melting pot se tratou a bagaxe cultural que desde Europa levaran canda eles tantos millóns de emigrantes. Pedro Tzontémoc Díaz Lloréns é un neto consciente da liña do tempo na que o destino o inseriu. Coa súa inquisitiva ollada de fotógrafo foi quen de entender o que había de común nas dúas culturas das que se sente herdeiro. Se o seu traballo cuñou unha visión anovada e orixinal da cultura e da identidade mexicanas, grazas a este retorno ás terras dos seus devanceiros tamén está a modificar a identidade galega cos ares procedentes do altiplano mexicano, desde ese Acopilco vivido que ten algo de irmandade co Incio imaxinado. Santiago de Compostela, setembro de 2014 21

Familia de Rodrigo Díaz González, sexto dos fillos do Castelo. [1942] O mito do Castelo, o que rexistra a miña memoria, débese a estas tres xeracións, aos que quedaron para preservalo e aos que migraron para difundilo. Na foto: Papá Juanito, Rodrigo Díaz González, Elvira Mendoza, Juan, Manolo, Gonzalo, Maruja, Pepe, Lola, Lucita e Nabor Díaz Mendoza. Juan e Lola permañeceron no Castelo, Manolo e Pepe migraron de por vida a México, Gonzalo a Uruguai, Lucita migrou temporalmente a Suíza, o resto dos fillos quedou en España. Familia de Rodrigo Díaz González, sexto de los hijos del Castelo. El mito del Castelo, el que registra mi memoria, se debe a estas tres generaciones, a los que se quedaron para preservarlo y a los que migraron para difundirlo. En la foto: Papá Juanito, Rodrigo Díaz González, Elvira Mendoza, Juan, Manolo, Gonzalo, Maruja, Pepe, Lola, Lucita y Nabor Díaz Mendoza. Juan y Lola permanecieron en el Castelo, Manolo y Pepe migraron de por vida a México, Gonzalo a Uruguay, Lucita migró temporalmente a Suiza, el resto de los hijos se quedó en España.

Como unha pedra na auga Jorge F. Hernández Escritor

Matrimonio de José Díaz González e Margarita Díaz López, sete dos seus fillos: Guillermo, Margarita (migraría de por vida a Venezuela), Regina, Aurora, Esther, Teresa, Ricardo (migrou temporalmente a Alemaña). [1932] Matrimonio de José Díaz González y Margarita Díaz López, siete de sus hijos: Guillermo, Margarita (migraría de por vida a Venezuela), Regina, Aurora, Esther, Teresa, Ricardo (migró temporalmente a Alemania).

A memoria é un mapa de círculos concéntricos. Os recordos hérdanse e vólvense madrépora, unha enredadeira de palabras que de pronto se palpa de sobremesa ou parece tocarse en medio dun silencio. Aínda que visto, o intanxíbel vólvese morriña e o bafo convértese en fume: a calada conversa dos pretéritos reunidos conxélase en imaxes que todos podemos entón compartir. As fotografías de Pedro Tzontémoc reunidas neste proxecto son a íntima cartografía dunha vontade: as xeracións da súa familia que trasatlantizaron as súas querenzas. Non se trata dunha bitácora do Exilio con maiúscula que consignan as enciclopedias por culpa do po e a pólvora dunha guerra incivil, senón dos íntimos exilios que precederon a aquel conflito e que o suceden así pasen os séculos. Falo de quen se move de lugar por conquistar o amencer incerto dun horizonte descoñecido, non por fuxir das bombas senón para recolectar a esperanza que cambia o acento das palabras e os sabores dos cocidos e caldos na fogueira. O mesmo lume, transubstanciado con outros olores e de súpeto, os descendentes falan galego na mesma saliva coa que xa se escoitan como mexicanos ou uruguaios ou venezolanos... nesa música ecuménica que rompe todas as fronteiras que sosteñen os políticos. Unha néboa palpábel. Círculos concéntricos trazados na terra de ninguén. Uns rostros entrañábeis entre tantas caras anónimas, tan descoñecidas que parecen íntimas. As cores da bandeira e un anxo entre avións, a secreta discreción dunha cortina de encaixes finos, a cara de indio que é privilexio xa para sempre estática das rapazas que teñen a capacidade de esquecelo todo, pasar a páxina. A mirada distraída de quen percorre as rúas das vilas mirando as cornixas, lendo os edificios nos detalles descascados xa sen cores dos muros que gardan ecos. O peregrino que sempre ha de ir con rumbo a Santiago, en medio dun campo de estrelas, inclusive cando xamais deixou de camiñar as súas rúas e a nena a piques de saberse muller que dita a orde da súa beleza con só mirarnos por riba do ombreiro... Son os relatos que Pedro Tzontémoc converte en fotografía. Biografías sen necesidade de tinta e crónicas impresas nas caras dos nenos con tantos anos por vivir, a contrapelo dos rostros de quen parecen telo visto todo. Tzontémoc móvese sen necesidade de moverse, con ansias de moverse e cos brazos como ás abertas chega até o cume dun outeiro inexplicabelmente ocre, como bañado con raspaduras dun lapis para acuarela e percorre coa mirada as órbitas dos planetas, a caligrafía das estrelas e a simboloxía do 23

zodíaco con só enfocar o que outros pintaron en templos, nas paredes dunha escola onde o heterodoxo maxisterio do fotógrafo nos permite ver imaxes estereoscópicas: dun lado, a fachada churrigueresca dunha catedral inevitabelmente española e do outro, a fantasía de pedra prehispánica convertida en pétalos; dun lado, a canteira tallada e do outro lado do mar: a terra solta, area que ha de volverse espello. Hai máis dun século vendíanse visores para que dúas fotografías idénticas, colocadas a prudente distancia, se convertesen no espanto de estar en terceira dimensión xusto fronte dunha paisaxe inalcanzábel ou unha cidade tan remota que parecía inventada por novelas. Tzontémoc fai cos seus dísticos de ambos os lados do Atlántico o mesmo sortilexio: de milagre parece que toda a arquitectura de España ficou impresa en templos prehispánicos que a preceden; o amencer en diferente fuso horario vólvese a imaxe coa que chega a noite noutro mapa do corazón; a pel morena dunha esperanza inocente confúndese coa branca chaira do rostro dunha meiga boa. Roldan baixo a pel de Tzontémoc os nomes e as voces de todos os seus antepasados, pero quizá o canto máis insistente sexa a tatuaxe que ficou gardada nos corredores dun Castelo en Galicia ou nas caras de seus pais cando eran nenos e xamais imaxinaban que un fillo se volvese buscador de ouro da memoria, detective da mirada allea, lente móbil en pleno voo de liberdade. Da escuma coa que o mar peitea a area das praias até o atardecer que xa non sabemos o seu desenlace, do graffiti en tapias impolutas até as casas que parecen gozar dunha cómoda soidade; do impacto incongruente dos anuncios até a tenrura dunha nena que sostén unha rara mascota, dos perfectos glúteos dos manequíns en fila até chegar ao café que nos espera para volver a ver cada unha das fotografías coas que Pedro Tzontémoc transforma o mapa do mundo. Moito máis alá da topografía que memorizan os profetas dos climas, estas fotografías revélannos un mapamundi signado polo eterno instante dun beixo, a néboa inmóbil dos camiños que unen árbores de Veracruz en bosques de Galicia. Son dípticos transatlánticos, biombos de vida e o persoal mural dunha microhistoria admirábel: a vida mesma de Pedro Tzontémoc con todos os pretéritos dos seus nomes e apelidos, mestizados, entrelazados na mesma olladiña de lusesiñas tenues que clonan as nenas de ambos os lados do mar da súa memoria. Contos, contínimos, poemas e poemínimos, as fotografías son relatos e rexistran os pecados de quen cre en Malverde, santo patrón dos narcotraficantes e o enredado culto que agora moitos lle conceden á Morte mesma. ¿Que miran as nenas que non miran á lente e sorrín cara arriba como vestidas de arcanxos sen sexo e con quen falan as tías que se paran á altura das xanelas en cuartos onde dormen tantas 24

Guillermo Díaz López e María del Carmen Fernández cos seus primeiros cinco fillos: María del Carmen, Guillermo, Juan Carlos, Celia e José Miguel. [1957] Guillermo Díaz López y María del Carmen Fernández con sus primeros cinco hijos: María del Carmen, Guillermo, Juan Carlos, Celia y José Miguel.

Esther Díaz López e fillos: Francisco, María e Esther García Díaz.[1960] Esther Díaz López e hijos: Francisco, María y Esther García Díaz.

historias de familia, tantas palabras de ambos os mundos? Que paxaro amarra os papeis que colgan das torres das igrexas e de que cor é a auga de azar que baña os monumentos revolucionarios? A roupa tendida en medio do ar como espellismo da fermosa muller que un bo día decidiu saír voando cara as alturas e as pegadas sobre a pel da Terra na fotografía dunha chaira que rompeu de súpeto en chamas. A paisaxe lunar dun val inabarcábel, a cara dun curmán co que xamais conversamos, os murais prehispánicos policromados no mesmo estante onde repousan as escenas medievais dun retablo, a Diana Cazadora desfila entre filas de encapuchados de confrarías multicolores, as idénticas cadeiras de cervexaría, as pedras aliñadas de prazas abertas a todos os séculos e as ondas de mares aínda por descubrir. Todos son relatos que se inventan coa mirada, a vista contaxiada que regala Tzontémoc en cada fotografía. Por el, falan os espectros solitarios que se resgardan do ruído con abrigos e pola súa ollada conversan as parellas felices, por onde se escoitan os rezos das avoas e as gargalladas dos nenos. A bufanda ao pescozo dos arrefriados e os homes que falan coas mans, a muller que parece enfadarse e o home que non se ve anoxado, a diferenza das palabras dun lado e doutro do mar: quen ditou que o barandal tornara en varanda, mancuernillas en xémeos, banqueta en banquillo, e esa billa estragada que desde Alfonso Reyes sabemos que é a chave escaharrada da bañeira? Non todas as vereas que conforman o Camiño de Santiago levan vieiras para indicar o rumbo, pois noutro recuncho da xeografía íntima só dependemos da luz e das súas sombras para recoñecer o Norte, estando tan ao Sur. Non todas as aguias que se volven estatua abren as súas ás, pois hai columnas en paraxes anónimas onde esas aves pregan os seus voos quizá para impor un calado ditado de maxestade enrevesada. Non todos os próximos son próximos e non todas as caras asomen memorizarse como rostros, e si, habendo tanta xente, hai moi poucas persoas que abren o seu corazón en labios que parecen falar sen palabras, mirarnos de fronte desde a nitidez momentánea en que quedaron retratados. Non todos os personaxes destas fotografías sorrín ao sabérense revelados e non todos os homes son serios cando son interceptados á metade dun pensamento. Non todos os retratos precisan cor algunha, e outros non poderían escoitarse coa vista se non fora polo ritmo hipnótico co que fan que o observador oscile diante delas. A contrapelo, todas as páxinas deste libro son días dun calendario que se volve propio. Todas as fotografías son memoria a clonarse, recordos en potencia de quen os mire e murmure en voz baixa o íntimo parágrafo que o explica. Só o fotógrafo sabe a verdade das datas, a bitácora precisa dos instantes, mais calquera que acepte o contaxio da súa ollada traza os seguintes 25

círculos concéntricos de microhistoria persoal que se volve plural e xeneralizada, quizá en fertilizante da Historia con maiúsculas que adoita esquecerse dos segredos de familia, os recunchos descoñecidos das casas, a soidade feliz dunha nena que espera a que pase o vento nunha praza de pedras, a infalible coreografía das cúpulas, as familias que se plasman en árbores conectados polos ríos do seu propio sangue, nacenzas e decesos, o choro do que acaba de nacer e as coroas de flores e lágrimas dun enterro. Contra o labirinto vemos a unha nena que parece un segundo ou minuto sobre a cara de reloxo dun inmenso compás en Galicia e a figura dun home equilibrista sobre os bordos do labirinto mesmo, os ocos como foxas, caminiños como todas as veas do sistema nervioso central dunha anatomía familiar, transxeracional, policultural mesturada de paisaxes onde os nomes somos nós mesmos, eles todos, aqueles que foron, estes que veñen cantando a súa infancia e aqueles que case esqueciamos no baúl de todas as caras, ao fondo do roupeiro no último cuarto da casa dos rostros que levamos ás costas desde que alguén nos encantou coa lenda dun Castelo ancestral dos avós. A cámara guíase polas frechas que apuntan desde os tellados e quizá pide orientación a silueta sombreada dunha mancha que se recarga sobre o inmenso muro dun templo como se fose outra pedra esculpida por séculos. A cámara viaxa grazas aos ollos do fotógrafo e un home camiña cun inmenso paraugas aberto ao ombro quizá para que non lle caian enriba as músicas que interpretan as parvadas de paxaros en branco e negro, convertidos en notas dunha rara sinfonía pautada sobre a partitura dun ceo de nubes. A cámara rexistra a conversación que clonan dúas copas de viño co que acaban de dicirse os labios que o beberon e pinta como ao óleo as raias da auga dun mar, as engurras dun río, a pel dun pozo. A cámara ha de confirmar que morada é a cor que mellor le o corazón ferido, e que azul é a morriña feliz, a saudade envexábel da melancolía, esa que se pecha tras as portas de séculos con pechadura dourada, a que levan nas súas vidas todos os familiares que se aliñan na pirámide xeracional da tribo da cámara mesma: son retratos inmóbiles no serán os cuartos solitarios e emblemas incrustados no pavimento, son a moeda ao ar de quen mira ao baleiro e os pensamentos dos que camiñan sempre baixo a chuvia, sós baixo a chuvia que soubo o poeta cego que era cousa que sempre ha de suceder no pasado. Son as pantasmas que camiñan fiando sombras por beirarrúas arqueadas e vendedores anónimos que polen as banquetas do outro lado do mar cos seus cantos de charlatán de feira; somos os que falamos cantando e os amigos que van do brazo ceceando versos dun dramaturgo con gola; somos os que palpamos a pedra das casas vellas de todos os nosos vellos como se fosen a pel dun paquidermo 26

Milagros García e Ricardo Díaz López o día da súa voda. [1955] Milagros García y Ricardo Díaz López el día de su boda.

Dolores Díaz González, José Vázquez e fillos: José Luis, Gonzalo, José Manuel e José Gabriel. [1940]

medieval e son as xanelas acabadas de lavar por onde asoma o sorriso da dentadura perfecta, o perfil precioso dun ánimo imbatíbel, a reflexión coa man no queixo, o sosego dunha concordancia, tanto como o coro estrondoso dos santos detallados no pórtico dunha gloria asegurada ou o home que fala cunha lingua de lume sobre a estela que parece nave espacial, cápsula intergaláctica porque sabemos que é maia. O cámara din nalgún lugar é aquel que se volve mirada e camarógrafo chaman inxustamente a quen só se obsesiona con filmar en movemento, mais teño para min que o fotógrafo de veras é aquel que conforma a súa persoal etimoloxía do dito: é capaz de insinuar movemento sobre un papel revelado e si, convértese el mesmo en cámara non como alcume senón como credo. É o que cre que verá o que anticipan os cegos coas xemas dos dedos e o que escoita o que ninguén é capaz de dicir con palabras. A cámara conxuga as palmeiras que quizá oíron falar de chopos ou pináceas doutros lares, combina os sinónimos exactamente simétricos das columnas dunha arquitectura que se reproduciu tan lonxe da súa orixinal perspectiva e mestura as andanzas de toda a familia, as vidas de todos os santos, os pecados e virtudes de todos os habitantes desta xeografía íntima, trazada en círculos concéntricos, como quen lanza unha verdade sobre o espello da auga e ao afundirse na pel do fotógrafo fica na mirada do mundo como o xeroglífico dunha vida que nos mira, precisamente por saberse mirada. Ciudad de México, outubro de 2014.

Dolores Díaz González, José Vázquez e hijos: José Luis, Gonzalo, José Manuel y José Gabriel.

Santiago de Compostela, Galicia, Espa単a. 2011

Petroglifo de Campo Lameiro. Galicia, Espa単a. 2013

Cedeira, Galicia, Espa単a. 2011

Mosaico da rosa dos ventos ao pé da Torre de Hércules. Autoría de Xabier Correa Corredoira. A Coruña, Galicia, España. 2011 Mosaico de la rosa de los vientos al pie de la Torre de Hércules. Autoría de Xabier Correa Corredoira.

Lugo, Galicia, Espa単a. [1966] Foto de Juan Luis D鱈az Nieto.

Lugo, Galicia, Espa単a. 2001

Lugo, Galicia, Espa単a. 2012

Santiago de Compostela, Galicia, EspaĂąa. 2013

Miahuatlan, MĂŠxico. 1982

Ciudad de MĂŠxico. 1989

Betanzos, Galicia, EspaĂąa. 2011

Lugo, Galicia, España. 2011

Chiapas, México. 1992

Colima, México. 1994

Cedeira, Galicia, España. 2011

Lugo, Galicia, Espa単a. 2012

San Miguel Allende, México. 1989

Lugo, Galicia, España. 2012

Betanzos, Galicia, EspaĂąa. 2011

Sierra Tarahumara, MĂŠxico. 1993

A muller tartaruga, mito mexicano que refire o caso dunha nena que por desobedecer a seus pais foi maldicida e exhibida. Agora xa ninguén mo cre, mais de neno vina varias veces na feira anual de Acopilco. Anos despois encontrámonos noutra feira por última vez. Ciudad de México. 2001

Este mito galego obriga a visitar este santuario porque a Santo André de Teixido vai de morto o que non foi de vivo. Preferín facer a viaxe dunha vez, pero perdémonos no camiño e chegamos xusto a media noite rodeados das ánimas dos que non foron en vida. Santo André de Teixido, Galicia, España. 2011

La mujer tortuga, mito mexicano que refiere el caso de una niña que por desobedecer a sus padres fue maldecida y exhibida. Ahora ya nadie me lo cree, pero de niño la vi varias veces en la feria anual de Acopilco. Años después nos encontramos en otra feria por última vez.

Este mito gallego obliga a visitar este santuario porque a Santo André de Teixido va de muerto quien no fue de vivo. Preferí hacer el viaje de una vez, pero nos perdimos en el camino y llegamos justo a media noche rodeados de las ánimas de quienes no fueron en vida.

Lugo, Galicia, España. 2012

Ciudad de México. 2012

Goiriz, Galicia, España. 2011

Lugo, Galicia, Espa単a. 2011

Santiago de Compostela, Galicia, Espa単a. 2012

A Coruña, Galicia, España. 2011

Aguascalientes, México. 2012

Santiago Tianguistenco, México. 2011

Vigo, Galicia, España. 2011

O Magallanes, barco no que viaxaron o meu avó e a a súa familia a España ao finalizar a segunda guerra mundial.

Meu pai, á dereita, antes de embarcar para viaxar a Europa. Puerto de Veracruz, México. [1959]

El Magallanes, barco en el que viajaon mi abuelo y su famila a España al finalizar la segunda guerra mundial.

Mi padre, a la derecha, antes de embarcarse para viajar a Europa.

Memorial do emigrante, aí onde se embarcou o meu avó cara México. Meu pai acompaña simbolicamente o seu a cumprir co seu destino. Vigo, Galicia, España. 2011 Memorial del emigrante, ahí donde se embarcó mi abuelo hacia México. Mi padre acompaña simbólicamente al suyo a cumplir con su destino.

Costa da morte, Galicia, Espa単a. 2013

A Coruña, Galicia, España. [1966] Foto de Juan Luis Díaz Nieto.

Veracruz, México. 2009

Baiona, Galicia, España. 2011

Vigo, Galicia, España. 2011

Ciudad de México. 2012

Aguascalientes, México. 2012

Santiago de Compostela, Galicia, España. 2011

Lugo, Galicia, España. 2011

San Lorenzo Acopilco, México. 2011

Santiago de Compostela, Galicia, Espa単a. 2011

Familia do Castelo. O Incio. Galicia. España. [1957] Foto (detalle) de José Luis Díaz Gómez.

O Castelo. O Incio. Galicia. España. [1966] > Foto de Juan Luis Díaz Nieto.

O Castelo. 2011

Meu pai no Castelo. 2011 Mi padre en el Castelo.

O Castelo. 2011

San Lorenzo Acopilco, MĂŠxico. 2001

Identidade no labirinto da memoria Pedro Tzontémoc A trama de relacións entre España e México comezou a tecerse co encontro destes dous mundos en 1511, cando Gonzalo Guerrero naufraga en terras que hoxe son mexicanas. Anos despois morrería pelexando contra os conquistadores ao defender a terra e a cultura que fixo súas, polo que sería coñecido como o pai da mestizaxe. Quizá, o símbolo máis enigmático desa unión é a casa de Hernán Cortés en Antigua, Veracruz, porque é precisamente aí onde a ceiba, árbore sagrada para a cultura indíxena, se entrelaza profundamente coa primeira construción europea na América continental, até tal punto que os dous elementos dependen un do outro para existir; como a esencia mesma da mestizaxe. Orixínase así un continente mestizo que iniciaría a súa independencia, como media, hai xa 200 anos e que non obstante non ten definido por completo a súa identidade mestiza, aínda que todos, en menor ou maior medida, o somos e a miña historia persoal non está exenta desa mestizaxe. § A Historia con maiúsculas, a que nos involucra a todos, é unha trama de coincidencias que deciden e definen a historia persoal de cada individuo, é unha espiral de causa e efecto, unha espiral en movemento que se transforma na súa totalidade con cada un dos nosos actos, por insignificante que pareza ou por transcendente que se considere. Identificar as consecuencias da maioría destes actos é imposíbel, mais algúns deles deixan vestixios cos que se pode seguir o delgado fío do destino. Non sei que efectos tivo, ten ou terá na miña vida, por exemplo, a busca compartida de minúsculas cunchas nunha praia de Llançà e que aquelas que me regalaran estean agora, vinte anos despois, a dez mil quilómetros da súa orixe. Mais sei das repercusións que tería un documental sobre México que hai máis dun século viu un moi novo soldado español, mentres cumpría co servizo militar en Marrocos durante a guerra do Rif. Podo supor a forza dunha imaxe, a de Xochimilco, que proxectada nun deserto debeu parecer o espellismo dun paraíso distante. O encontro desa imaxe e ese soldado, o meu avó paterno, resultou crucial e decidiu entón que, de migrar, faríao a México. Unha imaxe responsable da xestación de toda unha familia noutro continente, do meu propio nacemento para que, entre outras moitas cousas, viaxara a Llançà e escribira este texto... 62

Fotografía migratoria, da miña avoa Francisca (Paquita) Neto e fillos Rocío e Juan Luis (meu pai), quizá a do pasaporte co que viaxaron por primeira vez a España con meu avó Pedro Díaz González. [1945] Fotografía migratoria, de mi abuela Francisca (Paquita) Nieto e hijos Rocío y Juan Luis (mi padre), quizá la del pasaporte con el que viajaron por primera vez a España con mi abuelo Pedro Díaz González.

Rocío e Juan Luis Díaz Nieto, á fronte, co seu curmán Ricardo Díaz López en Lugo. Galicia, España. [1946] Rocío y Juan Luis Díaz Nieto, al frente, con su primo hermano Ricardo Díaz López en Lugo. Galicia, España.

§ Só e sen contacto algún, o meu avó chega a México en 1925 para enfrontar unha nova realidade. Sabía facer pan, con iso e coa enteireza do inmigrante foi suficiente para consolidar unha familia e definir o seu destino. Outros dos seus irmáns e sobriños farían o mesmo e a familia estenderíase por México, Uruguai, Venezuela, Arxentina, Estados Unidos... Inmediatamente despois de finalizar a segunda guerra mundial, o meu avó regresa coa súa familia mexicana a España, co obxecto de retomar a súa orixe, mais algo na súa identidade propia fora trastocado. Foi recibido como “o americano” pola súa propia xente, na súa propia terra e logo de tentar botar raíces regresa a México onde morrería poucos anos despois sen deixar de ser “o gachupín”. No barco, de volta a México, aconsellou a seu fillo de sete anos, que xa ceceaba debido ao tempo vivido en España, que a partir dese momento debía falar como mexicano e asumirse como tal, conferíndolle suma importancia ao asunto da identidade persoal. Meu pai escoitaría o consello e el educaríame a min mesmo neste sentido. Non obstante no fogar de meu pai manteríase a morriña, como os galegos chaman á nostalxia. Así pois, sendo eu mexicano de orixe, de contexto, de educación, a miña formación tamén estivo marcada polos referentes das miñas raíces españolas. O meu avó paterno morreu moitos anos antes do meu nacemento, pero a súa presenza foi moi importante: as anécdotas de familia, a guerra civil, os recordos de Galicia adoitaban acompañar as reunións familiares e sobre todo a lenda d’O Castelo que creou un mito na miña imaxinería persoal, unha referencia no labirinto da miña memoria... Foise formando así a miña necesidade imperativa de viaxar, de ver, do eterno retorno a outra parte. Pero a miña identidade, a miña memoria vivencial, a da realidade inmediata, iríase construíndo a partir doutro eixo: San Lorenzo Acopilco, un poboado montañoso a poñente de Ciudad de México, por onde pasa o río no que fora lanzado o corazón de Copil, o mesmo que foi arrastrado polas correntes até o outeiro sobre o cal unha aguia devoraría unha serpe, definindo así o sitio exacto en que os aztecas fundarían Tenochtitlan. Aí tamén fun receptor de lendas e tradicións locais e co paso dos anos irían estendéndose os referentes que me definen como mexicano. Ese é o contexto en que se iría formando a miña propia identidade; entre o alá mítico e o aquí tanxíbel, dous eixos complementarios que se fusionan no labirinto da miña memoria. O primeiro alimentaría a miña necesidade de movemento, o segundo fixaría un punto de referencia para o resto da miña vida.

Os extremos tócanse finalmente cando no 2009, grazas á Lei de memoria histórica, recibín a nacionalidade española sen perder a mexicana. Labirintos que se unen en espirais encontradas que determinan a miña historia persoal desoutra mestizaxe, máis alá do xenético, que me define e me transforma. A serpe morde a cola e o meu propio nome, de feito, responde esencialmente a isto: Pedro, herdanza do meu avó español e Tzontémoc, o meu segundo nome, como contrapunto indíxena á maneira da maioría das poboacións mexicanas, que teñen un nome español e un “apelido” autóctono; como San Lorenzo Acopilco. De tal maneira que son mexicano e español, galego por ascendencia paterna e catalán pola materna, de aí a miña filiación completa: Díaz Lloréns Pedro Tzontémoc, porque a identidade é o conxunto de trazos propios dun individuo. Pode dicirse que a identidade é unha suma de identidades produto da historia vivencial inherente a cada persoa; así que son católico por contexto, mais ateo por convicción; de esquerda e, tamén un tanto francés, como consecuencia natural dos anos vividos en Francia. Influencias diversas que non deberon afectar ao meu bisavó quen viviu toda a súa vida en Galicia. Porén, no mundo globalizado de hoxe, outros factores determinan a identidade sen “saír da casa”. Pouco importa se es chinés ou español, parece que agora a identidade se define por ser Canon o Nikon, Twitter o Facebook, IPhone o BlackBerry, Mac o PC... § A fotografía preséntase unha vez máis como unha ferramenta que, a xeito de crisol, me permite fusionar todos os elementos nun só. É neste recoñecerme nun espazo coñecido (México) e coñecerme nunha rexión que practicamente era descoñecida para min (Galicia), nesa busca de opostos e correspondencias, que a fotografía fai as veces de filosofía e a cámara funciona como espello no que se reflicte e se revela a miña propia imaxe. Como en todos os meus traballos anteriores, este desenvolveuse sen guión preestablecido porque fotografar non é só documentar a realidade, aquela que se presenta fronte a cámara, senón rexistrar o punto de encontro entre o exterior que se vive e o interior de quen o vive. É aí onde a mirada se transforma como reflexo da transformación persoal. É neste proceso no que se orixina outra forma de ver que responde, necesariamente, a outra forma de ser, a unha nova identidade... O resultado desta nova transformación é agora visible en A identidade no labirinto da memoria. Ciudad de México, outubro de 2014. 64

O meu primeiro pasaporte, co que iría por primeira vez a Europa e a Galicia e ao Castelo... [1966] Mi primer pasaporte, con el que iría por primera vez a Europa y a Galicia y al Castelo...

Centro cerimonial huichol, Wirikuta.San Luis PotosĂ. MĂŠxico. 1993

Familia: México e Uruguai, 2008-2014 / Familia: México y Uruguay, 2008-2014 Juan Luis Díaz Nieto, María Dolores Díaz Nieto, Alfredo Díaz Lloréns, Citlalmina Díaz Socci, Juan Luis Díaz Socci María Dolores Rincón Gallardo Díaz, Juan Diego López Díaz, Mariana Díaz Wionczek, José Luis Díaz Gómez, Elisa Díaz Paniagua Sergio Rincón Gallardo Díaz, Rocío Arias Díaz, Damián Díaz Wionczek, Luciana Díaz Hernández, Santos Arias Díaz Laura Díaz Devitta, Juan Ignacio López Díaz, Bárbara Herazo Rincón Gallardo, Raúl Rincón Gallardo Díaz, Sáreli Díaz Devitta

Identidad laberinto memoria

en el

de la

Pedro TzontĂŠmoc